1. 164 Sequitur pars secunda^a, quam in legibus ferendis sitam esse volunt: ex qua scaturigine ortae sunt innumerae traditiones humanae, totidem ad strangulandas miseras animas laquei. Neque enim maior illis religio fuit quam Scribis et Pharisaeis, imponere aliorum humeris onera^b quae digito noluissent attingere [Mat. 23. a. 4]. Alibi docui quam crudelis sit carnificina quod de auriculari confessione praecipiunt¹. In aliis legibus tanta violentia non apparet: sed quae videntur omnium maxime tolerabiles tyrannice conscientias premunt. Taceo quod adulterant cultum Dei, et Deum ipsum, qui unicus est Legislator, suo iure spoliant. Haec potestas tractanda nunc est, an Ecclesiae liceat conscientias obstringere suis legibus. In qua disputatione non attingitur ordo politicus, sed tantum hoc agitur ut rite colatur Deus secundum praescriptam a se regulam: et spiritualis libertas, quae Deum respicit, salva nobis maneat. Usus obtinuit ut traditiones humanae vocentur quaecunque de cultu Dei praeter eius verbum profecta sunt ab hominibus edicta. || Contra has nobis est certamen, non contra sanctas et utiles Ecclesiae constitutiones, quae vel ad disciplinam vel honestatem vel pacem conservandam faciunt. Finis autem certandi, ut coerceatur immensum et barbarum imperium, quod sibi usurpant in animas^c || qui Pastores Ecclesiae haberi^d volunt, re autem vera saevissimi sunt carnifices. Quas enim leges condunt, spirituales esse aiunt, ad animam pertinentes, et eas ad vitam aeternam necessarias affirmant². Sic autem regnum Christi, ut nuper attigi^{e 3}, invaditur: sic libertas, ab ipso fidelium conscientiis data, opprimitur penitus ac disiicitur. Taceo nunc quanta 165 impietate legum suarum observationem sanciant^a dum ex ipsa et peccatorum remissionem, et iustitiam, et salutem^b quaerere docent, dum totam religionis et pietatis summam in ipsa statuunt. Hoc unum contendo, necessitatem imponi conscientiis non debere in quibus rebus a Christo liberantur, nec nisi liberatae, ut antea docuimus¹, quiescere apud Deum possunt. Unicum Regem agnoscant, suum liberatorem Christum: et una libertatis lege, nempe sacro Evangelii verbo regantur oportet, si gratiam quam in Christo semel obtinuerunt, retinere volunt: nulla servitute teneantur, nullis vinculis astringantur.

1. S’ensuit la seconde partie de l’authorité de l’Eglise, laquelle les Papistes veulent estre située à imposer loix à leur poste. De ceste source sont venues infinies traditions, lesquelles ont esté autant de cordeaux pour estrangler les povres ames. Car ils ne font point plus de scrupule que les Scribes et Pharisiens, de mettre sur les espaules du peuple fardeaux importables, lesquels ils ne voudroyent toucher d’un doigt (Matth. 23:4; Luc 11:46). J’ay desja remonstré ailleurs quelle et combien cruelle torture contient ce qu’ils commandent à chacun, de confesser tous ses pechez à l’oreille d’un Prestre. Il n’y apparoist pas en toutes leurs autres loix une violence si enorme. Mais celles qui semblent les plus supportables ne laissent point d’opprimer tyranniquement les consciences. Je me deporte de dire qu’elles abastardissent le service de Dieu, et ravissent à Dieu mesme le droict qui luy appartient d’estre seul Legislateur. Voicy donc l’argument que nous avons maintenant à traiter, S’il est licite à l’Eglise d’astreindre les consciences aux loix qu’elle voudra faire. En ceste dispute nous ne touchons point à l’ordre qui sert à la police: mais seulement il est question que Dieu soit purement et deuement servi selon qu’il a commandé, et que la liberté spirituelle nous demeure sauve. L’usage commun de parler est tel, que tous edicts procedez des hommes touchant le service de Dieu, soyent nommez traditions humaines. C’est contre telles loix que nous avons à combattre, non pas contre les sainctes ordonnances et utiles, qui servent à garder modestie et honnesteté, ou nourrir la paix. La fin de combattre est de refrener l’empire tant excessif et barbare, que ceux qui veulent estre reputez Pasteurs ont usurpé sur les povres ames, desquelles ils sont vilains bourreaux. Car ils veulent que les loix qu’ils font soyent spirituelles, et qu’elles appartiennent à l’ame: affermais qu’elles sont necessaires à la vie eternelle. En quoy est assailly et violé le royaume de Christ: et la liberté donnée de luy aux consciences des fideles, opprimée et abbatue. Je laisse maintenant à dire sur quelle impieté ils fondent l’observance de leurs loix, disans que par là nous acquerons remission des pechez et justice: en mettant en icelles toute la somme de religion. Pour le present je debattray seulement ce poinct, qu’on ne doit imposer necessité aux consciences es choses desquelles elles sont affranchies par Jesus Christ: et sans laquelle franchise, comme nous avons cy devant enseigné, elles ne peuvent avoir repos envers Dieu. Il faut qu’elles recognoissent pour leur Roy un seul Christ, et pour liberateur: et qu’elles soyent gouvernées par la seule loy de liberté, qui est la sacrée parolle de l’Evangile, si elles veulent retenir la grace qu’elles ont une fois obtenue en Jesus Christ: et qu’elles ne soyent assujetties à servitude aucune, ne captivées sous quelques liens.

1. 365 We now proceed to the second branch of the power of the Church, which the Romanists represent as consisting in legislation—a 366source from which have issued innumerable human traditions, the most pestilent and fatal to wretched souls. For they have made no more scruple than the scribes and Pharisees to “lay on other men’s shoulders burdens which they themselves would not touch with one of their fingers.”⁹⁷³ I have shown in another place the extreme cruelty of their injunctions concerning auricular confession. None of their other laws discover such enormous violence; but those which appear the most tolerable of them all, are tyrannically oppressive to the conscience. I forbear to remark how they adulterate the worship of God, and despoil God himself, who is the sole Legislator, of the right which belongs to him. This power is now to be examined—whether the Church has authority to make laws which shall bind the consciences of men. This question has nothing to do with political order; the only objects of our present attention are, that God may be rightly worshipped according to the rule he has prescribed, and that our spiritual liberty which relates to God may be preserved entire. Whatever edicts have been issued by men respecting the worship of God, independently of his word, it has been customary to call human traditions. Against such laws we contend, and not against the holy and useful constitutions of the Church, which contribute to the preservation of discipline, or integrity, or peace. The object for which we contend, is, to restrain that overgrown and barbarous empire, which is usurped over men’s souls by those who wish to be accounted the pastors of the Church, but who in reality are its most savage butchers. For they say that the laws which they make are spiritual, pertaining to the soul, and they affirm them to be necessary to eternal life. Thus, as I have lately hinted, the kingdom of Christ is invaded; thus the liberty given by him to the consciences of believers is altogether subverted and destroyed. I forbear to remark at present with what great impiety they enforce the observance of their laws, while they teach men to seek the pardon of their sins and righteousness and salvation from it, and while they make the whole of religion and piety to consist in it. I only contend for this one point, that no necessity ought to be imposed upon consciences in things in which they have been set at liberty by Christ; and without this liberty, as I have before observed, they can have no peace with God. They must acknowledge Christ their Deliverer as their only King, and must be governed by one law of liberty, even the sacred word of the gospel, if they wish to retain the grace which they have once obtained in Christ; they must submit to no slavery; they must be fettered by no bonds.

1. The power of the Church in enacting laws. This made a source of human traditions. Impiety of these traditions.

414 We come now to the second part of power, which, according to them, consists in the enacting of laws, from which source innumerable traditions have arisen, to be as many deadly snares to miserable souls. For they have not been more scrupulous than the Scribes and Pharisees in laying burdens on the shoulders of others, which they would not touch with their finger (Mt 23:4; Luke 11:16). I have elsewhere shown (Book 3 chap. 4 sec. 4-7) how cruel murder they commit by their doctrine of auricular confession. The same violence is not apparent in other laws, but those which seem most tolerable press tyrannically on the conscience. I say nothing as to the mode in which they adulterate the worship of God, and rob God himself, who is the only Lawgiver, of his right. The power we have now to consider is, whether it be lawful for the Church to bind laws upon the conscience? In this discussion, civil order is not touched; but the only point considered is, how God may be duly worshipped according to the rule which he has prescribed, and how our spiritual liberty, with reference to God, may remain unimpaired. In ordinary language, the name of human traditions is given to all decrees concerning the worship of God, which men have issued without the authority of his word. We contend against these, not against the sacred and useful constitutions of the Church, which tend to preserve discipline, or decency, or peace. Our aim is to curb the unlimited and barbarous empire usurped over souls by those who would be thought pastors of the Church, but who are in fact its most cruel murderers. They say that the laws which they enact are spiritual, pertaining to the soul, and they affirm that they are necessary to eternal life. But thus the kingdom of Christ, as I lately observed, is invaded; thus the liberty, which he has given to the consciences of believers, is completely oppressed and overthrown. I say nothing as to the great impiety with which, to sanction the observance of their laws, they declare that from it they seek forgiveness of sins, righteousness and salvation, while they make the whole sum of religion and piety to consist in it. What I contend for is, that necessity ought not to be laid on consciences in matters in which Christ has made them free; and unless freed, cannot, as we have previously shown (Book 3 chap. 19), have peace with God. They must acknowledge Christ their deliverer, as their only king, and be ruled by the only law of liberty—namely, the sacred word of the Gospel—if they would retain the grace which they have once received in Christ: they must be subject to no bondage, be bound by no chains.

1. Nu volgt het tweede deel, dat volgens hen gelegen is in het maken van wetten: uit welke springbron talloze menselijke tradities ontstaan zijn als evenzovele strikken om de ellendige zielen te worgen. Immers zij hebben niet minder dan de schriftgeleerden en Farizeën geschroomd om op de schouders van anderen lasten te leggen, die zij zelf niet met de vinger zouden hebben willen aanroeren (Matt. 23:4) Elders heb ik geleerd¹, welk een wrede marteling is hetgeen zij leren over de oorbiecht. In de andere wetten komt zo groot geweld niet aan de dag; maar de wetten, die het meest verdragelijk schijnen, drukken de consciëntiën tiranniek. Ik zwijg ervan, dat ze de dienst van God vervalsen en God zelf, die de enige wetgever is, van zijn recht beroven. Deze macht moet nu behandeld worden, waarbij het gaat over de vraag, of het de kerk geoorloofd is de consciëntiën door haar wetten te binden. In deze behandeling wordt de burgerlijke orde niet aangeroerd, maar het gaat slechts hierover, dat God behoorlijk worde gediend naar de regel, door Hem voorgeschreven, en de geestelijke vrijheid, die op God ziet, voor ons ongeschonden blijve. Het gebruik is ingeburgerd om menselijke tradities te noemen alle geboden, betrekking hebbende op de dienst van God, die buiten zijn Woord om uit mensen zijn voortgekomen. Tegen deze strijden wij, niet tegen de heilige en nuttige instellingen der kerk, die dienen om de tucht of de eerbaarheid of de vrede te bewaren. En het doel van onze strijd is, dat bedwongen worde de onmetelijke en barbaarse heerschappij, welke diegenen zich aanmatigen over de zielen, die gehouden willen worden voor herders der kerk, maar die in werkelijkheid zeer wrede beulen zijn. Want ze beweren, dat de wetten, die ze maken, geestelijk zijn, en betrekking hebben op de zielen, en zij verzekeren, dat die nodig zijn tot het eeuwige leven. En zo wordt het Rijk van Christus, gelijk ik tevoren gezegd heb, aangetast; zo wordt de vrijheid, die Hij aan de consciëntiën der gelovigen gegeven heeft, geheel en al onderdrukt en vernield. Ik zwijg er nu van, met hoe grote goddeloosheid zij de onderhouding van hun wetten heiligheid bijzetten, doordat ze leren, dat men daardoor vergeving der zonden, rechtvaardigheid en zaligheid moet zoeken, en doordat ze de ganse hoofdsom der religie en vroomheid in die onderhouding stellen. Dit ene beweer ik, dat men de consciëntiën geen noodzakelijkheid moet opleggen in de dingen, waarin ze door Christus vrij gemaakt worden, zonder welke vrijmaking ze, gelijk we te voren geleerd hebben, bij God niet kunnen rusten. Zij moeten één Koning erkennen, namelijk Christus, hun Vrijmaker; en zij moeten door één wet der vrijheid, namelijk het heilige Woord des evangelies geregeerd worden, indien ze de genade, die ze eenmaal in Christus verkregen hebben, willen behouden; zij mogen door geen dienstbaarheid gehouden en door geen banden vastgesnoerd worden.

1. 803Erster Abschnitt: Grundsätzliche Feststellungen (1-8). Die Grundfrage

Es folgt nun der zweite Teil (der Kirchengewalt, vgl. Kap. 8, Sektion 1 am Anfang), der nach dem Willen der Papisten in der Gesetzgebung bestehen soll. Das ist nun ein Quell, aus dem unzählige menschliche Überlieferungen entsprungen sind - lauter Stricke, um die armen Seelen damit zu erwürgen! Denn die Papisten haben sich ebensowenig wie die Schriftgelehrten und Pharisäer gescheut, anderen Leuten Lasten auf die Schultern zu legen, die sie selbst nicht mit dem Finger hätten anrühren wollen (Matth. 23,4). Ich habe an anderer Stelle bereits dargelegt, was für eine grausame Quälerei ihre Bestimmungen über die Ohrenbeichte darstellen. In anderen Gesetzen tritt nicht eine derartige Gewalttätigkeit zutage; aber auch die, die von allen am erträglichsten erscheinen, üben einen tyrannischen Druck auf die Gewissen aus. Ich schweige noch davon, daß sie die Verehrung Gottes verfälschen und Gott selber, der doch der einige Gesetzgeber ist, seines Rechtes berauben.

Diese Vollmacht müssen wir nun behandeln (und es ist dabei die Frage), ob die Kirche das Recht hat, mit ihren Gesetzen die Gewissen zu binden. Bei dieser Erörterung wird die bürgerliche (politische) Ordnung nicht berührt, sondern es geht ausschließlich darum, daß Gott nach der von ihm vorgeschriebenen Richtschnur recht verehrt werde und uns die geistliche Freiheit, die sich auf Gott bezieht, unverkürzt erhalten bleibe. ‘

Es hat sich nun die Gewohnheit durchgesetzt, daß man unter dem Begriff „menschliche Überlieferungen“ alle jene Bestimmungen versteht, die im Bezug auf die Verehrung Gottes außerhalb seines Wortes von Menschen ausgegangen sind. Gegen diese haben wir zu kämpfen, nicht aber gegen die heiligen und nützlichen Ordnungen der Kirche, die zur Aufrechterhaltung der Zucht, der Ehrbarkeit oder des Friedens dienen. Unser Kampf hat aber das Ziel, daß jene ungemessene und barbarische Herrschaft gebrochen werde, die sich Leute, die für Hirten der Kirche gehalten werden wollen, tatsächlich aber die erbarmungslosesten Marterknechte sind, über die Seelen anmaßen. Denn sie behaupten von den Gesetzen, die sie machen, sie seien „geistlich“ und hätten auf die Seelen Bezug, erklären auch, sie seien zum ewigen Leben notwendig. So aber geschieht dem Reiche Christi, wie ich oben kurz aussprach, Gewalt, so wird die Freiheit, die er selbst den Gewissen der Gläubigen geschenkt hat, ganz und gar unterdrückt und vernichtet. Ich schweige hier davon, mit was für einer Gottlosigkeit sie die Beobachtung ihrer Gesetze als unverbrüchliche Forderung vertreten, indem sie nämlich lehren, man solle in ihr die Vergebung der Sünden, die Gerechtigkeit und das Heil suchen, und indem sie die ganze Summe der Religion und Frömmigkeit in sie hineinlegen. Ich behaupte dies eine: man darf den Gewissen in solchen Dingen, in denen sie durch Christus frei gemacht werden, keinerlei Zwang auferlegen - sie können doch auch, wie wir oben dargelegt haben, nur dann bei Gott ausruhen, wenn sie solcher Freiheit teilhaftig geworden sind! Wollen sie die Gnade behalten, die sie einmal in Christus erlangt haben, so müssen sie auch den als den einigen König anerkennen, der ihr Befreier ist, nämlich Christus, und von dem einen Gesetz der Freiheit 804 regiert werden; keine Knechtschaft darf sie mehr festhalten, und keine Fesseln dürfen sie mehr binden!

1. Kerkwette, tradisies en ’n Christen se gewete (Afdeling 1 - 4)

Inleiding tot die tweede aspek van kerklike mag

1464 Nou volg die tweede aspek wat volgens hulle geleë is daarin om wette te maak.¹ Uit hierdie bron het ontelbare tradisies van mense ontstaan - soveel strikke om arme siele te verwurg! Hulle het trouens nie ’n groter gewetenswroeging as die skrifgeleerdes en Fariseërs gehad om laste op ander se skouers te lê wat hulle self onwillig was om met ’n vinger aan te roer nie.² Elders het ek geleer watter wrede slagting hulle oor die oorbieg voorskryf.³ In hulle ander wette is daar nie so ’n groot geweld te sien nie maar die wette wat die draaglikste van almal skyn te wees, druk ons gewetens met hulle dwingelandy plat. Ek swyg daaroor dat hulle God se diens self vervals, en God self wat die enigste Wetgewer is, van sy reg beroof.

Die mag wat ons nou moet behandel is of dit die kerk geoorloof is om gewetens deur hulle wette te bind. In hierdie bespreking word die burgerlike regering nie aan die orde gestel nie maar dit gaan hier slegs daaroor dat God na behore volgens die maatstaf wat Hy self voorgeskryf het, gedien moet word, en dat die geestelike vryheid wat na God opsien, vir ons ongeskonde mag bly.

Die gebruik het die oorhand gekry om alle besluite wat sonder God se Woord oor die godsdiens uit mense ontstaan het, menslike tradisies⁴ te noem. Dit is hierdie tradisies waarteen ons veg, en nie teen die heilige en nuttige instellings van die kerk wat bydra om dissipline of eerbaarheid of vrede te handhaaf nie. En die doel van ons stryd is om die ontsaglike barbaarse oorheersing wat diegene wat as herders van die 1465 kerk beskou wil word, maar inderwaarheid die wreedste beuls daarvan is, vir hulleself teen ons siele toe-eien. Hulle beweer trouens dat die wette wat hulle maak, geestelike wette is en dat dit op die siel sien, en hulle verklaar dat hierdie wette noodsaaklik is vir die ewige lewe.⁵ So word die koninkryk van Christus, soos ek dit onlangs nog aangeroer het, aangeval; so word die vryheid wat deur Christus aan die gewetens van gelowiges gegee is, heeltemal onderdruk en platgeslaan.

Ek verswyg nou met hoe ’n groot goddeloosheid hulle die gehoorsaamheid aan hulle wette bekragtig wanneer hulle leer dat ons juis na aanleiding van die gehoorsaamheid daaraan sondevergiffenis, geregtigheid en saligheid moet soek, en wanneer hulle die hele somtotaal van die godsdiens en godsvrug juis in hierdie gehoorsaamheid stel. Ek maak slegs hierdie een stelling, naamlik dat geen dwang op ons gewete gelê behoort te word in daardie dinge waarin hulle deur Christus vrygemaak is nie, en as hulle nie vrygemaak is nie, dat hulle nie by God rus kan vind nie, soos ons vroeër geleer het.⁶ Hulle moet een Koning erken, naamlik hulle Verlosser Christus; en deur een wet van vryheid, naamlik deur die heilige Woord van die evangelie, regeer word as hulle die genade wat hulle eenmaal in Christus verkry het, wil behou. Hulle moet deur geen slawerny gebind en deur geen bande verstrengel word nie.

1. Далее следует вторая составная часть церковной власти. Согласно притязаниям папистов, она заключается в свободном издании законов. Из этого источника произошло бессчётное множество установлений (traditions), ставших удавками для несчастных душ. Ибо паписты испытывают угрызения совести не больше, чем мытари и фарисеи, когда возлагают на плечи людей бремена неудобоносимые, а сами не хотят и пальцем двинуть их (Мф 23:4). Я уже показал в другом месте, каким жестоким пыткам подвергают они души, предписывая каждому исповедоваться во всех грехах на ухо священнику. Ни один другой установленный ими закон не являет собой такого чудовищного насилия. Но и те законы, которые кажутся более сносными, всё равно тиранически подавляют душу человека. Не говорю уже о том, что они извращают служение Богу и похищают у Него принадлежащее Ему право быть единственным Законодателем.

Итак, вот вопрос, который нам теперь предстоит рассмотреть: имеет ли Церковь право принуждать совесть людей подчиняться установленным по её воле законам. В данном случае мы не будем касаться установлений, связанных с порядком управления. Речь пойдёт о том, как в чистоте и должным образом служить Богу по его заповедям и как сохранить данную нам духовную свободу.

Согласно общепринятому способу выражения, все относящиеся к богослужению и происходящие от людей указы и эдикты именуются человеческими установлениями . Именно против подобных законов мы и будем сражаться, а вовсе не против святых и полезных установлений, способствующих сохранению умеренности, честности и мира. Цель нашей борьбы в том, чтобы обуздать чрезмерное и варварское господство над бедными душами, узурпированное теми, кто хочет слыть пастырями душ, а на самом деле оказывается их подлыми палачами. Они утверждают, что созданные ими законы духовны, свойственны душе и необходимы ей для вечной жизни (Clichtove. Antiluterus, I, X, fo. 21a.). Тем самым они совершают насилие над Царством Христовым, а также подавляют и уничижают свободу совести, полученную верующими от Христа. Не говорю пока о том нечестии, которым они обосновывают соблюдение своих законов, заявляя, что таким образом мы стяжаем прощение грехов и праведность, и утверждая, что в этих законах заключается существо религии в целом.

В данный момент я веду речь лишь о том, что не следует навязывать человеческой душе потребность в тех вещах, от которых их избавил Христос. Без этого избавления душа, как было сказано выше, не может успокоиться в Боге. Ей надлежит признавать своим Царём и Освободителем одного Христа и находиться единственно под законом свободы - священным словом Евангелия, если она хочет сохранить благодать, полученную однажды в Иисусе Христе. Ей не должно быть порабощённой или пленённой какими бы то ни было узами.

2. Fingunt quidem Solones isti, suas constitutiones leges esse libertatis, suave iugum, onus leve²: sed mera esse mendacia quis non videat? Nullam ipsi quidem legum suarum gravitatem sentiunt, qui abiecto Dei timore tam suas quam divinas leges secure ac strenue negligunt. Qui vero aliqua salutis suae cura tanguntur, plurimum abest quin^c se liberos existiment quandiu his laqueis implicantur. Videmus quanta cautione versatus sit in hac parte Paulus, ut ne una quidem in re laqueum iniicere ausus fuerit [1. Cor. 7. f. 35]; neque id nulla causa; prospiciebat certe quantum vulnus infligeretur conscientiis, si earum rerum necessitas illis imponeretur, quarum relicta esset a Domino libertas. Contra numerari vix possunt constitutiones, quas isti gravissime aeternae mortis denuntiatione sanxerunt, quas severissime exigunt tanquam^d ad salutem necessarias³. Et in his permultae sunt observatu difficillimae: omnes vero (si in turbam suam congerantur)^e impossibiles: tantus est acervus. Qui ergo fieri poterit ut non extrema anxietate et terrore perplexi urantur, quibus tanta difficultatis moles incumbit? Huius generis ergo constitutiones hic impugnare animus est^f: quae in hoc feruntur ut animas intus coram Deo ligent, et religionem iniiciant, acsi de rebus ad salutem necessariis praeciperent.

2. Ces legislateurs font bien semblant que leurs constitutions sont loix de liberté, un joug gracieux et fardeau legier. Mais qui est-ce qui ne voit que ce sont purs mensonges? Touchant d’eux, ils n’ont garde de sentir la pesanteur de leurs loix, veu qu’ayans rejetté toute crainte de Dieu, ils contemnent aussi hardiment leurs loix que celles de Dieu. Mais ceux qui sont touchez de quelque soin de leur salut, sont bien loin de s’estimer libres cependant qu’ils sont estreints de leurs liens. Nous voyons combien soigneusement a evité sainct Paul de charger les consciences, jusques à n’oser en une seule chose les lier (1 Cor. 7:35). Et non sans cause. Certes il cognoissoit que c’estoit une playe mortelle faite aux consciences, si on leur imposoit necessité des choses desquelles la liberté leur avoit esté laissée de Dieu. Au contraire, à grand’peine pourroit-on nombrer les constitutions que ceux-cy ont rigoureusement publiées sous peine de damnation eternelle, et lesquelles ils exigent en toute extremité comme necessaires à salut. Or il y en a beaucoup fort difficiles à garder: mais si on les amasse en un, l’observation en sera du tout impossible: telle en est la quantité. Comment donc se pourra-il faire, que ceux qui sont chargez d’un si gros faiz et pesant, ne soyent tormentez d’horribles angoisses et perplexité? Je dy donc derechef que mon intention est de combattre icy contre telles loix qui se bastissent et se mettent sus, pour lier les ames devant Dieu, et les envelopper de scrupules: comme si tout ce qu’elles contiennent devoit estre observé de necessité.

2. 367 These sapient legislators, indeed, pretend that their constitutions are laws of liberty, an easy yoke, a light burden. But who does not see that these are gross falsehoods? The hardship of their laws is not at all felt by themselves, who have rejected the fear of God, and securely and boldly disregard all laws, human and divine. But persons who are impressed with any concern for their salvation, are far from considering themselves at liberty as long as they are entangled in these snares. We see what great caution Paul used in this respect, to avoid “casting a snare upon” men in a single instance;⁹⁷⁴ and that not without cause; for he saw what a deep wound would be made in their consciences, by the imposition of any necessity upon them in those things in which the Lord had left them at liberty. On the contrary, it is scarcely possible to enumerate the constitutions, which these men have most rigorously enforced with the denunciation of eternal death, and which they require to be most minutely observed as necessary to salvation. Among these, there are many exceedingly difficult to be fulfilled; but when they are all collected together in one body, so immense is the accumulation, the observance of the whole is utterly impracticable. How, then, can it be possible for those who are loaded with such a vast weight of difficulty, not to be perplexed and tortured with extreme anxiety and terror? My design at present, then, is, to oppose constitutions of this kind, which tend to bind souls internally before God, and to fill them with scruples, as if they enjoined things necessary to salvation.

2. Many of the Papistical traditions not only difficult, but impossible to be observed.

These Solons, indeed, imagine that their constitutions are laws of liberty, a pleasant yoke, a light burden: but who sees not that this is mere falsehood. They themselves, indeed, feel not the burden of their laws. Having cast off the fear of God, they securely and assiduously disregard their own laws as well as those which are divine. Those, however, who feel any interest in their salvation, are far from thinking themselves free so long as they are entangled in these snares. We see how great caution Paul employed in this matter, not venturing to impose a fetter in any one thing, and with good reason: he certainly foresaw how great a wound would be inflicted on the conscience if these things should be made necessary which the Lord had left free. On the contrary, it is scarcely possible to count the constitutions which these men have most grievously enforced, under the penalty of eternal death, and which they exact with the greatest rigour, as necessary to salvation. And while very many of them are most difficult of observance, the whole taken together are impossible; so great is the mass. How, then, possibly can those, on whom this mountain of difficulty lies, avoid being perplexed with extreme anxiety, and filled with terror? My intention here then is, to impugn constitutions of this description; constitutions enacted for the purpose of binding the conscience inwardly before God, and imposing religious duties, as if they enjoined things necessary to salvation.

2. Die wetgevers zeggen wel, dat hun instellingen wetten der vrijheid zijn, een zacht juk en een lichte last; maar wie zou niet zien, dat dat louter leugens zijn? Zij gevoelen geen zwaarte in hun wetten, daar ze, met wegwerping van de vreze Gods, zowel hun eigen wetten als de Goddelijke onbekommerd en flink veronachtzamen. Maar het is er ver vandaan dat zij, die door enige zorg voor hun zaligheid geraakt worden, zouden menen, dat ze vrij zijn, zolang ze in deze strikken verward blijven. Wij zien, met hoe grote voorzichtigheid Paulus in dit stuk te werk is gegaan, zodat hij zelfs niet in één zaak de consciëntiën een strik heeft durven omdoen (1 Cor. 7:35) En dat niet zonder oorzaak. Hij voorzag ongetwijfeld, hoe grote wond de consciëntiën zou worden toegebracht, indien hun de noodzaak opgelegd werd die dingen te doen, waarin ze door de Here vrij gelaten waren. Daarentegen kunnen ternauwernood de inzettingen opgesomd worden, die zij zeer zwaar, met aanzegging van de eeuwige dood, hebben vastgesteld; en die ze zeer gestreng afeisen als noodzakelijk ter zaligheid. En onder deze zijn er zeer veel, die zeer moeilijk te houden zijn; en alle gezamenlijk zijn ze, wanneer men ze bij elkaar brengt, onmogelijk: een zo grote hoop is er. Hoe is het dus mogelijk, dat zij, wie een zo grote en zo moeilijke last opgelegd wordt, niet door de uiterste angst en schrik zouden gepijnigd worden? Mijn bedoeling is dus dergelijke inzettingen hier te bestrijden, die worden gemaakt om de zielen inwendig voor God te binden en hun bijgelovige vrees in te boezemen, alsof ze voorschriften gaven over dingen, die noodzakelijk zijn tot zaligheid.

2. Die römischen Kirchensatzungen knechten die Gewissen

Nun tun zwar diese Solons (Gesetzgeber), als ob ihre Ordnungen „Gesetze der Freiheit“, als ob sie ein „sanftes Joch“, eine „leichte Last“ wären - aber wer sollte nicht sehen, daß das lauter Lügen sind? Sie selbst empfinden freilich die Schwere ihrer Gesetze nicht; denn sie haben ja Gottes Furcht von sich geworfen und verachten nun sorglos und wacker sowohl ihre eigenen als auch die göttlichen Gesetze. Die Menschen aber, die einigermaßen von der Sorge um das Heil berührt sind, die kommen bei weitem nicht zu der Meinung, frei zu sein, solange sie von diesen Stricken festgehalten werden. Wir sehen doch, mit wieviel Vorsicht Paulus in diesem Stück gewandelt ist, so daß er es nicht einmal in einer einzigen Sache gewagt hat, den anderen „einen Strick um den Hals zu werfen“ (1. Kor. 7,35). Und das nicht ohne Ursache; denn er sah sicherlich voraus, was für eine schwere Verwundung man den Gewissen beibringen würde, wenn man ihnen zwangsweise solche Dinge auferlegen wollte, in denen ihnen der Herr Freiheit gelassen hat. Dagegen kann man kaum die Ordnungen aufzählen, die die Römischen mit höchstem Ernst durch Androhung des ewigen Todes bekräftigt haben und die sie mit äußerster Strenge als zum Heil notwendig fordern. Und darunter sind sehr viele äußerst schwer, alle zusammen aber, wenn man sie auf einen Haufen zusammenbringt, unmöglich zu halten - so groß ist die Masse! Wie soll es also geschehen, daß Menschen, auf denen eine so große, schwere Last ruht, nicht in die schlimmste Angst und Schrecknis verstrickt werden und sich daran zerreiben?

Ich habe also hier die Absicht, mich gegen Satzungen von dieser Art zu wenden, die man dazu gemacht hat, um die Seelen innerlich vor Gott zu binden und ihnen heilige Scheu einzujagen, als ob man Vorschriften über Dinge gäbe, die zum Heil notwendig sind.

2. Die onmoontlike aard van Roomse bepalings en wette

Hierdie Solons (wetsgeleerdes)⁷ verbeel hulle wel dat hulle bepalings wette van vryheid is, ’n aangename juk en ’n ligte las,⁸ maar wie kan nie sien dat dit louter leuens is nie? Hulle ervaar weliswaar nie self die swaarte van hulle wette nie omdat hulle hulle vrees vir God laat vaar het en sowel hulle eie as God se wette onbesorgd en kragtig verwaarloos. Maar dit is baie ver daarvandaan dat diegene wat nog deur ’n mate van bekommernis oor hulle saligheid geraak word, sou meen dat hulle vry is solank hulle in hierdie nette verstrik is. Ons merk met hoeveel versigtigheid Paulus hom met hierdie onderwerp bemoei het so dat hy nie eens gewaag het om in een saak ’n strik te stel nie.⁹ Hy het dit om ’n goeie rede gedoen. Hy het beslis gesien hoe ’n groot wond ons gewete toegedien sou word as dwang in hierdie sake op hulle gelê word waarin 1466 hulle deur die Here vrygelaat is. Daarenteen kan die bepalings beswaarlik opgenoem word wat hulle met die grootste erns bekragtig het deur die ewige dood daaroor uit te spreek, en wat hulle met die grootste strengheid vereis asof dit vir ons saligheid noodsaaklik is.¹⁰ Daaronder is ook uiters baie bepalings wat baie moeilik is om te gehoorsaam, terwyl almal inderdaad onmoontlik is om te gehoorsaam as hulle op een hoop geplaas word - so ’n groot stapel is daar! Hoe sou dit dan moontlik wees dat diegene op wie so ’n groot las moeilikhede rus, nie deur die uiterste angs en vrees vertwyfeld en verbrand word nie? Ek is van voorneme om hier bepalings van hierdie aard te beveg wat gemaak word met die doel om siele innerlik voor God te bind en ontsag in te boesem asof hulle gebooie is oor sake wat vir ons saligheid noodsaaklik is.

2. Эти законодатели делают вид, будто их установления суть законы свободы, нетяжкое иго, необременительный груз (Clichtove. Ibid., I, XV, fo. 29). Но кому не очевидно, что это чистая ложь? Сами они не ощущают тяжести своих законов, ибо, отбросив всякий страх Божий, с равной дерзостью преступают как Божеские законы, так и свои собственные. Но те, кто некоторым образом заботится о своём спасении, чувствуют себя далеко не свободными, поскольку задыхаются в их тенётах. Мы видим, как старательно св. Павел избегал обременять души братьев, не дерзал налагать на них узы ни в чём (1 Кор 7:35). И не без причины! Он, конечно, понимал, какую тяжкую рану наносит совести человека наложение на него обязанностей, от которых он освобождён Богом. Что же касается наших противников, вряд ли можно пересчитать все их установления, предписанные для строгого соблюдения под страхом вечной гибели и провозглашённые абсолютно необходимыми для спасения (Eck J. Enchiridion, 13, E 7B,p.). Многие из них весьма трудны для исполнения. Если же собрать их все воедино, то соблюсти их будет вообще немыслимо - настолько велико их число. Так возможно ли, чтобы люди, обременённые столь неподъёмным грузом, не терзались мучительными страхами и сомнениями?

Итак, повторю ещё раз: моя задача - бороться против таких законов, которые создаются для того, чтобы связать души людей перед Богом и опутать их массой мелочных предписаний, как если бы эти законы были абсолютно необходимы для спасения.

3. | ^g Haec quaestio plerosque ideo impedit quod inter externum (ut vocant) et conscientiae forum^h non satis subtiliter 166 discernunt. Praeterea difficultatem auget quod Paulus obediendum esse Magistratui praecipit, non poenae solum metu, sed propter conscientiam [Rom. 13. a. 1]¹. Unde sequitur, politicis quoque legibus obstringi conscientias. Quod si ita esset, caderet quicquid proximo capite diximus², ac iam dicturi sumus de spirituali regimine. Ut hic nodus solvatur, primo operaepretium est tenere quid sit conscientia. Ac definitio quidem ex etymo vocis petenda est; nam sicuti quum mente intelligentiaque homines apprehendunt rerum notitiam, ex eo dicuntur scire, unde et scientiae nomen ducitur: ita quum sensum habent divini iudicii quasi sibi adiunctum testem, qui sua peccata eos occultare non sinit quin ad iudicis tribunal rei pertrahantur, sensus ille vocatur conscientia. Est enim quiddam inter Deum et hominem medium: quia hominem non patitur in seipso supprimere quod novit, sed eousque persequitur donec ad reatum adducat. Hoc est quod intelligit Paulus, quum tradit conscientiam simul attestari hominibus, ubi cogitationes eos accusant vel absolvunt in iudicio Dei [Rom. 2. c. 15]³. Simplex notitia in homine residere posset veluti inclusa. Ergo sensus hic, qui hominem sistit ad Dei iudicium, est quasi appositus homini custos, qui omnia eius arcana observet ac speculetur, ne quid in tenebris sepultum maneat. Unde et vetus illud proverbium, Conscientia mille testes⁴. Eadem ratione et Petrus bonae erga Deum conscientiae interrogationem posuit pro tranquillitate animi [1. Pet. 3. d. 21], quum persuasi de Christi gratia, nos intrepide coram Deo offerimus. Et author epistolae ad Hebraeos, non habere amplius conscientiam peccati, pro liberatos vel absolutos esse, ut peccatum non amplius nos^a arguat [Heb. 10. a. 2].

3. Plusieurs se trouvent empescbez en ceste question, pource qu’ils ne distinguent pas assez subtilement entre le siege judicial de Dieu, qui est spirituel, et la justice terrestre des hommes. La difficulté leur est encore augmentée, de ce que sainct Paul commande d’obeir aux Magistrats, non seulement pour crainte d’estre puny, mais aussi pour la conscience (Rom. 13:1, 5). Dont il s’ensuit que les consciences sont aussi bien sujettes aux loix civiles. Si ainsi est, ce que nous avons desja dit au chapitre prochain, et ce qui nous reste à dire touchant le regime spirituel, seroit mis à neant. Pour soudre ce nœud, il nous est besoin de savoir en premier lieu que c’est que Conscience. Ce qui se peut en partie tirer du mot. Car Science est l’apprehension ou notice de ce que les hommes cognoissent, selon l’esprit qui leur est donné. Quand donc ils ont un sentiment et remors du jugement de Dieu, comme un tesmoin qui leur est apposé pour ne point souffrir qu’ils cachent leur pechez, mais les attirer et soliciter au jugement de Dieu, cela est nommé Conscience. Car c’est une cognoissance moyenne entre Dieu et l’homme, laquelle ne permet point à celuy qui voudroit supprimer ses fautes, de s’oublier: mais le poursuit à luy faire sentir qu’il est coulpable. C’est ce qu’entend sainct Paul, en disant que la conscience atteste aussi avec les hommes quand leurs pensées les condamnent ou absoudent devant Dieu (Rom. 2:15). Une simple cognoissance et nue pourroit estre en un homme comme estouffée. Parquoy ce sentiment qui adjourne et attire l’homme au siege judicial de Dieu, est comme une garde qui luy est donnée pour l’esveiller et espier, et pour descouvrir tout ce qu’il seroit bien aise de cacher s’il pouvoit. Et voila dont est venu le proverbe ancien, Que la conscience est comme mille tesmoins. Par une mesme raison saint Pierre met la response de bonne conscience (1 Pierre 3:21), pour un repos et tranquillité d’esprit, quand l’homme fidele s’appuyant en la grace de Christ, se presente hardiment devant la face de Dieu. Et l’Apostre en l’Epistre aux Hebrieux, disant que les fideles n’ont plus de conscience de pecbé (Hebr. 10:2), signifie qu’ils en sont delivrez et absous, pour n’avoir plus de remors qui les redargue.

3. The generality of men, therefore, are embarrassed with this question, for want of distinguishing with sufficient exactness between the outward judgment of men and the court of conscience. The difficulty is increased by the injunction of Paul, that the magistrate is to be obeyed, “not only for wrath, but also for conscience’ sake;”⁹⁷⁵ whence it follows, that consciences are bound by political laws. If this were the case, all that we said in the last chapter, and are about to say in this, on the subject of spiritual government, would fall to the ground. To solve this difficulty, it is first of all necessary to understand what is conscience. The definition may be derived from the etymology of the word. Science, or knowledge, is the apprehension which men have of things in their mind and understanding. So, when they have an apprehension of the judgment of God, as a witness that suffers them not to conceal their sins, but forces them as criminals before the tribunal of the judge, this apprehension is called conscience. For it is something between God and man, which permits not 368a man to suppress what he knows within himself, but pursues him till it brings him to a sense of his guilt. This is what Paul means, when he speaks of men’s “conscience also bearing witness, and their thoughts the mean while accusing, or else excusing, one another”⁹⁷⁶ before God. A simple knowledge might remain in man, as it were, in a state of concealment. Therefore this sentiment, which places men before the tribunal of God, is like a keeper appointed over man to watch and observe all his secrets, that nothing may remain buried in darkness. Hence that old proverb, that conscience is equal to a thousand witnesses. For the same reason, Peter speaks of “the answer of a good conscience towards God,”⁹⁷⁷ to denote our tranquillity of mind, when, persuaded of the grace of Christ, we present ourselves before God without fear. And the author of the Epistle to the Hebrews speaks of persons “having no more conscience of sins,”⁹⁷⁸ to signify their being liberated, or absolved, so as to feel no more remorse or compunction for sin.

3. That the question may be more conveniently explained, nature of conscience must be defined.

Many are greatly puzzled with this question, from not distinguishing, with sufficient care, between what is called the external forum and the forum of conscience¹ (Book 3 chap. 19 sec 15). Moreover, the difficulty is increased by the terms in which Paul enjoins obedience to magistrates, “not only for wrath, but also for conscience sake” (Rom. 13:5); and from which it would follow, that civil laws also bind the conscience. But if this were so, nothing that we have said of spiritual government, in the last chapter, and are to say in this, would stand. To solve this difficulty, we must first understand what is meant by conscience. The definition must be derived from the etymology of the term. As when men, with the mind and intellect, apprehend the knowledge of things, they are thereby said to know, and hence the name of science or knowledge is used; so, when they have, in addition to this, a sense of the divine judgment, as a witness not permitting them to hide their sins, but bringing them as criminals before the tribunal of the judge, that sense is called conscience. For it occupies a kind of middle place between God and man, not suffering man to suppress what he knows in himself, but following him out until it bring him to conviction. This is what Paul means, when he says that conscience bears witness, “our thoughts the meanwhile accusing or else excusing each other” (Rom. 2:15). Simple knowledge, therefore, might exist in a man, as it were, shut up, and therefore the sense which sits men before the judgment-seat of God has been placed over him as a sentinel, to416observe and spy out all his secrets, that nothing may remain buried in darkness. Hence the old proverb, Conscience is a thousand witnesses. For this reason, Peter also uses the “answer of a good conscience towards God” (1 Pet. 3:21); for tranquillity of mind, when, persuaded of the grace of Christ, we with boldness present ourselves before God. And the author of the Epistle to the Hebrews says, that we have “no more conscience of sins,” that we are freed or acquitted, so that sin no longer accuses us (Heb. 10:2).

3. Deze kwestie verwart velen daarom, omdat ze niet nauwkeurig genoeg onderscheiden tussen de uitwendige vierschaar, gelijk men die noemt, en de vierschaar der consciëntie. Bovendien wordt de moeilijkheid vergroot, doordat Paulus gebiedt (Rom. 13:5) dat men de overheid moet gehoorzamen niet alleen uit vrees voor straf, maar ook om der consciëntie wil. Daaruit volgt, dat de consciëntiën ook aan de burgerlijke wetten gebonden zijn. En indien dat zo was, zou komen te vallen al wat wij in het vorige hoofdstuk gezegd hebben en nu nog zeggen zullen over de geestelijke regering. Om deze knoop te ontwarren is het in de eerste plaats nodig te weten, wat de consciëntie is. De definitie moet genomen worden uit de eigenlijke betekenis van het woord. Want evenals men, wanneer de mensen met hun verstand en inzicht de kennis der dingen in zich opnemen, zegt, dat ze de dingen weten, waarvan ook het woord wetenschap (scientia) komt, zo wordt ook, wanneer ze een gevoel hebben van Gods oordeel als een getuige, die hun toegevoegd is, en die niet toestaat, dat ze hun zonden verbergen, maar hun schuldig stelt voor de rechterstoel van de Rechter, zo wordt, zeg ik, dat gevoel genoemd conscientia, medewetenschap. Want de consciëntie is iets midden tussen God en de mens, omdat ze niet toestaat, dat de mens in zichzelf onderdrukt, wat hij weet, maar hem zover achtervolgt, totdat ze hem tot schuldbekentenis brengt. Dat is het, wat Paulus bedoelt (Rom. 2:15) wanneer hij zegt, dat de consciëntie der mensen medegetuigt, wanneer hun gedachten hen beschuldigen of ontschuldigen in 't oordeel Gods. De enkele wetenschap zou in de mens als het ware ingesloten kunnen blijven. Dus is dit besef, dat de mens stelt voor het oordeel Gods, de mens als een bewaker toegevoegd om al zijn geheime daden waar te nemen en te bespieden, opdat niets in de duisternis begraven blijve. Vandaar ook dat oude spreekwoord: de consciëntie is als duizend getuigen. Daarom heeft ook Petrus (1 Petr. 3:21) het vragen van een goede consciëntie tot God gezet in de betekenis van de gerustheid des gemoeds, wanneer wij, overtuigd van de genade van Christus, onbevreesd verschijnen voor God. En de schrijver van de brief aan de Hebreën (Heb. 10:2) heeft "geen geweten meer hebben der zonden" gezet voor "vrijgemaakt of vrijgesproken zijn," zodat de zonde ons niet meer beschuldigt.

3. Das Wesen des Gewissens

Diese Frage bereitet nun vielen Leuten deshalb große Schwierigkeiten, weil sie zwischen dem „äußeren“ Rechtsbereich - wie man ihn nennt - und dem des Gewissens nicht scharf genug unterscheiden. Zudem wird die Verlegenheit noch dadurch vergrößert, daß wir nach dem Gebot des Paulus der Obrigkeit nicht allein aus Furcht vor der Strafe gehorchen sollen, sondern auch „um des Gewissens willen“ (Röm. 13,1.5). Daraus folgt (so meint man), daß unser Gewissen auch an die bürgerlichen Gesetze gebunden ist. Wenn es sich so verhielte, so würde alles, was wir im vorigen Kapitel) gesagt haben und was wir noch von dem geistlichen Regiment ausführen werden, in sich zusammenfallen.

Um diesen Knoten aufzulösen, ist es zunächst von Nutzen, festzustellen, was eigentlich das Gewissen ist. Die Beschreibung dieses Begriffs entnehmen wir der (sprachlichen) Wurzel des Wortes. Die Menschen erlangen ja durch Verstand und Einsicht eine Erkenntnis der Dinge; man sagt also: sie wissen das und das, und daraus wird dann auch das Wort Wissenschaft abgeleitet. Nun haben sie aber auch ein Empfinden des göttlichen Gerichts, das wie ein Zeuge stets bei ihnen steht, sie ihre Sünde nicht verhehlen läßt, sondern sie als Schuldige vor Gottes Richterstuhl zieht. Dies Empfinden heißt Gewissen (conscientia = Mitwissen!). Es ist also gewissermaßen etwas, das mitten zwischen Gott und dem Menschen steht; denn es läßt nicht zu, daß der Mensch das, was er doch weiß, in sich selbst unterdrückt, sondern es bedrängt ihn so lange, bis er sich schuldig bekennt. - Das meint Paulus mit seiner Lehre, das Gewissen lege zugleich mit dem Menschen Zeugnis ab, und zwar wenn die Gedanken sich untereinander vor Gottes Gericht verklagen oder entschuldigen (Röm. 2,15f.). Die 805 bloße Erkenntnis könnte im Menschen gewissermaßen verschlossen (und daher unwirksam, verborgen) bleiben. Da ist denn dies Empfinden, das den Menschen vor Gottes Gericht stellt, gleichsam ein ihm bei gegebener Wächter, damit nichts im Finsteren begraben bleibt. Daher auch das alte Sprichwort: das Gewissen ist wie tausend Zeugen. Aus dem gleichen Grunde setzt auch Petrus das Zeugnis eines guten Gewissens vor Gott der Ruhe unseres Herzens gleich, wenn wir in der Gewißheit um die Gnade Christi unerschrocken vor Gott hintreten (1. Petr. 3,21). Auch wenn der Verfasser des Hebräerbriefs davon spricht, daß Menschen „kein Gewissen mehr hätten von den Sünden“ (Hebr. 10,2), so meint er damit: wir sind befreit und losgesprochen, so daß die Sünde uns nicht mehr weiter bedrängt.

3. Vooraf ’n bespreking van gewete

Hierdie vraagstuk pootjie die meeste mense omdat hulle nie noukeurig genoeg tussen die uiterlike regbank - soos hulle dit noem - en die regbank van die gewete¹¹ onderskeid maak nie. Hierbenewens groei die probleem aan omdat Paulus voorskryf dat ons die (burgerlike) amp moet gehoorsaam - nie alleen uit vrees vir straf nie, maar ook vanweë die gewete.¹² Daaruit volg dat ons gewetens ook aan burgerlike wette verbind is. Maar as dit die geval sou wees, sou alles wat ons in voorgaande hoofstukke oor die geestelike regering gesê het¹³ en nog sal sê, in duie stort.

Om hierdie probleem op te los, is dit eers nodig om te weet wat die gewete is. Ons moet die definisie van die woord inderdaad uit die betekenis daarvan aflei. Wanneer mense byvoorbeeld kennis van dinge deur hulle verstand en begrip verkry, word daar daarom gesê dat hulle iets weet. Daaruit is die woord wetenskap afgelei. Net so wanneer hulle God se oordeel ervaar as ’n getuie wat aan hulle verbind is, en hulle nie toelaat om hulle sondes te verberg nie maar hulle as beskuldigdes voor die Regter se regbank sleep, word so ’n aanvoeling die gewete genoem.

1467 Die gewete neem trouens ’n plek midde tussen God en die mens in omdat dit die mens nie toelaat om iets wat hy weet hy binne-in hom het, te onderdruk nie, maar hom vervolg totdat hy sy skuld erken.

Dit is wat Paulus bedoel wanneer hy leer dat hulle gewete saam vir mense getuig wanneer hulle gedagtes hulle in die oordeel van God aankla of verontskuldig.¹⁴ Eenvoudige kennis sou as ’t ware in die mens opgesluit kon bly. Hierdie aanvoeling wat die mens voor God se regbank stel, is as ’t ware ’n wag wat oor die mens aangestel is om al sy geheime waar te neem en te verken om te voorkom dat iets daarvan in duisternis begrawe bly. Hieruit het die bekende ou spreekwoord ontstaan: “Die gewete is ’n duisend getuies”.¹⁵ Om dieselfde rede het Petrus ook die antwoord¹⁶ van ’n goeie gewete teenoor God as rustigheid van die siel gestel wanneer ons oortuig is van die genade van Christus en ons ons onbevrees voor God aanbied.¹⁷ En die skrywer van die brief aan die Hebreërs verklaar dat ons geen bewustheid van die sonde meer het nie¹⁸ omdat ons daarvan vrygemaak en dit kwytgeskeld is sodat die sonde ons nie meer aankla nie.

3. Многие испытывают затруднения в этом вопросе, потому что не различают достаточно чётко суда Божьего, духовного по своей сути, и земного правосудия людей. Трудность для них усугубляется тем, что св. Павел велит повиноваться светским властям, причём не только из страха наказания, но и по совести (Рим 13:1 cл.). Отсюда следует, что совесть людей подчиняется также гражданским законам. Если это так, то всё сказанное нами в предыдущей главе (кн. II, гл. XIX: «О свободе христианина»; - в изданиях 1545-1557 гг. эта глава непосредственно предшествовала главе «О человеческих традициях», в которую входил текст данного раздела) и всё, что ещё предстоит сказать о духовном управлении, обращается в ничто.

Для того чтобы разрешить это затруднение, нужно в первую очередь определить, что такое совесть (conscience). Отчасти это можно вывести из самого слова: весть, ведение (science) есть понимание или осознание того, что люди познают по мере данного им разума. Поэтому когда они ощущают или сознают, что подлежат Божьему суду и это чувство для них - словно свидетель, не позволяющий им скрыть свои грехи, но заставляющий извлекать их наружу и вверять Божьему суду, - это и называется совестью. Она является как бы промежуточным звеном, со-ведением Бога и человека, которое не даёт забыть о себе человеку, желавшему бы сохранить в тайне свои грехи, но заставляет его чувствовать собственную виновность. Именно это имеет в виду св. Павел, когда говорит, что совесть свидетельствует людям, когда их мысли обвиняют или оправдывают их перед Богом (Рим 2:15). Простое и непосредственное осознание может притупиться в человеке. Посему это чувство, привлекающее человека к Божьему суду, дано ему как страж, который будит его, следит за ним и раскрывает всё то, что он предпочел бы утаить, если б мог. Отсюда происходит древняя поговорка: «Совесть подобна тысяче свидетелей» (Квинтилиан. Об ораторском образовании, V, II, 41). По той же причине cв. Пётр приравнивает добрую совесть к мирному спокойствию духа (1 Пет 3:21), когда верующий с помощью благодати Христовой смело предстаёт пред ликом Бога. И апостол в Послании к евреям говорит, что верующие не имеют уже сознания грехов. Это значит, что они освобождены и оправданы и не испытывают более жгучих угрызений совести.

4. Itaque sicut opera respectum ad homines habent, ita conscientia ad Deum refertur: ut conscientia bona nihil aliud sit quam interior cordis integritas. In quem sensum Paulus scribit, complementum Legis esse charitatem, ex pura conscientia et fide non ficta [1. Tim. 1. a. 5]. Postea etiam eodem capite^b quantum ab intelligentia differat, ostendit, dicens quosdam a fide naufragium fecisse, quia bonam conscientiam dereliquerant⁵. His enim verbis vivum esse colendi Dei affectum, sincerumque pie et sancte vivendi studium indicat. Interdum quidem ad 167 homines quoque extenditur, ut quum testatur apud Lucam idem Paulus, se operam dedisse ut bona conscientia ambularet erga Deum et homines [Act. 24. d. 16]. Sed hoc ideo dictum est quod bonae conscientiae fructus ad homines usque manant ac perveniunt. Proprie autem loquendo, solum Deum respicit, ut iam dixi¹. Hinc fit ut obstringere conscientiam Lex dicatur, quae simpliciter hominem ligat, sine hominum intuitu, vel non habita eorum ratione. Exempli gratia, Non modo castum servare animum purumque ab omni libidine Deus praecipit, sed quamlibet verborum obscoenitatem et externam lasciviam prohibet. Huius legis observationi, etiamsi nullus in mundo homo viveret, conscientia mea subiicitur. Ita qui se intemperanter gerit, non eo tantum peccat quod malum exemplum praebet fratribus: sed conscientiam reatu obstrictam habet apud Deum. Alia in rebus per se mediis est ratio. Abstinere enim debemus si quod pariant offendiculum: sed libera conscientia. Ita de carne idolis consecrata Paulus loquitur, Siquis iniiciat scrupulum (inquit) noli attingere, propter conscientiam; dico autem conscientiam, non tuam, sed alterius [1. Cor. 10. f. 28]². Peccaret homo fidelis, qui prius admonitus, eiusmodi carnem nihilominus ederet. Sed utcunque fratris respectu necessaria illi sit abstinentia, ut a Deo praescribitur, non tamen conscientiae libertatem retinere desinit. Videmus ut lex ista externum opus ligans conscientiam solutam relinquat.

4. Parquoy comme les œuvres ont leur regard aux hommes, aussi la conscience a Dieu pour son but: tellement que bonne conscience n’est sinon une integrité interieure du cœur. Et c’est à ce propos que sainct Paul dit que l’accomplissement de la Loy est charité, de conscience pure et de foy non feinte (1 Tim. 1:5). En un autre lieu il monstre en quoy elle differe de simple savoir, disant qu’aucuns sont decheus de la foy, pource qu’ils s’estoyent destournez de bonne conscience. Car par ces mots il signifie que c’est une affection vive d’honnorer Dieu, et un droict zele de vivre purement et sainctement. Quelque fois le nom de Conscience s’approprie à ce qui concerne les hommes: comme quand sainct Paul dit aux Actes, qu’il a mis peine de cheminer tant envers Dieu qu’envers les hommes en bonne conscience (Act. 24:16): mais cela s’entend d’autant que les fruicts exterieurs qui en procedent parviennent jusques aux hommes. Mais à parler proprement, la conscience, comme j’ay dit, a son but et adresse à Dieu. Parquoy nous disons qu’une loy lie les consciences, quand elle oblige simplement et du tout l’homme, sans avoir regard aux prochains, mais comme s’il n’avait affaire qu’à Dieu. Exemple: Dieu nous commande non seulement d’avoir le cœur pur de toute impudicité, mais aussi de nous garder de toutes parolles vilaines et dissolutions tendantes à incontinences. Quand il n’y auroit homme vivant sur la terre, je suis tenu en ma conscience de garder telle loy. Parquoy si je me desborde à quelque impudicité, je ne peche pas seulement en ce que je donne scandale à mes freres, mais je suis coulpable devant Dieu, comme ayant transgresssé ce qu’il m’avoit defendu entre luy et moy. Il y a une autre consideration quant aux choses indifferentes: car il nous en faut abstenir entant que nous pourrions offenser nos freres, mais c’est avec conscience franche et libre. Comme sainct Paul le monstre, parlant de la chair consacrée aux idoles: Si quelcun, dit-il, en fait scrupule, n’en mange point à cause de la conscience: non pas de la tienne, mais de celle de ton prochain (1 Cor. 10:28, 29). L’homme fidele qui seroit adverty, pecheroit, scandalizant son prochain par son manger: mais combien que Dieu luy commande de s’abstenir pour l’amour de son prochain de manger de telle viande, et qu’il luy soit necessaire de s’y assujettir, toutesfois sa conscience ne laisse pas d’estre tousjours en liberté. Nous voyons donques comme ceste loy n’impose sujettion sinon à l’œuvre exterieure: et cependant laisse la conscience libre.

4. Therefore, as works have respect to man, so the conscience is referred to God. A good conscience is no other than an internal purity of heart. In this sense Paul says that “the end of the commandment is charity, out of a pure heart, and of a good conscience, and of faith unfeigned.”⁹⁷⁹ In a subsequent part of the same chapter, he shows how widely it differs from simple knowledge, when he says, that “some having put away a good conscience, concerning faith have made shipwreck.”⁹⁸⁰ For in these words he implies that it is a lively zeal for the worship of God, and a sincere desire and endeavour to live a pious and holy life. Sometimes, indeed, it is likewise extended to men, as when Luke states Paul to have made this declaration—“I exercise myself, to have always a conscience void of offence toward God and toward men.”⁹⁸¹ The apostle expressed himself in this manner, because the benefits proceeding from a good conscience do reach even to man. But strictly speaking, the conscience has respect to God alone, as I have already observed. Hence it is, that a law is said to bind the conscience, which simply binds a man without any observation or consideration of other men. For example, God not only commands the heart to be preserved chaste and pure from every libidinous desire, but prohibits all obscenity of language and external lasciviousness. My conscience is bound to observe this law, even though not another man existed in the world. The person, therefore, who commits any breach of chastity, not only sins by setting a bad example 369to his brethren, but brings his conscience into a state of guilt before God. The case of things, in themselves indifferent, stands not on the same ground; for we ought to abstain from whatever is likely to give offence, but with a free conscience. Thus Paul speaks of meat consecrated to idols: “If any man say unto you, This is offered in sacrifice to idols, eat not for his sake, and for conscience’ sake. Conscience, I say, not thine own, but of the other.”⁹⁸² A faithful man, who, after previous admonition, should eat such meat, would be guilty of sin. But though such abstinence is enjoined on him by God as necessary on account of his brother, he still retains his liberty of conscience. We see how this law, while it binds the external act, leaves the conscience free.

4. Definition of conscience explained. Examples in illustration of the definition.

Wherefore, as works have respect to men, so conscience bears reference to God; and hence a good conscience is nothing but inward integrity of heart. In this sense, Paul says, that “the end of the commandment is charity out of a pure heart, and of a good conscience, and of faith unfeigned” (1 Tim. 1:5). He afterwards, in the same chapter, shows how widely it differs from intellect, saying, the, “some having put away” a good conscience, “concerning faith have made shipwreck.” For by these words he intimates, that it is a living inclination to worship God, a sincere desire to live piously and holily. Sometimes, indeed, it is extended to men also, as when Paul declares, “Herein do I exercise myself, to have always a conscience void of offence toward God, and toward men” (Acts 24:16). But this is said, because the benefits of a good conscience flow forth and reach even to men. Properly speaking, however, it respects God alone, as I have already said. Hence a law may be said to bind the conscience when it simply binds a man without referring to men, or taking them into account. For example, God enjoins us not only to keep our mind chaste and pure from all lust, but prohibits every kind of obscenity in word, and all external lasciviousness. This law my conscience is bound to observe, though there were not another man in the world. Thus he who behaves intemperately not only sins by setting a bad example to his brethren, but stands convicted in his conscience before God. Another rule holds in the case of things which are in themselves indifferent. For we ought to abstain when they give offence, but conscience is free. Thus Paul says of meat consecrated to idols, “If any man say unto you, This is offered in sacrifice unto idols, eat not for his sake that showed it, and for conscience sake;” “conscience, I say, not thine own, but of the other” (1 Cor. 10:28, 29). A believer would sin, if, after being warned, he should still eat such kind of meat. But however necessary abstinence may be in respect of a brother, as prescribed by the Lord, conscience ceases not to retain its liberty. We see how the law, while binding the external work, leaves the conscience free.

4. Evenals dus de werken zien op de mensen, zo ziet de consciëntie op God: zodat een goed geweten niets anders is dan de inwendige zuiverheid des harten. In deze zin schrijft Paulus (1 Tim. 1:5) dat de vervulling der wet is de liefde uit een reine consciëntie en uit een ongeveinsd geloof. Daarna toont hij ook in hetzelfde hoofdstuk aan, hoezeer zij verschilt van het inzicht, zeggende, dat sommigen van het geloof schipbreuk geleden hebben, omdat ze de goede consciëntie verlaten hadden. Want met deze woorden geeft hij te kennen, dat zij is een levende gezindheid om God te dienen en een oprechte begeerte om vroom en heilig te leven. Somtijds wordt zij ook wel tot de mensen uitgestrekt, zoals wanneer dezelfde Paulus bij Lucas (Luc. Hand. 24:16) betuigt, dat hij zijn best gedaan heeft om met een goede consciëntie te wandelen voor God en de mensen. Maar dat is daarom gezegd, omdat de vruchten van een goede consciëntie tot de mensen komen en hen bereiken. Maar eigenlijk gezegd ziet zij alleen op God, gelijk ik reeds gezegd heb. Hieruit komt het, dat gezegd wordt, dat de wet de consciëntie bindt, daar ze eenvoudig de mens bindt, zonder aanzien der mensen of zonder rekening met hen te houden. Bijvoorbeeld: God gebiedt niet alleen ons gemoed kuis te houden en rein van alle lust, maar ook elke gemeenheid van woorden en uiterlijke losbandigheid. Aan de waarnemingen van deze wet wordt mijn consciëntie onderworpen, ook al zou er geen enkele mens in de wereld leven. Wie zich dus onkuis gedraagt, zondigt niet alleen daarin, dat hij zijn broederen een slecht voorbeeld geeft, maar stelt ook zijn consciëntie schuldig bij God. Anders staat het met zaken, die op zichzelf middelmatig zijn. Want wij moeten ons van die onthouden, wanneer ze enige ergernis verwekken, maar de consciëntie blijft vrij. Zo zegt Paulus, sprekend over het vlees, dat de afgoden gewijd is (1 Cor. 10:28) "Indien iemand bezwaar maakt, raak het niet aan, om des gewetens wille; doch ik zeg om het geweten, niet van uzelf, maar des anderen." Een gelovige zou zondigen, wanneer hij, hoewel eerst gewaarschuwd, toch zulk vlees at. Maar hoewel voor hem, met het oog op zijn broeder, onthouding noodzakelijk is, gelijk door God wordt voorgeschreven, blijft hij toch de vrijheid van geweten bezitten. Wij zien dus, dat deze wet, het uiterlijk werk bindend, de consciëntie vrij laat.

4. Gebundenheit und Freiheit des Gewissens

Wie sich also unsere Werke auf die Menschen beziehen, so bezieht sich das Gewissen auf Gott. Ein gutes Gewissen ist also nichts anderes als die innere Lauterkeit des Herzens. In diesem Sinne schreibt Paulus: „Die Hauptsumme des Gesetzes ist Liebe ... von gutem Gewissen und von ungeheucheltem Glauben“ (1. Tim. 1,5). In dem gleichen Kapitel zeigt er etwas nachher, wie sehr das Gewissen von dem bloßen Wissen unterschieden ist: er redet (1. Tim. 1,19) von einigen, „die am Glauben Schiffbruch erlitten haben“, und erklärt, sie hätten das Gewissen „von sich gestoßen“. Mit diesen Worten macht er ja deutlich, daß das Gewissen ein lebendiger Trieb ist, Gott zu dienen, und ein lauteres Streben nach frommem und heiligem Leben.

Zuweilen wird das Gewissen auch auf die Menschen bezogen; so, wenn Paulus bei Lukas bezeugt, er habe sich Mühe gegeben, „zu haben ein unverletzt Gewissen allenthalben, gegen Gott und die Menschen“ (Apg. 24,16). Aber das ist deshalb so gesagt, weil die Früchte des guten Gewissens auch bis zu den Menschen hin strömen und dringen. Im eigentlichen Sinne aber sieht das Gewissen allein auf Gott, wie ich bereits sagte.

So sagen wir auch, ein Gesetz „binde“ das Gewissen, wenn es den Menschen stracks verpflichtet, ohne den Blick auf Menschen und ohne Rücksicht auf sie. Zum Beispiel: Gott hat uns nicht nur geboten, unser Herz keusch und von aller Lust rein zu erhalten, sondern er hat auch alle schandbaren Worte und alle äußere Üppigkeit verboten. Zum Halten dieses Gebots ist mein Gewissen verpflichtet - auch wenn in der Welt kein einziger Mensch leben würde. Wer also in seinem Verhalten zuchtlos ist, der sündigt nicht nur insofern, als er den Brüdern ein schlechtes Vorbild gibt, sondern er hat auch ein schuldverhaftetes Gewissen vor Gott.

Anders ist es aber mit dem bestellt, was an sich ein „Mittelding“ ist. Wir müssen davon abstehen, wenn daraus ein Anstoß erwächst - aber mit freiem Gewissen! In diesem Sinne spricht Paulus von dem Fleisch, das den Götzen geweiht war; er sagt: „Wenn dir aber jemand Bedenken einflößt, so rühre das Fleisch nur ja nicht an, und zwar um des Gewissens willen. Ich sage aber vom Gewissen nicht deiner selbst, sondern des anderen“ (1. Kor. 10,28f.; Vers 28 summarisch). Der Gläubige würde also sündigen, wenn er trotz vorheriger Warnung solches Fleisch doch äße. Aber wenn er auch nach Gottes Gebot aus Rücksicht auf den Bruder solche Enthaltsamkeit üben muß, so hört er deshalb doch nicht auf, die Freiheit seines Gewissens zu wahren. Wir sehen also, wie ein solches Gesetz das äußere Werk bindet, aber das Gewissen doch frei läßt.

4. ‘Die voleinding van die wet is die liefde uit ’n rein gewete en ’n ongeveinsde geloof.

Soos werke dus op mense sien, so het die gewete betrekking op God sodat ’n goeie gewete niks anders is as innerlike opregtheid van hart nie. In hierdie sin skryf Paulus dat die voltooiing van die wet die liefde is uit ’n suiwer gewete en uit ’n ongeveinsde geloof.¹⁹ In dieselfde hoofstuk toon hy selfs aan hoe gewete van kennis verskil wanneer hy sê dat sommiges skipbreuk in die geloof gely het omdat hulle ’n goeie gewete laat vaar het.²⁰ Met hierdie woorde dui hy trouens aan dat ’n goeie gewete ’n lewendige gesindheid is om God te dien en ’n ernstige ywer om godvrugtig en heilig te lewe. Intussen het dit soms ook betrekking op mense soos wanneer dieselfde Paulus in Lukas getuig dat hy sorg gedra het om met ’n goeie gewete jeens God en die mense te wandel.²¹

1468 Maar dit is gesê omdat die vrug van ’n goeie gewete tot mense kom en hulle ook bereik. Om egter na behore daarvan te praat: dit sien slegs op God alleen soos ek reeds gesê het.²² Die gevolg hiervan is dat daar gesê word dat die wet die gewete bind terwyl dit doodeenvoudig die mens sonder aansien of inagneming van mense bind. God gebied byvoorbeeld nie alleen dat ons ons gemoed rein en suiwer van alle wellustigheid moet hou nie, maar Hy verbied ook enige vuil woord en uiterlike losbandigheid. Selfs al sou daar nie ’n enkele mens op die wêreld leef nie, word my gewete gedwing om hierdie wet te gehoorsaam. Iemand wat hom sonder selfbeheersing gedra, sondig dus nie soseer omdat hy ’n slegte voorbeeld vir sy broers stel nie, maar omdat hy sy gewete voor God skuldig stel.²³

In sake wat vanself middelmatig is,²⁴ is daar ’n ander rede. Ons behoort ons trouens daarvan te weerhou as hulle enige struikelblok veroorsaak, maar ons gewete is daarin vry. Paulus praat byvoorbeeld soos volg van vleis wat aan afgode gewy is: “As iemand beswaar maak, moet dit dan ter wille van die gewete nie aanraak nie; maar ek sê: ‘terwille van die gewete - nie jou gewete nie, maar die gewete van die ander een’.”²⁵ ’n Gelowige sou sondig as hy vooraf gewaarsku is, en nietemin sulke vleis sou eet. Hoewel hy hom nogtans met inagneming van sy broeder daarvan moet weerhou soos hy deur God voorgeskryf word, hou hy nogtans nie op om sy gewetensvryheid te behou nie. So sien ons dat daardie wet die uiterlike werk bind maar die gewete vrylaat.

Die plek van die gewete in menslike wette; God is die enigste Wetgewer (Afdeling 5 - 8)

4. Таким образом, как дела соотносятся с людьми, так совесть соотносится с Богом. Поэтому добрая совесть есть не что иное, как внутренняя цельность сердца. Именно в этом смысле Павел говорит, что исполнение Закона есть любовь от чистого сердца, доброй совести и нелицемерной веры (1 Тим 1:5). Он показывает, чем совесть отличается от простого знания, когда замечает, что некоторые, отвергнув добрую совесть, потерпели крушение в вере [1 Тим 1:19]. Тем самым он хочет сказать, что совесть есть живое чувство почитания Бога и подлинное усердие к чистой и святой жизни.

Иногда понятие совести связывается с делами, касающимися людей. Например, св. Павел говорит в Деяниях апостолов, что старается иметь непорочную совесть пред Богом и людьми (Деян 24:16). Но под этим нужно понимать не что иное, как то, что внешние плоды непорочной совести достигают людей. Однако совесть в подлинном смысле, как я уже отмечал, относится к одному Богу.

Поэтому мы говорим, что Закон связывает совесть, в тех случаях, когда он целиком и безоговорочно обязывает человека, причём не в его соотнесённости с ближними, а так, словно речь идёт исключительно об отношении между человеком и Богом. Например: Бог велит нам не только хранить сердце чистым от всяческой похоти, но и воздерживаться от непристойных слов и выражений. Даже если бы на земле не было ни одного живого человека, всё равно я был бы обязан соблюдать в душе этот закон. Ибо, преисполняясь похоти, я грешу не только тем, что ввожу в искушение братьев, но и согрешаю перед Богом, преступая заповедь, положенную Им между мною и Собою.

Что же касается нейтральных вещей, здесь дело обстоит иначе. Здесь нам следует проявлять воздержание, дабы не оскорблять братьев. Но совесть наша свободна и не связана. Это показывает и св. Павел, говоря об идоложертвенном: «Если кто скажет вам: это идоложертвенное, - то не ешьте ... ради совести ..., совесть же разумею не свою, а другого» (1 Кор 10:28 сл.). Будучи, предупреждён, верующий согрешил бы, если бы стал есть, и тем самым оскорбил ближнего. Но хотя Бог и велит ему воздерживаться от такой пищи из любви к ближнему, тем не менее совесть верующего остаётся свободною. Итак, мы видим, что этот закон ограничивает только внешние дела, но совесть оставляет свободной.

5. Nunc ad humanas leges redeamus. Si in hunc finem latae sint ut religionem nobis iniiciant, quasi per se necessaria sit earum observatio, dicimus conscientiae imponi quod fas non erat. Neque enim cum hominibus, sed cum uno Deo negotium est conscientiis nostris. Quo pertinet illud vulgare^a discrimen^b inter terrenum et conscientiae forum. Quum totus orbis densissima ignorantiae caligine obvolutus esset, haec tamen exigua lucis scintilla residua mansit, ut humanis omnibus iudiciis superiorem esse hominis conscientiam agnoscerent. Quanquam quod uno verbo^c fatebantur, postea reipsa labefactabant: voluit tamen Deus^d testimonium aliquod Christianae libertatis tunc quoque extare, quod ab hominum tyrannide conscientias eximeret. Sed nondum expedita est illa difficultas quae ex Pauli verbis nascitur ^{e 3}. Nam si principibus obediendum est non poenae tantum, 168 sed conscientiae causa¹, inde consequi videtur, in conscientiam quoque dominari principum leges. Quod si verum est, idem et de Ecclesiasticis dicendum erit. Respondeo, primum inter genus et speciem hic esse distinguendum. Nam etsi leges singulae conscientiam non attingant, generali tamen praecepto Dei tenemur, quod magistratuum authoritatem nobis commendat. Atque in hoc cardine versatur Pauli disputatio, Magistratus, quoniam a Deo sint ordinati, honore prosequendos esse [Rom. 13. a. 1]. Interea minime docet, quae ab illis scribuntur leges, ad interiorem animae gubernationem pertinere: quum ubique et Dei cultum, et spiritualem iuste vivendi regulam supra quaelibet hominum placita extollat². Alterum quoque notatu dignum est (quod tamen ex superioribus pendet) leges humanas, sive a magistratu, sive ab Ecclesia ferantur, tametsi sint observatu necessariae^a (de probis et iustis loquor) ideo tamen non ligare per se conscientiam, quia tota observandi necessitas ad generalem finem^b respicit, non autem consistit in rebus praeceptis. Ab hoc ordine procul distant quae et novam formam praescribunt colendi Dei, et necessitatem constituunt in rebus liberis.

5. Revenons maintenant aux loix humaines. Si elles tendent à ceste fin de nous assujettir, comme s’il estoit necessaire de les observer, voire d’une necessité simple et precise: nous disons que les consciences sont chargées outre raison, d’autant qu’elles doyvent estre regies et reiglées par la seule parolle de Dieu, comme elles ont à faire à luy et non pas aux hommes. Et de fait, tel a esté le sens de ceste distinction vulgaire qu’on a tenu par toutes les escoles: que c’est autre chose des jurisdictions humaines et politiques, que de celles qui touchent à la conscience. Combien que le monde ait esté plongé en horribles tenebres d’ignorance, si est-ce que tousjours ceste petite estincelle est demourée de reste, qu’il y avoit une jurisdiction à part pour la conscience, qui estoit par dessus les hommes. Vray est que ceux qui confessoyent cela en un mot, le renversoyent puis apres: si est-ce toutesfois que Dieu a voulu qu’il y demourast tousjours quelque tesmoignage de la liberté Chrestienne, pour exempter les consciences de la tyrannie des hommes. Mais la difficulté que nous avons esmeue cy dessus n’est point encore solue. Car s’il faut obeir aux Princes non seulement pour la punition, mais pour la conscience: il s’ensuit de là, comme il semble, que les loix des Princes dominent sur les consciences pour les tenir bridées. Or si cela est vray, il en faudra autant dire des loix Ecclesiastiques. Je respon qu’en premier lieu il convient distinguer entre le genre et les especes. Car combien que chacune loy en particulier n’oblige point la conscience, toutesfois nous sommes tenus de les garder en general par le commandement de Dieu, qui a approuvé et establi l’authorité des Magistrats. Et voila sur quoy sainct Paul insiste en toute sa dispute: c’est qu’il nous faut honnorer les Magistrats, d’autant qu’ils sont ordonnez de Dieu (Rom. 13:1). Cependant il n’enseigne pas que les loix ou statuts qu’ils font appartiennent au regime spirituel des ames, veu que par tout il maintient que le service de Dieu est la reigle de bien et sainctement vivre. Quant à la spiritualité, qu’on appelle, elle est par dessus tout decret et statut des hommes. Il y a un autre second poinct à noter, qui depend du premier: c’est que toutes loix humaines (j’enten celles qui sont droites et justes) ne lient point la conscience, pource que la necessité de les observer ne gist point aux choses qu’elles commandent, comme si c’estoit peché de soy, de faire cecy ou cela: mais que le tout se doit rapporter à la fin generale, c’est qu’il y ait bon ordre et police entre nous. Or toutes loix qui determinent quelque façon de servir à Dieu outre sa parolle, ou celles qui imposent une necessité precise, quant aux choses libres et indifferentes, sont bien loin d’une telle fin.

5. Let us now return to human laws. If they are designed to introduce any scruple into our minds, as though the observance of them were essentially necessary, we assert, that they are unreasonable impositions on the conscience. For our consciences have to do, not with men, but with God alone. And this is the meaning of the well known distinction, maintained in the schools, between a human tribunal and the court of conscience. When the whole world was enveloped in the thickest shades of ignorance, this little spark of light still remained unextinguished, so that they acknowledged the conscience of man to be superior to all human judgments. It is true that what they confessed in one word, they afterwards overturned in fact; yet it was the will of God that even at that time there should remain some testimony in favour of Christian liberty, to rescue the conscience from the tyranny of men. But we have not yet solved the difficulty which arises from the language of Paul. For if princes are to be obeyed, “not only for wrath, but also for conscience’ sake,”⁹⁸³ it seems to follow, that the laws of princes have dominion over the conscience. If this be true, the same must be affirmed of the laws of the Church. I reply, In the first place, it is necessary to distinguish between the genus and the species. For the conscience is not affected by every particular law; yet we are bound by the general command of God, which establishes the authority of magistrates. And this is the hinge upon which Paul’s argument turns, that magistrates are to be honoured because they are “ordained of God.”⁹⁸⁴ At the same time he is far from insinuating that the laws enacted by them have any thing to do with the internal government of the soul; for he every where extols the service of God and the spiritual rule of a holy life, above all the statutes and decrees of men. A second consideration worthy of notice, which is a consequence of the 370first, is, that human laws,—I mean such as are good and just, whether enacted by magistrates or by the Church,—though they are necessary to be observed, are not on this account binding on the conscience; because all the necessity of observing them has reference to the general object of laws, but does not consist in the particular things which are commanded. There is an immense distance between laws of this description, and those which prescribe any new form for the worship of God, and impose a necessity in things that were left free and indifferent.

5. Paul’s doctrine of submission to magistrates for conscience sake, gives no countenance to the Popish doctrine of the obligation of traditions.

Let us now return to human laws. If they are imposed for the purpose of forming a religious obligation, as if the observance of them was in itself necessary, we say that the restraint thus laid on the conscience is unlawful. Our consciences have not to do with men but with God only. Hence the common distinction between the417earthly forum and the forum of conscience.¹ When the whole world was enveloped in the thickest darkness of ignorance, it was still held (like a small ray of light which remained unextinguished) that conscience was superior to all human judgments. Although this, which was acknowledged in word, was afterwards violated in fact, yet God was pleased that there should even then exist an attestation to liberty, exempting the conscience from the tyranny of man. But we have not yet explained the difficulty which arises from the words of Paul. For if we must obey princes not only from fear of punishment but for conscience sake, it seems to follow, that the laws of princes have dominion over the conscience. If this is true, the same thing must be affirmed of ecclesiastical laws. I answer, that the first thing to be done here is to distinguish between the genus and the species. For though individual laws do not reach the conscience, yet we are bound by the general command of God, which enjoins us to submit to magistrates. And this is the point on which Paul’s discussion turns—viz. that magistrates are to be honoured, because they are ordained of God (Rom. 13:1). Meanwhile, he does not at all teach that the laws enacted by them reach to the internal government of the soul, since he everywhere proclaims that the worship of God, and the spiritual rule of living righteously, are superior to all the decrees of men. Another thing also worthy of observation, and depending on what has been already said, is, that human laws,whether enacted by magistrates or by the Church, are necessary to be observed (I speak of such as are just and good), but do not therefore in themselves bind the conscience, because the whole necessity of observing them respects the general end, and consists not in the things commanded. Very different, however, is the case of those which prescribe a new form of worshipping God, and introduce necessity into things that are free.

5. Laat ons nu terugkeren tot de menselijke wetten. Indien deze met dit doel gemaakt zijn om ons vrees in te boezemen, alsof hun onderhouding op zichzelf noodzakelijk is, dan zeggen wij, dat aan de consciëntie iets opgelegd wordt, wat niet behoorde. Want niet met de mensen, maar met God alleen hebben onze consciëntiën te doen. Daarop slaat die gewone onderscheiding tussen de aardse vierschaar en de vierschaar der consciëntie. Toen de gehele wereld in een dikke duisternis van onwetendheid gehuld was, bleef toch deze kleine lichtvonk over, dat men erkende, dat de consciëntie van de mens hoger stond dan alle menselijke oordelen. En hoewel men, wat men met één woord erkende, later met de daad zelf omverwierp, heeft God toch gewild, dat ook toen een getuigenis bleef bestaan van de Christelijke vrijheid, om de consciëntiën te bevrijden van de tirannie der mensen. Maar nog is de moeilijkheid niet weggenomen, die uit de woorden van Paulus ontstaat: want indien men de overheden moet gehoorzamen niet slechts terwille van de straf, maar ook om der consciëntie wil, dan schijnt daaruit te volgen, dat de wetten der overheden ook heersen over de consciëntie. En indien dat waar is, zal men hetzelfde ook moeten zeggen van de kerkelijke wetten. Ik antwoord in de eerste plaats, dat men hier onderscheiden moet tussen het algemene en het bijzondere. Want hoewel de wetten afzonderlijk de consciëntie niet raken, worden wij toch gebonden door het algemene gebod Gods, hetwelk ons het gezag der overheden aanprijst. En hierom draait de redenering van Paulus (Rom. 13 : 1) dat men de overheden moet eren, omdat ze door God verordend zijn. Intussen leert hij geenszins, dat de wetten, die door hen geschreven worden, betrekking hebben op de inwendige regering der ziel: daar hij overal de dienst van God en de geestelijke regel om rechtvaardig te leven verheft boven alle mogelijke inzettingen der mensen. Ook een ander punt is opmerkenswaardig, hetwelk echter van het voorgaande afhangt, namelijk dat de menselijke wetten, hetzij ze door de overheid, hetzij door de kerk gemaakt worden, ofschoon het noodzakelijk is, dat ze onderhouden worden (ik spreek over de goede en rechtvaardige wetten), toch daarom op zichzelf het geweten niet binden, omdat de ganse noodzakelijkheid om ze te onderhouden ziet op een algemeen doel, maar niet gelegen is in de dingen, die geboden worden. Van deze soort zijn ver verwijderd die wetten, die een nieuwe wijze van God te dienen voorschrijven en noodzaak stellen in dingen die vrij zijn.

5. Die Bedeutung menschlicher Gesetze für das Gewissen

Jetzt wollen wir wieder auf die menschlichen Gesetze zurückkommen. Wenn sie zu dem Zweck gegeben sind, uns heilige Scheu einzuflößen, als ob ihre Einhaltung an und für sich notwendig sei, dann behaupten wir, daß den Gewissen etwas auferlegt wird, das sich nicht gehört. Denn unser Gewissen hat es eben nicht mit den Menschen, sondern allein mit Gott zu tun. Dahin gehört 806 auch die gebräuchliche Unterscheidung zwischen dem irdischen Rechtsbereich und dem des Gewissens. Als der ganze Erdkreis in die dichteste Finsternis der Unwissenheit gehüllt war, da blieb doch der kleine Lichtstrahl übrig, daß man erkannt hat, daß das Gewissen der Menschen höher steht als alle menschlichen Urteile. Allerdings hat man das, was man mit einem Wort zugab, nachher tatsächlich wieder umgestoßen, aber Gott hatte doch den Willen, daß selbst damals irgendein Zeugnis der christlichen Freiheit bestand, um die Gewissen von der Tyrannei der Menschen loszumachen.

Aber noch ist jene Schwierigkeit nicht gelöst, die sich aus den Worten des Paulus (Röm. 13,1.5) ergibt. Denn wenn wir den Obrigkeiten nicht allein aus Furcht vor der Strafe, sondern „um des Gewissens willen“ gehorchen sollen, so scheint sich daraus zu ergeben, daß die Gesetze der Obrigkeiten auch über das Gewissen herrschen. Ist das aber wahr, so muß man das gleiche auch von den kirchlichen Gesetzen sagen.

Ich antworte, daß man hier zunächst zwischen Allgemeinem und Besonderem unterscheiden muß. Denn obwohl die einzelnen Gesetze das Gewissen nicht berühren, so sind wir doch an Gottes allgemeines Gebot gebunden, das uns die Autorität der Obrigkeit als etwas Wichtiges anbefiehlt. Eben um diesen Angelpunkt dreht sich die Erörterung des Paulus: da die Obrigkeiten von Gott geordnet sind, so sollen wir ihnen Ehre erweisen (Röm. 13,1). Indessen lehrt er durchaus nicht, daß sich die Gesetze, die sie geben, auf die innere Leitung der Seele beziehen; denn er hebt allenthalben sowohl die Verehrung Gottes als auch die geistliche Regel zum gerechten Leben über jegliche Satzungen der Menschen hinaus.

Auch ist hier noch ein Zweites erwähnenswert, das allerdings von dem Obigen abhängt: obwohl die menschlichen Gesetze, ob sie nun von der Obrigkeit oder von der Kirche gegeben werden, notwendig zu halten sind - ich rede von den guten und gerechten Gesetzen -, so binden sie doch das Gewissen nicht an und für sich, und zwar deshalb nicht, weil alle und jede Notwendigkeit, sie zu halten, auf ein allgemeines Ziel gerichtet ist, nicht aber in den Dingen liegt, die da geboten werden.

Weit entfernt von dieser Gruppe sind aber solche Gesetze, die eine neue Form der Verehrung Gottes vorschreiben und einen Zwang mit Bezug auf Dinge aufrichten, die frei sind.

5. ’n Verklaring van Paulus se stelling dat ons die owerheid gehoorsaam moet wees

Laat ons nou terugkeer na menslike wette. As hierdie wette gemaak is om vrees by ons in te boesem asof gehoorsaamheid daaraan op sigself noodsaaklik is, verklaar ons dat iets op ons gewetens gelê word wat nie daarop gelê behoort te word nie. Ons gewetens het trouens niks met mense te doen nie maar met God alleen. Dit is waarop daardie algemene (Roomse) onderskeid tussen ’n aardse regbank en die regbank van die 1469 gewete betrekking het. Ten spyte daarvan dat die hele wêreld deur die digste wolk van onkunde omgeef is, bly daar nogtans hierdie klein vonkie van lig oor sodat hulle erken dat die gewete van die mens alle menslike oordele te bowe gaan. Hoewel hulle dit kort en klaar bely het, het hulle dit tog later in werklikheid verwerp. Dit was nogtans God se wil dat daar ook destyds bepaalde getuienis van Christelike vryheid moes bestaan om ons gewetens teen die dwingelandy van mense te vrywaar.

Maar die probleem wat uit Paulus se woorde ontstaan, is daarmee nog nie opgelos nie.²⁶ As ons owerhede immers nie soseer vanweë straf nie, maar vanweë ons gewete moet gehoorsaam,²⁷ kan die afleiding oënskynlik daaruit gemaak word dat die wette van die owerhede ook oor ons heers. Maar as dit waar is, dan sou dieselfde ook in die geval van kerkwette gesê moet word.

My antwoord daarop is ten eerste dat ons tussen die genus en sy spesie onderskeid moet maak. Hoewel nie elke (burgerlike) wet afsonderlik ons gewete raak nie, word ons nogtans deur ’n algemene gebod van God daaraan verbind omdat Hy die gesag van owerhede by ons aanprys. Paulus se betoog wentel om hierdie aspek, naamlik dat die owerhede geëer moet word omdat hulle deur God verorden is.²⁸ Intussen leer hy hoegenaamd nie dat die wette wat deur hulle gemaak word, op die innerlike regering van die siel betrekking het nie terwyl hy oral sowel die diens aan God as die geestelike reël om regverdig te leef, bo alle menslike besluite verhef.²⁹

Dit verdien ook dat ons op ’n tweede aspek let wat nogtans van die voorgaande aspekte afhang. Dit is naamlik dat, hoewel dit noodsaaklik is om menslike wette, òf hulle ook al deur die (burgerlike) owerheid òf deur die kerk gemaak word - en nou praat ek van eerlike regverdige wette -, te gehoorsaam, bind hulle nie op sigself daarom ook ons gewete nie omdat die noodsaaklikheid van gehoorsaamheid daaraan ten voile sien op ’n algemene doelstelling en nie geleë is in die dinge wat verbied word nie. Die wette wat egter enersyds ’n nuwe vorm om God te dien voorskryf en andersyds ook dwang vereis in sake wat vry is, verskil ver van hierdie orde!

5. Теперь обратимся к человеческим законам. Если цель их в том, чтобы лишь подчинить нас, словно их соблюдение само по себе является необходимым, тогда мы утверждаем, что наша совесть обременена излишней тяжестью. Ибо совесть имеет дело с Богом, а не с людьми. И только Словом Божьим должна она управляться и определяться. Действительно, именно таков смысл общепринятого и разделяемого всеми школами различения между юрисдикцией в области дел гражданских и политических, с одной стороны, и юрисдикцией относительно совести - с другой. Хотя весь мир погружен в глубочайший мрак невежества, всё же остаётся, как проблеск света, понимание того, что для совести существует особый суд, который выше людского суда. Правда, есть много таких, кто признаёт этот факт на словах, но отбрасывает на деле. И всё же Бог, дабы избавить совесть христиан от людской тирании, пожелал христианской свободы.

Однако мы ещё не разрешили ранее возникшее затруднение (затруднение, вызванное словами Павла (Рим 13:5) о том, что повиноваться надобно не только из страха, но и по совести).

Ведь если земным властям нужно повиноваться не только из страха перед наказанием, но и по совести, то из этого как будто следует, что законы властителей господствуют над совестью людей и обуздывают её. А если это так, то сказанное справедливо и в отношении церковных законов.

Отвечу: во-первых, надо различать род и его виды. Ни один закон в отдельности не обязывает нашу совесть. Однако законы в целом мы обязаны соблюдать согласно заповеди Бога, установившего и одобрившего власть земных правителей. Именно на этом и настаивает св. Павел: следует почитать власти, потому что все власти от Бога установлены. Однако он вовсе не утверждает, что обнародованные властями законы и уставы относятся к области духовного. Напротив, он неизменно отстаивает мысль, что служение Богу есть правило благочестивой и святой жизни. Что же касается, как принято говорить, духовности, она превыше любых человеческих декретов и статутов.

Во-вторых, следует заметить (и это второе замечание вытекает из первого), что все человеческие законы (я имею в виду правильные, справедливые законы) отнюдь не связывают совесть людей. Дело в том, что необходимость их соблюдения обусловлена не тем, что они предписывают (как если бы совершение того или другого само по себе было грехом), а соотнесённостью этих законов с общей целью - установлением надлежащего порядка в обществе. Любые законы, независимо от Слова Бога определяющие тот или иной способ служения Богу или выдвигающие жёсткие требования относительно вещей нейтральных и безразличных по отношению к религии, весьма далеки от подобной цели.

6. | Tales autem sunt^c quae hodie vocantur Ecclesiasticae constitutiones^d in Papatu^e, quae pro vero ac necessario Dei cultu ingeruntur. Atque ut sunt innumerae, ita infinita sunt ad captandas illaqueandasque animas vincula. || Etsi autem in Legis expositione nonnihil attigimus³, quia tamen iustae tractationi hic opportunior erat locus, nunc^f || studebo totam summam quo potero optimo ordine colligere. Et quia de tyrannide quam sibi in licentia docendi quicquid libuerit arrogant pseudoepiscopi, nuper disseruimus^g quantum satis esse videbatur⁴, totam illam partem omittam: in explicanda tantum quam se habere dicunt legum ferendarum potestate, hic immorabor. Hoc igitur praetextu pseudoepiscopi^h nostri conscientias novis legibus onerant, quod sint spirituales legislatores a Domino constituti, ex quo illis commissa est Ecclesiae gubernatio. Itaque quicquid iubent 169 ac praescribunt, id necessario observandum esse contendunt a populo Christiano: qui violaverit, eum duplicis inobedientiae reum esse, quod Deo et Ecclesiae sit rebellis¹. Sane si veri Episcopi essent, aliquid eis in hac parte authoritatis tribuerem, non quantum sibi postulant, sed quantum ad politiam Ecclesiae rite ordinandam requiritur; nunc quum nihil minus sint quam quod haberi volunt, non possunt tantillum sibi sumere quin modum excedant. Sed quia hoc quoque alibi visum est², demus eis in praesentia, quicquid potestatis habent veri Episcopi, id iure in eos competere: nego tamen, propterea legislatores esse fidelibus impositos, qui praescribere a seipsis possint vivendi regulam, vel ad sua placita plebem sibi commissam adigere. Quum hoc dico, intelligo ipsis minime licere, quod ipsi a se absque Dei verbo excogitaverint, Ecclesiae observandum pro necessario mandare. || Id ius quum et Apostolis fuerit incognitum, et toties Ecclesiae ministris ore Domini ademptum^a: || miror quinam^b praeter Apostolorum exemplum, et contra manifestam Dei prohibitionem arripere ausi fuerint, et hodie defendere audeant^c.

6. Or telles sont toutes les constitutions qui sont aujourdhuy nommées en la Papauté, Ecclesiastiques, lesquelles ils disent estre necessaires pour bien nonnorer et servir Dieu. Et selon qu’elles sont innumerables, aussi ce sont autant de liens pour captiver les ames. Combien que nous en ayons brievement touché en exposant la Loy, toutesfois pource que ce lieu est plus propre à en traiter tout au long, je m’estudieray de recueillir en somme ce qui en est, et le deduire par le meilleur ordre que faire se pourra. Et pource que nous avons aussi n’agueres suffisamment parlé de la licence que s’attribuent les faux Evesques, touchant d’enseigner telle doctrine et forger tels articles de foy que bon leur semble: je laisseray pour le present toute ceste matiere, et insisteray seulement à parler de la puissance qu’ils se vantent avoir pour faire loix et constitutions. Voila donc la couleur qu’a eu le Pape et tous ses Evesques cornus, de charger les consciences de nouvelles loix: c’est qu’ils sont ordonnez du Seigneur legislateurs spirituels, entant que le gouvernement de l’Eglise leur est commis. Et pourtant tout ce qu’ils commandent et ordonnent, ils disent qu’il doit estre necessairement observé par tout le peuple Chrestien. Pourtant que celuy qui y aura contrevenu est coulpable de double desobeissance, entant qu’il est rebelle à Dieu et à l’Eglise. S’ils estoyent vrais Evesques, je leur concederoye bien quelque authorité en cest endroit: non pas tant qu’ils en demandent, mais autant qu’il en seroit mestier pour entretenir la police de l’Eglise. Mais puis qu’ils ne sont rien moins que ce qu’ils veulent qu’on les repute, ils n’en sauroyent si peu demander que ce ne soit trop. Toutesfois pource que nous avons ja demonstré quels ils sont, et en quelle estime on les doit avoir, ottroyons leur pour le present que tout ce qu’ont les vrais Evesques de puissance leur compete. Mettant ce cas, je nie toutesfois qu’ils soyent ordonnez comme legislateurs sur les fideles, pour constituer reigle de vivre à leur plaisir, ou contraindre le peuple à garder leurs statuts et decrets. Quand je dy cela, j’enten qu’il ne leur est nullement licite de commander à l’Eglise d’observer ce qu’ils auront d’eux-mesmes establi sans la parolle de Dieu, en y mettant necessité. Puis que ceste puissance a esté incogneue des Apostres, et que si souvent Dieu l’a interdite par sa propre bouche aux ministres de son Eglise (Is. 29:14), je m’esbahy comment ils l’ont osée usurper contre la defense de Dieu si manifeste, et encore plus de ce qu’ils l’osent aujourdhuy maintenir.

6. Such are the Ecclesiastical Constitutions, as they are now called, in the Papacy, which are obtruded as necessary to the true worship of God; and as they are innumerable, they are so many bonds to entrap and insnare souls. Though we have touched on them a little in the exposition of the law, yet as this is a more suitable place to discuss them at large, I shall now endeavour to collect a summary of the whole, in the best order I can. And as we have already said what appeared sufficient respecting the tyrannical power, which the false bishops arrogate to themselves, of teaching whatever doctrines they please, I shall at present pass over all that subject, and confine myself to a discussion of the power which they say they have, to make laws. Our false bishops, therefore, burden men’s consciences with new laws under this pretext—that the Lord has constituted them spiritual legislators, by committing to them the government of the Church. Wherefore they contend, that all the commands and ordinances ought of necessity to be observed by all Christian people, and that whoever violates them is guilty of double disobedience, because he is a rebel both against God and the Church. Certainly, if they were true bishops, I would allow them some authority of this kind; not all that they demand, but all that is requisite to the maintenance of good order in the Church. But as they bear no resemblance of the character to which they pretend, the least they can possibly assume is more than their right. Yet as this has been already proved, let us admit the supposition at present, that whatever power true bishops are entitled to, belongs to them. Still I deny that they are therefore appointed as legislators over believers, with power to prescribe a rule of life according to their own pleasure, or to constrain the people committed to them to submit to their decrees. By this observation I mean, that they have no authority to enjoin upon the observance of the Church any thing that they may have invented themselves, independently of the word of God. As this power was unknown to the apostles, and was so frequently interdicted to the ministers of the Church by the mouth of the Lord, I wonder how they have dared to usurp it, and still dare to maintain it contrary to the 371example of the apostles, and in defiance of the express prohibition of God.

6. The question stated. A brief mode of deciding it.

Such, however, are what in the present day are called ecclesiastical constitutions by the Papacy, and are brought forward as part of the true and necessary worship of God. But as they are without number, so they form innumerable fetters to bind and ensnare the soul. Though, in expounding the law, we have adverted to this subject (Book 3 chap. 4 sec. 6), yet as this is more properly the place for a full discussion of it, I will now study to give a summary of it as carefully as I can. I shall, however, omit the branch relating to the tyranny with which false bishops arrogate to themselves the right of teaching whatever they please, having already considered it as far as seemed necessary, but shall treat at length of the power which they claim of enacting laws. The pretext, then, on which our418false bishops burden the conscience with new laws is, that the Lord has constituted them spiritual legislators, and given them the government of the Church. Hence they maintain that everything which they order and prescribe must, of necessity, be observed by the Christian people, that he who violates their commands is guilty of a twofold disobedience, being a rebel both against God and the Church. Assuredly, if they were true bishops, I would give them some authority in this matter, not so much as they demand, but so much as is requisite for duly arranging the polity of the Church; but since they are anything but what they would be thought, they cannot possibly assume anything to themselves, however little, without being in excess. But as this also has been elsewhere shown, let us grant for the present, that whatever power true bishops possess justly belongs to them, still I deny that they have been set over believers as legislators to prescribe a rule of life at their own hands, or bind the people committed to them to their decrees. When I say this, I mean that they are not at all entitled to insist that whatever they devise without authority from the word of God shall be observed by the Church as matter of necessity. Since such power was unknown to the apostles, and was so often denied to the ministers of the Church by our Lord himself, I wonder how any have dared to usurp, and dare in the present day to defend it, without any precedent from the apostles, and against the manifest prohibition of God.

6. Zodanig nu zijn de wetten, die tegenwoordig in het pausdom kerkelijke inzettingen genoemd worden, en die als de ware en noodzakelijke dienst van God opgedrongen worden. En evenals ze ontelbaar zijn, zijn ze ook talloze banden om de zielen te vangen en te verstrikken. En ofschoon we bij de uitlegging der wet iets hiervan hebben aangeroerd, zal ik toch, omdat het hier een geschikter plaats was om dit op de juiste manier te behandelen, nu mijn best doen om de ganse hoofdsom in de beste orde, waarin ik het kan, bijeen te brengen. En aangezien wij over de tirannie, die degenen, die zich voor bisschop uitgeven, zich aanmatigen om vrij te leren al wat ze willen, tevoren gesproken hebben zoveel als ons voldoende scheen te zijn, zal ik dat ganse stuk weglaten; slechts met de uiteenzetting van de macht, die zij zeggen te hebben om wetten te maken, zal ik mij bezig houden. Onder dit voorwendsel dus bezwaren onze schijnbisschoppen de consciëntiën met nieuwe wetten, dat zij tot geestelijke wetgevers zijn aangesteld door de Here, sinds hun de regering der kerk is toevertrouwd. Daarom beweren ze, dat al wat zij bevelen en voorschrijven, noodzakelijk door het Christenvolk moet onderhouden worden, en dat hij, die hun geboden schendt, schuldig is aan dubbele ongehoorzaamheid, omdat hij wederspannig is tegen God en de kerk. Ongetwijfeld, indien zij ware bisschoppen waren, zou ik hun in dit opzicht enig gezag toekennen, niet zoveel als zij voor zich eisen, maar zoveel als vereist wordt om de regering der kerk behoorlijk te doen plaats vinden. Maar nu kunnen ze, daar ze niets minder zijn dan datgene, waarvoor ze gehouden willen worden, zich geen macht, hoe gering ook, voor zich nemen, of ze gaan de maat te buiten. Maar daar ook dit reeds elders besproken is, zo laat ons hun voor het tegenwoordige eens toegeven, dat alle macht, die de ware bisschoppen hebben, met recht hun toekomt. Dan ontken ik toch, dat ze daarom over de gelovigen gesteld zijn als wetgevers, die uit zichzelf een levensregel zouden kunnen voorschrijven, of het volk, dat hun toevertrouwd is, tot hun inzettingen dwingen. Wanneer ik dit zeg, dan bedoel ik, dat het hun geenszins geoorloofd is om hetgeen zij zelf uit zichzelf en zonder Gods Woord uitgedacht hebben, aan de kerk ter noodzakelijke onderhouding op te leggen. Daar dit recht de apostelen onbekend geweest is, en de dienaren der kerk zo dikwijls door de mond des Heren ontnomen is, vraag ik mijzelf verwonderd af, hoe zij het gewaagd hebben zich dat recht zonder het voorbeeld der apostelen en tegen het duidelijke verbod Gods in aan te matigen, en het tegenwoordig nog durven verdedigen.

6. Die Kirche hat kein Recht, eigenmächtig Gesetze aufzustellen, die die Gewissen binden sollen

Eben von dieser Art aber sind die Gesetze, die heutzutage im Papsttum als Kirchensatzungen bezeichnet werden und die man den Leuten als wahren und notwendigen Gottesdienst aufdrängt. Und so unzählbar wie sie sind, so zahllose Fesseln sind sie auch, um die Seelen darin zu fangen und zu verstricken. Wir haben nun freilich manches davon bereits bei der Auslegung des Gesetzes (Buch II, Kapitel 7 und 8) berührt; weil aber diese Stelle für eine gehörige Behandlung der geeignetere Ort war, so will ich mich jetzt bemühen, den ganzen wesentlichen Inhalt in möglichst guter Ordnung zusammenzufassen. Und weil wir von der Tyrannei, die sich die falschen Bischöfe anmaßen, um willkürlich zu lehren, was ihnen paßt, bereits soeben gesprochen haben, soweit es ausreichend zu sein schien, so werde ich diesen ganzen Teil beiseitelassen und mich hier nur mit der Vollmacht zur Gesetzgebung befassen, die sie zu haben behaupten.

Wenn also unsere falschen Bischöfe die Gewissen mit neuen Gesetzen beschweren, so tun sie das unter dem Vorwand, sie seien eben von dem Herrn als geistliche Gesetzgeber eingesetzt, und zwar, weil ihnen die Regierung der Kirche anbefohlen sei. Deshalb behaupten sie, alles, was sie gebieten oder vorschreiben, das 807 müßte das Christenvolk notwendig innehalten; wer es aber verletze, der sei eines doppelten Ungehorsams schuldig, weil er sich ja gegen Gott und die Kirche auflehne.

Freilich, wenn sie wahre Bischöfe wären, dann würde ich ihnen in diesem Stück wohl einige Autorität zuerkennen - nicht soviel, wie sie für sich verlangen, sondern soviel, wie erforderlich ist, um die Ordnung der Kirche gehörig zu regeln. Nun aber, wo sie nichts weniger sind als das, für das sie gehalten werden wollen, so können sie sich nicht das geringste herausnehmen, ohne damit über das Maß hinauszugehen.

Aber weil wir auch das bereits an anderer Stelle gesehen haben, so wollen wir ihnen für den Augenblick zugeben, daß ihnen alle Vollmacht, die die wahren Bischöfe besitzen, mit Recht zukommt. Trotzdem bestreite ich, daß sie deshalb den Gläubigen als Gesetzgeber aufgelegt wären, die aus sich selbst heraus eine Regel für das Leben vorschreiben oder das ihnen anvertraute Volk zwangsweise an ihre Satzungen binden könnten. Wenn ich das sage, so ist meine Meinung die, daß es ihnen in keiner Weise zusteht, etwas, das sie sich aus sich selbst ohne Gottes Wort ausgedacht haben, der Kirche als Befehl aufzutragen, und zwar so, als ob es sich dabei um etwas (zum Heile) Notwendiges handelte. Da dies Recht den Aposteln unbekannt gewesen und den Dienern der Kirche so oft durch den Mund des Herrn abgesprochen worden ist, so wundere ich mich, wieso sie es doch gewagt haben, es ohne das Beispiel der Apostel und gegen Gottes offenbares Verbot an sich zu reißen, und wieso sie es noch heute zu verteidigen wagen.

6. Roomse dwalings wat instellings maak om Christengewetens te bind

Voorbeelde van sulke wette is die wat vandag onder die pousdom 1470 kerklike insettings heet en as die ware en noodsaaklike diens aan God ingevoer word. Ontelbaar soos hulle is, is hulle eindelose bande om siele te vang en te verstrik. Hoewel ons in die uiteensetting van die wet effens hieraan geraak het,³⁰ sal ek my nou inspan om die hoofpunt hier na die beste van my vermoë ordelik saam te vat, omdat hier ’n geskikter geleentheid vir ’n deeglike behandeling daarvan is. En omdat ons onlangs nog ’n uiteensetting gegee het van die tirannie wat hierdie valse biskoppe hulle toe-eien in hulle teuelloosheid om te leer wat hulle wil, sal ek hierdie onderwerp heeltemal agterweë laat in soverre dit voldoende lyk.³¹ Ek sal my hier slegs besig hou met ’n uiteensetting van die mag wat hulle na bewering het om wette te maak.

Ons valse biskoppe belas ons gewetens met nuwe wette onder voorwendsel dat hulle geestelike wetgewers is wat deur die Here ingestel is  toe die kerkregering aan hulle toevertrou is. Hulle opvattings is gevolglik dat alles wat hulle beveel en voorskryf, noodwendig deur die Christenvolk gehoorsaam moet word; en dat iemand wat dit verbreek, hom aan dubbele ongehoorsaamheid skuldig maak omdat hy teen God en die kerk wederstrewig is.³² As hulle in elk geval ware biskoppe was, sou ek hulle in hierdie opsig ’n mate van gesag verleen het - nie soveel as waarop hulle aanspraak maak nie, maar slegs soveel as wat vereis word om die kerk se beleid na behore te orden. Aangesien hulle nou egter hoegenaamd nie is wat hulle wil hê hulle geag moet word nie, kan hulle selfs nie eens die geringste mag vir hulle toe-eien sonder om hulle perke te oorskry nie.

Maar omdat ons dit ook reeds elders ondersoek het,³³ laat ons hulle vir die huidige toegee dat al die mag wat ware biskoppe het, hulle na regte toekom. Dan ontken ek nogtans dat hulle daarom as wetgewers oor gelowiges aangestel is om uit hulleself ’n lewensreël voor te skryf en die (kerk)volk wat aan hulle toevertrou is, tot hulle insettinge aan te dryf. Wanneer ek hierdie bewering maak, verstaan ek daaronder dat dit hulle hoegenaamd nie geoorloof is om self uit hulleself sonder die Woord van God iets uit te dink en te gelas dat die kerk daarin gehoorsaam moet word as iets noodsaakliks nie. Aangesien dit aan die een kant aan die apostels onbekend was en dit aan die ander kant so dikwels deur die Here se mond van dienaars van die kerk weggeneem is, is ek verbaas hoe hulle dit sonder die voorbeeld van die apostels en strydig met die uitdruklike verbod van God durf aanneem, en vandag nog waag om dit te verdedig.

6. Но именно таковы все папские установления, именуемые церковными конституциями. Наши противники утверждают, что они необходимы для благочестивого богопочитания и богослужения. Неисчислимое множество этих установлений суть множество пут, уловляющих души. Мы уже вкратце затрагивали эту тему, когда говорили о Законе. Однако здесь уместнее обсудить данный вопрос подробно. Поэтому я постараюсь обобщить всё, что к нему относится, и расположить весь материал в наилучшем порядке.

Ранее мы уже достаточно высказались относительно вседозволенности для этих лжеепископов, присвоивших себе право толковать вероучение и создавать новые догматы по собственному усмотрению. Поэтому я оставлю здесь эту тему и буду говорить только об их пресловутой власти издавать законы и конституции.

Обременяя совесть людей новыми законами, папа и его митроносные епископы используют следующий предлог: они заявляют, будто поставлены от Господа духовными законодателями, так как им вверено управление Церковью. Поэтому все их предписания и повеления должны беспрекословно соблюдаться христианским народом. А кто им воспротивится, тот повинен в двойном неповиновении - Богу и Церкви (Eck J. Enchiridion, 13, E 7a p.).

Если бы они были настоящими епископами, я признал бы за ними некоторую власть в этой области - не столь обширную, как они требуют, но соответствующую той мере, в какой она необходима для поддержания порядка в церковном устроении. Но они менее всего являются тем, кем хотят слыть, и поэтому какой бы малости они ни добивались, всё будет чрезмерно. Мы уже показали, каковы они и кем их следует считать. Однако допустим, что мы признаем здесь за ними всю власть, подобающую истинным епископам. Даже и в этом случае я буду отрицать, что они поставлены над верующими как законодатели, которые по своей прихоти могут утверждать правила жизни и принуждать народ к соблюдению их статутов и декретов. Я имею в виду, что им никоим образом не позволено навязывать Церкви установления, принятые ими от себя, помимо Слова Божьего, да ещё приписывать им обязательный характер. Такая власть была неведома апостолам, и Бог неоднократно собственными устами запрещал совершать подобное служителям своей Церкви. Поэтому я поражаюсь, как они посмели узурпировать эту власть вопреки столь явному запрещению Бога. А ещё более поражаюсь тому, что они дерзают отстаивать её сегодня.

7. | Quod ad perfectam bene vivendi regulam pertinebat, id totum sic complexus est Dominus Lege sua, ut nihil hominibus reliquerit quod ad summam illam adderent. Idque eo effecit^d primum, ut, quia tota vivendi rectitudo in hoc sita est, si omnia nostra opera ad eius voluntatem (tanquam ad normam) exigantur, unicus vitae magister ac director a nobis haberetur: deinde ut testatum faceret, se a nobis nihil magis requirere quam obedientiam. || Hac ratione^e Iacobus, Qui iudicat fratrem, inquit^f, iudicat Legem; qui Legem iudicat, non est observator Legis, sed iudex. Unus autem Legislator, qui potest servare et perdere [Iacob. 4. c. 11]³. || Audimus, Deum hoc sibi uni velut proprium asserere, ut verbi sui imperio ac legibus nos regat. || Atque idipsum ante ab Iesaia dictum fuerat, quanvis^g paulo obscurius, Dominus Rex noster, Dominus Legislator noster, Dominus Iudex noster, ipse salvabit^h nos [Iesa. 33. d. 22]. || Utroque sane loco ostenditur vitae et mortis ei esse arbitriumⁱ qui ius habet 170 in animam. Imo Iacobus hoc clare pronuntiat. Id porro sibi nemo hominum sumere potest^a. || Deum igitur unicum animarum Regem agnosci oportet, penes quem unum servandi perdendique potestas est^b ut illa Iesaiae verba sonant: et regem et iudicem et legislatorem et servatorem^c. Itaque Petrus, dum^d pastores officii sui admonet, sic gregem pascant^e hortatur ne dominium^f exerceant adversus cleros [1. Pet. 5. a. 2]¹: quo nomine haereditatem Dei, hoc est fidelium populum, significat. || Id si rite expendimus, nefas esse ad hominem transferri quod Deus suum unius facit: intelligemus ita praecisum quicquid sibi potestatis vendicant qui se ad aliquid in Ecclesia iubendum sine verbo Dei efferre volunt^g.

7. Le Seigneur a tellement comprins en sa Loy tout ce qui appartenoit à la reigle parfaite de bien vivre, qu’il n’a rien laissé aux hommes à y adjouster: ce qu’il a fait pour deux causes. La premiere est, que d’autant que toute saincteté et justice est située en cela, que nostre vie soit rengée à sa volonté, comme à une reigle unique de toute droiture, c’est bien raison que luy seul ait la maistrise et le gouvernement sur nous. La seconde est, qu’il a voulu monstrer qu’il ne requiert rien de nous plus qu’obeissance. Suyvant ceste raison, sainct Jaques dit, Qui juge son frere, il juge la Loy: et qui juge la Loy, il n’en est point observateur, mais en est superieur. Or il y a un seul Legislateur qui peut sauver et damner (Jaq. 4:11, 12). Nous oyons comment Dieu s’attribue cela comme un privilege particulier, de nous regir sous son empire et par ses loix. Ceste sentence mesme avoit esté dite auparavant d’Isaie, Le Seigneur est nostre Roy, le Seigneur est nostre Legislateur, le Seigneur est nostre Juge, il nous sauvera (Is. 33:22). Certes en tous les deux passages il est monstré que Dieu seul a la vie et la mort en sa main, d’autant qu’il a l’authorité sur l’ame. Et mesme sainct Jaques le prononce ainsi tout clairement. Pourtant nul homme ne peut usurper un tel droict. Dont il s’ensuit qu’il faut tenir Dieu pour le seul Roy de nos ames, lequel seul ait la puissance de sauver et damner: ou comme chantent les paroles d’Isaie, il le faut recognoistre pour Roy, Juge, Legislateur et Sauveur. Pourtant sainct Pierre en advertissant les Pasteurs de leur office, les exhorte de tellement paistre le trouppeau, qu’ils n’exercent point domination sur les heritages (1 Pierre 5:2, 3). Par lequel mot il signifie le peuple de Dieu, qu’il a acquis comme sa propre possession. Si nous considerons bien ce poinct, qu’il n’est point licite de transferer à l’homme mortel ce que Dieu s’approprie à soy, nous entendrons que toute l’authorité que s’attribuent ceux qui se veulent eslever pour assujettir l’Eglise à leurs propres statuts, est retranchée par ce moyen.

7. Every thing pertaining to the perfect rule of a holy life, the Lord has comprehended in his law, so that there remains nothing for men to add to that summary. And he has done this, first, that, since all rectitude of life consists in the conformity of all our actions to his will, as their standard, we might consider him as the sole Master and Director of our conduct; and secondly, to show that he requires of us nothing more than obedience. For this reason, James says, “He that judgeth his brother, judgeth the law; but if thou judge the law, thou art not a doer of the law, but a judge. There is one lawgiver, who is able to save and to destroy.”⁹⁸⁵ We hear that God asserts this as his peculiar and exclusive prerogative; to govern us by the empire and laws of his word. And the same sentiment had before been expressed by Isaiah, though in terms not quite so explicit: “The Lord is our Judge, the Lord is our Lawgiver, the Lord is our King, he will save us.”⁹⁸⁶ Both passages imply, that he who has authority over the soul, is the Arbiter of life and death; and James even clearly expresses it. No man can assume this to himself. It follows therefore, that God ought to be acknowledged as the only King of souls, who alone has power to save and to destroy, or, in the language of Isaiah, as the King, Judge, Legislator, and Saviour. Wherefore Peter, when he admonishes pastors of their duty, exhorts them “to feed the flock, not as being lords over God’s heritage,”⁹⁸⁷ or the company of believers. If we duly consider this point, that it is not lawful to transfer to man that which God appropriates solely to himself, we shall understand that this cuts off all the power which is claimed by those who wish to exalt themselves to command any thing in the Church, unsanctioned by the word of God.

7. A perfect rule of life in the Law. God our only Lawgiver.

Everything relating to a perfect rule of life the Lord has so comprehended in his law, that he has left nothing for men to add to the summary there given. His object in doing this was, first, that since all rectitude of conduct consists in regulating all our actions by his will as a standard, he alone should be regarded as the master and guide of our life; and, secondly, that he might show that there is nothing which he more requires of us than obedience. For this reason James says, “He that speaketh evil of his brother, and judgeth his brother, speaketh evil of the law, and judgeth the law:” “There is one lawgiver, who is able to save and to destroy” (James 4:11, 12). We hear how God claims it as his own peculiar privilege to rule us by his laws. This had been said before by Isaiah, though somewhat obscurely, “The Lord is our judge, the Lord is our lawgiver, the Lord is our king; he will save us” (Isa. 33:22). Both passages show that the power of life and death belongs to him who has power over the soul. Nay, James clearly expresses this. This power no man may assume to himself. God, therefore, to whom the power of saving and destroying belongs, must be acknowledged as the only King of souls, or, as the words of Isaiah express it, he is our king and judge, and lawgiver and saviour. So Peter, when he reminds pastors of their duty, exhorts them to feed the flock without lording it over the heritage (1 Pet. 5:2); meaning by heritage the body of believers. If we duly consider that it is unlawful to transfer to man what God declares to belong only to himself,419we shall see that this completely cuts off all the power claimed by those who would take it upon them to order anything in the Church without authority from the word of God.

7. Hetgeen betrekking had op de volmaakte regel om goed te leven, heeft de Here geheel zo in zijn wet vervat, dat Hij de mensen niets heeft overgelaten om aan die som toe te voegen. En dat heeft Hij in de eerste plaats daarom gedaan, opdat Hij, daar de ganse rechtheid des levens hierin gelegen is, dat al onze werken naar zijn wil, als naar een richtsnoer, gericht worden, door ons gehouden zou worden voor de enige Meester en Bestuurder des levens; verder, opdat Hij zou betuigen, dat Hij van ons niets in meerdere mate vraagt dan gehoorzaamheid. Daarom zegt Jacobus (Jac. 4 : 11) "Die zijn broeder oordeelt, oordeelt de wet; wie de wet oordeelt, is geen dader der wet, maar een rechter: er is echter één Wetgever, die behouden kan en verderven." Wij horen, dat God hierop voor zichzelf alleen als iets eigens aanspraak maakt, dat Hij ons regeert door de heerschappij zijns Woord en door zijn wetten. En ditzelfde was tevoren door Jesaja (Jes. 33 : 22) gezegd, hoewel een weinig duisterder: "De Here is onze Koning, de Here is onze Wetgever, de Here is onze Rechter, Hij zal ons behouden." Op beide plaatsen wordt ongetwijfeld aangetoond, dat Hij het oordeel heeft over leven en dood, die recht heeft over de ziel. Ja Jacobus spreekt dat duidelijk uit. Dit nu kan niemand der mensen zich aanmatigen. Met moet dus God erkennen als de enige Koning der zielen, bij wie alleen de macht berust om te behouden en te verderven, of, gelijk de woorden van Jesaja luiden, als de Koning en de Rechter, en de Wetgever en de Behouder. Daarom vermaant Petrus (1 Petr. 5 : 3) wanneer hij de herders aan hun plicht herinnert, hen de kudde zo te weiden, dat ze geen heerschappij oefenen tegen de clerus, met welke naam hij het erfdeel Gods, dat is het volk der gelovigen, aanduidt. Indien wij dit naar behoren overwegen, dat het niet geoorloofd is op de mens over te dragen hetgeen God maakt tot wat van Hemzelf is, zullen wij inzien, dat hierdoor afgesneden is alle macht, die zij voor zich opeisen, die zich willen verheffen om iets in de kerk te bevelen zonder Gods Woord.

7. Alle eigenmächtige Herrschgewalt der Kirche ist ein Eingriff in Gottes Recht

Was zur vollkommenen Regel für ein rechtes Leben gehörte, das hat der Herr voll und ganz in seinem Gesetz zusammengefaßt, und zwar so, daß er den Menschen nichts übriggelassen hat, was sie etwa zu jener Hauptsumme hinzufügen könnten. Und das hat er erstens zu dem Zweck getan, daß er von uns für den alleinigen Meister und Regierer unseres Lebens gehalten werde, weil ja alle Rechtschaffenheit des Wandels darin besteht, daß alle unsere Werke nach seinem Willen wie nach einer Richtschnur ausgerichtet werden. Zum zweiten hat er es getan, um uns zu bezeugen, daß er von uns nichts dringlicher verlangt als Gehorsam. In diesem Sinne sagt Jakobus: „Wer seinen Bruder richtet, der ist nicht ein Täter des Gesetzes, sondern ein Richter. Es ist ein einiger Gesetzgeber, der kann selig machen und verdammen“ (Jak. 4,11f.; Vers 11 nicht ganz Luthertext). Da hören wir, daß Gott es sich allein als etwas ihm Eigenes vorbehält, uns durch den Befehl und die Gesetze seines Wortes zu regieren. Das nämliche war zuvor auch von Jesaja gesagt worden, wenn auch etwas dunkler: „Der Herr ist unser König, der Herr ist unser Gesetzgeber, der Herr ist unser Richter, der hilft uns“ (Jes. 33,22; nicht ganz Luthertext). Unzweifelhaft wird an beiden Stellen gezeigt, daß der die Entscheidung über Leben und Tod hat, der das Recht über die Seele besitzt. Ja, Jakobus spricht das klar aus. Dies Recht kann sich nun aber keiner von den Menschen nehmen. Also muß Gott als der einige König der Seelen anerkannt werden, bei dem allein die Gewalt liegt, selig zu machen oder verlorengehen zu lassen, oder, wie jene Worte des Jesaja lauten, als König, Richter, Gesetzgeber und Retter. Deshalb fordert Petrus die Hirten, indem er sie an ihre Pflicht gemahnt, dazu auf, sie sollten die Herde so weiden, daß sie keine Herrschaft über den „Klerus“ übten - ein Begriff, mit dem er das Erbteil Gottes, das heißt das Volk der Gläubigen, bezeichnet (1. Petr. 5,2f.). Wenn wir das recht erwägen, daß es unzulässig ist, etwas auf einen Menschen zu übertragen, was sich Gott ganz allein zueignet, dann werden wir auch begreifen, daß damit alle Vollmacht abgeschnitten ist, die jene Leute beanspruchen, die sich dazu aufwerfen wollen, in der Kirche etwas ohne Gottes Wort zu befehlen.

7. 1471 Omdat God die enigste Wetgewer is, moet die volmaakte lewensreël uit sy Woord gesoek word

So ver dit die volmaakte reël vir ’n goeie lewe aangaan, het die Here dit in sy wet so volledig saamgevat dat Hy die mens niks gelaat het om in die geheel hierby te voeg nie.³⁴ En dit het Hy gedoen, ten eerste, sodat Hy as die enigste Meester en Bestierder van die lewe deur ons beskou kan word omdat ’n opregte lewenswyse ten voile daarin geleë is as al ons lewenshandel aan sy wil as norm gemeet word.Ten tweede is sy doel daarmee om te getuig dat Hy niks meer as net gehoorsaamheid van ons vereis nie. Daarom sê Jakobus: “Hy wat sy broeder oordeel, oordeel die wet; en hy wat die wet oordeel, is nie ’n onderhouer van die wet nie maar ’n regter. Daar is egter net een Wetgewer wat mag het om te red en te verderf’.³⁵ Hier hoor ons dat God dit vir Hom alleen neem om ons deur die mag en wette van sy Woord te regeer. Hoewel dit effens onduidelik is, is dit vroeër reeds deur Jesaja gesê: “Die Here is ons Koning; die Here is ons Wetgewer; die Here is ons Regter; Hy sal ons bewaar”.³⁶ In albei aanhalings word in elk geval aangetoon dat die oordeel oor lewe en dood Hom toekom wat gesag het oor die siel. Ja, Jakobus verklaar dit duidelik. Verder kan geen mens dit vir homself toe-eien nie. God moet dus as die enigste Koning van ons siele erken word en Hy alleen het die mag om te bewaar en te verderf - soos Jesaja se bekende woorde lui, naamlik dat Hy ons Koning, Regter, Wetgewer en Bewaarder is.³⁷ Wanneer Petrus herders op hulle plig wys, spoor hy hulle dus aan om die kudde so te laat wei dat hulle geen heerskappy oor die klerus voer nie.³⁸ Met hierdie woord dui hy die erfdeel van God, dit is die volk van gelowiges, aan. As ons na behore in aanmerking neem dat dit ’n sonde is om iets wat God syne alleen gemaak het, op ’n mens oor te dra, sal ons besef dat alle mag afgesny is wat diegene hulle toe-eien wat hulle wil verhef om in die kerk die een of ander gebod sonder die Woord van God te maak.

7. Господь заключил в своём Законе всё, что относится к совершенному правилу доброго жития, так что людям нечего к нему добавить. Он сделал это по двум причинам. Во-первых, поскольку вся святость и праведность состоит в том, чтобы наша жизнь подчинялась Его воле как единственному мерилу всякой правды, постольку Он с полным основанием должен быть нашим единственным властителем и наставником. Во-вторых, Господь пожелал явить нам, что не требует от нас ничего, кроме повиновения. Сообразно с этим св. Иаков говорит: «Кто злословит брата или судит брата своего, тот злословит закон и судит закон; а если ты судишь закон, то ты не исполнитель закона, но судья. Единый Законодатель и Судия, могущий спасти и погубить: а ты кто, который судишь другого?» (Иак 4:11-12) Мы видим, что Бог объявляет своей особой привилегией управление людьми, которое Он осуществляет своей властью и законами. Эта мысль прежде была высказана у Исайи: «Господь - судия наш, Господь - законодатель наш, Господь - царь наш: Он спасёт нас» (Ис 33:22). В обоих местах со всей очевидностью показано, что один только Бог держит в своей руке жизнь и смерть, ибо имеет власть над душой. И св. Иаков совершенно ясно говорит о том же. Поэтому ни один человек не может узурпировать подобное право. Отсюда следует, что единственным Царём наших душ надлежит считать Бога, который один может спасти и осудить, - или, как сказано у Исайи, - нам надлежит признать Его Царём, Судией, Законодателем и Спасителем. Поэтому и св. Пётр, наставляя пастырей в их служении, призывает их так пасти своё стадо, чтобы не господствовать над ним (1 Пет 5:2-3). Он разумеет под этим словом народ Божий, принятый Богом как бы в собственное владение.

Если мы всегда будем помнить о непозволительности переносить на смертного человека то, что Бог установил для одного Себя, то поймём: вся власть, на какую притязают желающие подчинить Церковь своим собственным установлениям, пресекается волей Божьей.

8. | Porro quoniam tota causa inde pendet, si Deus est unicus Legislator, non licere hominibus id sibi honoris sumere: simul duas illas rationes quas posuimus memoria tenere convenit, cur hoc sibi uni Dominus asserat. Prior autem est, ut eius voluntas perfecta sit nobis^h omnis iustitiae et sanctitatis regula: atque ita in eius cognitioneⁱ perfecta sit bene vivendi scientia. Altera, ut ipse unus (ubi eius rite probeque colendi quaeritur modus)^k imperium habeat^l in animas nostras, cui parere et a cuius nutu pendere debeamus. His duabus rationibus observatis, facilis erit diiudicatio quae hominum constitutiones sint verbo Domini contrariae. Sunt autem eius generis omnes quae ad verum Dei cultum finguntur pertinere, et quibus servandis conscientiae obligantur, quasi observatu necessariae essent. Hac ergo lance meminerimus ponderandas esse omnes humanas leges, si volumus habere certum examen, quod nusquam aberrare nos sinat. Priore contendit Paulus in Epistola ad Colossenses, adversus pseudoapostolos qui novis oneribus premere Ecclesias tentabant [Coloss. 2. b. 8]. Secunda magis utitur in Galatis, in simili causa. Hoc ergo in Epistola ad Colossenses exequitur, non esse de vero 171 Dei cultu petendam ab hominibus doctrinam: quia Dominus fideliter nos et ad plenum instituit qualiter sit colendus. Quo hoc demonstret, primo capite dicit in Evangelio contineri omnem sapientiam, qua perfectus reddatur homo Dei in Christo¹. Initio secundi dicit omnes sapientiae et intelligentiae thesauros in Christo esse absconditos²: inde postea concludit, caveant fideles ne per inanem philosophiam abducantur a grege Christi, secundum constitutiones hominum³. In fine autem capitis maiore adhuc fiducia damnat omnes ἐθελοθρησκείας, hoc est fictitios cultus, quos homines sibi ipsi comminiscuntur, vel ab aliis accipiunt, et quaecunque de cultu Dei tradere praecepta ex se^a audent⁴. Habemus ergo, impias esse omnes constitutiones, in quarum observatione cultus Dei situs esse fingitur. Loci vero quibus in Galatis urget non esse laqueos conscientiis induendos (quas a solo Deo regi convenit) satis sunt aperti: praesertim capite quinto^b [Galat. 5. a. 1]⁵. Ideo sufficiat annotasse.

8. Or pource que toute ceste question depend de là, que si Dieu seul est nostre Legislateur, il n’est pas licite à l’homme mortel d’usurper ceste dignité: il nous faut avoir en memoire les deux raisons que nous avons amenées, pourquoy c’est que Dieu s’attribue cela à luy seul. La premiere est, à ce que sa volonté soit tenue comme une reigle parfaite de toute justice et saincteté: et pourtant, que la science de bien vivre soit de cognoistre ce qu’il luy plaist. La seconde est, que touchant la façon de le bien et deuement servir, il soit recogneu pour seul superieur de nos ames, ayant l’authorité de commander, et que nostre devoir soit de luy obeir. Quand ces deux raisons seront imprimées en nostre memoire, il nous sera facile de discerner quelles constitutions des hommes sont contraires à la parolle de Dieu: assavoir toutes celles lesquelles on dit appartenir à vrayement servir Dieu, et ausquelles garder on astreind les consciences, comme si elles estoyent necessaires. Qu’il nous souvienne donc de poiser tous les statuts et decrets des hommes en ceste balance, si nous voulons avoir un certain examen et infaillible. Sainct Paul en l’Epistre aux Colossiens s’arme de la premiere raison, combattant contre les faux prophetes qui vouloyent imposer nouvelles charges sur les Eglises (Col. 2:8). En l’Epistre aux Galatiens, il insiste plus en la seconde, ayant toutesfois une semblable cause à demener. Il dispute donc en l’Espitre aux Colossiens qu’il ne faut point prendre des hommes la doctrine du vray service de Dieu, veu qu’il nous a fidelement et suffisamment instruit comment nous le devons servir. Pour demonstrer cela, il traite au premier chapitre comment toute la sagesse laquelle amené l’homme à perfection devant Dieu, est contenue en l’Evangile. Au commencement du second chapitre, il testifle que tous les thresors de sagesse et intelligence sont cachez en Christ (Col. 2:3). De là il conclud que les fideles se doyvent bien garder d’estre distraits du trouppeau de Christ par une vaine philosophie, selon les constitutions des hommes. Puis en la fin du chapitre, il passe encores outre, condamnant tous services de Dieu volontaires, comme il les appelle, c’est-à-dire que les hommes auront contronvez d’eux-mesmes, ou prins des autres: et en general tous commandemens inventez des hommes pour servir Dieu. Nous avons donc ce poinct gagné, que toutes constitutions, en l’observation desquelles on fait accroire que le service de Dieu est situé, sont meschantes. Touchant des argumens dont il use en l’Epistre aux Galatiens, pour monstrer qu’il n’est pas licite d’assujettir les consciences, lesquelles doyvent estre gouvernées de Dieu seul (Gal. 5:1), chacun les peut entendre en les lisant: principalement je renvoye les lecteurs au cinquieme chapitre.

8. Now, as the whole argument rests here, that, if God is the sole legislator, it is not lawful for men to assume this honour to themselves,—we ought also to bear in mind the two reasons which we have stated, why God asserts this exclusively to himself. The first is, that his will may be received as the perfect rule of all righteousness and holiness, and so that an acquaintance with it may be all the knowledge necessary to a good life. The second is, that with respect to the mode of worshipping him aright, he may exercise the sole empire over our souls, to whom we are under the strongest obligation to obey his authority and await his commands. When these two reasons are kept in view, it will be easy to judge what constitutions of men are contrary to the word of 372God. Now, of this description are all those which are pretended to belong to the true worship of God, and to be obligatory on men’s consciences as necessary to be observed. Let us remember, therefore, that all human laws are to be weighed in this balance, if we would have a certain and infallible test. The first of these reasons is urged by Paul in his Epistle to the Colossians, in opposition to the false apostles, who endeavoured to oppress the Churches with fresh burdens. In a similar argument, in the Epistle to the Galatians, he insists more on the second reason. In the Epistle to the Colossians, he contends that the doctrine of the true worship of God is not to be sought from men, because the Lord has faithfully and fully instructed us how we ought to worship him. To prove this, in the first chapter he states that all the wisdom by which the man of God is made perfect in Christ is contained in the gospel. In the beginning of the second chapter, he declares that “in Christ are hid all the treasures of wisdom and knowledge;” from which he concludes that believers should “beware lest any man spoil them through philosophy and vain deceit, after the tradition of men.” At the end of the chapter, he still more confidently condemns all “will worship;”⁹⁸⁸ this includes all those fictitious services which men either invent for themselves or receive from others, together with all the precepts by which they presume to regulate the worship of God. Thus we have ascertained the impiety of all those constitutions, in the observance of which the worship of God is pretended to consist. The passages in the Epistle to the Galatians, in which he argues that snares ought not to be imposed on consciences, which are subject to the government of God alone, are too plain to be mistaken; especially in the fifth chapter.⁹⁸⁹ It will therefore be sufficient to have mentioned them.

8. The traditions of the Papacy contradictory to the Word of God.

Moreover, since the whole question depends on this, that God being the only lawgiver, it is unlawful for men to assume that honour to themselves, it will be proper to keep in mind the two reasons for which God claims this solely for himself. The one reason is, that his will is to us the perfect rule of all righteousness and holiness, and that thus in the knowledge of it we have a perfect rule of life. The other reason is, that when the right and proper method of worshipping him is in question, he whom we ought to obey, and on whose will we ought to depend, alone has authority over our souls. When these two reasons are attended to, it will be easy to decide what human constitutions are contrary to the word of the Lord. Of this description are all those which are devised as part of the true worship of God, and the observance of which is bound upon the conscience, as of necessary obligation. Let us remember then to weigh all human laws in this balance, if we would have a sure test which will not allow us to go astray. The former reason is urged by Paul in the Epistle to the Colossians against the false apostles who attempted to lay new burdens on the churches. The second reason he more frequently employs in the Epistle to the Galatians in a similar case. In the Epistle to the Colossians, then, he maintains that the doctrine of the true worship of God is not to be sought from men, because the Lord has faithfully and fully taught us in what way he is to be worshipped. To demonstrate this, he says in the first chapter, that in the gospel is contained all wisdom, that the man of God may be made perfect in Christ. In the beginning of the second chapter, he says that all the treasures of wisdom and knowledge are hidden in Christ, and from this he concludes that believers should beware of being led away from the flock of Christ by vain philosophy, according to the constitutions of men (Col. 2:10). In the end of the chapter, he still more decisively condemns all ἐθελοθρησκειας that is, fictitious modes of worship which men themselves devise or receive from others, and all precepts whatsoever which they presume to deliver at their own hand concerning the worship of God. We hold, therefore, that all constitutions are impious in the observance of which the worship of God is pretended to be placed. The passages in the Galatians in which he insists that fetters are not to be bound on the conscience (which ought to be ruled by God alone), are sufficiently plain, especially chapter 5. Let it, therefore, suffice to refer to them.

8. Verder, aangezien de gehele zaak hiervan afhangt, dat, indien God de enige wetgever is, het de mensen niet geoorloofd is zich die eer aan te matigen, moeten wij tegelijkertijd in gedachte houden de twee redenen, die we vermeld hebben, waarom de Here dit aan zich alleen toekent. De eerste is deze, opdat zijn wil voor ons zij de volmaakte regel van alle gerechtigheid en heiligheid, en zo in zijn kennis gelegen is de volmaakte wetenschap om wel te leven. De andere is deze, opdat Hij alleen (wanneer men vraagt naar de wijze om Hem naar behoren en wel te dienen) de heerschappij hebbe over onze zielen, zodat we Hem moeten gehoorzamen en van zijn wil afhankelijk zijn. Wanneer deze twee redenen worden in acht genomen, zal men gemakkelijk kunnen beoordelen, welke inzettingen der mensen met Gods Woord in strijd zijn. Het zijn alle inzettingen van die soort, van welke men voorgeeft, dat ze behoren tot de ware dienst van God, en tot welker onderhouding de consciëntiën gebonden worden, alsof ze noodzakelijk waargenomen moesten worden. Laat ons dus bedenken, dat met deze weegschaal alle menselijke wetten gewogen moeten worden, indien wij een vast onderzoek willen instellen, dat ons nergens laat afdwalen. Met de eerste reden strijdt Paulus in de brief aan de Colossenzen tegen de valse apostelen, die de kerken met nieuwe lasten trachtten te drukken. De tweede gebruikt hij meer in de brief aan de Galaten in een dergelijke zaak. In de brief aan de Colossenzen behandelt hij dus dit, dat men de leer over de ware dienst van God niet van mensen moet zoeken te verkrijgen, aangezien de Here ons getrouw en ten volle onderwezen heeft, hoe Hij gediend moet worden. Om dit te bewijzen, zegt hij in het eerste hoofdstuk, dat in het evangelie begrepen is alle wijsheid, waardoor de mens Gods in Christus volmaakt kan worden. In het begin van het tweede hoofdstuk zegt hij, dat alle schatten der wijsheid en der kennis verborgen zijn in Christus; daaruit besluit hij daarna, dat de gelovigen op hun hoede moeten zijn, dat ze niet door ijdele filosofie van de kudde van Christus worden afgeleid, naar de inzettingen der mensen. Maar aan het einde van het hoofdstuk veroordeelt hij met nog groter vrijmoedigheid alle eigenwillige godsdienst, dat is alle verzonnen diensten, welke de mensen voor zichzelf uitdenken of van anderen ontvangen, en alle geboden over de dienst van God, die ze uit zichzelf durven leren. Wij verstaan dus, dat goddeloos zijn alle inzettingen, in wier onderhouding de dienst van God, naar men voorgeeft, gelegen is. En de plaatsen, waar hij uitdrukkelijk tot de Galaten zegt, dat men de consciëntiën geen strikken mag aandoen (daar ze alleen door God geregeerd moeten worden) zijn duidelijk genoeg, vooral in het vijfde hoofdstuk. Daarom moge het voldoende zijn, dat ik ze vermeld heb.

8. 808Abschließende Richtlinien für die Feststellung, welche menschlichen Satzungen unzulässig sind

Die ganze Angelegenheit hängt also von dem Grundsatz ab: wenn Gott der einige Gesetzgeber ist, so steht es dem Menschen nicht zu, sich diese Ehre herauszunehmen. Ist es aber so, dann muß man zugleich jene beiden oben festgestellten Ursachen im Gedächtnis halten, warum sich denn Gott dieses Recht ganz allein zueignet. Die erste Ursache ist nun die: sein Wille soll für uns die vollkommene Richtschnur aller Gerechtigkeit und Heiligkeit sein, und so soll also in dessen Erkenntnis das vollkommene Wissen um das rechte Leben liegen. Und die zweite Ursache: Er allein soll, wo man nach der Weise fragt, ihn gebührend und rechtschaffen zu verehren, die Befehlsgewalt über unsere Seelen haben, so daß wir also ihm Gehorsam leisten und an seinem Willen hängen sollen.

Wenn wir diese beiden Ursachen ins Auge gefaßt haben, dann werden wir leicht ein Urteil darüber gewinnen, welche Ordnungen von Menschen dem Worte des Herrn zuwiderlaufen. Von dieser Art sind nun alle, von denen man vorgibt, sie gehörten zur wahren Verehrung Gottes, und zu deren Innehaltung die Gewissen gezwungen werden, als ob sie notwendig beobachtet werden müßten. Wir wollen also daran denken, daß auf dieser Waagschale alle menschlichen Gesetze gewogen werden müssen, wenn wir eine sichere Regel haben wollen, die uns niemals abirren läßt.

Unter Berufung auf die erstgenannte Ursache führt Paulus im Briefe an die Kolosser seinen Streit gegen die falschen Apostel, die die Kirchen mit neuen Lasten zu bedrücken trachteten (Kol. 2, S). Die zweite verwendet er mehr im Galaterbrief, und zwar in ähnlicher Sache.

Im Kolosserbrief führt er also folgendes aus: eine Unterweisung über die wahre Verehrung Gottes sollen wir nicht von Menschen begehren, weil uns der Herr getreulich und vollkömmlich darüber belehrt hat, wie er verehrt werden soll. Um dies nachzuweisen, erklärt Paulus im ersten Kapitel (des Briefes), im Evangelium sei alle Weisheit verfaßt, kraft deren der Mensch Gottes in Christus vollkommen gemacht würde (Kol. 1,28). Im Anfang des zweiten Kapitels sagt er, daß in Christus „verborgen liegen alle Schätze der Weisheit und der Erkenntnis“ (Kol. 2,3). Von da aus kommt er dann hernach zu dem Ergebnis, die Gläubigen sollten sich in acht nehmen, daß sie nicht durch eitle Weltweisheit „nach der Menschen“ „Satzungen“ von der Herde Christi weggeführt würden (Kol. 2,8). Und am Schluß dieses Kapitels verurteilt er mit noch größerer Freimütigkeit alle „selbsterwählte Geistlichkeit“, das heißt jeglichen ersonnenen Gottesdienst, den sich die Menschen selbst ausdenken oder von anderen übernehmen, dazu auch alle Vorschriften über die Verehrung Gottes, die sie aus sich heraus aufzustellen wagen (Kol. 2,16-23). So ergibt sich also für uns: gottlos sind alle Satzungen, von denen man vorgibt, in ihrer Beobachtung sei der Dienst Gottes gelegen.

Die Stellen aber, an denen Paulus im Galaterbrief darauf dringt, daß man den Gewissen, die doch von Gott allein regiert werden sollen, keinen Strick umlegen darf, sind deutlich genug; sie finden sich vornehmlich im fünften Kapitel des Briefes (Gal. 5,1-12). Es mag daher genügen, sie genannt zu haben.

8. Menslike bepalings soos in die pousdom gemaak, is daarom strydig met God se Woord

Omdat die saak voorts ten voile daarvan afhang dat dit mense nie geoorloof is om hierdie eer vir hulle te neem as God die enigste 1472 Wetgewer is nie, moet ons tegelyk die twee redes waarom die Here dit vir Hom alleen opeis, en wat ons hierbo geponeer het, in gedagte hou. Die eerste rede is dat sy wil vir ons die volmaakte reël van alle geregtigheid en heiligheid moet wees, en dat om Hom te ken die volmaakte kennis van ’n goeie lewe is. Die tweede rede is dat, wanneer na die manier waarop Hy na behore en reg gedien moet word, gevra word, Hy alleen oor ons siele heers, en daarom moet ons Hom gehoorsaam en ons na sy wil skik.

As ons hierdie twee redes in aanmerking neem, sal dit vir ons maklik wees om te beoordeel watter bepalings van mense³⁹ strydig met die Here se Woord is. Sulke bepalings is al dié wat versin word asof dit op die ware diens van God betrekking het en waardeur ons gewetens gebind word om hulle te gehoorsaam asof hulle noodsaaklik is om te onderhou. Ons moet dus onthou dat alle menslike wette op hierdie weegskaal geweeg moet word as ons daarvan ’n seker ondersoek wil hê omdat dit ons nie toelaat om in enige opsig die pad byster te raak nie.

Paulus stry met die eerste rede in sy brief aan die Kolossensers teen die valse profete wat probeer het om kerke met nuwe laste te onderdruk.⁴⁰ Hy wend die tweede rede meer aan teen die Galasiërs in ’n soortgelyke saak.⁴¹ In sy brief aan die Kolossensers betoog hy derhalwe dat ons nie ’n leer om God waarlik te dien van mense moet soek nie omdat die Here ons getrou en volledig geleer het hoe ons God moet dien. En om dit te bewys, sê hy in die eerste hoofstuk dat al die wysheid in die evangelie saamgevat word en daardeur kan ’n mens van God in Christus volmaak gemaak word.⁴² In die begin van die tweede hoofstuk sê hy dat al die skatte van wysheid en kennis in Christus verborge is.⁴³ Daaruit kom hy later tot die slotsom dat gelowiges moet oppas om nie deur menslike insettinge deur ’n ydel filosofie van Christus se kudde af verlei te word nie.⁴⁴ Maar aan die einde van die hoofstuk verdoem hy met nog groter selfvertroue alle eiewillige godsdienste⁴⁵ - dit is versonne diens wat mense vir hulleself uitdink of van ander oorneem, en al die beginsels wat hulle uit hulleself oor die diens aan God durf leer.⁴⁶

 Hier het ons dit dus nou duidelik dat alle instellings goddeloos is as die versinsel geskep word dat die diens van God geleë is in die onderhou- 1473 ding van sulke instellings. Die passasies waarin hy by die Galasiërs daarop aandring dat hulle nie strikke vir hulle gewetens moet stel nie omdat dit deur God alleen regeer moet word, is duidelik genoeg - veral in die vyfde hoofstuk.⁴⁷ Dit sou dus voldoende wees dat ek die aandag daarop gevestig het.

Seremonies wat die pousdom ingestel het, is strydig met die Woord van God (Afdeling 9 - 18)

8. Итак, решение всего вопроса зависит от того, что если Бог - единственный Законодатель, то смертному человеку не дозволено узурпировать это достоинство. Поэтому нам следует помнить о двух причинах, по которым Бог присваивает такое право одному Себе. Первая причина в том, что его воля должна считаться совершенным правилом всякой праведности и святости. И поэтому наука доброго жития - это познание того, что угодно Богу. Вторая причина состоит втом, что при правильном и благочестивом богослужении Бог должен признаваться властителем наших душ, имеющим силу повелевать, а наша обязанность - Ему повиноваться. Если мы будем помнить об этих двух причинах, нам будет легко отличить установления людей, противные Слову Божьему. Это те установления, которые, как нам говорят, касаются истинного служения Богу и к соблюдению которых как необходимых принуждают нашу совесть. Итак, будем помнить о том, что все человеческие законы и декреты мы должны взвешивать на этих весах, если хотим подвергнуть их точному и верному испытанию.

В Послании к колоссянам св. Павел берёт на вооружение первый довод, восставая против лжепророков, пытающихся взвалить на Церковь новые бремена (Кол 2:8). В Послании к галатам, рассматривая сходную тему, он больше опирается на другой довод [Гал 5:1-12]. В Послании к колоссянам св. Павел доказывает, что не нужно искать у людей учения об истинном служении Богу, ибо Он сам достаточно и неложно наставил нас в том, как должно Ему служить. В обоснование этой мысли апостол показывает в первой главе, что всякая премудрость, приводящая человека к совершенству перед Богом, заключена в Евангелии [Кол 1:28]. В начале второй главы он свидетельствует, что все сокровища премудрости и ведения сокрыты во Христе [Кол 2:3]. Отсюда он делает вывод, что верующие должны остерегаться, как бы их не увлекли из стада Христова пустой философией в соответствии с человеческими установлениями. В конце главы апостол идёт ещё дальше, осуждая всякое самовольное служение, как он его называет, - то есть такое служение, которое люди выдумали от себя или приняли от других, - и вообще всякие заповеди, измысленные людьми для служения Богу [Кол 2:16-23]. Следовательно, мы выяснили, что все человеческие установления, в соблюдении которых якобы заключается служение Богу, нечестивы.

Что касается доводов св. Павла, с помощью которых он доказывает в Послании к галатам недопустимость порабощения совести, вверенной в управление одного лишь Бога, то каждый может их уяснить из самостоятельного чтения. Отсылаю читателей главным образом к пятой главе.

9. Sed quia exemplis res tota melius patefiet, antequam ultra progredimur, operaepretium est hanc doctrinam ad nostra tempora accommodare. Constitutiones quas vocant Ecclesiasticas, quibus Papa cum suis onerat Ecclesiam, dicimus perniciosas esse et impias: adversarii nostri sanctas esse et salutares defendunt. Sunt autem duo earum genera: nam aliae sunt de ceremoniis et ritibus, aliae ad disciplinam magis spectant. Estne igitur iusta causa quae nos ad utrasque^c impugnandas moveat? Iustior certe quam vellemus. Primum, nonne authores ipsi clara voce definiunt, ipsissimum, ut ita loquar, Dei cultum in ipsis contineri?⁶ In quem finem conferunt suas ceremonias, nisi ut per illas Deus colatur? Neque id fit solo errore imperitae multitudinis: sed eorum approbatione qui locum docendi habent^d. || Nondum crassas abominationes attingo, quibus totam pietatem moliti sunt pessundare: sed apud eos non tam atrox fingeretur crimen, in minima quaque traditiuncula esse lapsum, nisi Dei cultum suis commentis subiicerent. || Quod ergo tolerabile non esse docuit Paulus, legitimum colendi Dei ritum ad hominum arbitrium redigi, si hodie ferre non possumus, quid peccamus? praesertim vero quum secundum elementa mundi huius^e colere 172 praecipiunt, quod Paulus adversari Christo testatur [Coloss. 2. d. 20]. Rursum quam praecisa necessitate astringant^a conscientias ad servandum quicquid iubent, non est ignotum. Hic dum reclamamus, causam habemus cum Paulo communem, qui nullo modo patitur fideles conscientias in hominum servitutem redigi [Galat. 5. a. 1].

9. Mais pource que toute ceste matiere sera mieux liquidée par exemples, il sera bon devant qae proceder outre, d’accommoder ceste doctrine à nostre temps. Nous disons que les constitutions desquelles le Pape avec sa bande charge l’Eglise, sont pernicieuses et meschantes. Les Papistes les maintiennent estres sainctes et utiles. Or il y en a deux especes: car les unes sont des ceremonies, les autres regardent plus à la discipline. Advisons donc si nous avons juste cause qui nous meine à les reprouver tant les unes que les autres. Certes il y en a plus que je ne voudroye. Premierement, ceux qui les font ne maintiennent-ils pas haut et clair que le vray service de Dieu y est comprins? A quelle fin rapportent-ils leurs ceremonies, sinon à ce que Dieu soit servi par icelles? Et cela ne se fait point seulement par les idiots et commun populaire, mais par l’approbation de ceux qui sont les gouverneurs et prelats. Je ne touche point encore aux enormes abominations, par lesquelles ils se sont efforcez de renverser toute pieté: mais il est certain qu’ils ne feroyent pas des crimes mortels et irremissibles, d’estre contrevenu à la moindre tradition de celles qu’ils ont forgées, s’ils n’assujettissoyent le service de Dieu à leurs inventions propres. En quoi donc faillons-nous si nous ne pouvons aujourdhuy porter ce que sainct Paul dit n’estre point tolerable? assavoir qu’il ne faut point compasser le service de Dieu au plaisir des hommes: principalement quand ils commandent qu’on le serve en rudimens pueriles, c’est à dire en choses exterieures (Col. 2:20): ce que sainct Paul dit estre repugnant à Christ. Davantage, il est assez notoire comment ils astreignent les consciences à observer d’une rigueur extreme tout ce qu’ils commandent. Quand nous contredisons à cela, nous avons sainct Paul adjoint avec nous en la mesme cause: lequel ne permet nullement que les consciences des fideles soyent submises à la servitude des hommes (Gal. 5:1).

9. But as the whole of this subject will be better elucidated by examples, before I proceed any further, it will be useful to apply this doctrine to our own times. We affirm that the Ecclesiastical Constitutions, with which the pope and his satellites oppress the Church, are pernicious and impious; our adversaries assert them to be holy and useful. Now, they are of two classes: some regard rites and ceremonies, others have more relation to discipline. Is there just cause, then, to induce us to reject both? There certainly is juster cause than we would desire. In the first place, do not the authors of them explicitly declare that the very essence of the worship of God consists in them? To what end do they refer their ceremonies, but that God may be worshipped through them? And this arises not from the mere error of the uninformed multitude, but from the approbation 373of those who sustain the office of teachers. I am not yet referring to the gross abominations by which they have attempted to overturn all piety; but they would never pretend a failure in any one of the most insignificant traditions to be such an atrocious crime, unless they made the worship of God subject to their inventions. Wherein are we guilty of any offence, then, if we cannot bear in our day what was declared to be intolerable by Paul: namely, that the legitimate mode of worshipping God should be regulated by the will of men; especially when they enjoin a worship “after the rudiments of the world,” which Paul asserts to be “not after Christ.”⁹⁹⁰ It is well known also, with what rigorous necessity they bind men’s consciences to observe every thing that they command. In our opposition to this, we unite in a common cause with Paul, who would by no means allow the consciences of believers to be subjected to the bondage of men.⁹⁹¹

9. Ceremonial traditions of the Papists. Their impiety. Substituted for the true worship of God.

But that the whole matter may be made plainer by examples, it will be proper, before we proceed, to apply the doctrine to our own times. The constitutions which they call ecclesiastical, and by which the Pope, with his adherents, burdens the Church, we hold to be pernicious and impious, while our opponents defend them as sacred and salutary. Now there are two kinds of them, some relating to ceremonies and rites, and others more especially to discipline. Have420we,then, any just cause for impugning both? Assuredly a juster cause than we could wish. First, do not their authors themselves distinctly declare that the very essence of the worship of God (so to speak) is contained in them? For what end do they bring forward their ceremonies but just that God may be worshipped by them? Nor is this done merely by error in the ignorant multitude, but with the approbation of those who hold the place of teachers. I am not now adverting to the gross abominations by which they have plotted the adulteration of all godliness, but they would not deem it to be so atrocious a crime to err in any minute tradition, did they not make the worship of God subordinate to their fictions. Since Paul then declares it to be intolerable that the legitimate worship of God should be subjected to the will of men, wherein do we err when we are unable to tolerate this in the present day? especially when we are enjoined to worship God according to the elements of this world—a thing which Paul declares to be adverse to Christ (Col 2:20). On the other hand, the mode in which they lay consciences under the strict necessity of observing whatever they enjoin, is not unknown. When we protest against this, we make common cause with Paul, who will on no account allow the consciences of believers to be brought under human bondage.

9. Maar daar de gehele zaak door voorbeelden beter duidelijk gemaakt zal worden, is het, voordat we verder gaan, wenselijk deze leer op onze tijden toe te passen. Wij zeggen, dat de zogenaamde kerkelijke inzettingen, waarmee de paus met de zijnen de kerk belast, verderfelijk en goddeloos zijn: onze tegenstanders zeggen tot hun verdediging, dat ze heilig en heilzaam zijn. Er zijn twee soorten van die inzettingen: want sommige handelen over de ceremoniën en godsdienstige gebruiken, anderen zien meer op de tucht. Is er dan een rechtmatige reden, die ons er toe brengt, die beiderlei inzettingen te bestrijden? Ongetwijfeld een reden, die rechtmatiger is dan wij wilden. In de eerste plaats: betuigen de auteurs zelf niet met duidelijke stem, dat de kern, om zo te zeggen van de dienst Gods daarin vervat is? Tot welk doel wenden zij hun ceremoniën aan anders dan opdat God door haar gediend worde? En dit geschiedt niet alleen door dwaling van de onervaren menigte, maar ook met goedkeuring van hen, die de plaats van leraars innemen. Ik roer nog niet aan de grove verfoeilijkheden, waarmee zij gepoogd hebben de ganse vroomheid te gronde te richten, maar het zou bij hen niet voor een zo gruwelijke zonde gehouden worden, wanneer men in een of ander klein inzettinkje struikelt, indien ze de dienst van God niet ondergeschikt maakten aan hun verzinsels. Waarin zondigen wij dus, wanneer we thans niet kunnen verdragen datgene, waarvan Paulus leerde, dat het onverdragelijk is, namelijk dat de wettige wijze om God te dienen gesteld wordt onder het oordeel der mensen? Temeer wanneer ze gebieden God te dienen naar de eerste beginselen dezer wereld, hetgeen, gelijk Paulus betuigt (Col. 2 : 20) tegen Christus strijdt. Ook is niet onbekend, met welk een nauwkeurige noodzakelijkheid zij de consciëntiën binden om te onderhouden al wat zij bevelen. Wanneer wij hier daartegen ingaan, hebben wij onze zaak gemeen met Paulus, die op generlei wijze duldt, dat de gelovige consciëntiën onder de dienstbaarheid der mensen gebracht worden (Gal. 5 : 1)

9. 809Zweiter Abschnitt: Anwendung der aufgestellten Grundsätze auf die römischen Kirchensatzungen (9-16). Die römischen Satzungen sind nach den aufgestellten Grundsätzen zu verwerfen

Weil aber die ganze Angelegenheit durch Beispiele besser deutlich werden wird, so ist es, bevor wir weitergehen, wohl angebracht, diese Lehre auf unsere Zeiten anzuwenden. Die sogenannten „kirchlichen“ Satzungen, mit denen der Papst samt den Seinen die Kirche beschwert, sind nach unserer Behauptung verderblich und gottlos; unsere Widersacher dagegen erklären, sie seien heilig und heilbringend. Diese Satzungen zerfallen nun allgemein in zwei Gruppen: die einen betreffen nämlich Zeremonien und gottesdienstliche Gebräuche, die anderen beziehen sich mehr auf die (kirchliche) Zucht. Besteht nun also eine gerechte Ursache, die uns bewegen muß, gegen beide anzugehen? Wahrhaftig eine gerechtere, als wir wohl möchten!

Zunächst: erklären die Urheber dieser Satzungen nicht selbst mit deutlichen Worten, daß in ihnen sozusagen der eigentliche Kern der Verehrung Gottes beschlossen liege? Was für einem Zweck sollen denn ihre Zeremonien anders dienen, als daß Gott durch sie verehrt werde? Und zwar geschieht das nicht allein aus dem „Irrtum der unerfahrenen Menge“ heraus, sondern mit Zustimmung derer, die das Lehramt innehaben! Ich befasse mich hier noch nicht mit den groben Abscheulichkeiten, mit denen sie jegliche Frömmigkeit zunichte zu machen unternommen haben - aber sie würden nicht so tun, als ob es ein so grausiges Verbrechen wäre, sich gegen irgendein noch so geringfügiges Gesetzlein vergangen zu haben, wenn sie eben nicht die Verehrung Gottes ihren Hirngespinsten unterordneten! Paulus hat doch gelehrt, es sei nicht tragbar, daß man die rechtmäßige Art und Weise der Verehrung Gottes dem Gutdünken der Menschen unterwerfe. Was für eine Sünde soll aber dann darin liegen, wenn wir heutzutage das, was er für untragbar erklärt hat, tatsächlich nicht ertragen können? Vor allem gar dann, wenn diese Leute gebieten, man solle Gott nach den „Elementen“ (Luther: „Satzungen“) dieser Welt verehren, während doch Paulus bezeugt, daß dies Christus zuwider ist (Kol. 2,20)! Auf der anderen Seite ist sehr wohl bekannt, mit welch scharfem Zwang sie die Gewissen daran binden, alles zu halten, was sie gebieten. Wenn wir hier Einspruch erheben, so haben wir gemeinsame Sache mit Paulus, der es auf keinerlei Weise duldet, daß die gläubigen Gewissen unter die Knechtschaft der Menschen gebracht werden (Gal. 5,1).

9. Roomse seremoniële instellings is goddeloos

Omdat die hele onderwerp egter aan die hand van voorbeelde beter aan die lig sal kom, is dit die moeite werd om hierdie leer op ons eie tye toe  te pas voordat ons verder gaan. Ons verklaar dat die sogenaamde kerklike instellings waarmee die pous en sy trawante die kerk belas, verderflik en goddeloos is. Ons teenstanders verdedig dit egter as heilige en heilsame instellings. Daar is twee groepe hiervan: sommiges handel oor seremonies en ritusse en ander is meer op dissipline gerig. Het ons dus gegronde rede om ons te motiveer om albei te bestry? Beslis gegronder as wat ons wil hê! Ten eerste, verdedig juis die skeppers daarvan nie in duidelike taal dat die einste - om dit so te stel -, diens aan God juis in sulke instellings saamgevat word nie?⁴⁸ Met watter doel voer hulle seremonies in anders as dat God daardeur gedien moet word? Dit vind nie alleen vanweë die dwaling van ’n onervare menigte mense plaas nie maar met die goedkeuring van diegene wat die leraaramp onder hulle beklee.

Ek raak nou nog nie aan die growwe afstootlikhede waarmee hulle alle godsvrug probeer vertrap het nie maar hulle sou hulle nie verbeel het dat dit so ’n verskriklike oortreding is om selfs in die geringste tradisie te oortree as dit nie was dat hulle die diens aan God aan hulle verdigsels onderwerp het nie. Watter sonde doen ons tog as ons vandag nie kan verdra wat Paulus ons leer ondraaglik is nie, naamlik dat die wettige metode om God te dien aan die oordeel van mense onderwerp word - veral wanneer hulle ons voorskryf om God te dien volgens die beginsels van hierdie wêreld waarvan Paulus getuig dat dit teen Christus stry?⁴⁹ Aan die ander kant is dit ook goed bekend met watter kortaf dwang hulle ons gewetens bind om alles wat hulle ons gelas, te gehoorsaam. 1474 Wanneer ons ons stem hierteen verhef, maak ons gemene saak met Paulus omdat hy glad nie toelaat dat gelowige gewetens mense se slawe word nie.⁵⁰

9. Поскольку вопрос в целом станет понятнее из примеров, будет полезно, прежде чем идти дальше, приложить данное учение к нашему времени. Мы заявляем, что конституции, коими папа и его шайка обременяют Церковь, пагубны и нечестивы. Паписты же утверждают, что они святы и необходимы. Но есть два вида конституций: одни касаются обрядов, другие - дисциплины. Посмотрим, правы ли мы, осуждая как первые, так и вторые. Несомненно, мы правы даже больше, чем того желаем.

Во-первых, не утверждают ли их авторы громко и внятно, что в этих установлениях заключено истинное служение Богу? (Clichtove. Antilutherus, I, XXIX, fo. 53b p.; Eck J. Enchiridion, 13, E 7a p.) Для какой цели предназначают они свои обряды, как не для того, чтобы через них служить Богу? И это совершается не по невежеству простонародья, а с одобрения управителей и прелатов. Не говорю пока о тех чудовищных мерзостях, какими они силятся извратить всякое благочестие. Но не подлежит сомнению, что они не считали бы страшным и непростительным преступлением наималейшее нарушение созданной ими традиции, если бы не подчиняли служение Богу собственным измышлениям. Так в чём же наше прегрешение, коль скоро мы сегодня отказываемся терпеть то, что св. Павел называл нетерпимым, а именно - сообразовывать служение Богу с прихотями людей? В первую очередь это касается требования служить Богу посредством соблюдения нелепых устаревших постановлений (rudimens pueriles), то есть внешних правил, что св. Павел называет противным Христу [Кол 2:20]. Во-вторых, общеизвестно, что паписты принуждают совесть верующих с предельной строгостью соблюдать все их предписания. Возражая против этого, мы имеем на своей стороне св. Павла, который не позволяет подчинять души рабству, установленному людьми [Гал 5:1].

10. | Porro istud pessimum accedit, quod ubi talibus vanis figmentis definiri religio semel coepta est, perversitatem illam perpetuo sequitur et altera execrabilis pravitas^b, quam Pharisaeis exprobrabat Christus^c, ut irritum fiat praeceptum Dei propter hominum traditiones^d. Nolo^e contra praesentes nostros nomothetas verbis meis pugnare; vicerint sane, si quo modo ab hac Christi accusatione purgare se^f poterunt. Sed quomodo excusarent, quum immenso apud eos sceleratius sit auricularem confessionem vertente anno praetermisisse, quam nequissimam vitam in solidum annum produxisse? linguam die Veneris infecisse modico carnis gustu, quam totum corpus diebus omnibus scortando^g foedasse? manum, die sanctulis nescio quibus consecrato^h, admovisse honesto operi, quam pessimis facinoribus assidue membra omnia exercuisseⁱ? sacrificum legitimo uno connubio copulari, quam illigari mille adulteriis? votivam peregrinationem non persolvisse^k, quam in promissis omnibus fidem fallere? in prodigiosos nec minus supervacuos ac inutiles templorum luxus non aliquid profudisse, quam defuisse ultimis^l pauperum necessitatibus? idolum sine honore praeteriisse, quam hominum omne genus contumeliose tractasse? non demurmurasse certis horis longa sine sensu verba, quam legitimam^m orationem animo nunquam concepisse? Quid est irritum facere propter suas traditiones Dei praeceptum [Matth. 15. a. 3], nisi hoc est? quum observationesⁿ mandatorum Dei frigide tantum et defunctorie commendantes, suorum exactam obedientiam nihilominus studiose et anxie urgent, quam si totam pietatis vim in se continerent? quum divinae Legis transgressionem levibus satisfactionum mulctis ulciscentes, unius sui decreti vel minimam offensionem nulla leviore poena plectunt quam carcere, exilio^o, incendio aut gladio. In Dei contemptores non ita asperi et inexorabiles, suos 173 contemptores implacabili odio ad extremum persequuntur: ac eos omnes sic instituunt, quorum simplicitatem captivam tenent, ut aequiore animo universam Dei Legem subversam^a visuri sint, quam apiculum in praeceptis (ut vocant) Ecclesiae violatum. Primum graviter in eo delinquitur quod ob res leviculas, et, (si Dei iudicio staretur) liberas, alter alterum contemnit, iudicat, abiicit. Nunc vero quasi id parum mali esset, pluris appenduntur frivola illa huius mundi elementa (ut Paulus Galatis scribens nuncupat [Galat. 4. b. 9]) quam caelestia Dei oracula, Et qui prope in adulterio absolvitur, iudicatur in cibo: cui scortum permittitur, interdicitur uxor. Hoc scilicet praevaricatrice illa obedientia proficitur, quae tantum a Deo avertitur quantum ad homines inclinat.

10. Davantage il y a encore pis, c’est que depuis qu’on a une fois commencé de constituer la religion en ces vaines traditions, il s’ensuit incontinent apres ceste perversité une autre malediction execrable, laquelle Christ reprochoit aux Pharisiens: c’est assavoir que le commandement de Dieu est mesprisé et aneanty, pour garder les preceptes des hommes (Matth. 15:3). Je ne combattray point de mes parolles contre nos legislateurs qui sont à present. Je leur donne la victoire, s’ils se peuvent excuser que ceste accusation de Christ ne s’adresse point à eux Mais comment s’en excuseroyent-ils? veu que c’est cent fois plus horrible peché en eux, de ne s’estre confessé une fois l’an en l’oreille d’un Prestre que d’avoir mene meschante vie tout au long de l’année? avoir touché de la chair au bout de la langue au Vendredy, que d’avoir souillé tous ses membres chacun jour par paillardise? avoir mis la main à quelque ouvrage utile et honneste de soy à un jour de feste dedié à quelcun de leurs saincts canonizez à leur poste que d’avoir tout au long de la sepmaine employé tout son corps à meschans actes? un Prestre estre conjoinct en mariage legitime, que d’estre entaché de mille adulteres? de ne s’estre point acquitté d’un vœu de pelerinage, que de rompre sa foy en toutes promesses? n’avoir point employé son argent aux pompes desordonnées de leurs Eglises, que d’avoir delaissé un povre en une extreme necessité? avoir passé par devant une idole sans oster son bonnet, que d’avoir contemné tous les hommes du monde? n’avoir point barbotté à certaines heures longues parolles sans sens que de n’avoir jamais prié en vraye affection. Qu’est-ce aneantir le commandement de Dieu pour ses traditions, si cela ne l’est? c’est assavoir quand froidement et comme par acquit recommandans l’observance des commandemens de Dieu, ils requierent une entiere obeissance des leurs avec un si grand soin, comme si toute la vertu de pieté y estoit située? Quand punissans la transgression de la Loy de Dieu par amendes de legieres satisfactions, ils ne punissent de moindre peine la transgression d’un de leurs decrets que par prison, feu, ou glaive? Quand estans assez faciles à pardonner aux contempteurs de Dieu, ils poursuyvent leurs contempteurs d’une haine inexorable jusques à la mort? Et quand ils instruisent tellement ceux lesquels ils tiennent captifs en ignorance, qu’ils aimeroyent mieux voir toute la Loy de Dieu estre renversée, qu’un seul poinct des commandemens de l’eglise, comme ils les appellent? Premierement, c’est trop desvoyé du droict chemin, que pour choses legieres et (si on s’arrestoit au jugement de Dieu) indifferentes, l’un contemne, condamne et rejette l’autre. Maintenant (comme s’il n’y avoit point assez grand mal en cela) tels elemens frivoles de ce monde (comme sainct Paul les nomme) (Gal. 4:9) sont plus estimez que les ordonnances celestes de Dieu. Celuy qui est absoux en adultere, est condamné en son manger. Une femme legitime est defendue à celuy auquel est permise une paillarde. Voila le fruit de ceste obeissance pleine de prevarication, laquelle se recule autant de Dieu, qu’elle s’encline aux hommes.

10. Moreover, this worst of consequences ensues; that when men have begun to place religion in such vain figments, that perversion is immediately followed by another execrable corruption, with which Christ reproached the Pharisees. “Ye have made the commandment of God of none effect by your tradition.”⁹⁹² I will not combat our modern legislators with my own words; I will grant them the victory, if they can vindicate themselves from this accusation of Christ. But how can they vindicate themselves, while they esteem it infinitely more criminal, to have omitted auricular confession at a stated time of the year, than to have lived a most iniquitous life for a whole year together; to have infected the tongue with the least taste of animal food on a Friday, than to have polluted the whole body by committing fornication every day; to have put a hand to any honest labour on a day consecrated to any pretended saint, than to have continually employed all the members in the most flagitious actions; for a priest to be connected in one lawful marriage, than to be defiled with a thousand adulteries; to have failed of performing one vow of pilgrimage, than to violate every other promise; not to have lavished any thing on the enormous, superfluous, and useless magnificence of Churches, than to have failed of relieving the most pressing necessities of the poor; to have passed by an idol without some token of honour, than to have insulted all the men in the world; not to have muttered over, at certain seasons, a multitude of words without any meaning, than to have never offered a genuine prayer from the heart? What is it for men to make the commandment of God of none effect by their traditions, if this be not? When coldly and carelessly 374recommending the observance of the commandments of God, they insist on an exact obedience to their own, with as much zeal and anxiety as if the whole essence of piety consisted in them; when avenging the violation of the Divine law with slight penalties of satisfactions, they punish the smallest transgression of one of their decrees with nothing less than imprisonment, banishment, fire, or sword; when less severe and inexorable against the despisers of God, they persecute the despisers of themselves with implacable hatred even to death; and when they instruct all those whom they hold in the chains of ignorance in such a manner, that they would feel less concern at seeing the subversion of the whole law of God, than the violation of the smallest tittle of the commands of the Church? In the first place, here is a grievous error, that on account of things of no importance in themselves, and left free by God, one man despises, condemns, and rejects another. Now, as if this were not bad enough, “the beggarly elements of the world,”⁹⁹³ as Paul calls them, are esteemed of more force than the celestial oracles of God. He who is absolved in adultery, is condemned in meat; he who is allowed a harlot, is interdicted from a wife. This is the fruit of that prevaricating obedience, which recedes from God in proportion as it inclines to men.

10. Through these ceremonies the commandment of God made void.

Moreover, the worst of all is, that when once religion begins to be composed of such vain fictions, the perversion is immediately succeeded by the abominable depravity with which our Lord upbraids the Pharisees of making the commandment of God void through their traditions (Mt. 15:3). I am unwilling to dispute with our present legislators in my own words;—let them gain the victory if they can clear themselves from this accusation of Christ. But how can they do so,seeing they regard it as immeasurably more wicked to allow the year to pass without auricular confession, than to have spent it in the greatest iniquity: to have infected their tongue with a slight tasting of flesh on Friday, than to have daily polluted the whole body with whoredom: to have put their hand to honest labour on a day consecrated to some one or other of their saintlings, than to have constantly employed all their members in the greatest crimes: for a priest to be united to one in lawful wedlock, than to be engaged in a thousand adulteries: to have failed in performing a votive pilgrimage, than to have broken faith in every promise: not to have expended profusely on the monstrous, superfluous, and useless luxury of churches, than to have denied the poor in their greatest necessities: to have passed an idol without honour, than to have treated the whole human race with contumely: not to have muttered long unmeaning sentences at certain times, than never to have framed one proper prayer? What is meant by making the word of God void by tradition, if this is not done when recommending the ordinances of God only frigidly and perfunctorily, they nevertheless studiously and anxiously urge strict obedience to their own ordinances, as if the whole power of piety was contained in them;—when421vindicating the transgression of the divine Law with trivial satisfactions, they visit the minutest violation of one of their decrees with no lighter punishment than imprisonment,exile, fire, or sword?—When neither severe nor inexorable against the despisers of God, they persecute to extremity, with implacable hatred, those who despise themselves, and so train all those whose simplicity they hold in thraldom, that they would sooner see the whole law of God subverted than one iota of what they call the precepts of the Church infringed. First, there is a grievous delinquency in this, that one contemns, judges, and casts off his neighbour for trivial matters,—matters which, if the judgment of God is to decide, are free. But now, as if this were a small evil, those frivolous elements of this world (as Paul terms them in his Epistle to the Galatians, Gal. 4:9) are deemed of more value than the heavenly oracles of God. He who is all but acquitted for adultery is judged in meat; and he to whom whoredom is permitted is forbidden to marry. This, forsooth, is all that is gained by that prevaricating obedience, which only turns away from God to the same extent that it inclines to men.

10. Verder komt daar nog dit allerergste bij, dat, wanneer men eenmaal begonnen is de godsdienst te stellen in zulke ijdele verzinsels, die verkeerdheid terstond gevolgd wordt door de andere verfoeilijke boosheid, welke Christus de Farizeën verweet, namelijk dat het gebod Gods ijdel gemaakt wordt vanwege de inzettingen der mensen (Matt. 15 : 3) Ik wil tegen onze tegenwoordige wetgevers niet strijden met mijn eigen woorden. Laat hen inderdaad gewonnen hebben, indien ze op enige manier zich van deze beschuldiging van Christus zullen kunnen zuiveren. Maar hoe zouden zij zich kunnen verontschuldigen, daar het bij hen oneindig veel groter zonde is, wanneer men aan het einde van het jaar de oorbiecht overslaat, dan wanneer men het ganse jaar door het allerslechtste leven geleid heeft? Wanneer men op vrijdag de tong met een geringe smaak van vlees besmet heeft, dan wanneer men het gehele lichaam alle dagen door hoererij verontreinigd heeft? Wanneer men op een dag, die ik weet niet aan wat voor heiligjes is gewijd, de hand geslagen heeft aan een eerlijk werk, dan wanneer men voortdurend alle ledematen bezig gehouden heeft met zeer slechte wandaden? Wanneer een priester gebonden wordt door één wettig huwelijk, dan wanneer hij in duizend overspelen verstrikt wordt? Wanneer men een beloofde pelgrimsreis niet volbracht heeft, dan wanneer men in alle beloften zijn woord schendt? Wanneer men tot de overdadige en evenzeer overtollige en onnutte weelde der tempels niet iets heeft verkwist, dan wanneer men de armen in hun uiterste nood in de steek heeft gelaten? Wanneer men een afgodsbeeld zonder eerbetuiging is voorbijgegaan, dan wanneer men allerlei slag van mensen smadelijk behandeld heeft? Wanneer men niet op bepaalde uren lange rijen van woorden zonder zin heeft gemompeld, dan wanneer men nooit een oprecht gebed in zijn hart heeft bedacht? Indien dit niet is het gebod Gods ijdel maken vanwege zijn eigen inzettingen, wat is het dan? Daar ze, de onderhouding van Gods geboden slechts koel en als om er van af te zijn aanprijzen, maar op de nauwkeurige gehoorzaamheid aan hun eigen geboden even naarstig en angstvallig de nadruk leggen, alsof die de ganse kracht der vroomheid in zich bevatten; daar ze de overtreding van Gods wet met lichte straffen en voldoeningen wreken, maar zelfs de geringste overtreding van één hunner decreten met geen geringer boete straffen dan met de kerker, ballingschap, vuur of zwaard. Terwijl ze tegenover de verachters van God niet zo scherp en onvermurwbaar zijn, achtervolgen ze degenen, die hen verachten met een onverzoenlijke haat tot het uiterste toe; en allen, wier eenvoudigheid zij gevangen houden, onderwijzen ze zo, dat ze met kalmer gemoed de ganse wet Gods ten onder zouden zien gaan, dan dat er een tipje in de geboden der kerk, zoals zij zeggen, geschonden wordt. In de eerste plaats wordt er zwaar daarin gezondigd, dat terwille van onbeduidende dingen en die vrij zijn, wanneer men zich tevreden stelde met het oordeel Gods, de een de ander veracht, oordeelt en verwerpt. Maar nu wordt, alsof dat een gering kwaad was, meer waarde gehecht aan die onbetekenende eerste beginselen dezer wereld, gelijk Paulus, aan de Galaten schrijvend (Gal. 4 : 9) ze noemt, dan aan de hemelse Woorden Gods. En wie in overspel bijna vrijgesproken wordt, die wordt geoordeeld in de spijs; aan wie een hoer wordt toegestaan, aan die wordt een echtgenote ontzegd. Dit is dan de vordering, die men maakt, door die gewaande gehoorzaamheid, die evenver van God afwijkt als ze zich buigt naar de mensen.

10. Die päpstlichen Satzungen entwerten Gottes Gesetz

Dazu kommt dann noch das Allerschlimmste: hat man einmal angefangen, die Religion durch dergleichen eitle Hirngespinste bestimmt sein zu lassen, so ergibt sich aus dieser Verkehrtheit sogleich auch die andere entsetzliche Verzerrung, die Christus den Pharisäern vorgeworfen hat, nämlich daß Gottes Gebot um der Satzungen der Menschen willen seine Geltung einbüßt (Matth. 15,3). Ich will gegen unsere gegenwärtigen Gesetzgeber nicht mit meinen eigenen Worten streiten - sie sollen wahrhaftig gewonnen haben, wenn sie es auf irgendeine Weise fertigbringen, sich von dieser Anklage Christi zu reinigen! Aber wie sollten sie sich zu entschuldigen vermögen? Bei ihnen gilt es doch als eine unendlich größere Sünde, wenn einer am Ende des Jahres die Ohrenbeichte unterlassen, als wenn er das ganze Jahr hindurch den schandbarsten Lebenswandel geführt hat! Sie halten es doch für unvergleichlich frevelhafter, wenn man am Freitag die Zunge mit einem geringen Geschmäcklein von Fleisch hat in Berührung kommen lassen, als wenn man den ganzen Leib alle Tage lang mit Hurerei verunreinigt hat! Es gilt bei ihnen als ganz wesentlich schlimmer, wenn man an einem Tage, der wer weiß welchem unbedeutenden Heiligen geweiht ist, die Hand an ein ehrliches Stück Arbeit gelegt hat, als wenn man immerfort alle Glieder mit den übelsten Bubenstücken beschäftigt gehalten! Wenn ein Priester durch eine rechtmäßige Ehe gebunden wird, so halten sie das für viel, viel „sündhafter“, als wenn er sich in tausendfältigen Ehebruch 810 verstrickt! Wenn man eine zugesagte Wallfahrt nicht vollbracht hat, so soll das unendlich schlimmer sein, als wenn man bei allen Versprechungen das gegebene Wort bricht! Wenn man für den verschwenderischen und ebenso überflüssigen wie nutzlosen Prunk der Kirchengebäude kein Geld vergeudet hat, so gilt das als ungleich größere „Sünde“, als wenn man die Armen in ihrer allerschlimmsten Not im Stich gelassen hat. Viel, viel frevelhafter soll es sein, wenn man an einem Götzenbild ohne Ehrenbezeigung vorbeigegangen ist, als wenn man jegliche Art von Menschen schmählich behandelt hat! Unendlich schlimmer soll es sein, wenn man zu bestimmten Stunden nicht langatmige Worte ohne Sinn und Verstand dahergemurmelt hat, als wenn man in seinem Herzen niemals ein rechtes Gebet gesprochen! Wenn das nicht heißt, Gottes Gebote um der eigenen „Aufsätze“ willen ungültig machen (Matth. 15,3) - was dann? Wo sie doch die Beobachtung der Gebote Gottes bloß kühl und nur, um der Pflicht zu genügen, den Leuten anbefehlen - nichtsdestoweniger aber auf den strengen Gehorsam gegenüber ihren eigenen Satzungen mit Eifer und ängstlichem Nachdruck dringen, als ob diese alle Kraft der Frömmigkeit in sich beschlössen. Wo sie die Übertretung des göttlichen Gesetzes bloß mit geringfügigen Strafgenugtuungen ahnden, selbst den mindesten Verstoß gegen ein einziges ihrer eigenen Dekrete dagegen mit keiner leichteren Strafe rächen als mit Kerker, Verbannung, Feuer und Schwert! Wer Gott verachtet - gegen den sind sie nicht so streng und unerbittlich; wer aber sie verachtet, den verfolgen sie mit unversöhnlichem Haß bis zum äußersten. Und alle, deren Einfältigkeit sie gefangenhalten, unterweisen sie derart, daß sie es mit mehr Gleichmut ansehen würden, wenn Gottes gesamtes Gesetz umgestoßen, als wenn ein Tüttelchen an den Geboten - wie sie sagen: - der „Kirche“ verletzt würde. Zunächst liegt schon ein schweres Vergehen darin, daß man sich um ganz geringer und, wenn man bei Gottes Urteil stehenbleibt, freigelassener Dinge willen gegenseitig verachtet, verurteilt und verwirft. Als ob das nun aber noch nicht übel genug wäre, so legt man jetzt jenen „wertlosen Elementen dieser Welt“, wie sie Paulus im Galaterbrief nennt (Gal. 4,9; Luther: „Satzungen“), mehr Gewicht bei als den himmlischen Offenbarungsworten Gottes. Und so kommt es dazu: wer im Ehebruch beinahe freigesprochen wird, der wird über Essen und Trinken verurteilt, wem die Hure verstattet wird, dem versagt man ein Eheweib! Soweit bringt man es nämlich mit jenem pflichtvergessenen „Gehorsam“, der von Gott je mehr abweicht, je mehr er sich den Menschen zuwendet.

10. Hierdie Roomse instellings kom neer op veragting van God se gebod

Verder kom hierby die slegste kenmerk, naamlik dat wanneer mense eenmaal begin het om die godsdiens met sulke leë verdigsels te beperk, ’n verdere vervloekte mismaaktheid daardie verwrongenheid dadelik volg - soos Christus die Fariseërs verwyt het, naamlik dat die gebod van God tot niet gemaak word vanweë die mense se tradisies.⁵¹ Ek wil ons huidige wetgewers⁵² nie met my eie woorde bestry nie. Laat hulle gerus maar die oorwinning behaal as hulle hulle enigsins van hierdie beskuldiging van Christus kan verontskuldig!

Maar hoe sou hulle hulle daarvan kon verontskuldig wanneer dit onder hulle ’n ontsaglike groter sonde is om teen die einde van die jaar die oorbieg te versuim as om die hele jaar lank ’n uiters goddelose lewe te lei? Om op Vrydag jou tong te verontreinig deur net effens aan vleis te proe as om jou hele liggaam elke dag deur hoerery te besoedel? Om jou hand op ’n dag wat aan een of ander heilige mensie gewy is, aan eerlike werk te slaan as om met al jou ledemate voortdurend met die slegste misdade besig te wees? Dat ’n offerpriester aan een wettige eggenote verbind word as om hom in duisend owerspelige verhoudings te verstrik? Om ’n pelgrimstog nie soos belowe na te kom nie as om in al jou beloftes te faal? Om niks op uitspattige en ewe oorbodige as nuttelose weelde van tempels te verkwis as om arm mense in hulle uiterste nooddruf nie by te staan nie? Om sonder om dit te eerbiedig by ’n afgod verby te loop as om die hele mensdom beledigend te behandel? Om op vasgestelde tye lang woorde sonder begrip af te rammel as om nog nooit ’n grondige gebed uit die hart te bedink het nie? Wat is dit anders as om God se gebod deur hulle tradisies tot niet te maak?⁵³ Wat is dit anders wanneer hulle gehoorsaamheid aan God se gebooie so kil en oppervlakkig aanprys maar nietemin ywerig en angsvallig aandring op gehoorsaamheid aan hulle eie instellings asof die voile krag van ons geluksaligheid daarin geleë is? Wat is dit anders wanneer hulle ’n oortreding van God se wet met ligte strawwe en voldoenings wreek maar selfs die geringste oortreding van een enkele besluit van hulle met geen 1475 straf ligter as tronkstraf, verbanning, verbranding of die swaarddood straf nie?⁵⁴ Terwyl hulle nie so hardvogtig en ongenaakbaar teenoor veragters van God optree nie, vervolg hulle tot die uiterste toe die wat hulle verag, met ’n onversoenlike haat. En hulle leer al die eenvoudiges wat hulle gevange hou, so dat hulle met groter gelatenheid sou kon aanskou dat God se wet heeltemal vernietig word eerder as dat ’n puntjie van die sogenaamde voorskrifte van die kerk geskend word.

Ten eerste is dit ’n ernstige sonde dat een mens ’n ander verag, veroordeel en verwerp vanweë sake wat kleinlik en, as ons met God se oordeel tevrede wou wees, (vir almal) vry is. Maar nou word aan die ydel beginsels van hierdie wêreld, soos Paulus dit in sy beskrywing aan die Galasiërs noem,⁵⁵ asof daarin weinig kwaad steek, meer waarde geheg as aan die hemelse uitsprake van God. En iemand wat skaars van owerspel vrygespreek word, word oor sy kos verdoem; iemand wat toegelaat word om ’n hoer aan te hou, word verbied om ’n vrou te hê! Dit dan is die vrug van die heulery wat uit daardie gehoorsaamheid kom wat soveel van God afwyk as wat dit na mense geneig is!

10. Но есть и худшее зло. Когда стали полагать, что религия состоит в этих пустых традициях, то за этим нечестием немедленно последовала другая мерзость, в которой Христос упрекал фарисеев: заповедь Божья презирается и преступается ради предания людей (Мф 15:3). Не стану бороться против нынешних законодателей своими собственными словами. Я готов признать победу за ними, если они сумеют доказать, что это обвинение Христа к ним не относится. Но как они это докажут, если у них во сто крат большим грехом считается не исповедаться единожды в году на ухо священнику, чем вести нечестивую жизнь на протяжении всего года? Прикоснуться кончиком языка к мясу в пятницу, чем ежедневно пятнать все члены тела распутством? Заняться полезным и достойным делом в один из праздничных дней, посвящённых кому-нибудь из их святых (канонизированных по их усмотрению), чем всю неделю заниматься злодеяниями? Вступить священнику в законный брак, чем мараться тысячью прелюбодеяний? Не исполнить обет паломничества, чем обманывать доверие во всех своих обещаниях? Уклониться от пожертвования на непомерно пышное убранство их церквей, чем оставить бедняка в крайней нужде? Не снять шапку перед истуканом, чем хулить всё человечество? Не пробормотать в определённые часьг длинный ряд бессмысленных слов, чем ни разу не помолиться от всего сердца? Если это - не преступление заповеди Божьей ради предания людей, то что это?

Что это, когда они, равнодушно и словно по обязанности советуя соблюдать Божьи заповеди, с таким усердием требуют повиновения своим собственным заповедям, как будто в них заключена вся добродетель благочестия? Когда преступление Закона Божьего они карают лёгкими взысканиями, а малейшее нарушение своих постановлений - не менее, чем тюремным заключением, но также огнём и мечом? Когда они легко прощают хулителей Бога, а своих хулителей преследуют беспощадной ненавистью до смерти? Когда они втолковывают тем, кого держат в невежестве, что лучше извратить весь Закон Божий, чем отступить хотя бы на самую малость от так называемых заповедей Церкви?

Положение дел, при котором из-за вещей незначительных и (если верить суждению Бога) безразличных один христианин хулит, осуждает и отвергает другого, слишком далеко от должного порядка. В наше время (словно первого зла недостаточно) «немощные и бедные вещественные начала», как называет их св. Павел (Гал 4:9), ценятся выше, чем небесные заповеди Божьи. Тот, кому прощается прелюбодеяние, подлежит осуждению за нарушение пищевых запретов. Иметь законную жену запрещено тому, кому позволена блудница. Таковы плоды этого постыдного повиновения, которое настолько же уклоняется от Бога, насколько склоняется к людям.

11. | Sunt alia quoque duo non levia vitia, quae in iisdem constitutionibus improbamus. Primum quod magna ex parte inutiles, interdum etiam ineptas observationes praescribunt: deinde quod immensa earum multitudine opprimuntur piae conscientiae, et in Iudaismum quendam revolutae, umbris sic adhaerescunt, ut ad Christum nequeant pervenire. Ineptas quod dico et inutiles, scio carnis prudentiae credibile non futurum: cui tantopere arrident, ut Ecclesiam prorsus deformari putent ubi auferuntur. Sed hoc est quod Paulus scribit, habere speciem sapientiae in commentitio cultu, in humilitate, et eo quod austeritate sua valere ad domandam carnem videntur [Colos. 2. d. 23]. Saluberrima certe admonitio, quae excidere nobis nunquam debet. Fallunt, inquit, humanae traditiones sub specie sapientiae. Unde hunc colorem habent? Nempe quia confictae sunt ab hominibus. Humanum ingenium quod suum est illic recognoscit, et recognitum libentius amplectitur, quam optimum aliquid quod suae vanitati minus conveniret. Deinde quia^b videntur apta esse rudimenta ad humilitatem, quod hominum mentes iugo suo depressas humi detinent, hinc alteram habent commendationem^c. Postremo quia^d videntur eo spectare ut carnis delicias cohibeant, et abstinentiae rigore illam subigant, ideo videntur prudenter excogitatae¹. Quid autem ad haec Paulus? num^e larvas illas excutit, ne falso praetextu simplices deludantur? Quoniam hoc satis ad refellendum esse censuerat, quod 174 dixerat esse hominum commenta, haec omnia¹, tanquam pro nihilo habeat, sine refutatione praeterit. Imo quia noverat, in Ecclesia omnes commentitios cultus esse damnatos, et eo magis suspectos esse fidelibus, quo humanum ingenium magis oblectant: quia noverat, falsam illam externae humilitatis imaginem a vera humilitate tantum distare, ut facile discerneretur: quia denique noverat, illam paedagogiam non pluris aestimari quam corporis exercitationem: ea ipsa pro humanarum traditionum refutatione voluit esse fidelibus, quorum gratia illae apud imperitos commendabantur.

11. Il y a encore deux autres vices à reprouver en ces constitutions, lesquels ne sont pas petis. Le premier est, qu’elles nous amusent à des observations pour la plus grand’part inutiles, et mesme quelquefois sottes et contre raison. Le second est, que la multitude en est si grande, que les consciences fideles en sont oppressées: et estans reduite à une espece de Juifverie, s’ar-restent tellement aux ombres, qu’elles ne peuvent venir à Christ. Ce que je les appelle Inutiles et ineptes, je say bien que cela ne sera point croyable à la prudence charnelle. Car le sens naturel de l’homme y prend si grand plaisir, que quand on les oste il luy semble que toute l’Eglise est deffigurée: mais c’est ce que sainct Paul dit, qu’elles ont apparence de sagesse, à cause qu’il semble que Dieu y soit servy, et qu’elles nous exercent à humilité et à discipline (Col. 2:23). Par cela il nous donne une admonition tres-utile, laquelle doit bien estre imprimée en nostre memoire. Les constitutions humaines, dit-il, ont couleur de sagesse pour nous tromper. Si nous demandons quelle, il respond qu’entant qu’elles sont forgées des hommes, l’entendement humain recognoissant là ce qui est sien, le reçoit plus volontiers que ce qui seroit autrement tresbon, mais ne s’accorderoit pas si bien à sa folie et vanité. Il nous respond secondement, que c’est d’autant que nous pensons avoir en icelles une bonne instruction à humilité. Il respond finalement, que c’est d’autant qu’elles semblent advis appartenir à refrener les delices de la chair, d’autant qu’elles contiennent quelque forme d’austerité. Mais quand il a tout dit, les accepte-il? ou bien use-il de raisons pour descouvrir ceste fausse apparence? Au contraire, pource qu’il estimoit que ce seul mot estoit suffisant pour les reprouver, que ce sont inventions controuvées des hommes, il ne daigne point les redarguer plus amplement: ou bien, pource qu’il savoit que tous services de Dieu forgez à l’appetit des hommes, sont à rejetter en l’Eglise, et qu’ils doyvent estre d’autant plus suspects aux fideles, qu’ils ont accoustumé de delecter les hommes: pource aussi qu’il savoit qu’il y a telle difference entre la vraye humilité et la fausse imitation d’icelle, qu’il est facile de discerner l’une de l’autre: finalement, pource qu’il savoit que ceste austerité dont il parle, ne doit estre tenue que pour un exercice corporel: il a nommé ces choses pour refuter les traditions humaines entre les fideles, combien que de là elles prennent toute leur dignité entre les hommes.

11. There are also two other faults, far from small ones, which we charge on these Constitutions. The first is, that they prescribe for the most part useless, and sometimes even foolish observances. The second is, that pious consciences are oppressed with the immense number of them, and being carried back to a species of Judaism, are so occupied with shadows as to be prevented from coming to Christ. When I call these observances useless and foolish, I know this will not be admitted by the wisdom of the flesh, which is so pleased with them, as to consider the Church altogether deformed where they are abolished. But these are the things which Paul describes as “having a show of wisdom in will-worship, and humility, and neglecting of the body; not in any honour to the satisfying of the flesh.”⁹⁹⁴ This is certainly a most salutary admonition, which ought never to be forgotten by us. Human traditions, he says, deceive under a show of wisdom. Is it inquired whence they have this appearance? I reply, that being contrived by man, the human mind recognizes them as its own, and recognizing them, embraces them with greater pleasure than it would any thing of the greatest excellence, but less agreeable to its vanity. A further recommendation of them is, that as they keep the minds of men depressed to the ground 375under their yoke, they appear well adapted to promote humility. Lastly, they are regarded as the expedients of prudence, from their supposed tendency to restrain corporeal indulgence, and to subdue sensuality by the rigour of abstinence. But what does Paul say to these things? Does he strip off such disguises, that the simple may not be deluded by false pretences? Satisfied that he had said enough to refute them, when he had called them “the commandments and doctrines of men,”⁹⁹⁵ he passes over all these things as undeserving of any particular refutation. And knowing that all services of human invention are condemned in the Church, and ought to excite the suspicion of believers in proportion to the pleasure they afford to the minds of men; knowing that false appearance of external humility to be at such an immense distance from true humility, that it might be easily distinguished from it; knowing that discipline to be entitled to no other consideration than as a mere exercise of the body,—he intended these very things, by which the traditions of men are recommended to the ignorant, to serve as their refutation with believers.

11. Some of these ceremonies useless and childish. Their endless variety. Introduce Judaism.

There are other two grave vices which we disapprove in these constitutions. First, They prescribe observances which are in a great measure useless, and are sometimes absurd; secondly, by the vast multitude of them, pious consciences are oppressed, and being carried back to a kind of Judaism, so cling to shadows that they cannot come to Christ. My allegation that they are useless and absurd will, I know, scarcely be credited by carnal wisdom, to which they are so pleasing, that the Church seems to be altogether defaced when they are taken away. But this is just what Paul says, that they “have indeed a show of wisdom in will-worship, and humility, and neglecting of the body” (Col. 2:23); a most salutary admonition, of which we ought never to lose sight. Human traditions, he says, deceive by an appearance of wisdom. Whence this show? Just that being framed by men, the human mind recognises in them that which is its own, and embraces it when recognised more willingly than anything, however good, which is less suitable to its vanity. Secondly, That they seem to be a fit training to humility, while they keep the minds of men grovelling on the ground under their yoke; hence they have another recommendation. Lastly, Because they seem to have a tendency to curb the will of the flesh, and to subdue it by the rigour of abstinence, they seem to be wisely devised. But what does Paul say to all this? Does he pluck off those masks lest the simple should be deluded by a false pretext? Deeming it sufficient for their refutation to say that they were devices of men, he passes all these things without refutation, as things of no value. Nay, because he knew that all fictitious worship is condemned in the Church, and is the more suspected by believers, the more pleasing it is to the human mind—because he knew that this false show of outward humility differs so widely from true humility that it can be easily discerned; —finally, because he knew that this tutelage is valued at no more422than bodily exercise, he wished the very things which commended human traditions to the ignorant to be regarded by believers as the refutation of them.

11. Er zijn ook nog twee andere niet geringe fouten, die wij in dezelfde inzettingen afkeuren. In de eerste plaats, dat ze grotendeels onnuttige, soms zelfs dwaze geboden voorschrijven; vervolgens dat door hun onmetelijke hoeveelheid de vrome consciëntiën onderdrukt worden, en, tot een soort van Jodendom teruggevallen, de schaduwen aanhangen, zo dat ze tot Christus niet kunnen komen. Dat ik ze dwaas en onnuttig noem, zal, gelijk ik weet, voor het verstand des vleeses niet gelofelijk zijn, aan hetwelk ze zozeer behagen, dat men meent, dat de kerk geheel misvormd wordt, wanneer ze weggenomen worden. Maar dit is het, wat Paulus schrijft (Col. 2 : 23) dat ze een schijn van wijsheid hebben in eigenwillige godsdienst, in nederigheid, en daarin, dat ze door hun strengheid in staat schijnen het vlees te bedwingen. Voorzeker een zeer heilzame vermaning, die wij nooit mogen vergeten. "De menselijke inzettingen," zegt hij, "bedriegen onder de schijn van wijsheid." Vanwaar hebben ze dit uiterlijk? Wel, omdat ze door mensen verzonnen zijn. Het menselijk vernuft herkent daarin zijn eigen werk en aanvaardt hetgeen het herkend heeft liever dan het allerbeste, dat met zijn ijdelheid minder overeen zou komen. Bovendien omdat ze geschikte onderwijzingen tot nederigheid schijnen te zijn, daar ze door hun juk de geest der mensen ternedergedrukt houden, ontvangen ze daaruit een andere aanbeveling. Ten slotte omdat ze de bedoeling schijnen te hebben de lusten des vleeses te beteugelen en het vlees door de gestrengheid der onthouding te onderwerpen, schijnen ze verstandig uitgedacht te zijn. Maar wat zegt Paulus tot dit alles? Rukt hij die maskers af, opdat de eenvoudigen niet door de valse schijn bedrogen worden? Aangezien hij van oordeel was, dat dit voldoende was tot wederlegging, dat hij ze verdichtselen van mensen genoemd had, gaat hij dit alles, alsof hij het voor niets acht, zonder wederlegging voorbij. Ja, daar hij wist, dat in de kerk alle eigenwillige diensten veroordeeld zijn en dat ze bij de gelovigen des te meer verdacht zijn, naarmate ze het menselijk vernuft meer vermaken; daar hij wist, dat dat valse beeld der uiterlijke nederigheid zoveel verschilt van de ware nederigheid, dat het gemakkelijk kan onderscheiden worden; eindelijk, daar hij wist, dat die kinderlijke tuchtoefening niet hoger geacht wordt dan de oefening des lichaams: heeft hij gewild, dat diezelfde dingen, wegens welke die menselijke inzettingen bij onervaren mensen werden aangeprezen, voor de gelovigen zouden strekken tot wederlegging daarvan.

11. Unsinnigkeit und Nutzlosigkeit der römischen Kirchensatzungen

Es gibt noch zwei weitere, nicht geringe Mängel, die wir an diesen Satzungen mißbilligen. Erstens, daß sie zu einem großen Teil nutzlose, zuweilen auch närrische Verhaltungsweisen vorschreiben, und zweitens, daß durch ihre unermeßliche Menge die frommen Gewissen bedrückt werden und nun in eine gewisse Art von Judentum zurückgefallen, dermaßen an Schatten hängen, daß sie nicht zu Christus kommen können.

(1.) Daß ich diese Satzungen „närrisch“ und „nutzlos“ nenne, das wird, so weiß ich wohl, der Klugheit des Fleisches nicht einleuchten, die vielmehr solches Gefallen daran findet, daß man der Meinung ist, die Kirche würde ganz und gar verunstaltet, wenn man sie abschaffte. Aber das ist es eben, was Paulus schreibt: sie „haben einen Schein der Weisheit durch selbsterwählte Geistlichkeit und Demut“ und dadurch, daß sie durch ihre Härte zur Zähmung des Fleisches imstande zu sein scheinen (Kol. 2,23). Wahrhaftig eine sehr heilsame Mahnung, die uns nie aus dem Sinn kommen darf! Die menschlichen Satzungen, so sagt also Paulus, betrügen unter dem Schein der Weisheit. Woher haben sie denn diese Deckfarbe? Ja, eben daher, daß sie von Menschen ersonnen sind! Die menschliche Vernunft erkennt in ihnen ihr eigenes Werk wieder, und was sie dergestalt wiedererkannt hat, das nimmt sie bereitwilliger an 811 als alles, was ihrer Eitelkeit weniger entsprechen möchte, und sei es auch das allerbeste. Und dann scheinen diese Satzungen auch geeignete Übungen zur Demut zu sein, weil sie den Verstand der Menschen unter ihrem Joch zu Boden gedrückt halten - und das ist dann das zweite, das ihnen Empfehlung verschafft! Endlich hat es den Anschein, als ob sie den Zweck hätten, die Lüste des Fleisches in Schranken zu halten und das Fleisch durch die Härte der (von ihnen geforderten) Enthaltsamkeit zu unterjochen, und deshalb scheinen sie verständig ausgedacht zu sein. Was sagt nun aber Paulus zu alledem? Reißt er den Satzungen etwa jene Masken herunter, damit schlichte Leute nicht durch solchen falschen Vorwand betrogen werden? Nein, er ist der Überzeugung, daß zur Ablehnung seine Erklärung genügt, diese Satzungen seien von Menschen ausgeklügelt (Kol. 2,22), und deshalb übergeht er das alles, als ob er es für nichts achtete, ohne Widerlegung. Ja, weil er wußte, daß in der Kirche jeglicher ersonnene Gottesdienst verdammt und den Gläubigen um so mehr verdächtig ist, je mehr er der menschlichen Vernunft behagt, weil er wußte, daß jenes falsche Bild äußerlicher Demut so wenig mit wahrer Demut zu schaffen hat, daß sie leicht voneinander zu unterscheiden sind, und da er endlich wußte, daß jene (durch die „Satzungen“ bewirkte) Erziehung nicht höher zu achten ist als eine leibliche Übung, so hatte er den Willen, daß eben das, um des willen die menschlichen Satzungen bei einfältigen Leuten angepriesen werden, für die Gläubigen zu deren Widerlegung dienen soll.

11. Twee verdere gebreke in Roomse menslike instellings

Daar is nog twee ander ernstige gebreke wat ons in dieselfde instellings afkeur. Ten eerste skryf hulle meesal nuttelose en soms selfs dwaas insettings voor. Ten tweede word vroom gewetens deur die ontsaglike menigte van hierdie insettings onderdruk omdat hulle na ’n soort Jodedom⁵⁶ terugkeer en so aan skadu’s verknog bly dat hulle nie tot Christus kan kom nie.

Dat ek sê dat dit dwase en nuttelose insettings is, weet ek, sal vir hulle vleeslike verstand ongelooflik lyk omdat hulle soveel genot daaruit put dat hulle meen dat die kerk heeltemal gedeformeer word wanneer dit daaruit weggeneem word. Maar dit is soos Paulus skryf, naamlik dat hulle ’n skyn van wysheid in hulle eiewillige godsdiens en in hulle ootmoed het en daarin dat hulle met hulle strengheid skynbaar by magte is om hulle vlees te tem.⁵⁷ Dit is beslis ’n baie heilsame vermaning wat ons nooit moet vergeet nie. Hy sê: “Die tradisies van die mens mislei ons onder hulle skyn van wysheid”. Waaruit put hulle hierdie bedrog? Natuurlik omdat dit versinsels van mense is! Die menslike vernuf herken daarin iets wat syne is, en wanneer hy dit herken, omhels hy dit met gro- 1476 ter graagte as iets wat minder as die beste met sy ydelheid ooreenkom. Omdat dit verder skynbaar geskikte beginsels ter onderwysing van ootmoed is, het hierdie insettings ook die verdere aanbeveling dat hulle die verstand van mense platgedruk op die aarde hou. Omdat hulle ten laaste skynbaar daarop gemik is om die genietinge van die vlees aan bande te lê en dit deur streng weerhouding te onderdruk, lyk dit daarom ook asof dit insettinge is wat met verstandigheid uitgedink is.

Maar wat antwoord Paulus hierop? Ruk hy hierdie maskers af om te voorkom dat eenvoudiges onder ’n valse voorwendsel bedrieg word? Omdat hy egter van mening was dat dit ter weerlegging hiervan voldoende is dat hy gesê het dat dit uitvindings van mense is, gaan hy by al hierdie dinge verby sonder om dit te weerlê asof hy dit van nul en gener waarde ag nie.⁵⁸ Ja, omdat hy geweet het dat alle eiewillige diensbetonings in die kerk verdoem is en in die mate waarin dit die mens se vernuf groter genot verskaf, des te meer onder gelowiges onder verdenking is; omdat hy geweet het dat daardie valse indruk van uiterlike ootmoedigheid soveel van ware ootmoed verskil dat dit maklik daarvan onderskei kan word; omdat hy ten slotte geweet het dat daardie onderwysing nie van groter waarde as net oefening van die liggaam geag word nie, was sy bedoeling dat juis dit vir gelowiges as weerlegging van menslike tradisies moes geld ter wille waarvan hierdie tradisies by onkundiges aangeprys word.

11. Эти установления страдают ещё двумя серьёзными пороками. Во-первых, они предписывают нам соблюдение требований, большей частью бесполезных, а порой просто глупых и абсурдных. Во-вторых, этих предписаний так много, что они подавляют души верующих. И те, впадая в своего рода иудаизм, настолько прилепляются к теням, что уже не могут прийти ко Христу.

Я хорошо знаю, что для плотской мудрости представляется невероятным именовать эти установления бесполезными и глупыми. Ибо естественный разум человека находит в них такое удовольствие, что когда их у него отнимают, ему кажется, что искажается вся Церковь. Но св. Павел говорит, что они только внешне имеют вид мудрости, создавая впечатление, будто в них совершается служение Богу, а мы упражняемся в служении и дисциплине (Кол 2:23). Тем самым апостол даёт весьма полезное предупреждение, которое мы должны как следует запомнить. Человеческие установления, говорит он, принимают вид мудрости, чтобы обмануть нас. Если мы спросим, что это за вид, он ответит: во-первых, так как они созданы людьми, человеческое разумение узнаёт в них нечто своё и принимает их охотнее, нежели другое, весьма хорошее, но не согласующееся столь полно с его собственной глупостью и тщеславием. Во-вторых, ответит св. Павел, они вводят нас в заблуждение, поскольку мы считаем их полезным наставлением в смирении. Наконец, в-третьих, они кажутся средством обуздания плотских удовольствий, так как имеют видимость суровости.

Но, высказав всё это, принимает ли св. Павел такие установления? Или, может быть, он прибегает к доводам, разоблачающим эту лживую видимость? Напротив! Он полагает, что для их осуждения достаточно одного, а именно - признания их человеческими измышлениями, и не удостаивает их более пространным обличением. Далее, он знает, что все формы богослужения, приспосабливаемые ко вкусам людей, должны быть отвергнуты в Церкви и внушать тем большее подозрение верующим, чем большее доставляют им удовольствие. Кроме того, он знает: различие между истинным смирением и его лживой подделкой столь велико, что нетрудно отличить одно от другого. Наконец, он знает, что эта пресловутая суровость должна считаться не более чем телесным упражнением. По всем этим причинам св. Павел упоминает подобные вещи для того, чтобы опровергнуть человеческие предания среди верующих, хотя у людей именно они служат основанием для почитания традиций.

12. Sic hodie ceremoniarum spectaculo non modo vulgus indoctum, sed ut quisque mundana prudentia maxime inflatus est, mirifice capitur. Hypocritae vero et fatuae mulierculae^a nihil nec speciosius nec melius cogitari posse existimant. At qui penitius discutiunt et verius expendunt secundum pietatis regulam, quid tot ac tales ceremoniae valeant, intelligunt primum nugas esse, quod nihil utilitatis habeant: deinde praestigias, quod spectantium oculos inani pompa deludunt. De iis ceremoniis loquor quibus subesse magna mysteria volunt Romanenses magistri: nos nihil quam mera ludibria experimur. Nec mirum est, earum authores eo delapsos esse, ut frivolis ineptiis et se et alios luderent: quia partim ex Gentium deliriis exemplar sibi sumpserunt, partim simiarum more temere imitati sunt veteres Mosaicae Legis ritus, qui nihilo magis ad nos pertinebant, quam pecudum victimae et reliqua his similia. Sane etiamsi nullum aliud sit argumentum, tamen ex farragine tam male consuta nemo sanus aliquid boni sperabit. Et res ipsa palam demonstrat, plurimas ceremonias non alium habere usum, nisi ut populum obstupefaciant magis quam doceant. Sic et in novitiis istis Canonibus, qui disciplinam invertunt magis quam conservant, multum momenti reponunt hypocritae; siquis introspiciat melius, reperiet nihil esse praeter umbratile et evanidum disciplinae spectrum.

12. En ceste maniere aujourdhuy non seulement le commun populaire, mais ceux qui pensent estre bien sages selon le monde, prennent un merveilleux plaisir à user d’une grande pompe de ceremonies. Touchant des hypocrites et des sottes femmes qui sont bigottes de nature, il leur semble ad vis qu’il n’y a rien de plus beau ne de meilleur. Mais ceux qui espluchent de plus pres, et considerent mieux à la droite reigle que c’est que tout cela vaut, entendent que tout cela n’est que fatras, d’autant qu’il n’en vient nul profit. Secondement que ce sont abus et tromperies, d’autant que les yeux en sont esblouys pour mener l’homme en tout erreur. Je parle des ceremonies ausquelles les Romanisques font accroire qu’il y a de grans mysteres cachez. Or nous experimentons que ce n’est que derision: et n’est point de merveilles que ceux qui les ont mises sus, sont tombez en ceste folie de s’amuser et decevoir les autres en tels badinages frivoles, veu qu’ils ont prins pour leur patron en partie les folles resveries des Payens, en partie les observations de la Loy Mosaique, lesquelles ne nous appartenoyent non plus que les sacrifices des bestes brutes, et les choses semblables, lesquelles ils ont ensuyvies sans discretion, comme singes. Certes quand il n’y auroit nul autre argument, si est-ce que d’une fripperie tant mal cousue, on n’en sauroit rien attendre qui vaille. Et la chose est toute evidente, qu’il y a la plus-part des ceremonies Papistiques qui n’ont autre usage que de rendre le peuple stupide, plustost que de l’enseigner. Semblablement les hypocrites ont en grande reverence ces canons nouveaux, et les tiennent comme de grande importance: combien qu’ils soyent plus pour renverser la discipline que pour la conserver; car si on les regarde bien de pres, on trouvera que ce ne sont que masques sans verité.

12. So, at the present day, not only the unlearned vulgar, but those who are most inflated with worldly wisdom, are universally and wonderfully captivated with the pomp of ceremonies. Hypocrites and silly women think it impossible to imagine any thing more beautiful or excellent. But those who examine more minutely, and judge with more accuracy, according to the rule of piety, respecting the real value of those numerous ceremonies, perceive, in the first place, that they are frivolous, because they have no utility; and in the next place, that they are delusive, because they deceive the eyes of the spectators with empty pomp. I speak of those ceremonies under which, the Roman doctors contend, are concealed great mysteries, but which, on examination, we find to be mere mockeries. And it is not to be wondered at, that the authors and advocates of them have fallen into such folly as to delude both themselves and others with contemptible absurdities; because they have taken their model in some things from the reveries of the heathen, and in others, without any judgment, have imitated the ancient rites of the Mosaic law, which were no more applicable to us than the sacrifices of animals and other similar ceremonies. Indeed, if there were no argument besides, yet no man in his senses would expect any thing good from such a heterogeneous compound. And the fact itself plainly demonstrates, that numerous ceremonies have no other use than to stupefy the people, instead of instructing them. So hypocrites attach great importance to those novel canons, which overturn 376discipline rather than preserve it; for on a more accurate investigation, they will be found a mere shadow of discipline, without any reality.

12. Absurdity of these ceremonies borrowed from Judaism and Paganism.

Thus, in the present day, not only the unlearned vulgar, but every one in proportion as he is inflated by worldly wisdom, is wonderfully captivated by the glare of ceremonies, while hypocrites and silly women think that nothing can be imagined better or more beautiful. But those who thoroughly examine them, and weigh them more truly according to the rule of godliness, in regard to the value of all such ceremonies, know, first, that they are trifles of no utility;secondly, that they are impostures which delude the eyes of the spectators with empty show. I am speaking of those ceremonies which the Roman masters will have to be great mysteries, while we know by experience that they are mere mockery. Nor is it strange that their authors have gone the length of deluding themselves and others by mere frivolities, because they have taken their model partly from the dreams of the Gentiles, partly, like apes, have rashly imitated the ancient rites of the Mosaic Law, with which we have nothing more to do than with the sacrifices of animals and other similar things. Assuredly, were there no other proof, no sane man would expect any good from such an ill-assorted farrago. And the case itself plainly demonstrates that very many ceremonies have no other use than to stupify the people rather than teach them. In like manner, to those new canons which pervert discipline rather than preserve it, hypocrites attach much importance; but a closer examination will show that they are nothing but the shadowy and evanescent phantom of discipline.

12. Zo wordt tegenwoordig door het schouwspel der ceremoniën niet alleen het ongeleerde volk, maar ook ieder ander, hoe meer hij door menselijke wijsheid opgeblazen is, op wonderlijke wijze gevangen. En de huichelaars en dwaze vrouwtjes menen, dat niets schitterenders noch beters kan gedacht worden. Maar zij, die dieper onderzoeken en meer naar waarheid, naar de regel der vroomheid, overwegen, wat zovele en zodanige ceremoniën waard zijn, begrijpen in de eerste plaats, dat het beuzelingen zijn, omdat ze geen nut hebben, en verder dat het begoochelingen zijn, omdat ze de ogen der toeschouwers met ijdele praal bedriegen. Ik spreek over die ceremoniën, onder welke, volgens de Roomse meesters, grote verborgenheden schuilen: maar wij ervaren er niets anders van, dan dat ze louter spotternijen zijn. En het is geen wonder, dat de auteurs daarvan daartoe vervallen zijn, dat ze met onbetekenende dwaasheden zichzelf en anderen bedrogen; want deels hebben ze uit de dwaasheden der heidenen zich een voorbeeld genomen, deels hebben ze naar de gewoonte der apen zomaar de oude gebruiken der Mozaïsche wet nagevolgd, hoewel die ons niet méér aangingen dan offeranden van beesten en andere dergelijke dingen. Voorzeker, ook al zou er geen enkel ander bewijs zijn, dan zal toch niemand, die een gezond verstand heeft, uit een zo slecht saamgeraapt mengelmoes iets goeds verwachten. En de zaak zelf toont duidelijk aan, dat zeer veel ceremoniën geen ander gebruik hebben, dan dat ze het volk meer verbluffen dan onderwijzen. Zo hechten de huichelaars ook groot gewicht aan die nieuwe regelen, die de tucht meer omkeren dan bewaren: indien men er nauwkeuriger een blik in slaat, zal men bevinden, dat ze niet anders zijn dan een schaduwachtige en vluchtige schijnvoorstelling.

12.

So wird heutzutage von dem Schaubild der Zeremonien nicht nur das ungelehrte Volk wundersam gefangengenommen, sondern auch sonst jedermann, so sehr er auch von der Weltklugheit aufgeblasen sein mag. Heuchler aber und närrische Weiblein sind der Meinung, Köstlicheres und Besseres ließe sich nichts erdenken. Wer dagegen tiefer nachforscht und wahrheitsgemäßer nach der Regel der Frömmigkeit erwägt, was eigentlich die Zeremonien in solcher Anzahl und Gestalt für einen Wert haben, der wird verstehen, daß sie erstens lauter Possenzeug sind, weil sie ja keinerlei Nutzen haben, und zweitens Gaukeleien, weil sie die Augen der Zuschauer mit eitlem Prunk betrügen. Ich rede von solchen Zeremonien, unter denen nach der Meinung der römischen Lehrmeister große Geheimnisse verborgen liegen, die aber nach unserer Erfahrung nichts anderes sind als lauter Spott und Hohn. Es ist auch kein Wunder, daß die Urheber dieser Zeremonien darauf verfallen sind, sich selbst wie auch andere mit wertlosen Albernheiten zu Narren zu halten; denn sie haben sich teils an den Phantastereien der Heiden ein Beispiel genommen, teils haben sie wie die Affen ohne Besinnung die alten Gebräuche des mosaischen Gesetzes nachgeahmt, die mit uns ebensowenig zu tun hatten wie Tieropfer und anderes dergleichen. Wahrhaftig, selbst wenn es sonst kein Beweisstück mehr gäbe, so würde doch niemand, der bei gesunden Sinnen ist, von solch einem schlecht zusammengerührten Gemisch irgend etwas Gutes erwarten. Auch führen es einem die Tatsachen selbst klar vor Augen, daß sehr viele Zeremonien keine andere Verwendung haben, als das Volk zu verblüffen, statt es zu unterweisen. So legen die Heuchler auch diesen neueren Rechtssatzungen, die doch die kirchliche Zucht mehr verkehren als erhalten, großes Gewicht bei; wenn sie aber jemand genauer bei Licht besieht, so wird er finden, daß sie nichts sind als ein schattenhaftes, flüchtiges Trugbild von Zucht!

12. Roomse seremonies wat volgens hulle groot verborgenhede van God se wil is, is louter bespotting

So word vandag nie alleen die onkundige (kerk)volk nie maar elkeen wat die meeste met wêreldse wysheid opgeblase is, wonderbaarlik beetgepak deur die aanskouing van hierdie seremonies. Huigelaars en onnosel vroutjies dink inderdaad dat niks aanskouliker en beter as dit uitgedink kan word nie. Maar mense wat dieper daarna ondersoek instel en volgens die maatstaf van godvrugtigheid met groter waarheid oorweeg wat die waarde van soveel en sulke seremonies is, besef in die eerste plek dat dit beuselagtighede is wat geen nut het nie. Ten tweede besef hulle dat dit oëverblindery is omdat hulle die oë van die toeskouers met ydel pronkery bedrieg. Ek praat nou van daardie seremonies waarin daar volgens die meesters van die Roomse pousdom groot geheimenisse verskuil is, maar waarin ons niks anders as louter bespotting ervaar nie. Dit is ook nie snaaks dat die skeppers van daardie 1477 seremonies sover gedaal het dat hulle hulleself en ander met hulle ligsinnige onnoselhede bespotlik maak nie omdat hulle die voorbeeld daarvoor gedeeltelik uit die waansinnighede van die heidene geput het en hulle gedeeltelik die ou ritusse van die Mosaîese wet soos ape onbesonne nageboots het terwyl dit net so min op ons betrekking het as die offerdiere en ander dergelike seremonies daarvan. Selfs al sou ons geen ander bewys gehad het daarvoor nie, sal niemand wat by sy voile verstand is, die hoop koester dat uit ’n mengelmoes wat so sleg aanmekaar gelap is, iets goeds kan kom nie. En die werklikheid self bewys tog oop en bloot dat uiters baie seremonies geen ander voordeel inhou as net om die (kerk)volk stom te slaan eerder as om hulle te onderrig nie. So heg hierdie veinsers ook groot waarde aan daardie nuwe kanons wat die dissipline verwoes eerder as handhaaf. As iemand dit egter beter sou ondersoek, sal hy vind dat dit niks anders as ’n skaduagtige en verdwynende skim van dissipline is nie.

12. Таким образом, сегодня не только простонародье, но и те, кто считает себя весьма умудрённым мирскими познаниями, получают большое наслаждение от пышных обрядов. Что касается лицемеров и легкомысленных женщин, которые по природе ханжи, то им кажется, что на свете нет ничего прекраснее и чудеснее этого. Но люди, подходящие к этим вещам более внимательно и оценивающие их соответственно правилу благочестия, понимают всю их ничтожность и бесполезность. Кроме того, эти церемонии суть обман и мошенничество, потому что ослепляют человека, дабы ввести его во всевозможные заблуждения. Я говорю об обрядах, в которых, по убеждению приверженцев Рима, скрыты великие тайны. Мы же видим, что это просто насмешка. И не удивительно, что создатели этих обрядов впадают в безумие, соблазняя себя и других подобными нелепицами. Ибо для них послужили образцом отчасти выдумки язычников, отчасти требования Моисеева Закона, соблюдение которых для нас не более обязательно, чем жертвоприношения животных и другие подобные вещи, которым паписты следуют без разбора, словно обезьяны. И без дальнейших доказательств ясно, что из этой дурно состряпанной мешанины не выйдет ничего полезного.

Вполне очевидно, что большая часть папистских обрядов предназначена не для просвещения, а для оглупления народа. Точно так же лицемеры весьма почитают новые каноны и придают им большое значение, хотя они скорее извращают дисциплину, чем сохраняют её. Ибо если вглядеться в них внимательнее, то они окажутся всего лишь лживым её подобием.

13. Iam vero (ut ad alterum veniam) quis non videt traditiones, alias aliis coacervando, in tantum numerum excrevisse ut Christianae Ecclesiae nullo modo sint tolerabiles? Hinc factum est ut in ceremoniis appareat Iudaismus nescio quis, aliae observationes gravem piis animis carnificinam afferant. Conquerebatur Augustinus, quod suo tempore, neglectis Dei praeceptis, 175 tam multis praesumptionibus plena essent omnia, ut gravius corriperetur qui per octavas suas terram nudo pede tetigerat, quam qui mentem vinolentia sepelierat. Conquerebatur, Ecclesiam quam Dei misericordia liberam esse voluit, sic premi ut tolerabilior fuerit Iudaeorum conditio [Ad Ianuar. epist. 119]¹. Si in seculum nostrum incidisset sanctus ille vir, quibus querelis deplorasset eam, quae nunc est, servitutem? Nam et numerus est decuplo maior, et singuli apices centuplo rigidius quam tunc exiguntur. Ita fieri solet: ubi semel perversi isti legislatores^a imperium^b occuparunt, nullum finem iubendi et vetandi faciunt, donec ad extremum morositatis perveniant. Quod Paulus etiam eleganter indicavit his verbis, Si mortui estis mundo, quid quasi viventes decretis tenemini? ne manducaris, ne gustaveris, ne attrectaris [Coloss. 2. d. 20]². Nam quum verbum ἅπτεσθαι et manducare et tangere significet, in priore significatu hic proculdubio accipitur, ne supervacua sit repetitio^c. Hic ergo pseudoapostolorum progressus pulcherrime describit. Initium a superstitione est, quod non tantum edere vetant, sed etiam tenuiter esitare; ubi hoc obtinuerunt, iam gustare etiam prohibent. Postquam hoc quoque illis concessum est, ne digito quidem contrectare fas esse ducunt^d.

13. Pour venir à l’autre poinct que j’ay mis qui est-ce qui ne voit qu’il y a eu tant de traditions amassées les unes sur les autres, que la multitude en est creue sans nombre, tellement qu’elle est intolerable à l’Eglise Chrestienne. Car aux ceremonies il y apparoist un vray Judaisme. Les autres observations sont comme gehennes pour tourmenter cruellement les povres consciences. Sainct Augustin se plaignoit de son temps, que desja pour lors tout estoit si plein de presomption en mesprisant les commandemens de Dieu, que celuy qui avoit marché a pied nud durant l’octave de son Baptesme, estoit plus grievement reprins que celuy qui s’estoit enyvré. Il se plaignoit semblablement que l’Eglise, laquelle Dieu a voulu estre libre, estoit tellement foulleé et grevée d’ordonnances et statuts, que la condition des Juifs avoit esté plus aisée¹⁰¹. Si ce sainct personnage vivoit aujourdhuy, quelles querimonies feroit-il de la malheureuse servitude où nous sommes? Car le nombre en est augmenté jusques à dix fois autant qu’il y eu avoit adonc. Et on insiste cent fois plus rudement en chacun poinct qu’on ne faisoit. Et de fait il en advient tousjours ainsi: c’est que quand les hommes ont une fois occupé l’empire sur les ames, ils ne cessent de faire nouveaux commandemens et nouvelles defenses, jusques à ce qu’ils se soyent desbordez en toute extremité. Ce que sainct Paul signifie tresbien quand il dit, Si vous estes morts au monde, comment vous astreind-on par decrets, comme si vous y estiez vivais? Ne mange point de cela, n’en gouste point, n’y attouche point. (Col. 2:20, 21). Il descrit icy fort bien la procedure des seducteurs, qui commencent par superstition, defendans de manger d’une viande, voire mesme bien peu. Apres avoir gagné ce poinct, ils defendent aussi mesme d’en gouster: a-on accorder cela, ils font accroire qu’il n’est pas licite d’y toucher.

13. Now, to proceed to the other fault which I have mentioned, who does not see that traditions, by the continual accumulation of one upon another, have grown to such an immense number, that they are altogether intolerable to the Christian Church? Hence it is, that the ceremonies discover a kind of Judaism, and other observances inflict grievous tortures on pious souls. Augustine complained that, in his time, the commands of God were neglected, and every thing was so full of presumption, that a person was more severely censured for having touched the ground with his bare feet within eight days of his baptism, than for having drowned his senses in intoxication. He complained that the Church, which the mercy of God intended to place in a state of liberty, was so grievously oppressed, that the condition of the Jews was more tolerable. If that holy man had lived in our day, with what lamentations would he have deplored the present state of bondage? For the number of ordinances is ten times greater, and every tittle is enforced with a hundred times more rigour, than in his time. Such is the general consequence, when these corrupt legislators have seized the dominion, they make no end of commands and prohibitions, till they arrive at such an extreme that obedience is scarcely if at all practicable. This is finely expressed by Paul, when he says, “If ye be dead from the rudiments of the world, why, as though living in the world, are ye subject to ordinances? Eat not, taste not, handle not.”⁹⁹⁶ The word ἁψη, signifying both to eat and to handle, requires here to be understood in the former sense, to avoid an unnecessary repetition. Here, then, he most beautifully describes the progress of the false apostles. They begin with superstition, forbidding to eat not only a large quantity, but even a little; when they have carried this point, they next forbid to taste; and after this is submitted to them, they pronounce it unlawful even to touch with a finger.

13. Their intolerable number condemned by Augustine.

To come to the second fault, who sees not that ceremonies, by being heaped one upon another, have grown to such a multitude, that it is impossible to tolerate them in the Christian Church? Hence it is, that in ceremonies a strange mixture of Judaism is apparent, while other observances prove a deadly snare to pious minds. Augustine complained that in his time, while the precepts of God were neglected, prejudice everywhere prevailed to such an extent, that he who touched the ground barefoot during his octave was censured more severely than he who buried his wits in wine. He complained that the Church, which God in mercy wished to be free, was so oppressed that the condition of the Jews was more tolerable (August. Ep. 119). Had that holy man fallen on our day, in what terms would he have deplored the bondage now existing? For the number is tenfold greater, and each iota is exacted a hundred times more rigidly than then. This is the usual course; when once those perverse legislators have usurped authority, they make no end of their commands and prohibitions until they reach the extreme of harshness. This Paul elegantly intimated by these words,—“If ye be dead with Christ from the rudiments of the world, why, as though living in the world, are ye subject to ordinances? Touch not, taste not, handle not” (Col. 2:20, 21). For while the word ἅπτεσθαι signifies423both to eat and to touch, it is doubtless taken in the former sense, that there may not be a superfluous repetition. Here, therefore, he most admirably describes the progress of false apostles. The way in which superstition begins is this: they forbid not only to eat, but even to chew gently; after they have obtained this, they forbid even to taste. This also being yielded to them, they deem it unlawful to touch even with the finger.

13. Verder, om tot de tweede fout te komen, wie ziet niet dat de inzettingen, doordat de ene op de andere gehoopt wordt, tot zulk een aantal toegenomen zijn, dat de Christelijke kerk ze geenszins kan verdragen? Hieruit is het gekomen, dat in de ceremoniën zich een soort van Jodendom vertoont, en dat sommige onderhoudingen de vrome gemoederen een zware marteling aanbrengen. Augustinus¹ klaagde, dat in zijn tijd, terwijl de geboden Gods veronachtzaamd werden, alles zo vol was van verwaandheid, dat ernstiger bestraft werd hij, die binnen acht dagen na zijn doop de aarde met blote voet aangeraakt had, dan hij, die zijn verstand door dronkenschap had beneveld. Hij klaagde, dat de kerk, die God in zijn barmhartigheid vrij wilde hebben, zo gedrukt werd, dat de toestand der Joden verdragelijker geweest is. Indien die heilige man eens in onze tijd geleefd had, met wat voor klachten zou hij dan de dienstbaarheid beweend hebben, die er nu is? Want het getal der inzettingen is tienmaal groter en ieder puntje wordt honderdmaal strenger geëist dan toen. Zo pleegt het te geschieden: wanneer die verkeerde wetgevers eenmaal de heerschappij in handen hebben genomen, maken zij geen einde aan het gebieden en verbieden, totdat ze tot de uiterste eigenzinnigheid komen. Dat heeft Paulus ook keurig aangewezen met deze woorden (Col. 2:20) "Indien gij der wereld zijt afgestorven, wat wordt gij, gelijk of gij in de wereld leefdet, met inzettingen belast? Namelijk eet niet, en roer niet aan." Want daar het Griekse woord haptesthai zowel eten als aanroeren betekent, wordt het hier ongetwijfeld in de eerste betekenis genomen, opdat er geen overbodige herhaling plaats zou vinden. Hier beschrijft de apostel dus uitnemend de voortgang der valse apostelen. Ze beginnen met superstitie, doordat ze niet slechts verbieden te eten, maar ook een weinig te eten. Wanneer ze dat verkregen hebben, verbieden ze ook het proeven. En wanneer ook dat hun toegestaan is, menen ze, dat het niet geoorloofd is het zelfs met de vinger aan te raken.

13. Die römischen Kirchensatzungen üben durch ihre unsinnige Häufung eine judaistische Quälerei der Gewissen

(2.) Und dann, um auf das Zweite einzugehen, wer sieht denn nicht, daß die Satzungen dadurch, daß man eine auf die andere gehäuft hat, dermaßen überhandgenommen haben, daß sie für die christliche Kirche auf keinerlei Weise mehr zu ertragen sind? Von hier aus ist es dazu gekommen, daß in den Zeremonien wer weiß was für ein Judentum in die Erscheinung tritt und manche Verhaltungsmaßregeln für fromme Gemüter eine schlimme Quälerei mit sich bringen. Augustin beklagte es, daß (schon) zu seiner Zeit unter Beiseitelassen der Gebote Gottes alles 812 von soviel Halsstarrigkeit erfüllt war, daß einer, der im Laufe seiner Taufwoche die Erde mit dem nackten Fuße berührt hatte, schärfer gestraft wurde als jemand, der seinen Verstand mit Trunkenheit ersäuft hatte. Er klagte, daß die Kirche, die doch nach dem Willen der Barmherzigkeit Gottes frei sein sollte, dermaßen bedrücke würde, daß die Lage der Juden erträglicher gewesen wäre (Brief 55, an Januarius). Mit was für Klagen würde wohl dieser heilige Mann, wenn er zu unseren Zeiten lebte, die Knechtschaft beweinen, die heutzutage besteht? Denn die Zahl der Satzungen ist heute zehnmal größer, und jedes einzelne Pünktchen wird hundertmal schärfer verlangt als dazumal. So pflegt es zu gehen: wo einmal diese verdrehten Gesetzgeber die Herrschaft gewonnen haben, da machen sie mit Gebieten und Verbieten kein Ende, bis sie es zur äußersten Eigensinnigkeit gebracht haben. Das hat Paulus trefflich angekündigt, wenn er sagt: „So ihr denn nun abgestorben seid ... der Welt, was lasset ihr euch denn fangen mit Satzungen, als lebtet ihr noch ... ? Du sollst ... das nicht essen, du sollst das nicht kosten, du sollst das nicht anrühren“ (Kol. 2,20f.; nicht ganz Luthertext). Denn das Wort haptesthai bedeutet sowohl „essen“ (wie Calvin übersetzt), als auch „angreifen“ (wie Luther übersetzt), und es wird also hier ohne Zweifel in der ersten Bedeutung gebraucht, damit keine überflüssige Wiederholung eintritt (das letzte Wort heißt „anrühren“!) Hier beschreibe er also sehr fein das Vorgehen der falschen Apostel. Den Anfang machen sie mit dem Aberglauben, indem sie nicht nur verbieten zu „essen“, sondern auch ein wenig zu versuchen. Haben sie das erreicht, so verbieten sie gleich auch das „Kosten“. Nachdem ihnen dann auch dies zugestanden ist, behaupten sie, es sei nicht zulässig, die Speise auch nur mit dem Finger „anzurühren“.

13. Die geweldige toename in die aantal tradisies in die Roomse kerk maak dit ondraaglik

Om nou by die tweede gebrek te kom: wie kan nie sien dat deur die een tradisie op die ander te stapel hulle dermate in getal gegroei het dat die Christelike kerk dit geensins kan dra nie? Die gevolg is dat daar die een of ander vorm van die Jodedom in die seremonies te voorskyn kom en dat sommige insettings vir godvrugtiges ernstige foltering teweegbring. Augustinus het al daaroor gekla dat die gebooie van God in sy tyd verwaarloos is en dat alles so vol verbeeldingrykheid was dat iemand wat in die agt dae na sy doop die grond met sy kaal voet aangeraak het, ernstiger tereggewys is as iemand wat sy verstand in beskonkenheid begrawe het. Hy het daaroor gekla dat die kerk wat God deur sy barmhartigheid vry wou laat wees, so onderdruk word dat die toestand van die Jode draagliker was.⁵⁹

As hierdie heilige man in ons tyd kon leef, met watter klagtes sou hy dan nie die slawerny wat nou bestaan, betreur het nie? Want die getal daarvan is tienmaal meer en elke bepalinkie daarvan word honderdmaal strenger as destyds afgedwing. So gebeur dit gewoonlik dat wanneer daardie verwronge wetgewers eenmaal die regering oorgeneem het, hulle geen einde aan gebod en verbod maak totdat hulle die uiterste vorm van kleinserigheid bereik nie.

Paulus het dit selfs pragtig met die volgende woorde aangedui: “As julle 1478 dan vir die wêreld gesterf het, waarom word julle nog deur die insettinge daarvan gebind asof julle nog daarvoor leef? ‘Moenie eet nie; moenie proe nie; moenie aanraak nie’.”⁶⁰ Omdat die woord aptesthaf⁶¹ sowel ‘eet’ as ‘aanraak’ beteken, word dit hier ongetwyfeld in die eerste betekenis (van eet) opgeneem om te voorkom dat dit ’n oorbodige herhaling sou weergee. Hier beskryf hy dus baie mooi die vordering van die valse profete. Hulle begin met bygeloof omdat hulle mense nie slegs verbied om te eet nie maar ook om net effens daaraan te hap; wanneer hulle dit regkry, stel hulle weldra ook ’n verbod daarop in om daaraan te proe. Nadat dit hulle ook toegegee is, ag hulle dit sonde om selfs met ’n vinger (aan voedsel) te raak!

13. Что касается второго названного мною порока этих установлений, то кому не очевидно, что в них традиции нагромождаются одна на другую и число их умножается до того, что становится невыносимым для христианской Церкви? В культовых предписаниях проявляется настоящий иудаизм. Другие установления подобны геенне, где бедные подвергаются жестоким мучениям. Уже св. Августин сетовал на своё время, говоря, что заповеди Божьи высокомерно презираются до такой степени, что человек, ходящий на восьмой день после Крещения босым, осуждался более, чем пьяный. Августин жаловался также на то, что Церковь, которую Бог пожелал сотворить свободной, настолько обременена декретами и статутами, что положение древних евреев было лучше (Августин. Письма 55 (Януарию), XIX, 35 (MPL, XXXIII, 221)).

Если бы этот святой человек жил в наши дни, что сказал бы он о гнетущем нас тяжком рабстве? Ведь по сравнению с его временем количество подобных установлений возросло в десять раз. И в сто раз суровее стало требование исполнять каждое из них с буквальной точностью. В самом деле, это всегда происходит таким образом: когда люди узурпируют власть над душами, они непрестанно измышляют всё новые предписания и запреты, пока не дойдут до последней крайности. Об этом весьма хорошо говорит св. Павел: «Если вы со Христом умерли для стихий мира, то для чего вы, как живущие в мире, держитесь постановлений: "не прикасайся", "не вкушай", "не дотрагивайся"?» (Кол 2:20-21) Св. Павел описывает здесь обычный образ действий соблазнителей. Они начинают с суеверных запретов на вкушение определённой пищи, пусть даже в очень малом количестве; затем запрещают пробовать её; когда же и с этим предписанием соглашаются, они внушают, будто непозволительно даже прикасаться к ней.

14. Hanc tyrannidem in humanis constitutionibus merito hodie reprehendimus, qua factum est ut innumeris edictis et immodica eorum exactione miserae conscientiae mirabiliter torqueantur^e. De Canonibus ad disciplinam pertinentibus alibi dictum est³. De ceremoniis quid dicam, quibus hoc perfectum est ut semisepulto Christo ad Iudaicas figuras redierimus? Dominus noster Christus, inquit Augustinus, Sacramentis numero paucissimis, significatione praestantissimis, observatione facillimis, novi populi societatem colligavit [Epist. 118 ad Ianuar.]⁴. Ab hac simplicitate quantum absit rituum multitudo et varietas quibus hodie implicari Ecclesiam cernimus^f, satis enarrari non potest. Scio quo artificio nonnulli acuti homines hanc perversitatem excusent. Aiunt inter nos esse plurimos peraeque rudes atque fuerunt in populo Israelitico: Illorum causa institutam esse eiusmodi paedagogiam, qua tametsi firmiores carere possunt, 176 negligere tamen eam non debent, quum videant infirmis fratribus esse utilem. Respondeo, nos non nescire quid fratrum infirmitati debeatur: sed ex adverso excipimus, non esse hanc rationem qua consulatur infirmis, ut magnis^a ceremoniarum acervis obruantur. Non frustra hoc discrimen posuit Deus inter nos et veterem populum, quod illum voluit pueriliter erudire signis et figuris, nos simplicius, sine tanto externo apparatu. Quemadmodum, inquit Paulus, puer a paedagogo pro aetatis captu regitur et sub custodia continetur: ita sub Lege custodiebantur Iudaei [Galat. 4. a. 1]¹. Nos autem adultis similes sumus, qui a tutela et curatione liberati, puerilibus rudimentis opus non habent. Dominus certe quale futurum esset in Ecclesia sua vulgus providebat, et qualiter regendum foret. Hoc tamen quo^b dictum est modo inter nos et Iudaeos discrevit. Stulta igitur ratio est si volumus imperitis consulere, Iudaismum a Christo abrogatum erigendo. Hanc quoque dissimilitudinem veteris et novi populi notavit Christus suis verbis, quum diceret mulieri Samaritanae, venisse tempus quo veri cultores adorarent Deum in spiritu et veritate [Iohan. 4. c. 23]. Hoc profecto semper factum fuerat; sed in hoc differunt novi cultores a veteribus, quod sub Mose spiritualis Dei adoratio multis ceremoniis adumbrata et quodammodo implicita erat, quibus abolitis nunc simplicius adoratur. Proinde, qui hanc dissimilitudinem confundunt, ordinem evertunt a Christo institutum et sancitum. Ergone (inquies) nihil ceremoniarum rudioribus dabitur ad iuvandam eorum imperitiam? Id ego non dico; omnino enim utile illis esse sentio hoc genus adminiculi. Tantum hic contendo ut modus adhibeatur qui Christum illustret, non obscuret. Ceremoniae ideo nobis divinitus paucae datae sunt et minime laboriosae, quo praesentem Christum demonstrent. Iudaeis^c plures datae sunt, quo essent absentis imagines. Absentem autem fuisse dico, non virtute, sed significandi modo. Proinde modus ut retineatur, illam in numero paucitatem, in observatione facilitatem, in significatione dignitatem quae etiam claritate constat, retinere necesse est^d. Id non esse factum, quid attinet dicere? res enim est in omnium oculis. 177

14. Nous reprenons donc aujourdhuy à bon droit ceste tyrannie aux traditions humaines: assavoir que les povres consciences sont merveilleusement tormentées par statuts infiniz, à l’observation desquels on oblige estroitement le monde. Touchant des Canons qui appartiennent à la discipline, il en a esté dit cy dessus. Des ceremonies, qu’en diray-je? lesquelles n’apportent autre profit, sinon de nous faire revenir aux figures Judaiques, ensevelissant à demy nostre Seigneur Jesus? Le Seigneur, dit sainct Augustin, nous a ordonné peu de Sacremens, excellons en signification, faciles à observer¹⁰². Or combien repugne à ceste simplicité la multitude et varieté des observations dont l’Eglise est enveloppée? Je say bien sous quelle couleur aucuns excusent ceste perversité. Ils alleguent qu’il y en a plusieurs entre nous d’aussi rudes qu’il y en avoit au peuple d’Israel: que pour icenx ceste forme puerile a esté introduite: de laquelle combien que les savans et robustes se puissent passer, ils ne la doyvent toutesfois mespriser, puis qu’ils voyent qu’elle est utile à leurs freres. Je respon, que nous savons bien que c’est que doit un chacun Chrestien à l’infirmité de ses prochains: mais ce n’est pas la façon de s’accommoder à l’infirmité des rudes, en leur imposant un grand tas de ceremonies pour les oppresser. Dieu n’a pas mis sans cause ceste difference entre le peuple ancien et nous, qu’il a voulu instruire iceluy par signes et figures à la façon des petis enfans: et qu’envers nous il use d’une autre simplicité, ayant aboly ceste pompe exterieure. Comme un enfant, dit sainct Paul, est gouverné et tenu en discipline par son pedagogue selon la capacité de son aage: ainsi les Juifs ont esté conduits sous la Loy (Gal. 4:1–3). Mais nous, nous sommes semblables aux jeunes gens qui sont sortiz d’enfance, et n’ont plus besoin d’estre en curatelle ny en discipline puerile. Certes le Seigneur prevoyoit bien quel seroit le commun peuple de l’Eglise Chrestienne, et comment il seroit mestier de le regir selon sa rudesse. Toutesfois il a mis ceste discretion que nous avons dite, entre nous et les Juifs. Ainsi c’est une folle raison à nous de vouloir redresser la façon Judaique pour subvenir aux rudes, laquelle a esté cassée et abolie par Jesus Christ. Ceste diversité de nous et du peuple ancien est aussi declairée par les parolles qu’eut le Seigneur Jesus avec la Samaritaine, quand il luy dit que le temps estoit venu, que les vrais serviteurs de Dieu l’adoreroyent en esprit et verité (Jean 4:23). Cela certes avoit bien esté tousjours fait: mais les fideles du nouveau Testament different en cela des anciens Peres, que l’adoration spirituelle de Dieu estoit couverte du temps de la Loy, de ceremonies, et comme cachée dedans: maintenant nous adorons Dieu simplement, d’autant que le voile du Temple est rompu avec toutes ses appartenances. Pourtant ceux qui confondent ceste difference, renversent l’ordre institué et estably par Jesus Christ. Quelcun demandera, Les rudes donc n’auront-ils nulles ceremonies pour soulager leur ignorance? Je confesse qu’il n’est que bon et utile de les aider par ce moyen: mais je dy qu’il faut user de mesure, assavoir que tout serve à esclaircir la cognoissauce de Jesus Christ, et non pas l’obscurcir. Dieu donc nous a donné peu de ceremonies et aisées, pour nous representer Jesus Christ depuis qu’il nous a esté exhibé. Les Juifs en ont eu davantage pour le figurer en son absence. Or je dy qu’il leur estoit absent pour lors: non pas quant à sa vertu, mais quant à la façon de le representer. Pourtant si nous voulons tenir bon moyen en cest endroit, il nous faut garder de multiplier le nombre des ceremonies, lequel doit estre petit selon l’ordonnance de Dieu. Il faut adviser que celles que nous aurons soyent aisées, pour ne point grever les consciences: et qu’en leur signification elles ayent une majesté et evidence telle que dit a esté. Que cela n’ait pas esté fait, qu’est-il mestier de le monstrer plus au long? car il est notoire à chacun.

14. In the present age, we justly censure this tyranny in human constitutions, which astonishingly torments miserable consciences with innumerable edicts, and the extreme rigour with which they are enforced. The canons relating to discipline have been already considered. What shall I say of the ceremonies, which have half buried Christ, and caused us to return to Jewish figures? “Christ our Lord,” says Augustine, “has connected together the society of the new people with sacraments, very few in number, most excellent in signification, 377and very easy to observe.” The immense distance of this simplicity from the multitude and variety of rites in which we see the Church now involved, can hardly be stated in terms sufficiently strong. I know with what artifice some ingenious men apologize for this corruption. They say, that there are great numbers among us as ignorant as there were among the Israelites; that for their sakes such discipline was instituted, which those who are stronger, though they do not find it necessary, ought not to neglect, when they perceive it to be useful to their weak brethren. I reply, that we are not ignorant of what is due from every Christian to the infirmity of his brethren; but, on the other hand, we reply, that this is not the way to benefit the weak, by oppressing them with heavy loads of ceremonies. It was not without cause that the Lord has made this difference between his ancient people and us; that he chose to instruct them, like children, with emblems and figures, but has been pleased to teach us in a more simple manner, without such a large external apparatus. As “a child,” says Paul, “is under tutors and governors until the time appointed of the father,”⁹⁹⁷ so the Jews were under the instruction and government of the law. But we resemble adults, who, having left a state of tuition and guardianship, have no need of puerile discipline. Surely the Lord foresaw what sort of common people there would be in his Church, and in what manner they would require to be governed. Yet he made the difference we have mentioned between us and the Jews. It is a foolish way, therefore, to pretend to benefit the ignorant by reviving Judaism, which has been abrogated by Christ. This diversity, between the people under the old dispensation and the new, was signified by Christ, when he said to the woman of Samaria, “The hour cometh, and now is, when the true worshippers shall worship the Father in spirit and in truth.”⁹⁹⁸ This, indeed, had always been the case; but the new worshippers differ from the ancient in this respect, that under Moses the spiritual adoration of God was concealed, and in some degree embarrassed with many ceremonies, which being now abolished, he is worshipped with greater simplicity. Wherefore those who confound this difference, subvert the order instituted and established by Christ. Shall no ceremonies, then, it will be asked, be given to the ignorant, to assist their weakness? I say no such thing; for I think some assistance of this kind very useful to them. I only contend that such means should be employed as would tend to make known Christ, not to conceal him. God has, therefore, given us few ceremonies, and those by no means laborious, to exhibit Christ to us as present; the Jews had a 378greater number, to represent him as absent. He was then absent, I say, not as to his power, but with respect to the manner of representing him. Therefore, to observe proper bounds, it is necessary to retain that paucity in number, that facility in observance, that dignity in signification, which consists in simplicity. That this has not been done, it is scarcely necessary to mention. The fact is visible to all.

14. Injury thus done to the Church. They cannot be excused.

We justly condemn this tyranny in human constitutions, in consequence of which miserable consciences are strangely tormented by innumerable edicts, and the excessive exaction of them. Of the canons relating to discipline, we have spoken elsewhere (supra, sec. 12; also chapter 12). What shall I say of ceremonies, the effect of which has been, that we have almost buried Christ, and returned to Jewish figures? “Our Lord Christ (says Augustine, Ep. 118) bound together the society of his new people by sacraments, very few in number, most excellent in signification, most easy of observance.” How widely different this simplicity is from the multitude and variety of rites in which we see the Church entangled in the present day, cannot well be told. I am aware of the artifice by which some acute men excuse this perverseness. They say that there are numbers among us equally rude as any among the Israelitish people, and that for their sakes has been introduced this tutelage, which though the stronger may do without, they, however, ought not to neglect, seeing that it is useful to weak brethren. I answer, that we are not unaware of what is due to the weakness of brethren, but, on the other hand, we object that the method of consulting for the weak is not to bury them under a great mass of ceremonies. It was not without cause that God distinguished between us and his ancient people, by training them like children by means of signs and figures, and training us more simply, without so much external show. Paul’s words are, “The heir, as long as he is a child,”—“is under tutors and governors” (Gal. 4:1, 2). This was the state of the Jews under the law. But we are like adults who, being freed from tutory and curatory, have no need of puerile rudiments. God certainly foresaw what kind of people he was to have in his Church, and in what way they were to be governed. Now, he distinguished between us and the Jews in the way which has been described. Therefore, it is a foolish method of consulting for the ignorant to set up the Judaism which Christ has abrogated. This dissimilitude between the ancient and his new people Christ expressed when he said to the woman of Samaria, “The hour cometh, and now is, when the true worshippers shall worship the Father in spirit and in truth” (John 4:23). This, no doubt, had always been done; but the new worshippers differ from the old in this, that while under Moses the spiritual worship of God was shadowed, and, as it were, entangled by many ceremonies, these have been abolished, and worship is now more simple. Those, accordingly, who confound this distinction, subvert the order instituted and sanctioned by Christ. Therefore you will ask, Are no ceremonies to424be given to the more ignorant, as a help to their ignorance? I do not say so; for I think that help of this description is very useful to them. All I contend for is the employment of such a measure as may illustrate, not obscure Christ. Hence a few ceremonies have been divinely appointed, and these by no means laborious, in order that they may evince a present Christ. To the Jews a greater number were given, that they might be images of an absent Christ. In saying he was absent, I mean not in power, but in the mode of expression. Therefore, to secure due moderation, it is necessary to retain that fewness in number, facility in observance, and significancy of meaning which consists in clearness. Of what use is it to say that this is not done? The fact is obvious to every eye.

14. Terecht berispen wij deze tirannie in de menselijke inzettingen, waardoor het geschied is, dat de ongelukkige consciëntiën door talloze geboden en de eis van onmatige tenuitvoerbrenging daarvan op wonderlijke wijze worden gekweld. Over de regelen, die betrekking hebben op de tucht is elders gesproken. Wat zal ik zeggen over de ceremoniën, waardoor dit tot stand gebracht is, dat Christus half is begraven en wij tot de Joodse figuren teruggekeerd zijn? "Onze Here Christus," zegt Augustinus¹, "heeft door sacramenten, die zeer weinig in getal, zeer heerlijk van betekenis en zeer gemakkelijk te onderhouden zijn, zijn nieuwe volk tot gemeenschap saamgebonden." Hoever de veelheid en verscheidenheid der ceremoniën, waarin wij tegenwoordig de kerk gewikkeld zien, verschilt van deze eenvoudigheid, kan niet genoeg uitgesproken worden. Ik weet wel, met welke kunstgreep sommige scherpzinnige mensen deze verkeerdheid verontschuldigen. Zij zeggen, dat er onder ons zeer velen zijn, even onkundig als er onder het Israëlitische volk geweest zijn: dat terwille van hen een dergelijke kinderlijke tucht is ingesteld, welke de sterkeren, ofschoon ze haar kunnen ontberen, toch niet mogen veronachtzamen, daar ze zien, dat ze voor de zwakke broederen nuttig is. Ik antwoord, dat wij zeer goed weten, wat men de zwakheid der broederen schuldig is; maar wij zeggen daartegenover dat dit niet de manier is om voor de zwakken te zorgen, dat ze onder grote hopen van ceremoniën bedolven worden. Niet tevergeefs heeft God dit onderscheid gezet tussen ons en het oude volk, dat Hij het oude volk op kinderlijke wijze heeft willen onderwijzen door tekenen en figuren, maar ons op meer eenvoudige manier, zonder zo grote uitwendige toerusting. Evenals, zegt Paulus (Gal. 4:1) een kind door zijn opvoeder naar het begrip van zijn leeftijd geregeerd en onder bewaring gehouden wordt, zo werden de Joden onder de wet bewaard. Maar wij zijn gelijk aan volwassenen, die, van de voogdij en de verzorging bevrijd, de kinderlijke onderwijzing niet nodig hebben. De Here voorzag ongetwijfeld hoe zijn gewone volk in de kerk zou zijn en hoe het geregeerd zou moeten worden. Maar toch heeft Hij op de genoemde wijze onderscheid gemaakt tussen ons en de Joden. Het is dus een dwaze manier van doen, wanneer we voor de onervarenen willen zorgen door het Jodendom, dat door Christus afgeschaft is, weer op te richten. Deze ongelijkheid tussen het oude en het nieuwe volk heeft Christus ook aangewezen met zijn eigen woorden (Joh. 4:23) toen Hij zeide tot de Samaritaanse vrouw, dat de tijd gekomen was, in welke de ware aanbidders God zouden aanbidden in geest en waarheid. Dit was voorzeker altijd gebeurd, maar de nieuwe aanbidders verschillen hierin van de oude, dat onder Mozes de geestelijke aanbidding Gods door vele ceremoniën omschaduwd en daar in zekere zin ingewikkeld was, maar dat nu, daar ze afgeschaft zijn, de aanbidding eenvoudiger plaats heeft. Daarom werpen zij, die deze ongelijkheid wegnemen, de door Christus ingestelde en bekrachtigde orde omver. Zal dus, zo zult ge zeggen, de onkundigen niets van ceremoniën gegeven worden om hun onervarenheid te hulp te komen? Dat zeg ik niet: want ik meen, dat dit soort van steun in het algemeen nuttig is. Ik beweer hier slechts dit, dat zulk een maat moet worden aangewend, dat Christus in het licht gesteld en niet verduisterd wordt. Ons zijn daarom van Godswege enige weinige en geenszins zware ceremoniën gegeven, opdat ze de aanwezige Christus zouden aanwijzen; aan de Joden zijn er meer gegeven, opdat ze beelden zouden zijn van de nog niet aanwezige Christus. En ik zeg, dat Hij afwezig was niet ten opzichte van zijn kracht, maar ten opzichte van de wijze, waarop Hij werd aangeduid. Opdat daarom maat gehouden worde, is het nodig in het getal die geringheid, in de onderhouding die gemakkelijkheid, in de betekenis die waardigheid, die ook bestaat in duidelijkheid, te behouden. Waartoe is het nodig te zeggen, dat dit niet geschied is? Want een ieder ziet het met zijn ogen.

14.

Mit gutem Recht tadeln wir heute an den Menschensatzungen diese Tyrannei, durch die es dazu gekommen ist, daß die armen Gewissen durch unzählige Gebote und durch deren übertriebene Durchsetzung furchtbar gequält werden. Von den Rechtssatzungen, die sich auf die Kirchenzucht beziehen, war bereits an anderer Stelle dir Rede. Was soll ich von den Zeremonien sagen, mit denen man es fertiggebracht hat, daß Christus halb begraben worden ist und wir nun wieder zu den jüdischen Abbildern zurückgekehrt sind? „Christus, unser Herr“, sagt Augustin, „hat die Gemeinschaft des Neuen Volkes durch Sakramente geknüpft, die der Zahl nach sehr wenige, der Bedeutung nach ganz herrlich und sehr leicht einzuhalten sind“ (Brief 54, an Januarius). Wie weit die Vielzahl und Mannigfaltigkeit der Gebräuche, in die wir heutzutage die Kirche verstrickt sehen, von dieser Einfachheit entfernt ist, das läßt sich nicht genugsam aussagen.

Ich weiß wohl, mit was für einem Kunstgriff manche spitzfindige Leute diese Verkehrtheit beschönigen. Sie behaupten, unter uns gäbe es sehr viele Leute, die ebenso unkundig wären, wie es damals im Volke Israel der Fall gewesen sei; diese Kinderzucht sei nun um solcher Leute willen eingerichtet, und die Stärkeren, die sie wohl entbehren konnten, dürften sie doch nicht vernachlässigen, weil sie doch sähen, daß sie für die schwachen Brüder von Nutzen sei! Ich entgegne: wir wissen sehr wohl, was man der Schwachheit der Brüder schuldig ist, aber wir behaupten auf der anderen Seite, daß den Schwachen nicht auf die Weise gedient wird, daß man sie unter großen Haufen von Zeremonien verschüttet. Nicht umsonst hat Gott zwischen uns und dem Volke des Alten Bundes den Unterschied festgelegt, daß er dies in kindlicher Weise unter Zeichen und Abbildern hat erziehen wollen, uns dagegen einfacher, ohne eine so große äußere Zurüstung. Wie ein Kind, so sagt Paulus, von dem Zuchtmeister je nach der seinem Alter entsprechenden Fassungskraft regiert und in Bewahrung gehalten wird, so sind auch die Juden unter dem Gesetz bewahrt worden (Gal. 4,1-3). Wir dagegen sind Erwachsenen ähnlich, die, von Vormundschaft und fremder Pflege befreit, die kindlichen Anfangsgründe nicht mehr nötig haben. Der Herr sah sicherlich voraus, welcher Art das 813 Volk sein würde, das in seiner Kirche lebte, und auf welche Weise es regiert werden müßte. Trotzdem hat er in der eben ausgeführten Weise zwischen uns und den Juden einen Unterschied gemacht. Es ist also ein törichtes Vorgehen, wenn wir für die Unerfahrenen sorgen wollen, indem wir das Judentum wiederaufrichten, das doch Christus abgetan hat. Diese Ungleichartigkeit, die zwischen dem alten und dem neuen Volke (Gottes) besteht, hat Christus auch mit seinen eigenen Worten aufgezeigt, indem er zu dem samaritischen Weibe sagte, die Zeit sei gekommen, wo die „wahrhaftigen Anbeter“ „im Geist und in der Wahrheit“ Gott anbeteten (Joh. 4,23). Das war gewiß allezeit geschehen; aber die neuen „Anbeter“ unterscheiden sich darin von den alten, daß die geistliche Anbetung Gottes unter Mose mit vielen Zeremonien umschattet und gewissermaßen in sie eingewickelt war, während diese jetzt abgetan sind und Gott schlichter angebetet wird. Wer also diese Ungleichartigkeit verwischt, der stürzt die Ordnung um, die Christus eingesetzt und bekräftigt hat.

Soll man nun also, so wird man fragen, den unkundigeren Leuten keinerlei Zeremonien geben, um ihrer Unerfahrenheit zu Hilfe zu kommen? Das behaupte ich nicht; denn ich bin der Meinung, daß ihnen eine solche Art von Hilfeleistung allgemein von Nutzen ist. Ich kämpfe hier nur darum, daß man dabei in einer Weise verfahre, die Christus in helles Licht stellt, nicht aber ihn verdunkelt. Uns sind von Gott wenige und sehr leicht auszuübende Zeremonien gegeben, und zwar dazu, daß sie uns auf den gegenwärtigen Christus weisen. Den Juden dagegen waren mehr gegeben: sie sollten eben Abbilder des nicht Gegenwärtigen (Christus) sein! Daß ich von Christus sage, er sei bei den Juden „nicht gegenwärtig“ gewesen, das bezieht sich nicht auf seine Kraft, sondern auf die Art und Weise, wie er sich darstellte. Damit nun also Maß gehalten wird, ist es erforderlich, daß in der Zahl der Zeremonien jene enge Begrenztheit, in ihrer Übung jene leichte Ausführbarkeit und in ihrer Bedeutung jene Würde gewahrt bleibt, die zugleich in der Klarheit besteht. Daß dies tatsächlich nicht geschehen ist – wozu soll man das noch aussprechen? Es steht ja jedermann vor Augen!

14. Omdat Christus in die waarheid gekom het, is die seremonies van Israel wat Hom afgeskadu het, nie meer nodig nie

Vandag bestraf ons met reg hierdie dwingelandy in die instellings van mense waardeur veroorsaak is dat arme gewetens deur ontelbare edikte en die onmatige dwang daarvan wonderbaarlik gefolter word. Oor die reëls wat op die dissipline betrekking het, het ek elders gepraat.⁶² Wat moet ek van seremonies sê waardeur veroorsaak is dat Christus half begrawe is en ons na die simbole van die Jode teruggekeer het? Augustinus het gesê: “Ons Here Christus het die gemeenskap van sy nuwe (kerk)volk met sakramente wat maar min in getal, maar uitnemend in hulle betekenis en uiters maklik is om te onderhou, verenig”.⁶³ Ons kan egter nie genoeg vertel hoeveel die menigte en uiteenlopendheid van die ritusse waarin ons sien dat die kerk vandag verstrik is, van hierdie eenvoud verskil nie. Ek weet met watter listigheid sommige skerpsinnige mense hierdie verwrongenheid verontskuldig. Hulle beweer dat daar ook onder ons baie mense net so ongeleerd is as wat die Israeliete was. Dat om hulle ontwil so ’n onderwysing ingestel is, en hoewel die sterkeres daarsonder kan klaarkom, hulle dit nogtans nie behoort te verag nie aangesien hulle kan sien dat dit vir hulle swak medebroeders voordelig is. My antwoord daarop is dat ons wel deeglik weet wat ons aan ons swak medebroeders verskuldig is.

Aan die ander kant maak ons egter beswaar dat om hulle onder ’n groot hoop seremonies te begrawe, nie die metode is waarop die belange van  swakkes ter harte geneem moet word nie. God het nie verniet hierdie 1479 verskil tussen ons en sy volk van ouds gestel dat dit sy wil was om hulle soos kinders met tekens en beelde te onderrig, maar ons op ’n eenvoudiger manier en sonder sulke groot uitwendige middels nie. Paulus sê: “Soos ’n kind volgens die bevatlikheid van sy ouderdom deur ’n onderwyser gelei en onder sy wakende oog gehou word, so is die Jode onder die wet gehou”.⁶⁴ Ons is egter soos volwassenes wat vry is van voogdy en versorging en nie die eerste beginsels van kinders benodig nie. Die Here het beslis voorsien wat die aard van gewone mense in sy kerk sou wees en hoe hulle regeer moes word. Hy het nogtans volgens die bogenoemde wyse onderskeid tussen ons en die Jode gemaak. Dit is dus ’n dwase metode as ons onkundiges se belange wil bevorder deur die Jodedom wat deur Christus herroep is, weer in te stel. Christus het ook in sy eie woorde op hierdie verskil tussen sy volk van ouds en sy nuwe volk gewys toe Hy aan die Samaritaanse vrou gesê het dat die tyd aangebreek het waarop ware aanbidders God in gees en in waarheid sou aanbid.⁶⁵ Dit het inderdaad ook altyd gebeur, maar die nuwe aanbidders (van God) verskil hierin van die oues dat die geestelike aanbidding van God onder Moses deur baie seremonies afgeskadu en op een of ander wyse daarmee verwikkeld was maar omdat dit nou uit die weg geruim is, word Hy met groter eenvoud aanbid. Mense wat hierdie verskil verwar, vernietig daarom die orde wat deur Christus ingestel en bekragtig is.

 “Maar,” sal jy vra, “moet ons dan geen seremonies aan ongeleerder mense gee om hulle in hulle onervarenheid tegemoet te kom nie?” Dit sê ek nie; ek voel trouens dat hierdie soort hulpmiddel heeltemal nuttig is vir hulle. Hier dring ek slegs daarop aan dat ’n metode aangewend moet word wat Christus toelig en nie verduister nie.⁶⁶ God het daarom net ’n paar seremonies aan ons gegee - en hulle is glad nie inspannend nie - om vir ons aan te toon dat Christus naby ons is. Meer seremonies is aan die Jode gegee om as afbeeldings van Christus te dien terwyl hy nog nie daar was nie. Ek sê egter dat Hy afwesig was, nie in krag nie maar by wyse van selfbetoning. Om dus hierdie metode te behou, moet ons noodwendig die geringe getal daarvan, die gemaklikheid om dit te gehoorsaam, die waarde in die beskrywing (van Christus) wat ook in die duidelikheid daarvan geleë is, handhaaf. Van watter belang is dit om te sê dat dit nie gebeur het nie? Almal kan dit tog in werklikheid sien.

14. Итак, сегодня мы с полным основанием осуждаем эту тиранию человеческих установлений. Бедные души страдают от бесконечных статутов, к строгому соблюдению которых принуждаются христиане. О канонах, относящихся к вопросам дисциплины, будет сказано ниже. Что я могу сказать относительно обрядов? В чём их польза? Только в том, что они заставляют нас возвращаться к иудаистским образам, как бы наполовину похоронив Иисуса Христа. «Господь, - говорит св. Августин, - заповедал нам немногие таинства, превосходные по значению, лёгкие для соблюдения» (Августин. Письма, 54 (Януарию), I, 1 (MPL,XXXIII, 200)). Насколько же противно этой простоте множество и разнообразие предписаний, которыми опутана Церковь!

Мне известно, под каким предлогом некоторые оправдывают такое извращение. Они ссылаются на то, что среди нас столько же невежественных простецов, сколько их было в народе израильском. Для них якобы и была установлена эта элементарная дисциплина. И хотя мудрые и сильные могут обойтись без неё, они тем не менее не должны её презирать, ибо она полезна для их братьев. На это я отвечу, что нам хорошо известно, в чём заключается долг каждого христианина по отношению к немощи ближнего. Однако навязывать простым людям кучу обременительных церемоний не означает надлежащим образом относиться к их немощи. Бог не без причины положил различие между древним народом и нами, когда пожелал наставить первый с помощью знаков и образов, как наставляют детей, а для нас, отменив показную пышность, предпочёл иную простоту: «Как ребёнок направляется и удерживается в повиновении педагогом по мере своего возраста, так и евреи были ведомы Законом» (Гал 4:1-3). Но мы - мы подобны взрослым людям, вышедшим из детского возраста, и не нуждаемся более в попечительстве и детской дисциплине.

Разумеется, Господь предвидел, каков будет простой народ в христианской Церкви и как нужно управлять им в соответствии с его уровнем. И тем не менее Он положил вышеназванное различие между древними евреями и нами. Так что с нашей стороны неразумно желать ради помощи слабым восстановления иудейского образа служения Богу, который был отменён и упразднён Иисусом Христом. Это различие между нами и древним народом выразилось также в словах Господа Иисуса, сказанных самарянке: настало время, «когда истинные поклонники будут поклоняться Отцу в духе и истине» (Ин 4:23). Конечно, такое поклонение имело место всегда. Однако верующие Нового Завета отличаются от древних отцов тем, что во времена Закона духовное поклонение Богу было прикрыто обрядами и как бы скрывалось внутри них. Мы же поклоняемся Богу просто, ибо завеса Храма разорвалась вместе со всем, что было связано с нею. Поэтому те, кто стирает это различие, извращают порядок, установленный и утверждённый Иисусом Христом.

Нас могут спросить: так что же, невежественные простецы вовсе не должны иметь никаких обрядов, которые могли бы служить вспомогательным средством ввиду их немощи? Отвечу: для них такое средство является только благим и полезным. Однако при этом нужно соблюдать меру: всё должно быть направлено на то, чтобы прояснять знание об Иисусе Христе, а не затемнять его. Поэтому Бог дал несколько простых обрядов для того, чтобы представлять нам Иисуса Христа с тех пор, как Он явил Его нам.

У евреев этих обрядов было больше, так как они должны были представлять Христа в его отсутствие. Когда я говорю, что Он отсутствовал в то время, я имею в виду не Его силу, но способ, каким Его можно было бы представить. Так что если мы хотим соблюсти надлежащую меру в употреблении этого средства, нам следует остерегаться умножения числа церемоний, которое, по заповеди Божьей, должно оставаться небольшим. Причём те обряды, которые мы принимаем, должны быть несложными, дабы не обременять души верующих. И надлежит наделить их очевидным и величественным смыслом. Есть ли необходимость доказывать, что это не было выполнено? Ведь это и так очевидно каждому.

15. Hic praetereo quam perniciosis opinionibus imbuantur hominum mentes, sacrificia esse quibus rite litetur Deo, quibus expientur peccata, quibus iustitia et salus comparetur. Negabunt^a extraneis eiusmodi erroribus vitiari res bonas: quum in operibus quoque a Deo praeceptis hac parte non minus peccari queat. Hoc tamen plus indignitatis habet, operibus temere humano arbitrio confictis tantum honoris tribui ut meritoria vitae aeternae credantur. Ideo enim opera a Deo mandata remunerationem habent, quod Legislator ipse obedientiae respectu ea accepta habet. Non igitur a propria dignitate propriove merito pretium accipiunt: sed quod Deus obedientiam erga se nostram tanti aestimat. De ea operum perfectione hic loquor quae a Deo mandatur, non ab hominibus praestatur. Ideo enim nec opera Legis quae facimus, nisi ex gratuita Dei benignitate, gratiam habent, quia in ipsis infirma et mutila obedientia est. Sed quia hic non disputatur quid opera sine Christo valeant^b, quaestionem illam omittamus. Quod praesentis argumenti proprium est iterum repeto, quicquid in se commendationis habent opera, habere obedientiae intuitu, quam solam Deus respicit, ut testatur per Prophetam, Non praecepi de sacrificiis et victimis: sed tantum ut audiendo audiatis vocem meam [Iere. 7. e. 22]¹. De fictitiis autem operibus alibi loquitur, Appenditis argentum vestrum, et non in panibus [Iesa. 55. a. 2]^c. Item, Frustra me colunt praeceptis hominum [et 29. d. 13; Matth. 15. a. 9]. Hoc itaque nullo modo excusabunt, quod patiuntur miseram plebem in externis illis nugis iustitiam, quam Deo opponant, et qua se ante caeleste tribunal sustineant^d, quaerere. Praeterea annon hoc dignum insectatione vitium est, quod non intellectas ceremonias, velut histrionicam scenam aut magicam incantationem ostentant? Certum enim est ceremonias omnes corruptas esse et noxias, nisi per eas homines ad Christum dirigantur. Quae autem in usu sunt ceremoniae sub Papatu, a doctrina separantur, ut homines in signis omni significatione carentibus retineant^e. Postremo (ut ingeniosus artifex est venter) apparet multas ab avaris sacrificulis inventas esse, ut essent captandae 178 pecuniae aucupia^a. Quamcunque autem habeant originem, sic omnes sunt ad foedum quaestum prostitutae, ut bonam partem rescindere necesse sit, si efficere volumus, quominus profana et sacrilega nundinatio in Ecclesia exerceatur.

15. Je laisse à dire les fantasies pernicieuses dont on a abbreuvé le povre monde luy faisant accroire que les ceremonies inventées des hommes sont sacrifices plaisais à Dieu, par lesquels les pechez sont effacez, et par lesquels on acquiert justice et salut. Quelcun me dira que si ce sont choses bonnes d’elles mesmes, elles ne peuvent estre corrompues par ces erreurs survenans, veu qu’il en advient bien autant aux œuvres que Dieu a commandées. Mais cela est plus intolerable, de faire tel honneur aux œuvres controuvées au plaisir des hommes, que de les reputer meritoires de la vie eternelle. Car les œuvres commandées de Dieu, prennent le fondement de leur remuneration, de ce que Dieu les a agreables à cause de l’obeissance. Elles ne sont point donc estimées pour leur propre dignité ou merite, mais d’autant que Dieu prise l’obeissance que nous luy rendons. J’enten si quelcun faisoit en perfection ce que Dieu commande. Car les œuvres que nous faisons ne sont plaisantes à Dieu que par sa bonté gratuite, d’autant que l’obeissance n’y est qu’à demy. Mais d’autant que nous ne disputons pas icy dont procede nostre justice, laissons ceste question. Quant est de la matiere presente, je dy derechef que tout ce que les œuvres ont de valeur et estime, elles l’ont au regard de l’obeissance que nous rendons à Dieu, laquelle seule il regarde: comme il dit par son Prophete, Je ne vous ay rien, dit-il, commandé des hosties et sacrifices; mais seulement d’escouter ma voix (Jer. 7:22, 23). Touchant des œuvres que les hommes font à leur devotion, il en est dit ainsi en un autre passage: Vous employez vostre argent sans acheter du pain (Is. 55:2): signifiant que c’est peine perdue. Item, C’est en vain qu’ils m’honnorent selon les commandemens des hommes (Is. 29:13; Matth. 15:9). Pourtant noz adversaires ne s’excuseront jamais, en ce qu’ils souffrent que le povre populaire cherche sa justice en ces fatras de traditions humaines, pour pouvoir consister devant Dieu, et obtenir salut. Davantage, n’est-ce pas un vice digne de grande reprehension, qu’ils usent de beaucoup de ceremonies non entendues, pour amuser le monde comme à une bastellerie et jeu de farce, ou à quelque conjuration d’enchanteurs? Car il est certain que toutes ceremonies sont perverses et nuisibles, sinon qu’elles menent les hommes à Christ. Or toutes les ceremonies dont on use en la Papauté, n’ont ne doctrine ne signification, mais sont amusemens de petis enfans. Finalement, comme le ventre est subtil pour inventer choses qui luy soyent à profit, il y en a eu la pluspart controuvées par les Prestres par pure avarice, pour amener la farine au moulin. Mais encore de quelque origine qu’elles procedent, si on veut purger l’Eglise d’une turpitude manifeste, et qu’il ne s’y exerce point foire ne marchandise vilaine, on ne peut autrement faire que d’en retrancher la pluspart, d’autant que ce sont comme attrapes pour attirer l’argent du peuple.

15. Here I forbear to remark the pernicious opinions with which the minds of men are impressed, that these ceremonies of human invention are sacrifices by which God is justly appeased, by which sins are expiated, by which righteousness and salvation are procured. It will be denied that things intrinsically good are corrupted by such adventitious errors, since equal guilt of this kind may be incurred in the performance of works commanded by God. But it is more intolerable to attribute so much honour to works presumptuously devised by the will of men, as to believe them to be meritorious of eternal life. For works commanded by God obtain a reward, because the Legislator himself accepts them as acts of obedience. They derive their value, therefore, not from their own dignity or intrinsic merit, but from God’s estimation of our obedience to him. I speak here of that perfection of works which God commands, but which men never attain. For the works of the law which we perform, are only accepted through the gratuitous goodness of God, our obedience in them being weak and imperfect. But as we are not here discussing the value of works independent of Christ, let us drop this question. With regard to the present argument, I again repeat, that whatever value is attributed to works, they derive from the consideration of the obedience, which is alone regarded by God, as he declares by the prophet: “I commanded not concerning burnt-offerings or sacrifices, but this thing I commanded, saying, Obey my voice.”⁹⁹⁹ Of works of human device, he speaks in another place. “Wherefore do ye spend money for that which is not bread?”¹⁰⁰⁰ Again: “In vain do they worship me by the precepts of men.”¹⁰⁰¹ Our adversaries, therefore, can never excuse themselves for suffering the unhappy people to seek in those external fooleries a righteousness to present before God, and to support them at the heavenly tribunal. Besides, is it not a fault deserving of severe reprehension, that they exhibit ceremonies not understood, like the scenery of a stage or a magical incantation? For it is certain that all ceremonies are corrupt and pernicious, unless they direct men to Christ. Now, the ceremonies practised in the Papacy have no connection with doctrine: they confine men to mere signs, destitute of all signification. Lastly, so ingenious is cupidity, it is evident 379that many of them have been invented by avaricious priests, merely as contrivances for the extortion of money. But whatever be their origin, they are all so prostituted to the acquisition of gain, that it is necessary to abolish the principal part of them, if we wish to prevent a profane and sacrilegious traffic from being carried on in the Church.

15. Mislead the superstitious. Used as a kind of show and for incantation. Prostituted to gain.

I here say nothing of the pernicious opinions with which the minds of men are imbued, as that these are sacrifices by which propitiation is made to God, by which sins are expiated, by which righteousness and salvation are procured. It will be maintained that things good in themselves are not vitiated by errors of this description, since in acts expressly enjoined by God similar errors may be committed. There is nothing, however, more unbecoming than the fact, that works devised by the will of man are held in such estimation as to be thought worthy of eternal life. The works commanded by God receive a reward, because the Lawgiver himself accepts of them as marks of obedience. They do not, therefore, take their value from their own dignity or their own merit, but because God sets this high value on our obedience toward him. I am here speaking of that perfection of works which is commanded by God, but is not performed by men. The works of the law are accepted merely by the free kindness of God, because the obedience is infirm and defective. But as we are not here considering how far works avail without Christ, let us omit that question. I again repeat, as properly belonging to the present subject, that whatever commendation works have, they have it in respect of obedience, which alone God regards, as he testifies by the prophet, “I spake not unto your fathers, nor commanded them in the day that I brought them out of the land of Egypt,concerning burnt-offerings or sacrifices: but this thing commanded I them, saying, Obey my voice ” (Jer. 7:22). Of fictitious works he elsewhere speaks, “Wherefore do you spend your money for that which is not bread”? (Isa. 55:2; 29:13). Again, “In vain do they worship me, teaching for doctrines the commandments of men” (Mt. 15:9). They cannot, therefore, excuse themselves from the charge of allowing wretched people to seek in these external frivolities a righteousness which they may present to God, and by which they may stand before the celestial tribunal. Besides, is it not a fault deservedly stigmatised, that they exhibit unmeaning ceremonies as a kind of stage-play or magical incantation? For it is certain that all ceremonies are corrupt and noxious which do not direct men to Christ. But the ceremonies in use in the Papacy are separated from doctrine, so that they confine men to signs altogether425devoid of meaning. Lastly (as the belly is an ingenious contriver), it is clear, that many of their ceremonies have been invented by greedy priests as lures for catching money. But whatever be their origin, they are all so prostituted to filthy lucre, that a great part of them must be rescinded if we would prevent a profane and sacrilegious traffic from being carried on in the Church.

15. Ik ga hier voorbij met hoe verderfelijke meningen de harten der mensen vervuld worden, namelijk, dat die ceremoniën offeranden zijn, waardoor Gode naar behoren wordt geofferd, waardoor de zonden verzoend worden, en waardoor gerechtigheid en zaligheid verkregen wordt. Zij zullen ontkennen, dat door dergelijke uiterlijke dwalingen goede dingen geschonden worden, daar ook in werken, die door God geboden zijn, in dit opzicht evenzeer gezondigd kan worden. Hierin is echter meer onwaardigheid gelegen, dat aan werken, die zo maar door menselijk goeddunken verzonnen zijn, zoveel eer toegekend wordt, dat men gelooft, dat men door hen het eeuwige leven kan verdienen. Want de door God bevolen werken ontvangen daarom beloning, omdat ze de Wetgever zelf welbehagelijk zijn door de gehoorzaamheid, waarvan ze getuigen. Dus niet door hun eigen waardigheid of eigen verdienste ontvangen ze hun prijs, maar omdat God onze gehoorzaamheid, die we Hem betonen, zo hoog acht. Ik spreek hier over die volmaaktheid der werken, die door God bevolen wordt, niet van degene, die door de mensen volbracht wordt. Want daarom hebben ook de werken der wet, die wij doen, niet anders genade dan uit de onverdiende goedertierenheid Gods, omdat onze gehoorzaamheid in hen zwak en verminkt is. Maar aangezien hier niet gehandeld wordt over de vraag, wat de werken zonder Christus waard zijn, zullen we dat punt laten varen. Wat in het bijzonder behoort tot het tegenwoordige onderwerp, herhaal ik wederom, namelijk dat de werken alle aantrekkelijkheid, die ze in zich hebben, hebben ten opzichte van de gehoorzaamheid, op welke God alleen ziet, gelijk Hij getuigt door de profeet (Jer. 7:22) "Ik heb geen geboden gegeven over offeranden en slachtoffers, maar alleen, dat gij naarstig naar mijn stem zoudt horen." En over de verzonnen werken spreekt Hij elders (Jes. 55:2; 29:13) "Gij weegt uw geld uit, maar niet voor brood." Evenzo (Matt. 15:8) "Tevergeefs eren zij Mij door geboden van mensen." Dit dus zullen ze op generlei wijze kunnen verontschuldigen, dat ze dulden, dat het ongelukkige volk in die uiterlijke beuzelingen gerechtigheid zoekt, om die tegenover God te stellen en om zich daardoor voor de hemelse rechterstoel staande te houden. Bovendien is dit niet een bespottenswaardige fout, dat ze onbegrepen ceremoniën als een toneelvoorstelling of een toverbezwering vertonen? Want het is zeker, dat alle ceremoniën verderfelijk en schadelijk zijn, indien de mensen er niet door tot Christus geleid worden. En de ceremoniën, die in gebruik zijn onder het pausdom, worden van de leer afgescheiden, om de mensen te houden bij tekenen, die alle betekenis missen. Eindelijk (aangezien de buik een vernuftig kunstenaar is) blijkt, dat veel ceremoniën door de hebzuchtige priesters uitgevonden zijn om netten te zijn tot het vangen van geld. Welke oorsprong de ceremoniën echter ook hebben, alle worden ze zo gebruikt tot het behalen van vuil gewin, dat het nodig is het grootste deel af te schaffen, indien wij willen bewerken, dat er in de kerk geen onheilige en heiligschennende koophandel gedreven wordt.

15.

Ich übergehe hier, mit was für verderblichen Meinungen die Sinne der Menschen erfüllt werden, (wenn man ihnen z.B. beibringt), die Zeremonien seien Opfer, mit denen man Gott einen rechten Dienst darbrächte, kraft deren die Sünden sühnend getilgt würden und der Mensch Gerechtigkeit und Heil erlangte. Gewiß werden unsere Widersacher bestreiten, daß gute Dinge durch dergleichen von außen hinzukommende Irrtümer verdorben werden könnten; man könnte, so werden sie sagen, auch bei den von Gott gebotenen Werken in diesem Stück nicht weniger in Sünde verfallen. Trotzdem ist es doch noch empörender, daß man Werken, die man aufs Geratewohl nach menschlichem Gutdünken ersonnen hat, soviel Ehre zuerkennt, daß man glaubt, sich damit das ewige Leben verdienen zu können. Denn die von Gott befohlenen Werke empfangen deshalb eine Belohnung, weil der Gesetzgeber selbst im Blick auf den (in ihnen zutage tretenden) Gehorsam Wohlgefallen an ihnen hat. Sie empfangen ihren Wert also nicht aus eigener Würdigkeit oder eigenem Verdienst, sondern vielmehr daraus, daß Gott unseren Gehorsam ihm gegenüber so hoch achtet. Ich rede hier von der Vollkommenheit der Werke, die von Gott geboten, nicht von der, die vom Menschen geleistet wird. Auch die Werke des Gesetzes, die wir tun, haben nämlich allein aus Gottes unverdienter Freundlichkeit etwas Wohlgefälliges an sich, und zwar deshalb, weil der in ihnen liegende Gehorsam schwach und stückweise ist. Aber weil es hier nicht um eine Erörterung darüber geht, was die Werke ohne Christus für eine Bedeutung haben, so wollen wir diese Frage beiseitelassen. Dagegen 814 wiederhole ich das, was zu der hier in Frage stehenden Erörterung gehört, noch einmal: alles, was die Werke an empfehlender Wirkung besitzen, das haben sie mit Rücksicht auf den Gehorsam, den Gott allein in Betracht zieht. Das bezeugt er durch den Propheten, wenn er spricht: „Ich habe keine Weisungen gegeben über Brandopfer und andere Opfer, sondern ich habe euch allein geboten, daß ihr meiner Stimme gehorcht“ (Jer. 7,22f.; summarisch), von den selbsterdachten Werken aber sagt er an anderer Stelle: „Ihr zählet Geld dar, aber nicht für Brot“ (Jes. 55,2; ungenau), oder ebenso: „Vergebens ehren sie mich nach Menschengeboten“ (Jes. 29,13; Matth. 15,9; ungenau). Unsere Widersacher werden es also auf keinerlei Weise beschönigen können, daß sie es dulden, wie das arme Volk in solchem äußerlichen Possenzeug die Gerechtigkeit sucht, um sie Gott entgegenzuhalten und um damit vor dem himmlischen Richterstuhl zu bestehen.

Außerdem: ist das nicht ein Fehler, der Spott und Hohn verdiente, daß man den Leuten unverstandene Zeremonien gleich einer Schaubühnenvorstellung oder einer Zauberbeschwörung vor Augen führt? Denn es ist doch gewiß, daß alle Zeremonien verderbt und schädlich sind, wenn die Menschen dadurch nicht zu Christus geführt werden. Die Zeremonien aber, die unter dem Papsttum im Gebrauch sind, die werden von der Lehre getrennt, so daß sie die Menschen bei Zeichen festhalten, die jeglicher Bedeutung entbehren.

Und schließlich: der Bauch ist ein erfindungsreicher Kunstmeister, und es liegt auf der Hand, daß viele Zeremonien von habgierigen Priestern erfunden worden sind, sie sollen eben Netze sein, mit denen man Geld fangen will! Diese Zeremonien mögen ihren Ursprung haben, wo sie wollen, so sind sie jedenfalls alle dermaßen an schnöden Gelderwerb preisgegeben, daß es not tut, einen guten Teil von ihnen abzuschaffen, wenn wir dafür sorgen wollen, daß in der Kirche kein unheiliger, heiligtumsschänderischer Schacher getrieben wird.

15. Die Roomse leer dat hulle seremonies offers ter versoening is om  geregtigheid en saligheid te verwerf, is vals

Hier laat ek maar agterweë met watter verderflike indrukke die verstand 1480 van die mense deurtrek word, naamlik dat hulle seremonies offers is om God na behore te dien, om vir sondes versoening te doen en om geregtigheid en saligheid te verkry. Hulle sal ontken dat goeie dinge deur sulke dwalings wat van buite af kom, geskend word aangesien ’n mens ook in hierdie opsig nie minder in werke wat deur God gebied is, kan sondig nie. Ons moet nogtans meer verontwaardig wees daaroor dat aan werke wat ondeurdag na die mens se willekeur versin is, soveel eer toegeken word dat mense glo dat dit die ewige lewe kan verdien. Werke wat deur God gebied is, word immers beloon omdat die Wetgewer self dit met inagneming van die gehoorsaamheid aanneem. Hulle word dus nie beloon omdat hulle waarde van hulle eie of verdienste van hulle eie het nie, maar omdat God ons gehoorsaamheid aan Hom so hoog ag. Ek praat nou van daardie volmaaktheid van goeie werke wat deur God gebied, maar nie deur mense volbring word nie. Die werke van die wet wat ons wel doen, bevind trouens geen guns anders as uit die onverdiende goedertierenheid van God nie omdat ons gehoorsaamheid juis in ons werke swak en gebrekkig is. Maar omdat die bespreking hier nie gaan oor wat die waarde van goeie werke sonder Christus is nie, laat ons die hele vraagstuk daar laat.

Sover dit die huidige redenasie aangaan, herhaal ek weer eens: dat ons werke al die lof wat hulle het, slegs het met inagneming van ons gehoorsaamheid waarop God alleen ag slaan. Die profeet getuig byvoorbeeld: “Ek het julle geen gebod oor offers en offerdiere gegee nie maar slegs dat julle moes luister en my woorde moes gehoorsaam”.⁶⁷ Oor eiewillige werke praat die profeet elders so: “Julle weeg geld af vir wat geen brood is nie”.⁶⁸ Net so: “Hulle dien My tevergeefs met gebooie van mense”.⁶⁹ Gevolglik sal hulle hulle glad nie daarmee kan verontskuldig dat hulle die arme (kerk)volk toelaat om ’n geregtigheid waarmee hulle teen God stry en waarmee hulle hulle voor die hemelse regbank verdedig, in daardie uitwendige onsinnighede soek nie. Is dit nie bowendien ’n gebrek wat bestrawwing verdien dat hulle met hulle onverstaanbare seremonies asof dit klugte en toorbeswerings is, pronk nie? Dit is immers beslis so dat alle seremonies bedorwe en skadelik is tensy mense daardeur na Christus gelei word. Die seremonies wat onder die pousdom in gebruik is, word egter van die leer geskei om mense met tekens sonder enige betekenis, besig te hou. Ten slotte: aangesien ’n (mens se) maag ’n vindingryke kunstenaar is, is dit duidelik dat baie seremonies deur gierige offerpriesters ontwerp is om wippe te stel om geld te maak. Watter oorsprong hulle ook al sou hê: al die seremonies is 1481 so vir vuil gewin onteer dat ons ’n goeie deel daarvan moet wegsny as ons wil bewerkstellig dat daar geen onheilige en heiligskennige verkoping in die kerk beoefen word nie.

15. Не буду говорить о пагубных фантазиях, какими опаивают простонародье, уверяя его, будто выдуманные людьми церемонии суть богоугодные жертвы, посредством которых можно получить прощение грехов, а также стяжать праведность и спасение. Кое-кто может сказать, что если эти вещи хороши сами по себе, их не могут извратить внешние ошибки: ведь ошибки случаются и в отношении множества заповеданных Богом дел. Но приписывать подобную честь делам, извращённым по прихоти людей, более нетерпимо, чем полагать их достойными вечной жизни. Ведь заповеданные Богом дела вознаграждаются на том основании, что они угодны Богу как знак повиновения. Поэтому они ценятся не за их собственное достоинство, а постольку, поскольку Бог вознаграждает оказанное Ему повиновение. Я имею в виду совершенное исполнение Божьих заповедей; ибо дела, совершаемые нами, угодны Богу в силу его благодатной доброты, потому что являют покорность Ему лишь наполовину.

Однако мы сейчас не рассматриваем источники нашей праведности, и поэтому оставим этот вопрос. Что же касается предмета, занимающего нас теперь, вновь повторю, что вся ценность и значимость наших дел определяется повиновением, какое мы оказываем Богу и о котором судит только Он. Как сам Он говорит устами пророка: «Отцам вашим Я ... не давал заповеди ... о всесожжении и жертве; но такую заповедь дал им: слушайтесь гласа Моего» (Иер 7:22-23). О делах, какие совершаются людьми в поклонение Богу, также сказано в другом месте: «Для чего вам отвешивать серебро за то, что не хлеб?» (Ис 55:2), что означает напрасный труд. И ещё: «Тщетно чтут Меня, уча учениям, заповедям человеческим» (Ис 29:13; Мф 15:9). Так что наши противники не сумеют оправдаться тем, что позволяют простонародью искать праведности в этих нелепых человеческих преданиях, чтобы предстать пред Богом и обрести спасение. Кроме того, разве не достоин всяческого осуждения тот порок, что они практикуют множество непонятных обрядов для развлечения публики, обрядов, напоминающих представления жонглёров, фарс или магические заклинания? Ведь очевидно, что любые церемонии, кроме тех, что приводят людей ко Христу, являются вредными и нечестивыми. Но все обряды, принятые в папстве, не имеют ни смысла, ни основания в учении, а просто подобны детским забавам.

Наконец, не секрет, что брюхо изобретательно на уловки, приносящие ему выгоду. Поэтому многие из этих обрядов были изобретены священниками из алчности, дабы доставлять зерно на мельницу. Но каково бы ни было их происхождение, мы в любом случае должны отвергнуть большинство из них, если хотим очистить Церковь от явной мерзости и низкого торгашества. Ибо эти обряды - не что иное, как приспособление для выманивания денег у народа.

16. Tametsi videor non perpetuam doctrinam de humanis constitutionibus tradere, quod aetati nostrae prorsus accommodata est haec oratio: nihil tamen dictum est quod non sit omnibus seculis futurum utile. Nam quoties obrepit haec superstitio, ut Deum suis figmentis colere homines velint, quaecunque in eum finem feruntur leges, statim ad crassos istos abusus degenerant. Hanc enim maledictionem non uni aut alteri aetati, sed omnibus seculis minatur Deus, quod caecitate et stupore percutiet eos a quibus colitur doctrinis hominum [Iesa. 29. d. 13]¹. Haec excaecatio perpetuo facit, ut nullum absurditatis genus fugiant, qui contemptis tot Dei monitis, sponte se in exitiales istos laqueos induunt. Quod si remotis circunstantiis simpliciter habere libet, quae sint omnium temporum humanae traditiones, quas ab Ecclesia repudiari et a piis omnibus improbari^b convenit: erit illa, quam superius posuimus², certa et clara definitio, Esse omnes leges sine Dei verbo in hunc finem ab hominibus positas, ut vel modum colendi Dei praescribant, vel conscientias religione^c obstringant, quasi de rebus praecipiant ad salutem necessariis^d. Si ad alterum vel ad utrunque istorum accedunt alia vitia, quod sua multitudine Evangelii claritatem obscurent: quod nihil aedificent, sed inutiles sint ac lusoriae occupationes potius quam vera pietatis exercitia: quod sint ad sordes ac turpem quaestum expositae: quod sint observatu nimium difficiles: quod sint malis superstitionibus inquinatae: haec erunt adiumenta ut facilius deprehendamus quantum sit in ipsis mali.

16. Combien qu’il semble advis que ce que j’ay dit jusques icy des traditions humaines, soit seulement pour nostre temps, afin de reprouver les superstitions Papistiques: si est-ce toutesfois qu’on en peut recueillir une doctrine utile pour tous temps. Car toutes fois et quantes que ceste follie pullule, de vouloir servir Dieu par inventions humaines, toutes les ordonnances qu’on fait à ceste fin viennent incontinent à ces abuz que nous avons dit. Car ce n’est point pour un temps, mais pour tousjours, que Dieu a denoncé ceste malediction, de frapper d’aveuglement et bestise tous ceux qui le serviront par doctrines humaines (Is. 29:13, 14). Cest aveuglement est cause que ceux qui se desvoyent du droit chemin, en mesprisant tant d’admonitions de Dieu, tombent d’une absurdité à l’autre. Toutesfois si quelcun desire d’avoir une doctrine generale, sans avoir esgard à la Papauté, quelles sont les traditions humaines lesquelles doyvent estre en tout temps repudiées de l’Eglise: la determination que nous en avons mis cy dessus, est claire et certaine, assavoir qu’il nous faut tenir en telle estime toutes les loix qui seront faites des hommes sans la parolle de Dieu, à ceste fin d’estabiir quelque façon de servir à Dieu, ou de lier les consciences par necessité. S’il y a encores d’autres abuz qui s’en ensuyvent, comme quand par la multitude des ceremonies la clairté de l’Evangile est obscurcie, ou bien que ce sont folles observations et inutiles qui ne peuvent edifier, ou bien que ce sont amorses pour escumer l’argent des bourses, ou bien que le peuple en soit grevé outre mesure, ou qu’il y ait des autres meschantes superstitions: tout cela nous devra aider pour facilement discerner combien de mal et de nuisance il y a.

16. Though I may be considered as not delivering a doctrine of perpetual application respecting human constitutions, because the preceding observations have been wholly directed to the present age, yet nothing has been advanced which would not be useful in all ages. For wherever this superstition intrudes, that men are determined to worship God with their own inventions, all the laws made for this purpose presently degenerate into such gross abuses as we have described. It is a curse which God denounces, not against any particular age, but against all ages, that he will strike with blindness and stupidity all those who worship him with the doctrines of men.¹⁰⁰² The invariable effect of this blindness is, that no absurdity is too great to be embraced by persons who, in contempt of so many warnings from God, wilfully entangle themselves in such fatal snares. But if, irrespective of peculiar circumstances, any one wish to have a simple statement, what are the human traditions of all ages, which ought to be rejected and reprobated by the Church and all pious persons, the direction we have already given is clear and certain—that they are all laws made by men without the word of God, for the purpose, either of prescribing any method for the worship of God, or of laying the conscience under a religious obligation, as if they enjoined things necessary to salvation. If either or both of these be accompanied with other faults, such as, that the ceremonies, by their multitude, obscure the simplicity of the gospel; that they tend to no edification, but are useless and ridiculous occupations rather than real exercises of piety; that they are employed for the sordid purposes of dishonest gain; that they are too difficult to be observed; that they are polluted with impious superstitions;—these things will further assist us in discovering the vast evil which they contain.

16. All such traditions liable to similar objections.

Although I seem not to be delivering the general doctrine concerning human constitutions, but adapting my discourse wholly to our own age, yet nothing has been said which may not be useful to all ages. For whenever men begin the superstitious practice of worshipping God with their own fictions, all the laws enacted for this purpose forthwith degenerate into those gross abuses. For the curse which God denounces—viz. to strike those who worship him with the doctrines of men with stupor and blindness—is not confined to any one age, but applies to all ages. The uniform result of this blindness is, that there is no kind of absurdity escaped by those who, despising the many admonitions of God, spontaneously entangle themselves in these deadly fetters. But if, without any regard to circumstances, you would simply know the character belonging at all times to those human traditions which ought to be repudiated by the Church, and condemned by all the godly,¹ the definition which we formerly gave is clear and certain—viz. That they include all the laws enacted by men, without authority from the word of God, for the purpose either of prescribing the mode of divine worship, or laying a religious obligation on the conscience, as enjoining things necessary to salvation. If to one or both of these are added the other evils of obscuring the clearness of the Gospel by their multitude, of giving no edification, of being useless and frivolous occupations rather than true exercises of piety, of being set up for sordid ends and filthy lucre, of being difficult of observance, and contaminated by pernicious superstitions, we shall have the means of detecting the quantity of mischief which they occasion.

16. Ofschoon het schijnt, dat ik niet een altijd geldende leer over de menselijke inzettingen geef, omdat wat ik hier zeg, geheel en al aangepast is aan onze tijd, is er toch niets gezegd, wat niet voor alle tijden nuttig zal zijn. Want telkens als die superstitie insluipt, dat de mensen met hun verzinsels God willen dienen, ontaarden alle wetten, die met dat doel gegeven worden, terstond tot die grove misbruiken. Want God dreigt niet één of twee geslachten, maar alle eeuwen met deze vloek (Jes. 29:13) dat Hij met blindheid en afstomping hen zal treffen, door wie Hij gediend wordt door leringen der mensen. Deze verblinding maakt voortdurend, dat geen enkele soort van ongerijmdheid wordt vermeden door hen, die met verachting van zoveel vermaningen Gods uit eigen beweging zich in die dodelijke strikken verwarren. Indien men zonder bijkomstigheden eenvoudig wil weten, welke de menselijke inzettingen van alle tijden zijn, die door de kerk verworpen en door alle vromen afgekeurd moeten worden, dan zal dit de zekere en duidelijke definitie zijn, die we boven gesteld hebben, namelijk dat het zijn alle wetten, die door de mensen zonder Gods Woord met dit doel gemaakt zijn, dat ze of de manier om God te dienen voorschrijven, of de consciëntiën binden door godsdienstige bezorgdheid, alsof ze geboden gaven aangaande dingen, die tot de zaligheid noodzakelijk zijn. Indien bij een van deze beide gebreken, of bij beide nog andere fouten komen, namelijk dat ze door hun menigte de helderheid van het evangelie verduisteren; dat ze niet stichten, maar onnutte en speelse bezigheden zijn veel meer dan ware oefeningen der vroomheid; dat ze dienen tot vuilheid en schandelijk gewin; dat ze al te moeilijk zijn om onderhouden te worden; dat ze met slechte superstitiën bezoedeld zijn: dan zal dit alles er toe dienen, dat wij des te gemakkelijker opmerken, hoeveel kwaads in die menselijke inzettingen gelegen is.

16. Allgemei11e Anwendung der gewonnenen Einsichten

Es mag vielleicht so scheinen, als ob ich hier keine dauernd gültige Lehre von den menschlichen Satzungen vortrüge, weil ja diese Ausführungen ganz und gar auf unsere Zeit zugeschnitten sind. Tatsächlich aber ist nichts gesagt worden, was nicht für alle Zeiten von Nutzen sein wird. Denn jedesmal, wenn der Aberglaube aufkommt, daß die Menschen Gott mit ihren eigenen Hirngespinsten verehren wollen, da entarten auch alle Gesetze, die man zu diesem Zweck erläßt, sogleich zu solchen groben Mißbräuchen. Denn wenn Gott droht, er wolle die, die ihn nach Menschenlehren verehren, mit Blindheit und Abstumpfung schlagen (Jes. 29,13f.), so kündigt er diesen Fluch nicht der einen oder anderen Zeit, sondern allen Jahrhunderten an. Diese Verblendung hat fort und fort zur Folge, daß die Menschen, die soviel Warnungen Gottes beiseitegeschoben haben und sich aus freien Stücken in diese verderblichen Stricke verfangen, keinerlei Widersinn mehr scheuen. Wenn man nun unter Beiseitelassen aller (derzeitigen) Umstände wissen will, welches zu allen Zeiten die menschlichen Satzungen sind, die von der Kirche verworfen und von allen Frommen abgelehnt werden müssen, dann soll dazu die oben bereits aufgestellte, sichere und klare Begriffsbestimmung dienen: Solche menschlichen Satzungen sind sämtliche Gesetze, die die Menschen ohne Gottes Wort zu dem Zweck erlassen haben, entweder eine Art und Weise der Verehrung Gottes vorzuschreiben oder die Gewissen durch heilige Scheu zu binden, als ob sich die gegebenen Vorschriften auf heilsnotwendige Dinge bezögen. Wenn dann zu einem von diesen beiden oder zu beiden noch andere Fehler kommen, nämlich daß diese Satzungen durch ihre Menge die Klarheit des Evangeliums verdunkeln, daß sie nichts aufbauen, sondern eher nutzlose und spielerische Beschäftigungen sind als wahrhafte Übungen der Frömmigkeit, daß sie der Habsucht und schnödem Gewinn dienen, daß sie viel zu schwer innezuhalten, daß sie mit üblem Aberglauben besudelt sind - wenn 815 also dergleichen Fehler hinzukommen, so werden sie uns dazu behilflich sein, daß wir um so leichter merken, wieviel Verkehrtes in diesen Satzungen liegt.

16. Alle menslike instellings wat nie op die Woord van God rus nie, is ewe verwerplik

Hoewel dit lyk asof ek ’n leer oor menslike instellings oordra wat nie vir altyd geld nie omdat hierdie redenasie heeltemal by ons eie tyd aangepas is, het ek nogtans niks gesê wat dit nie vir alle tye nuttig sal maak nie. Elke keer wanneer hierdie bygeloof trouens insluip dat mense God met hulle eie versinsels wil dien, ontaard al die wette wat hulle ook al met hierdie doel maak, terstond in die bogenoemde growwe misbruike. God dreig trouens nie net een of twee tye nie, maar alle eeue met hierdie vloek dat Hy diegene deur wie Hy met leerstellings van mense gedien word, met blindheid en verdwasing sal slaan.⁷⁰ Hierdie verblinding veroorsaak altyd dat diegene wat soveel vermanings van God verag en hulle vrywillig in daardie strikke verstrengel, geen soort dwaasheid kan vermy nie.

Maar as hierdie omstandighede buite rekening gelaat word en jy eenvoudig wil weet wat die menslike tradisies van alle tye is wat deur die kerk verwerp en deur alle godvrugtige mense afgekeur moet word,⁷¹ sal die besliste en duidelike beskrywing wat ons hierbo gestel het,⁷² geld, naamlik dat dit alle wette is wat sonder die Woord van God met hierdie doel gemaak is om òf ’n manier om God te dien aan ons voor te skryf, òf om ons gewetens met eerbied daarvoor te bind asof hulle aan ons voorskrifte oor sake gee wat vir ons saligheid noodsaaklik is. As by een of albei hiervan ook nog ander gebreke voorkom, naamlik dat hulle met hulle menigte die duidelikheid van die evangelie verduister; dat hulle niks opbou nie maar nuttelose en belaglike besighede is eerder as ware oefeninge van godsvrug; dat hulle ingestel is met die oog op vuil en skandalige gewin; dat dit te moeilik is om dit te gehoorsaam; dat hulle met slegte bygelowe besmet is - sal dit alles hulpmiddels wees sodat ons makliker kan begryp hoeveel kwaad daarin is.

16. Может показаться, что всё сказанное мною до сих пор о человеческих традициях касается только нашего времени и имеет целью осуждение папистских суеверий. Однако отсюда можно вывести учение, полезное на все времена. Ибо всегда и везде, где распространяется это безумное желание служить Богу по человеческим измышлениям, все связанные с этим установления тут же выливаются в описанные выше злоупотребления. Божья угроза поразить слепотой и безумием всех, кто будет служить Ему по человеческим учениям (Ис 29:13-14), действительна не в отношении какого-то одного времени, но на все времена. Эта слепота и есть причина того, что уклонившиеся от прямого пути и презревшие таким образом предостережения Бога впадают из одного абсурда в другой. Но если кто-нибудь хочет иметь общее, безотносительно к папству, учение о человеческих традициях, которые во все времена Церковь должна отвергать, то данное нами определение на этот счёт вполне ясно и твёрдо. А именно: мы должны считать таковыми все те законы, которые принимаются людьми помимо Слова Божьего с целью утвердить некоторый способ служения Богу или привязать к себе обязательствами человеческую совесть.

За этими злоупотреблениями следуют другие. Таково, например, множество обрядов, затемняющих ясность Евангелия; или нелепые и бесполезные предписания, ничего не созидающие, но играющие роль приманки для выуживания денег из кошельков; или чрезмерное обременение народа; или прочие нечестивые суеверия. Всё это должно помочь нам легко понять, сколько зла и вреда заключено в установлениях папистской Церкви.

17. | Audio quid ipsi pro se respondeant, suas traditiones non a se, sed a Deo esse. || Ecclesiam enim, ne errare possit, a Spiritu sancto regi: eius vero authoritatem penes se residere^{e 3}. || Hoc impetrato^f, simul conficitur, eorum traditiones Spiritus sancti^g esse revelationes, quae nisi impie ac contempto Deo^h contemni nequeant. Et nequid tentasse sine magnis authoribus videanturⁱ, 179 bonam suarum observationum partem fluxisse ab Apostolis^a credi volunt^b; || et satis uno exemplo ostendi contendunt, quid in aliis^c fecerint Apostoli: quando in unum Concilium^d coacti, ex Concilii sententia Gentibus omnibus denuntiarunt ut se ab idolothytis, sanguine et suffocato^e abstinerent [Act. 15. d. 20, et f. 29]¹. || Iam alibi exposuimus quam falso ad se venditandos ementiantur Ecclesiae titulum². || Quantum interest praesentis causae^f, si detractis larvis ac fucis omnibus, id vere quod nobis curae in primis esse debet, ac nostra etiam potissimum refert, intuemur, qualem scilicet Ecclesiam habere^g velit Christus, ut ad ipsius regulam nos formemus ac comparemus: facile nobis constabit, Ecclesiam non esse, quae, praeteritis verbi Dei finibus, ferendis novis legibus^h lascivit ac luxuriat. Annon enim illa semel Ecclesiae dicta lex aeterna manet? Quod praecipio tibi, hocⁱ observabis ut facias: non addes quicquam nec^k detrahes [Deut. 12. d. 32]³. Et alibi, Non addas ad verbum Domini, neque minuas ex eo: ne te forte arguat, inveniarisque mendax [Prov. 30. b. 6]. Id quum Ecclesiae dictum negare non possint^l, quid aliud quam ipsius contumaciam praedicant, quam^m post talia interdicta addere nihilominus et admiscere de suo doctrinaeⁿ Dei ausam^o fuisse iactant? Absit autem ut eorum mendaciis assentiamur, quibus tantam Ecclesiae contumeliam irrogant^p: sed falso Ecclesiae nomen praetendi intelligamus, quoties de ista humanae temeritatis libidine agitatur, quae sese intra^q Dei praescripta continere non potest, quin procaciter exultet, ac in suas inventiones excurrat. || Nihil in verbis istis involutum, nihil obscurum, nihil ambiguum: quibus addere verbo Dei aut detrahere quicquam vetatur Ecclesia universa^r, quum de Domini cultu et salutaribus praeceptis^s agitur. || Verum de Lege sola id dictum fuit^t, quam subsequutae sunt^u Prophetiae et tota 180 Evangelii administratio^a. Fateor certe: et simul addo, quae Legis complementa^b sunt^c potius, quam vel additamenta, vel desectiones^d. Quod si vero Dominus ministerio Mosis plurimis involucris, ut ita dicam, obscuro, nihil tamen^e addi nec detrahi sustinet, donec per servos suos Prophetas, ac tandem per dilectum Filium^f clariorem doctrinam administret: cur non multo nobis severius vetitum arbitremur nequid Legi, Prophetis, Psalmis, Evangelio addamus? || Non a semetipso degeneravit Dominus, qui nulla re tantopere se offendi iampridem declaravit, quam dum humanis inventionibus colitur. Unde illae apud Prophetas praeclarae voces, quae auribus nostris continenter insonare debuerant^g, Non sum loquutus^h Patribus vestrisⁱ, quo die eduxi eos ex Aegypto^k, verba de sacrificio et holocausto^l. Sed hoc verbum praecepi eis dicens, Audiendo^m audite vocem meam: et ero vobis Deus, et eritis mihi populus, et ambulabitis in omnia via quam mandavero vobis [Iere. 7. e. 22]¹. Item, Contestando contestatus sum Patres vestros, Auditeⁿ vocem meam [Idem. 11. a. 7]. Aliaeque^o eiusdem generis: sed haec^p prae aliis^q insignis, Nunquid vult Dominus holocausta et victimas, et non potius ut obediatur voci suae^r? melior enim est^s obedientia quam victimae, et auscultare magis quam offerre adipem arietum. Quoniam quasi peccatum ariolandi, repugnare: et quasi idololatriae iniquitas, non acquiescere [1. Sam. 15. e. 22]². Quicquid igitur humanarum inventionum hac in parte Ecclesiae authoritate defenditur, quum ab impietatis crimine excusari nequeat, falso Ecclesiae id imputari, arguere promptum est.

17. J’enten bien que c’est qu’ils respondent pour eux, assavoir que leurs traditions ne sont pas d’eux mesmes, mais de Dieu, d’autant que l’Eglise est regie par le sainct Esprit à ce qu’elle ne puisse errer. Or ils presupposent que l’authorité de l’Eglise reside par devers eux. Ce poinct gagné, il s’ensuit que toutes leurs traditions sont revelations du sainct Esprit, lesquelles on ne peut mespriser sans mespriser Dieu. Et afin qu’il ne semble advis qu’ils ayent rien follement attenté de leurs testes, ils font accroire que la plus grand’part de leurs ordonnances est venue des Apostres. Davantage, ils disent qu’un seul exemple peut demonstrer ce que les Apostres ont fait en general: assavoir quand estans assemblez ils ont determiné en leur Concile, que les Gentils se deussent abstenir de manger du sang ou de la chair d’une beste suffoquée ou de ce qui auroit esté sacrifié aux idoles (Act. 15:20, 29). Nous avons amplement deciairé autrepart, combien faussement ils abusent du tiltre de l’Eglise pour approuver leur authorité. Quant à la, cause presente, si en rejettant toute feintise et fausseté nous considerons ce qui nous est mestier de regarder, c’est assavoir quelle Eglise requiert Jesus Christ, afin de nous renger et conformer à sa reigle: il nous sera assez evident que ceste n’est point l’Eglise, laquelle en outrepassant les limites de la parolle de Dieu, s’esbat à faire nouvelles loix, et inventer nouvelle façon de servir Dieu. Car ceste loy qui a esté une fois enjointe à l’Eglise ne demeure-elle point eternellement? Tu prendras garde de faire ce que je te commande: tu n’y adjousteras rien et n’en diminueras. Et derechef, Tu n’adjousteras à la parolle du Seigneur, et n’en diminueras: afin qu’il ne t’accuse et que tu ne sois trouvé mensonger (Deut. 12:32; Prov. 30:6). Puis qu’on ne peut nier que ces choses ne soyent dites à l’Eglise, qu’est-ce que font autre chose ceux qui disent que nonobstant telles defenses elle a osé entreprendre d’adjouster du sien à la parolle de Dieu, sinon qu’ils l’arguent de rebellion contre Dieu? Mais n’escoutons point leurs mensonges, par lesquels ils font si grande injure à l’Eglise. Plustost cognoissons que le nom de l’Eglise est faussement pretendu, quand on en veut couvrir la folle temerité des hommes qui rompt les limites de la parolle de Dieu pour donner lieu à ses inventions. Ces parolles ne sont pas difficiles, ny ambigues, ni incertaines, par lesquelles il est defendu à l’Eglise universelle d’adjouster ou diminuer de la parolle de Dieu, quand il est question de son service. Ils diront que cela est dit de la Loy seule, apres laquelle sont venues les Propheties: ce que je confesse, moyennant qu’ils entendent qu’icelles tendent plus à accomplir la Loy, qu’à y adjouster ou en retrencher. Or si le Seigneur ne souffre point qu’on adjouste au ministere de Moyse, ou qu’on en diminue, combien qu’il fust plein d’obscureté, jusques à ce qu’il donne plus claire doctrine par les Prophetes ses serviteurs, et finalement par son Fils bien-aimé: pourquoy n’estimerons nous estre plus rigoureusement defendu d’adjouster à la Loy, aux Propheties, aux Pseaumes et à l’Evangile? Le Seigneur certes n’a point changé de vouloir: lequel a jadis declairé qu’il ne peut estre plus grievement offensé, que quand les hommes le veulent servir par leurs inventions propres. Comme nous en avons les excellens tesmoignages aux Prophetes, qui nous devoyent estre assiduellement devant les yeux. En Jeremie, Quand j’ay conduit voz Peres hors de la terre d’Egypte, je ne leur ay point commandé de m’offrir hosties et sacrifices: mais je leur ay donné ce mandement, disant, Escoutez ma parolle, et je seray vostre Dieu, et vous serez mon peuple, et cheminerez aux voyes que je vous monstreray (Jer. 7:23). Item, En adjurant j’ay adjuré voz Peres Escoutez ma parolle (Jer. 11:7). Il s’en lit plusieurs autres semblables: mais principalement cestuy-cy qui s’ensuit est notable, lequel est escrit en Samuel: Le Seigneur demande-il hosties et sacrifices, et non pas plustost qu’on obeisse à sa voix? car obeissance est meilleure que sacrifice: et vaut mieux escouter que d’offrir hosties bien grasses. Car repugner à Dieu est comme sorcellerie: et n’acquiescer point à luy, est comme idolatrie (1 Sam. 15:22, 23).

17. I hear the answer which they make—that their traditions are not from themselves, but from God; for that the Church is directed by the Holy Spirit, so that it cannot err; and that they are in possession of his authority. When this point is gained, it immediately follows, that their traditions are the revelations of the Holy Spirit, which cannot be despised without impiety and contempt of God. That they may not appear to attempt any thing without high authorities, they wish it to be believed that the greatest part of their observances have 380descended from the apostles; and they contend that one example sufficiently shows what was the conduct of the apostles in other cases; when, being assembled together in a council, they determined and announced to all Gentiles, that they should “abstain from meats offered to idols, and from blood, and from things strangled.”¹⁰⁰³ We have already exposed the falsehood of their pretensions in arrogating to themselves the title of the Church. With regard to the present argument, if, stripping off all false disguises, we confine our attention to what ought to be our chief concern, and involves our highest interests, namely, what kind of a Church Christ requires, in order that we may conform ourselves to its standard,—it will be sufficiently evident to us, that the name of the Church does not belong to those who overleap all the limits of the word of God, and exercise an unbounded license of enacting new laws. For does not that law, which was once given to the Church, remain forever in force? “What thing soever I command you, observe to do it: thou shalt not add thereto, nor diminish from it.”¹⁰⁰⁴ And again: “Add not thou unto his words, lest he reprove thee, and thou be found a liar.”¹⁰⁰⁵ Since they cannot deny these things to have been spoken to the Church, do they not declare the rebellion of the Church, when they pretend that, notwithstanding such prohibitions, it has dared to mingle additions of its own with the doctrine of God? Far be it from us, however, to countenance their falsehoods, by which they do so great an injury to the Church; let us know that the assumption of the name of the Church is a false pretence in all who are so carried away by the violence of human presumption, as to disregard all the restraints of the word of God, and to introduce a torrent of their own inventions. There is nothing involved, nothing intricate, nothing ambiguous in these words, by which the whole Church is forbidden to add any thing to the word, or to diminish any thing from it, in any question relating to the worship of God and his salutary precepts. But it will be alleged, that this was spoken exclusively of the law, which has been succeeded by the prophecies and the whole dispensation of the gospel. This I certainly admit, and at the same time assert, that these were accomplishments of the law, rather than additions to it, or retrenchments of it. But if the Lord suffered no enlargement or diminution of the ministry of Moses, notwithstanding it was enveloped in such great obscurity, till he dispensed a clearer doctrine by his servants the prophets, and finally by his beloved Son,—why do not we consider ourselves far more severely prohibited from making any addition to the law, the prophets, the psalms, and the gospel? 381No change has taken place in the Lord, who long ago declared that nothing was so highly offensive to him, as to attempt to worship him with the inventions of men. Hence those striking declarations in the prophets, which ought to be continually sounding in our ears: “I spake not unto your fathers, nor commanded them in the day that I brought them out of the land of Egypt, concerning burnt-offerings or sacrifices; but this thing commanded I them, saying, Obey my voice, and I will be your God, and ye shall be my people: and walk ye in all the ways that I have commanded you.”¹⁰⁰⁶ Again: “I earnestly protested unto your fathers, saying, Obey my voice.”¹⁰⁰⁷ There are many other similar passages, but the most remarkable of all is the following: “Hath the Lord,” says Samuel, “as great delight in burnt-offerings and sacrifices, as in obeying the voice of the Lord? Behold, to obey is better than sacrifice, and to hearken than the fat of rams. For rebellion is as the sin of witchcraft, and stubbornness is as iniquity and idolatry.”¹⁰⁰⁸ Therefore, whatever human inventions relating to the worship of God, may be defended by the authority of the Church, since it is impossible to vindicate them from impiety, it is easy to infer that the imputation of them to the Church has no foundation in truth.

17. Arguments in favour of traditions answered.

I understand what their answer will be—viz. that these traditions are not from themselves, but from God. For to prevent the Church from erring, it is guided by the Holy Spirit, whose authority resides in them. This being conceded, it at the same time follows, that their traditions are revelations by the Holy Spirit, and cannot be disregarded without impiety and contempt of God. And that they may not seem to have attempted anything without high authority, they will have it to be believed that a great part of their observances is derived from the apostles. For they contend, that in one instance they have a sufficient proof of what the apostles did in other cases. The instance is, when the apostles assembled in council, announced to all the Gentiles as the opinion of the council, that they should “abstain from pollution of idols, and from fornication, and from things strangled, and from blood” (Acts 15:20, 29). We have426already explained, how, in order to extol themselves, they falsely assume the name of Church (Chap. 8 sec. 10-13). If, in regard to the present cause, we remove all masks and glosses (a thing, indeed, which ought to be our first care, and also is our highest interest), and consider what kind of Church Christ wishes to have, that we may form and adapt ourselves to it as a standard, it will readily appear that it is not a property of the Church to disregard the limits of the word of God, and wanton and luxuriate in enacting new laws. Does not the law which was once given to the Church endure for ever? “What things soever I command you, observe to do it: thou shalt not add thereto, nor diminish from it” (Deut. 12:32). And in another place, “Add thou not unto his words, lest he reprove thee, and thou be found a liar” (Prov. 30:6). Since they cannot deny that this was said to the Church, what else do they proclaim but their contumacy, when, notwithstanding of such prohibitions, they profess to add to the doctrine of God,and dare to intermingle their own with it? Far be it from us to assent to the falsehood by which they offer such insult to the Church. Let us understand that the name of Church is falsely pretended wherever men contend for that rash human licence which cannot confine itself within the boundaries prescribed by the word of God, but petulantly breaks out, and has recourse to its own inventions. In the above passage there is nothing involved, nothing obscure, nothing ambiguous; the whole Church is forbidden to add to, or take from the word of God, in relation to his worship and salutary precepts. But that was said merely of the Law, which was succeeded by the Prophets and the whole Gospel dispensation! This I admit, but I at the same time add, that these are fulfilments of the Law, rather than additions or diminutions. Now, if the Lord does not permit anything to be added to, or taken from the ministry of Moses, though wrapt up, if I may so speak, in many folds of obscurity, until he furnish a clearer doctrine by his servants the Prophets, and at last by his beloved Son, why should we not suppose that we are much more strictly prohibited from making any addition to the Law, the Prophets, the Psalms, and the Gospel? The Lord cannot forget himself, and it is long since he declared that nothing is so offensive to him as to be worshipped by human inventions. Hence those celebrated declarations of the Prophets, which ought continually to ring in our ears, “I spake not unto your fathers, nor commanded them in the day that I brought them out of the land of Egypt, concerning burnt-offerings or sacrifices; but this thing commanded I them, saying, Obey my voice, and I will be your God, and ye shall be my people: and walk ye in all the ways that I have commanded you” (Jer. 7:22, 23). “I earnestly protested unto your fathers, in the day that I brought them out of the land of Egypt, even unto this day, rising early and protesting, saying, Obey my voice” (Jer. 11:7). There are other passages of the same kind, but the most noted of all is, “Hath the Lord as great delight in burnt-offerings and sacrifices, as in obeying the voice of the Lord? Behold, to427obey is better than sacrifice, and to hearken than the fat of rams. For rebellion is as the sin of witchcraft, and stubbornness is as iniquity and idolatry” (1 Sam. 15: 22, 23). It is easy, therefore, to prove, that whenever human inventions in this respect are defended by the authority of the Church, they cannot be vindicated from the charge of impiety, and that the name of Church is falsely assumed.

17. Ik hoor, wat zij tot hun verdediging antwoorden, namelijk dat hun inzettingen niet van hen, maar van God afkomstig zijn. Dat immers de kerk door de Heilige Geest geregeerd wordt, zodat ze niet kan dwalen, en dat het gezag der kerk bij hen berust. Wanneer hun dit eenmaal toegegeven is, wordt daaruit tevens de gevolgtrekking gemaakt, dat hun inzettingen openbaringen zijn van de Heilige Geest, die niet veracht kunnen worden zonder dat men goddeloos handelt en God veracht. En opdat het niet zou schijnen, dat ze iets ondernomen hebben zonder het gezag van grote mannen, willen zij, dat men gelooft, dat een groot deel van hun onderhoudingen voortgekomen is van de apostelen, en zij beweren, dat door één voorbeeld voldoende aangetoond wordt, wat de apostelen in andere dingen gedaan hebben: daar ze, vergaderd in één concilie, volgens het besluit van dat concilie aan alle heidenen hebben aangezegd, dat ze zich moeten onthouden van hetgeen de afgoden geofferd is en van bloed en van het verstikte. Elders hebben wij reeds uiteengezet, hoezeer ten onrechte zij zich de titel van kerk bedriegelijk geven om zichzelf daardoor aan te bevelen. Voorzover de zaak, over welke wij spreken, aangaat: wanneer we alle maskers en blanketsels wegdoen en naar waarheid letten op datgene, wat ons in de eerste plaats tot zorg moet zijn en wat ook ons het meest aangaat, namelijk de vraag, wat voor een kerk Christus hebben wil, opdat wij ons naar zijn regel schikken en gedragen, dan zullen wij gemakkelijk bevinden, dat die de kerk niet is, die met voorbijgaan van de grenzen van Gods Woord zich overmoedig en weelderig gedraagt in het maken van nieuwe wetten. Want blijft niet die eenmaal aan de kerk gegeven wet eeuwig? "Wat Ik u gebied, dat zult gij waarnemen om te doen; gij zult daar niet toedoen en daarvan niet afdoen" (Deut. 12:32) En elders (Spr. 30:6) "Doe niet tot het Woord des Heren, en doe daar niet af: opdat Hij u niet beschuldige en gij leugenachtig bevonden wordt." Daar zij niet kunnen loochenen, dat dit tot de kerk gezegd is, wat doen ze dan anders dan de wederspannigheid der kerk verkondigen, daar ze van haar roemen, dat ze na zulke verboden het niettemin gewaagd heeft iets van het hare aan de leer van God toe te voegen en daarmee te vermengen? Maar het zij verre van ons, dat wij in hun leugens zouden toestemmen, door welke zij de kerk met zulk een smaad bekladden; maar laat ons inzien, dat ten onrechte de naam kerk voorgewend wordt, telkens als gehandeld wordt over die willekeur der menselijke lichtvaardigheid, die zich niet binnen Gods voorschriften kan houden, maar dartel opspringt en tot haar eigen uitvindingen voortsnelt. Er is niets ingewikkelds, niets duisters, niets twijfelachtigs in die woorden, waarin aan de ganse kerk verboden wordt aan Gods Woord iets toe te voegen of er iets van af te doen, wanneer het gaat over de dienst des Heren en de geboden der zaligheid. Maar, zal men zeggen, dit is alleen gezegd van de wet, op welke gevolgd zijn de profetieën en de gehele bediening van het evangelie. Ik erken dat ongetwijfeld, en voeg er tevens aan toe, dat het meer vervullingen zijn der wet dan toevoegselen of afkortingen. En indien de Here niet duldt, dat er tot de dienst van Mozes, die door veel omhulsels, om zo te zeggen, duister was, niets toegedaan of daarvan afgedaan wordt, totdat Hij door zijn dienstknechten, de profeten, en eindelijk door zijn geliefde Zoon een duidelijker leer zou geven: waarom zouden wij dan niet oordelen, dat ons met veel groter strengheid verboden is iets aan de wet, de profeten, de psalmen en het evangelie toe te voegen? De Here, die reeds lang verklaard heeft, dat Hij door niets zozeer vertoornd wordt dan doordat Hij door menselijke uitvindingen gediend wordt, is zichzelf niet ongelijk geworden. Vandaar die voortreffelijke woorden bij de profeten, die voortdurend in onze oren moesten weerklinken: "Ik heb met uw vaderen, ten dage als Ik ze uit Egypteland uitvoerde, niet gesproken over het brandoffer en het slachtoffer, maar dit woord heb Ik hun geboden, zeggende: Hoort naar mijn stem, zo zal Ik u tot een God zijn, en gij zult Mij tot een volk zijn, en gij zult wandelen in al de weg, die Ik u gebieden zal" (Jer. 7:22) Evenzo: "Ik heb uw vaderen ernstig betuigd, zeggende: Hoort naar mijn stem" (Jer. 11:7) En meer woorden van die aard, maar bovenal dit (1 Sam. 15:22) "Heeft de Here lust aan brandofferen en slachtofferen, en niet veeleer daaraan, dat zijn stem gehoorzaamd wordt? Want gehoorzamen is beter dan slachtoffer, en opmerken dan het vette der rammen; want wederspannigheid is een zonde der toverij; en wederstreven als een zonde der afgoderij." Alle menselijke uitvindingen dus, die in dit stuk verdedigd worden met het gezag der kerk, worden, gelijk men gemakkelijk bewijzen kan, ten onrechte aan de kerk toegerekend, daar ze niet vrijgepleit kunnen worden van goddeloosheid.

17. Dritter Abschnitt: Die mangelnde Begründung der römischen Satzungen (17-26). Römische Behauptungen

Ich höre nun wohl, was unsere Widersacher zu ihrer Verteidigung entgegnen: sie sagen, ihre Satzungen stammten gar nicht von ihnen selbst, sondern von Gott. Denn die Kirche werde ja, damit sie nicht irren könne, vom Heiligen Geiste regiert; seine Autorität aber liege nun bei ihr. Haben sie das durchgesetzt, dann wird daraus gleich die Folgerung gezogen, ihre Satzungen seien Offenbarungen des Heiligen Geistes, die man nur aus Gottlosigkeit und unter Verachtung Gottes geringschätzen könnte. Und damit sie nicht den Eindruck erwecken, als ob sie etwas ohne gewichtige Gewährsmänner unternähmen, so wollen sie, daß man ihnen glaubt, ein wesentlicher Teil ihrer Satzungen sei von den Aposteln ausgegangen. Sie behaupten, es werde bereits durch ein einziges Beispiel genugsam dargetan, wie die Apostel in anderen Fällen gehandelt hätten, nämlich durch jenen Vorgang damals, als sie, zu einem Konzil versammelt, auf Beschluß dieses Konzils allen Heiden die Botschaft zukommen ließen, sie sollten „sich enthalten vom Götzenopfer und vom Blut und vom Erstickten ...” (Apg. 15,20.29).

Die römischen Satzungen können nicht als kirchliche gelten

Wir haben nun schon an anderer Stelle dargelegt, wie unberechtigt sie für sich den Titel „Kirche“ erlügen, um sich damit zu rühmen. Was nun aber die jetzt zur Verhandlung stehende Sache betrifft: wenn wir alle Masken und Scheinfarben wegreißen und wahrhaft auf das achten, dem in erster Linie unsere Sorge gelten muß und das uns auch am allermeisten angeht, wenn wir nämlich darauf achten, was für eine Kirche Christus haben will, damit wir uns nach seiner Regel richten und verhalten, so werden wir leicht zu der festen Überzeugung kommen: das ist nicht die Kirche, die unter Außerachtlassung aller Grenzen des Wortes Gottes in Übermut und Willkür neue Gesetze aufstellt! Der Kirche ist doch einmal das Gesetz gegeben worden: „Alles, was ich dir gebiete, das sollst du halten, daß du darnach tust. Du sollst nichts dazutun noch davontun“ (Deut. 13,1; eigentlich alles in der Mehrzahl) - und bleibt dies Gesetz nicht ewig bestehen? An anderer Stelle heißt es: „Tue zu dem Wort des Herrn nichts hinzu und tue nichts davon, auf daß er dich nicht strafe und du werdest lügenhaft erfunden“ (Spr. 30,6; Anfang ungenau). Da nun unsere Widersacher nicht leugnen können, daß dies Wort der Kirche gesagt ist, was behaupten sie dann anders als die Widerspenstigkeit der Kirche, wenn sie rühmen, sie habe es nach derartigen Verboten nichtsdestoweniger gewagt, der Unterweisung Gottes aus dem Ihrigen heraus etwas zuzufügen oder beizumischen. Es sei aber ferne, daß wir zu ihren Lügen, mit denen sie der Kirche solche Schmach antun, unsererseits Ja sagten; nein, wir sollen erkennen, daß der Name „Kirche“ fälschlich vorgewendet wird, so oft man sich (verteidigend) um diese Willkür der menschlichen Vermessenheit bemüht, die sich nicht innerhalb der Gebote Gottes halten kann, sondern frech losspringt und ihren eigenen Erfindungen zueilt. An den (obigen) Worten, in denen der gesamten Kirche verboten wird, zu Gottes Wort, wenn es sich um die Verehrung des Herrn und seine heilsamen Weisungen handelt, etwas zuzufügen oder etwas davonzutun, ist nichts verhüllt, nichts dunkel, nichts zweideutig.

Ja, wird man sagen, aber das ist nur vom Gesetz gesagt, und diesem sind doch die Worte der Propheten und die ganze Austeilung des Evangeliums gefolgt! Das gebe ich freilich zu, und ich füge gleich noch an: Prophetenworte und Evangelium sind vielmehr Erfüllung des Gesetzes als etwa Zusatz oder Verkürzung. Wenn nun aber der Herr, obwohl der Dienst des Mose unter sehr vielen Hüllen sozusagen im Dunkeln lag, trotzdem nicht duldet, daß etwas dazugetan oder davon weggenommen wird, bis er durch seine Knechte, die Propheten, und schließlich durch seinen geliebten Sohn eine deutlichere Unterweisung ausgehen läßt - warum sollen wir 816 dann nicht dafür halten, daß es uns noch viel schärfer untersagt ist, zum Gesetz, zu den Propheten, zu den Psalmen und zum Evangelium noch etwas hinzuzufügen? Der Herr, der schon längst erklärt hat, daß er durch nichts so sehr beleidigt wird, als wenn man ihn nach Menschenfündlein verehrt, er ist sich selbst nicht untreu geworden. Daher auch jene herrlichen Worte bei den Propheten, die uns immerfort in den Ohren klingen sollten. So: „Ich habe euren Vätern des Tages, da ich sie aus Ägyptenland führte, weder gesagt noch geboten von Brandopfern und anderen Opfern; sondern dies gebot ich ihnen und sprach: Gehorchet meinem Wort, so will ich euer Gott sein und ihr sollt mein Volk sein; und wandelt auf allen Wegen, die ich euch gebiete ...” (Jer. 7,22f.). Oder ebenso: „Ich habe euren Vätern stets bezeugt und gesagt: Gehorchet meiner Stimme!“ (Jer. 11,7; nicht ganz Luthertext). Dazu kommen andere Worte gleicher Art; herrlich vor anderen aber ist dies: „Meinst du, daß der Herr Lust habe am Brandopfer und Opfer und nicht vielmehr daran, daß man seiner Stimme gehorche? Siehe, Gehorsam ist besser denn Opfer und Aufmerken besser denn das Fett von Widdern. Denn Ungehorsam ist eine Zaubereisünde, und Widerstreben ist Abgötterei ...” (1. Sam. 15,22f.; nicht ganz Luthertext). Wenn man also irgendwelche Menschenfündlein in diesem Stück mit der Autorität der „Kirche“ verteidigt, so läßt sich sofort beweisen, daß sie der Kirche zu Unrecht beigemessen werden, weil sie ja von der Sünde der Gottlosigkeit nicht freizusprechen sind.

17. ’n Weerlegging van die Roomse redenasie dat die kerk nie kan dwaal nie omdat dit deur die Heilige Gees regeer word

Ek hoor wat hulle ten behoewe van hulle saak antwoord, naamlik dat 1482 hulle tradisies nie uit hulle nie maar uit God ontstaan. Hulle verklaar trouens dat die kerk deur die Heilige Gees regeer word sodat dit nie kan dwaal nie en dat die gesag van die kerk by hulle berus.⁷³ Wanneer hulle dit bereik het, kom hulle tegelyk tot die gevolgtrekking dat hulle tradisies openbarings van die Heilige Gees is wat nie geminag kan word sonder dat God goddeloos en minagtend verag word nie. En om te voorkom dat hulle die indruk sou wek dat hulle iets aanroer sonder belangrike gesagsfigure, wil hulle dat die mense moet glo dat ’n goeie deel van hulle insettings uit die apostels ontstaan het. En hulle voer aan dat dit voldoende is om met een voorbeeld te bewys wat die apostels in ander gevalle gedoen het. Toe hulle immers in een kerkvergadering byeengekom het, het hulle volgens besluit van hierdie vergadering aan al die heidene verkondig dat hulle hulle van afgode-offers, bloed en verwurgde offerdiere moes weerhou.⁷⁴ Ons het reeds elders ’n uiteensetting gegee van hoe valslik hulle mense met die titel kerk bedrieg om hulleself aan mense op te dring.⁷⁵

So ver dit die huidige saak aangaan: as hulle maskers afgetrek en al hulle rookskerms verwyder word, sal ons sien waaroor ons waarlik besorg moet wees en wat besonderlik vir ons van belang is, naamlik hoedanige kerk Christus wil hê sodat ons ons na aanleiding van sy maatstaf kan vorm en voorberei. Ons sal dan maklik bevind dat dit geen kerk is wat die perke van die Woord van God te buite gaan en losbandig en teuelloos te werk gaan om nuwe wette te maak nie.

Bly die wet wat eenmaal die kerk aangesê is, dan nie altyd bestaan nie: “Wat Ek jou gebied, moet jy sorg dat jy dit doen; jy mag niks byvoeg of daarvan wegneem nie”?⁷⁶ En elders: “Jy mag niks by die Woord van die Here byvoeg of daarvan wegneem nie sodat Hy jou nie miskien aankla en daar bevind word dat jy ’n leuenaar is nie”.⁷⁷ Aangesien hulle nie kan ontken dat dit vir die kerk gesê is nie, wat verkondig hulle dan anders as dat die kerk weerspannig is terwyl hulle daarop roem dat die kerk nietemin na sulke verbiedinge gewaag het om van sy eie leerstellings by die leer van God te voeg en daarvan weg te neem? Verre sy dit daarvan dat ons met hulle leuens sou saamstem omdat dit die kerk so ’n groot belediging oplê. Maar ons moet besef dat die naam kerk valslik as voorwendsel gebruik word so dikwels as wat dit na willekeur van menslike ondeurdagtheid aangedryf word omdat hierdie willekeurigheid hom nie binne die voorgeskrewe grense van God kan hou sonder 1483 om dit voortvarend te oorskry en na sy eie uitvindings af te dwaal nie. Wanneer dit om diens aan die Here en om die voorskrifte vir saligheid handel, is daar in die volgende woorde niks ingewikkelds, niks duisters, en niks dubbelsinnigs nie, naamlik dat die kerk in sy geheel verbied word om iets by die Woord van God by te voeg of daarvan weg te neem. “Maar dit is net in verband met die wet gesê waarop die profete en die hele bediening van die evangelie gevolg het!” Dit erken ek sekerlik en ek voeg tegelykertyd by dat hulle vervullings van die wet is eerder as byvoegings of inkortings daarvan. Maar as die Here nie toelaat dat iets by Moses se bediening gevoeg of daarvan weggeneem word nie al was sy bediening nog deur uiters baie ingewikkeldhede verduister, totdat Hy deur sy diensknegte, die profete, en uiteindelik deur sy geliefde Seun ’n duideliker leer sou bedien, waarom sou ons dan die opvatting huldig dat ’n strenger verbod nie vir ons geld om niks by die wet, by die profete, by die psalms en die evangelie te voeg nie? Die Here wat lank tevore reeds verklaar het dat Hy deur niks soveel vertoorn word as wanneer Hy met uitvindings van mense gedien word nie, het tog nie aan Homself ontrou geword nie. Waaruit ontstaan daardie baie duidelike uitsprake onder die profete wat voortdurend in ons ore behoort te weerklink, soos byvoorbeeld: “Op die dag toe Ek hulle uit Egipte uitgelei het, het Ek niks vir julle vaders gesê in verband met offer en brandoffer nie. Maar Ek het hulle gebied en gesê: ‘Luister, en gehoorsaam my stem; en Ek sal vir julle ’n God wees en julle sal vir My ’n volk wees en in alles sal julle wandel op die pad wat Ek julle beveel het’ ”.⁷⁸ Net so “Ek het aan julle vaders betuig: ‘Luister na my stem’”.⁷⁹ Daar is ook ander soortgelyke uitsprake maar die volgende een staan bo die ander uit: “Wil die Here brandoffers en slagoffers hê eerder as dat na sy stem geluister moet word? Gehoorsaamheid is immers beter as slagoffers en om te luister is beter as om vet van ramme te offer. Wederstrewigheid is ’n sonde van waarsêery en om nie daarby te berus nie ’n sonde van afgodediens”.⁸⁰ Dit is voor die hand liggend dat al die menslike uitvindings wat in hierdie sin op gesag van die kerk verdedig word, valslik aan die kerk toegeskryf word hoewel dit nie van ’n klag van goddeloosheid verontskuldig kan word nie.

17. Я слышу ответ наших противников: дескать, их традиции идут не от них самих, а от Бога. Ведь Церковь направляется Св. Духом и потому не может заблуждаться. Так что, по их утверждению, в их традициях заключён авторитет Церкви (Eck J. Op. cit., 13, E 7a p.).

Если с этим согласиться, то все их предания должны быть признаны откровением Св. Духа, презирать которые значит презирать Бога. А чтобы избежать впечатления, что они выдумали всё это сами, наши противники уверяют, будто большая часть их законов восходит к апостолам. По их утверждению, одного примера достаточно, чтобы показать, каков был образ действия апостолов вообще. Имеется в виду рассказ о том, как собрание апостолов соборным решением предписало язычникам воздерживаться от крови, удавленины и от идоложертвенного (Деян 15:20).

Мы уже подробно разъяснили в другом месте, насколько лживо злоупотребляют паписты именем Церкви для подкрепления своего авторитета. Что же касается нынешнего рассмотрения, нам следует чистосердечно и беспристрастно разобрать всё относящееся к нашему предмету, а именно: какой желает видеть Церковь Иисус Христос, дабы мы руководствовались и направлялись её правилом. Тогда станет вполне очевидно, что Церковь, которая преступает границы Слова Божьего и развлекается тем, что издаёт новые законы и выдумывает новые способы служения Богу, - вообще не Церковь. Ибо закон, однажды данный Церкви, остаётся в силе вечно: «Всё, что Я заповедую вам, старайтесь исполнять; не прибавляй к тому и не убавляй от того» (Втор 12:32). И еще: «Не прибавляй к словам Его, чтоб Он не обличил тебя, и ты не оказался лжецом» (Прит 30:6). Невозможно отрицать, что все эти слова обращены к Церкви. Поэтому когда наши противники говорят, что, несмотря на подобные запреты, Церковь осмелилась прибавить к Слову Божьему нечто от себя, то что это, как не оправдание мятежа против Бога?

Но не будем внимать их лжи, столь оскорбительной для Церкви. Мы должны знать, что они ложно прикрывают именем Церкви безумную дерзость людей, преступающих пределы Слова Божьего, чтобы изливать собственные измышления. Ибо запрет Вселенской Церкви что-либо добавлять к сказанному Богом или убавлять от него - этот запрет нельзя назвать невнятным, двусмысленным или неопределённым [Втор 12:32; Прит 30:6].

Наши противники скажут, что такой запрет относится исключительно к Закону; а после Закона пришли пророки. Согласен. Но да будет им известно, что пророки стремились не добавить что-либо к Закону или исключить из него, а именно исполнить Закон. Господь не позволил делать добавления или изъятия в том, что касается Моисеева служения, хотя оно было весьма неясно, пока сам Он не дал более ясного учения через своих служителей - пророков, а в конечном итоге через своего возлюбленного Сына. Но в таком случае разве мы не должны считать, что нам ещё строже запрещено добавлять что-либо к Закону, пророкам, псалмам и Евангелию? Ведь Господь не изменил своей воли, высказанной однажды, - что нет для Него худшей обиды, чем желание людей служить Ему по собственным измышлениям. Мы имеем превосходные свидетельства тому у пророков, свидетельства, которые постоянно должны быть у нас перед глазами. У Иеремии сказано: «Отцам вашим Я не говорил и не давал им заповеди в тот день, в который Явывел их из земли Египетской, о всесожжении и жертве; но такую заповедь дал им: слушайтесь гласа Моего, и Я буду вашим Богом, а вы будете Моим народом, и ходите по всякому пути, который Я заповедую вам» (Иер 7:22-23). И ещё: «Отцов ваших Я увещевал,... говоря: слушайтесь гласа Моего» (Иер 11:7). Есть много других подобных мест; но особенно примечательны следующие слова Самуила: «Неужели всесожжения и жертвы столько же приятны Господу, как послушание гласу Господа? Послушание лучше жертвы и повиновение лучше тука овнов. Ибо непокорность есть такой же грех, что волшебство, и противление то же, что идолопоклонство» (1 Цар 15:22-23).

18. Hac ratione in istam humanarum traditionum tyrannidem, quae sub Ecclesiae titulo superciliose^t nobis ingeritur, libere invehimur. Neque^u enim (quod nostri adversarii ad faciendam nobis invidiam inique mentiuntur) Ecclesiam ludibrio habemus³: sed obedientiae laudem, qua maiorem nullam agnoscit, illi tribuimus⁴. Ipsi potius vehementer sunt Ecclesiae iniurii, qui adversus 181 Dominum suum contumacem illam faciunt, dum ultra progressam fingunt quam per verbum Dei^a licuerit; ut taceam, insignem esse impudentiam cum pari malitia coniunctam, assidue de Ecclesiae potestate vociferari: interim et quid illi a Domino mandatum sit, et quam Domini mandato obedientiam debeat, dissimulare. At si nobis, ut par est, animus fuerit cum Ecclesia consentire, hoc magis ad rem pertinet, spectare ac meminisse quid nobis ac Ecclesiae^b a Domino praecipiatur, ut illi uno consensu obediamus. Non enim dubium est, quin cum Ecclesia optime consensuri simus si nos Domino per omnia obedientes praestemus. || Iam vero referre ad Apostolos traditionum originem¹, quibus hactenus oppressa est Ecclesia^c, merae fuit^d imposturae: quando tota in hoc incumbit Apostolorum doctrina, ne novis observationibus onerentur conscientiae, aut Dei cultus nostris inventionibus contaminetur. Deinde^e siqua historiis vetustisque monumentis inest fides, Apostolis non ignotum modo, sed inauditum fuit quod illis tribuunt. Nec garriant, pleraque eorum placita usu et moribus recepta fuisse, quae scriptis tradita non fuerunt^f. Illa scilicet quae Christo adhuc vivente intelligere non poterant: post eius autem ascensum Spiritus sancti revelatione didicerint². || De eius loci interpretatione^g alibi visum est³. || Quod ad praesentem causam satis est, ridiculos profecto se^h faciunt, dum ingentia illa mysteria, quae tanto tempore Apostolis incomperta fuerint, partim observationes esse fingunt aut Iudaicas aut Gentiles (quarum illae inter Iudaeos, hae vero apudⁱ Gentes omnes promulgatae^k multo ante fuerant) partim ineptas gesticulationes et inanes^l ceremoniolas, quas insulsi sacrificuli, qui nec nare sciunt, nec literas, perquam rite peragunt: imo quas pueri et moriones adeo apposite effingunt, ut videri possit nullos esse magis idoneos talium sacrorum antistites^m. || Si nullae essent historiae, ex re tamen ipsa aestimarent sani homines, non subito erupisse in Ecclesiam tantam rituum et observationum congeriem, sed sensim obrepsisse. Nam quum sanctiores illi Episcopi, qui Apostolis aetate 182 proximi fuerunt, nonnulla instituissent, quae ad ordinem ac disciplinam pertinebant: subsequuti postea sunt homines, alii post alios, neque satis considerati et nimis curiosi ac cupidi: quorum ut quisque posterior erat, ita stulta aemulatione cum suis decessoribus certavit ne rerum novarum inventione cederet. Et quia periculum erat ne brevi obsolescerent sua inventa, ex quibus laudem ad posteros affectabant, in exigenda eorum observatione erant multo rigidiores. Haec κακοζηλία^a bonam istorum rituum partem nobis peperit, quos isti pro Apostolicis nobis venditant. Atque^b id quoque historiae testantur.

18. Parquoy puis qu’on ne peut excuser d’impieté toutes les inventions qu’on defend sous l’authorité de l’Eglise: il est facile d’inferer que faussement elles sont imputées à l’Eglise. A ceste cause nous combattons hardiment contre ceste tyrannie des traditions humaines, qui sont obtenues sous le tiltre de l’Eglise. Car nous ne mesprisons point l’Eglise, comme noz adversaires pour nous rendre odieux nous reprochent faussement: mais nous luy attribuons la louange d’obeissance, laquelle est la plus grande qu’elle sauroit desirer. Eux-mesmes sont outrageusement injurieux contre l’Eglise, la faisant rebelle contre son Seigneur: d’autant que selon leur dire, elle a trangressé le commandement de Dieu. Encore que je ne mette en avant que c’est une grande impudence et malice à eux, d’objecter continuellement la puissance de l’Eglise, et cependant laisser derriere et dissimuler quel mandement elle a de Dieu, et quelle obeissance elle luy doit. Mais si nous desirons comme il appartient de consentir avec l’Eglise, il nous faut plustost regarder et considerer ce qui nous est commandé de Dieu, et à toute l’Eglise pareillement, afin que d’un commun accord nous luy obeissions. Car il ne faut aucunement douter que n’accordions tres bien avec l’Eglise, si en tout et par tout nous nous rendons obeissans à Dieu. Touchant ce qu’ils disent l’origine de leurs traditions estre descendue des Apostres, ce sont pures tromperies: veu que toute la doctrine des Apostres tend à ce but, que les consciences ne soyent chargées de nouvelles traditions: et que la religion Chrestienne ne soit contaminée par noz inventions. Et s’il faut croire aux histoires anciennes, ce qu’ils attribuent aux Apostres ne leur a pas seulement esté incognu, mais jamais n’en ouyrent parler. Et ne faut qu’ils babillent, que beaucoup de constitutions des Apostres ont esté receues par usage, qui ne furent jamais escrites: c’est assavoir des choses qu’ils ne pouvoyent entendre devant la mort de Jesus Christ, lesquelles ils ayent apprises depuis son ascension par revelation du sainct Esprit. Nous avons desja cy dessus exposé ce passage. Quant est pour le propos que nous traitons, ils se font bien ridicules, quand en voulant declairer quels sont ces grans mysteres qui ont si long temps esté incogneuz aux Apostres, ils proposent en partie des ceremonies prinses et meslées de celles lesquelles au paravant avoyent esté vulgaires entre les Juifs et Gentils, en partie des folles singeries et sottes ceremonies, lesquelles des asnes de Prestres, qui ne savent n’aller ne parler, savent toutes par cœur: et mesme lesquelles les fols et les enfans contrefont si proprement, qu’on diroit qu’ils en ont toute la science en leur teste. Si nous n’avions nulles histoires, toutesfois il n’y a homme de sain jugement qui ne jugeast qu’une telle multitude de ceremonies n’est point venue tout d’un coup en l’Eglise, mais que petit à petit elle a esté introduite. Car comme ainsi soit que les bons Evesques preschans du temps des Apostres, eussent fait aucunes sainctes ordonnances appartenantes à l’ordre et la police, leurs successeurs estans gens inconsiderez et convoiteux de choses nouvelles, y ont voulu adjouster chacun son loppin l’un apres l’autre: les derniers ont toujours voulu surmonter leurs predecesseurs. Davantage, pource qu’il y avoit danger que leurs inventions, par lesquelles ils vouloyent acquerir bruit et renommée, ne s’en allassent incontinent à val l’eau, ils ont usé de plus grande rigueur que ne faisoyent point les premiers, pour contreindre le peuple à les observer. Ceste folle imitation et perverse, où chacun a voulu estre aussi vaillant que son compagnon à forger quelque nouveauté, nous a engendré la plus grand’part des ceremonies que noz Papistes du jourdhuy veulent qu’on tienne pour ordonnances Apostoliques. Mais, comme nous avons dit, les histoires nous en rendent suffisant tesmoignage.

18. For this reason we freely censure that tyranny of human traditions, which is imposed upon the world under the name of the Church. Nor do we hold the Church in contempt, as our adversaries, in order to render us obnoxious, falsely assert. We allow it the praise of obedience, than which no higher praise can be given. On the contrary, they are themselves the most outrageous violators of the Church, which they represent as guilty of rebellion against the Lord, when they pretend that it has gone beyond what was permitted by the word of God; to say nothing of the combination of impudence and wickedness discovered in their incessant vociferations respecting the authority of the Church, while they take no notice of the command of the Lord, or of the obedience due from the Church to that command. But if we desire, as we ought, to agree with the Church, it will be best for us to observe and remember what commands are given by the Lord, equally to us and to the whole Church, that we may all obey him with one consent. For there is no doubt that we shall fully agree with the Church, if we show ourselves in all things obedient to the Lord. Now, to attribute to the apostles the origin of the traditions which have hitherto oppressed the Church, is a mere imposture; for the whole tendency of the doctrine of the apostles was, that men’s consciences should not be burdened 382with new observances, or the worship of God contaminated with human inventions. Besides, if there be any credit due to ancient histories and records, the apostles not only never knew, but never even heard of that which is ascribed to them. Nor let it be pretended, that the greatest part of their Constitutions were received in use and commonly practised, which were never committed to writing; namely, those things which, during the life of Christ, they were not able to understand, but which after his ascension, they learned from the revelation of the Holy Spirit. The meaning of that passage we have already examined. With respect to the present subject, we may observe, they make themselves truly ridiculous by maintaining that those great mysteries, which were so long unknown to the apostles, consisted partly of Jewish or heathen ceremonies, of which the former had long before been promulgated among the Jews, and the latter among the heathen, and partly of foolish gesticulations and unmeaning rites, which stupid priests, who scarcely know how to walk or speak, perform with the greatest exactness, and which even infants and fools counterfeit so well, that it might be thought there were no more suitable ministers of such solemnities. If there were no histories, yet men of sound judgment would conclude from the thing itself, that such a vast multitude of rites and observances did not break into the Church all on a sudden, but that they must have been introduced by degrees. For when those holy bishops, who were the immediate successors of the apostles, had made some appointments relating to order and discipline, they were followed by a series of others, who had too little consideration, and too much curiosity and cupidity, of whom every one in succession vied with his predecessors, from a foolish emulation to excel them in the invention of new observances. And because there was danger that their inventions, by which they desired to obtain the praises of posterity, might in a short time be disused, they were the more rigid in enforcing the observance of them. This foolish and perverse imitation has been the source of most of those rites which the Romanists urge upon us as apostolic. And this is also attested by various histories.

18. Answer continued.

For this reason we freely inveigh against that tyranny of human traditions which is haughtily obtruded upon us in the name of the Church. Nor do we hold the Church in derision (as our adversaries, for the purpose of producing obloquy, unjustly accuse us), but we attribute to her the praise of obedience, than which there is none which she acknowledges to be greater. They themselves rather are emphatically injurious to the Church, in representing her as contumacious to her Lord, when they pretend that she goes farther than the word of God allows, to say nothing of their combined impudence and malice, in continually vociferating about the power of the Church, while they meanwhile disguise both the command which the Lord has given her, and the obedience which she owes to the command. But if our wish is as it ought to be, to agree with the Church, it is of more consequence to consider and remember the injunction which the Lord has given both to us and to the Church, to obey him with one consent. For there can be no doubt that we shall best agree with the Church when we show ourselves obedient to the Lord in all things. But to ascribe the origin of the traditions by which the Church has hitherto been oppressed to the apostles is mere imposition, since the whole substance of the doctrine of the apostles is, that conscience must not be burdened with new observances, nor the worship of God contaminated by our inventions. Then, if any credit is to be given to ancient histories and records, what they attribute to the apostles was not only unknown to them, but was never heard by them. Nor let them pretend that most of their decrees, though not delivered in writing, were received by use and practice, being things which they could not understand while Christ was in the world, but which they learned after his ascension, by the revelation of the Holy Spirit. The meaning of that passage has been explained elsewhere (Chap. 8 sec. 14). In regard to the present question, they make themselves truly ridiculous, seeing it is manifest that all those mysteries which so long were undiscovered by the apostles, are partly Jewish or Gentile observances, the former of which had anciently been promulgated among the Jews, and the latter among all the Gentiles, partly absurd gesticulations and empty ceremonies, which stupid priests, who have neither sense nor letters, can duly perform; nay, which children and mountebanks perform so appropriately, that it seems impossible to have fitter priests for such sacrifices. If there were no records, men of sense would judge from the very nature of the case, that such a mass of rites and observances did not rush into the Church all at once, but crept in gradually. For though the venerable bishops, who were nearest in time to the apostles, introduced some things428pertaining to order and discipline, those who came after them, and those after them again, had not enough of consideration, while they had too much curiosity and cupidity, he who came last always vying in foolish emulation with his predecessors, so as not to be surpassed in the invention of novelties. And because there was a danger that these inventions, from which they anticipated praise from posterity, might soon become obsolete, they were much more rigorous in insisting on the observance of them. This false zeal has produced a great part of the rites which these men represent as apostolical. This history attests.

18. Daarom strijden wij vrij tegen die tirannie der menselijke inzettingen, die ons onder de naam van kerk hoogmoedig wordt opgedrongen. Immers wij bespotten de kerk niet, gelijk onze tegenstanders, om haat jegens ons te verwekken, onbillijk liegen; maar wij kennen haar de lof der gehoorzaamheid toe, de grootste lof, die ze kent. Zij zelf doen veeleer de kerk hevig ongelijk, daar ze haar wederspannig maken tegen haar Here, doordat ze zeggen, dat ze verder gegaan is, dan haar door Gods Woord geoorloofd was. Om er maar van te zwijgen, dat het een in het oog lopende onbeschaamdheid is en een even grote boosheid, om voortdurend te schreeuwen over de macht der kerk en intussen te negeren, wat haar door de Here bevolen is en welke gehoorzaamheid zij aan het gebod des Heren verschuldigd is. Maar wanneer wij, zoals passend is, lust hebben om met de kerk overeen te stemmen, dan is dit daartoe meer dienstig, namelijk dat we er op letten en ons herinneren, wat ons en de kerk door de Here geboden wordt, opdat wij Hem eensgezind mogen gehoorzamen. Want het is niet twijfelachtig of wij zullen met de kerk zeer goed overeenstemmen, indien wij ons in alles de Here gehoorzaam betonen. Verder, dat ze de oorsprong der inzettingen, door welke de kerk tot nu toe onderdrukt is, tot de apostelen terugvoeren, dat is louter bedriegerij; want de gehele leer der apostelen legt zich hierop toe, dat de consciëntiën niet met nieuwe onderhoudingen belast worden, en dat de dienst van God niet door onze uitvindingen bezoedeld wordt. Bovendien, wanneer men de geschiedboeken en oude gedenkschriften enig geloof mag schenken, is hetgeen zij aan de apostelen toeschrijven, hun niet alleen onbekend geweest, maar hebben ze er ook nooit van gehoord. En laat hen nu niet bazelen, dat veel van hun leringen, die niet schriftelijk overgeleverd zijn, door het gebruik en de gewoonte zijn aanvaard, namelijk die leringen, die zij, toen Christus nog leefde, niet begrijpen konden, maar die ze na zijn hemelvaart door de openbaring des Heiligen Geestes geleerd hebben. De uitlegging van deze plaats hebben we elders besproken. Wat voldoende is voor het onderwerp, waarover we handelen: zij maken zich waarlijk belachelijk, daar vaststaat¹, dat die grote verborgenheden, die de apostelen zo lang onbekend zouden geweest zijn, deels Joodse of heidense onderhoudingen zijn, van welke de Joodse onder de Joden en de heidense onder alle heidenen lang tevoren bekend gemaakt waren, deels dwaze gebaren en ijdele ceremonietjes, welke de dwaze priesters, die van toeten noch blazen weten, heel knap volbrengen, ja welke kinderen en hansworsten zo keurig nabootsen, dat het zou kunnen schijnen, dat er geen geschikter priesters zijn voor zulke heilige handelingen. Indien er geen geschiedboeken waren, dan zouden mensen met gezond verstand toch uit de zaak zelf opmaken, dat een zo grote hoop van ceremoniën en onderhandelingen niet plotseling in de kerk is binnengekomen, maar langzamerhand ingeslopen is. Want daar de meer heilige bisschoppen, die wat de tijd betreft het naast aan de apostelen geweest zijn, sommige dingen ingesteld hadden, die betrekking hadden op de orde en de tucht, zijn er later mensen gevolgd, de een na de ander, die niet genoeg bezonnen waren en al te bemoeiziek en begerig, en van wie een ieder, naarmate hij later leefde, met des te dwazer naijver met zijn voorgangers wedijverde om hen te overtreffen in het uitvinden van nieuwe dingen. En omdat het gevaar bestond, dat hun uitvindsels, uit welke zij bij het nageslacht roem zochten te behalen, in korte tijd in onbruik zouden geraken, waren ze in het eisen van hun onderhouding veel gestrenger. Deze verkeerde navolging heeft een groot deel van hun ceremoniën voor ons voortgebracht, die zij ons opdringen als inzettingen der apostelen. En dit betuigen ook de geschiedboeken.

18. Die römischen Satzungen gehen nicht auf die Apostel zurück, auch nicht auf die "apostolische Tradition"

Aus diesem Grunde gehen wir auf diese Tyrannei menschlicher Satzungen, die uns unter dem Namen der „Kirche“ hochfahrend aufgedrungen wird, unbefangen vor. Denn es ist nicht so, wie unsere Widersacher es unbillig erlügen, um uns verhaßt zu machen: wir treiben nicht etwa mit der Kirche Spott, sondern wir zollen ihr das Lob des Gehorsams - und ein größeres Lob kennt sie nicht! vielmehr tun unsere Widersacher der Kirche bitteres Unrecht; denn sie stellen sie als widerspenstig gegen ihren Herrn dar, indem sie so tun, als ob sie weiter gegangen wäre, als es ihr durch des Herrn Wort erlaubt war. Ich will noch davon schweigen, was für eine augenfällige Unverschämtheit, verknüpft mit einer ebensolchen Niederträchtigkeit, es ist, wenn man immerfort von der „Gewalt der Kirche“ ein großes Geschrei macht, unterdessen aber davon schweigt, was der Kirche von dem Herrn aufgetragen und welchen Gehorsam sie der Weisung des Herrn schuldig ist. Wenn wir aber, wie es billig ist, den Willen haben, mit der Kirche in Eintracht zu leben, dann gehört dazu vielmehr dies, daß wir darauf sehen und uns daran erinnern, was uns und der Kirche von dem Herrn vorgeschrieben wird, damit wir ihm in einer Eintracht gehorchen! Denn es steht außer Zweifel, daß wir mit der Kirche aufs beste in Eintracht leben werden, wenn wir uns dem Herrn in allen Dingen gehorsam erweisen.

Wenn unsere Widersacher nun aber den Ursprung der Satzungen, von denen die Kirche bislang unterdrückt worden ist, auf die Apostel zurückführen, so ist das eitel Betrug. Denn die ganze Lehre der Apostel geht darauf aus, daß die Gewissen nicht mit neuen Aufsätzen beschwert werden und die Verehrung Gottes nicht durch unsere Fündlein besudelt wird. Zudem: wenn man den Geschichtsbüchern und den alten Urkunden einige Glaubwürdigkeit beimessen muß, so ist den Aposteln das, was unsere Widersacher ihnen beilegen, nicht nur unbekannt, sondern unerhört gewesen.

Die Papisten sollen auch nicht schwatzen, sehr viele Lehren der Apostel seien eben durch Übung und Gewohnheit zur Annahme gelangt, während sie schriftlich nicht überliefert wären; das seien nämlich jene, die sie, als Christus noch lebte, noch nicht zu begreifen vermocht, nach seiner Himmelfahrt aber durch Offenbarung des Heiligen Geistes gelernt hätten, von der Auslegung der hier herangezogenen Stelle (Joh. 16,12f.) haben wir bereits anderwärts gesprochen (Kap. 8, Sektion 8 und 13). Für die jetzt zur Erörterung stehende Sache genügt dies: 817 unsere Widersacher machen sich ja wahrhaftig selber lächerlich, indem sie aus jenen gewaltigen Geheimnissen, die den Aposteln so lange Zeit hindurch unbekannt gewesen sein sollen, teils jüdische oder heidnische Gebräuche machen - wo doch die einen bei den Juden, die anderen bei den Heiden schon lange vorher bekanntgemacht waren -, teils auch närrische Gebärden und sinnlose Zeremonien, die alberne Priester, die von Tuten und Blasen keine Ahnung haben, durchaus nach allen Regeln der Kunst zu üben vermögen, ja, die gar Kinder und Narren so geschickt nachmachen, daß man den Eindruck gewinnen könnte, es gäbe gar keine geeigneteren Meister zu solchen heiligen Handlungen! Selbst wenn es keine Geschichtsbücher gäbe, so würden verständige Leute doch aus den Tatsachen selbst heraus zu dem Urteil gelangen, daß ein so großer Haufen von Zeremonien und Gebräuchen nicht auf einmal in der Kirche eingerissen ist, sondern sich nach und nach eingeschlichen hat. Denn nachdem die heiligeren Bischöfe, die den Aposteln der Zeit nach am nächsten standen, bereits einige Einrichtungen getroffen hatten, die sich auf Ordnung und Zucht bezogen, sind dann hernach, einer nach dem anderen, Leute gefolgt, die nicht besonnen genug, dazu auch gar zu vorwitzig und leidenschaftlich waren, und die haben nun, je später sie auftraten, in um so törichterer Eifersucht mit ihren (jeweiligen) Vorgängern gewetteifert, um ihnen nur ja nicht in der Ausklügelung von Neuerungen nachzustehen. Und weil die Gefahr bestand, daß ihre Fündlein in kurzer Zeit in Abgang gerieten, während sie doch aus ihnen bei den Nachkommen Ruhm zu erlangen trachteten - so waren sie in der Forderung nach Beobachtung ihrer Fündlein viel schärfer. Diese verkehrte Nacheiferung hat uns einen guten Teil jener Gebräuche eingetragen, die uns die Papisten als apostolisch verkaufen wollen. Eben das bezeugen auch die Geschichtsbücher.

18. Menslike tradisies het nie werklik by die apostels ontstaan nie en het geen plek in die ware kerk nie

Om hierdie rede vaar ons met vrymoedigheid uit teen daardie tirannie 1484 van menslike tradisies wat hooghartig onder die naam van die kerk onder ons ingevoer word. Ons bespot die kerk trouens nie soos ons teenstanders onbillik ’n leuen vertel om haat teen ons aan te blaas nie,⁸¹ maar ons gun die kerk die lof dat dit gehoorsaam moet word - en dit erken geen lof groter as dit nie.⁸² Hulle doen die kerk eerder ’n verskriklike onreg aan wanneer hulle die kerk weerspannig maak teen sy Here deur die versinsel te skep dat die kerk verder gegaan het as wat die Woord van God hom toegelaat het. Laat ek maar swyg daaroor dat dit uitsonderlike verwaandheid met eweveel kwaadwilligheid is om gedurig oor die mag van die kerk te skreeu maar intussen geen ag te slaan op wat die Here die kerk gebied het en watter gehoorsaamheid dit aan die Here se gebod verskuldig is nie. Maar as ons van plan was om in eensgesindheid met die kerk saam te stem soos dit ons betaam, is dit vir ons onderwerp van groter belang om te sien en te onthou wat die Here ons sowel as die kerk gebied, naamlik dat ons Hom eensgesind moet gehoorsaam. Daar bestaan trouens geen twyfel daaroor dat ons ten beste eensgesindheid met die kerk sal hê as ons in alles gehoorsaamheid aan die Here sal bewys nie.

Dit is inderdaad louter bedrog dat hulle die oorsprong van hulle tradisies waarmee die kerk tot dusver onderdruk is, na die apostels terugvoer.⁸³ Die hele leer van die apostels is trouens hierop gerig om nie ons gewetens met nuwe insettinge te belas of die diens aan God met ons uitvindings te besoedel nie. Verder, as daar enige geloofwaardigheid aan die geskiedenisse en ou dokumente geheg kan word, was dit wat hulle aan die apostels heg, nie alleen aan hulle onbekend nie maar hulle het ook nie daarvan gehoor nie.

Hulle moet ook nie klets dat die meeste van die apostels se beslissings wat nie op skrif gestel is nie, deur gebruik en gewoonte aanvaar is nie. Dit is naamlik daardie leerstellinge wat hulle nie kon verstaan toe Christus nog geleef het nie, maar wat hulle na sy hemelvaart deur die openbaring van die Heilige Gees geleer het.⁸⁴ Ons het die vertolking van daardie Skrifverwysing reeds elders ondersoek.⁸⁵ Vir die huidige onderwerp is dit voldoende dat hulle hulle inderdaad belaglik maak wanneer hulle hulle verbeel dat sulke ontsaglike verborgenhede wat so ’n lang tyd aan die apostels onbekend was, gedeeltelik instellings van die Jode of die heidene is. Hiervan was die een alreeds baie lank gelede onder die Jode en die ander onder al die heidene algemeen bekend.

1485 Gedeeltelik is dit sinnelose gebare en holklinkende seremonietjies wat soutelose offerpriestertjies wat geen swem of letters ken nie,⁸⁶ uiters plegtig verrig. Ja, dit is seremonies wat kinders en morone so paslik uitbeeld dat dit sou kon lyk asof daar nie geskikter priesters vir sulke heilige handelinge as hulle is nie!

Selfs al sou daar geen geskiedenisse bestaan het nie, sou mense met gesonde verstand nog uit die werklikheid kon aflei dat so ’n groot hoop ritusse en instellings nie somaar skielik in die kerk uitgebars het nie maar dat dit geleidelik ingesluip het. Want hoewel baie heilige biskoppe wat die naaste aan die tyd van die apostels was, sekere instellings  geskep het wat op die orde en die dissipline betrekking gehad het, het na hulle die een mens na die ander gekom wat nie versigtig genoeg nie en te nuuskierig en eergierig was. En hoe later elkeen van hulle gekom het, het hulle in dwase naywer met hulle voorgangers gewedywer om nie in die uitvinding van nuwighede vir hulle agteruit te staan nie. En omdat die gevaar bestaan het dat hulle uitvindings binnekort tot niet sou gaan, was hulle baie strenger om dit te vereis omdat hulle daardeur lof by die nageslag gesoek het. Hierdie afguns⁸⁷ het ’n groot deel van daardie ritusse vir ons voortgebring en hulle loop nou daarmee as apostoliese instellings te koop. En dit is ook die geskiedenis se getuienis.

18. Таким образом, невозможно снять обвинение в нечестии со всех наших противников, которые отстаивают свои измышления, прикрываясь авторитетом Церкви. Отсюда легко сделать вывод, что эти измышления приписываются Церкви ложно. По этой причине мы решительно выступаем против тирании человеческих традиций, утвердившихся под прикрытием имени Церкви. Ибо мы отнюдь не презираем Церковь, как в том недобросовестно обвиняют нас наши противники, желая вызвать ненависть к нам (Eck J. Op. cit., 13, E 7a.), но возносим ей хвалу в повиновении - большую, чем такую, которую она когда-либо знала. Это они наносят чудовищное оскорбление Церкви, представляя её мятежницей против Господа, преступившей, по их же словам, заповедь Бога. Я уже не говорю, что с их стороны крайне бесстыдно и нечестиво постоянно кивать на власть Церкви и в то же время умалчивать о том, какую заповедь имеет Церковь от Бога и какое повиновение она должна Ему оказывать. Но если мы хотим пребывать в истинном согласии с Церковью, нам прежде всего надлежит рассмотреть, что заповедал Бог нам и своей Церкви, дабы по общему согласию повиноваться Ему. Ибо не подлежит сомнению, что мы пребудем в полном согласии с Церковью, если всегда и во всём будем покорны Богу.

Что касается утверждения об апостольском происхождении их преданий, то это чистой воды обман. Всё учение апостолов направлено к одной цели - не обременять души людей новыми традициями и уберечь христианскую веру от заражения человеческими измышлениями. И если верить древним историческим повествованиям, апостолы не только не знали о тех вещах, какие им приписывают наши противники, но и не слыхали о них.

И пусть они не бормочут нам о том, что многие апостольские конституции были приняты в силу обычая, а не в результате письменной передачи. Речь идёт о вещах, которые апостолы не могли вместить прежде смерти Иисуса Христа, однако постигли потом, по сошествии на них откровения Св. Духа. Выше мы уже разъяснили это место. Что касается предмета, излагаемого нами сейчас, наши противники выставляют себя на посмешище, когда пытаются объяснить, что это за великие таинства, столь долго неведомые апостолам, и при этом указывают на обряды, которые отчасти заимствованы и наметаны из тех, что некогда были распространены у евреев и язычников, а отчасти представляют собой нелепые обезьяньи ужимки и несуразные церемонии, наизусть заученные тупыми священниками, ничего не смыслящими в них. Дети и дурачки перенимают эти ужимки так похоже, что можно подумать, будто они постигли их высокий смысл.

Но даже если бы у нас не было никаких исторических свидетельств, всякий здравомыслящий человек рассудил бы, что такое множество обрядов появилось в Церкви не вдруг, а вводилось постепенно. Если благочестивые епископы апостольских времён обнародовали некоторые святые законы относительно церковного порядка и устроения, то их преемники, люди неразумные и жадные до новизны, пожелали внести каждый свою долю; причем последующие неизменно стремились превзойти предыдущих. А поскольку существовала опасность, что их измышления, с помощью которых они надеялись стяжать честь и славу, будут вскоре преданы забвению, они прибегли к чрезвычайной, неведомой первым епископам строгости, дабы принудить народ к соблюдению их нововведений. Это безумное и дурное взаимное подражание, при котором каждый хотел иметь такую же смелость на нововведения, как и его коллега, породило большую часть обрядов, ныне выдаваемых папистами за апостольские установления. Как уже было сказано, исторические документы убедительно свидетельствуют об этом.

19. Ne omnium catalogum texendo simus nimium prolixi, uno exemplo contenti erimus. In Coena Domini administranda fuit sub Apostolis magna simplicitas. Proximi successores ad ornandam mysterii dignitatem aliquid addiderunt quod non esset improbandum. Sed postea supervenerunt stulti illi imitatores, qui varia frustula subinde consuendo, hunc quem in Missa videmus sacerdotis vestitum, haec altaris ornamenta, has gesticulationes et totam rerum^c inutilium supellectilem nobis composuerunt. Atqui obiiciunt fuisse hanc olim persuasionem, quae in Ecclesia universa uno consensu fierent, ab ipsis Apostolis prodiisse. Cuius rei Augustinum citant testem^d. Ego vero non aliunde quam ex ipsius Augustini verbis solutionem afferam. Quae toto (inquit) terrarum orbe servantur, vel ab ipsis Apostolis, vel Conciliis generalibus, quorum est saluberrima in Ecclesia authoritas, statuta esse intelligere licet: sicuti quod Domini passio et resurrectio et in caelum ascensus^e et adventus Spiritus sancti anniversaria solennitate celebrantur. Et siquid aliud tale occurrerit quod servatur ab universa, quacunque se diffundit, Ecclesia [Epist. 118]¹. Quum tam pauca enumeret exempla, quis non videat eum ad authores fide et reverentia dignos referre voluisse usitatas tunc observationes, nonnisi^f simplices illas et raras et sobrias quibus Ecclesiae ordinem contineri utile est? Quantum autem hoc ab eo distat, quod Romanenses magistri extorquere volunt, ut nulla sit apud eos ceremoniola quae non pro Apostolica censeatur? 183

19. A fin que nous ne soyons trop longs à en faire un long recit, contentons nous d’un exemple. Les Apostres ont usé d’une grande simplicité en administrant la Cene de nostre Seigneur: les prochains successeurs, pour orner la dignité du mystere, ont adjousté quelques façons de faire, lesquelles n’estoyent point du tout à condamner. Mais depuis sont survenuz d’autres singes, qui ont eu une folle affectation de coudre piece sur piece: et ainsi ont composé tant les accoustremens du Prestre que les parements de l’autel, et le badinage et jeu de farce que nous voyons à present à la Messe, avec tout le reste de bagage. Mais les Papistes ont encores une objection, que de toute ancienneté on a eu cela pour resolu, que ce qu’on tenoit en l’Eglise universelle d’un commun accord, estoit procedé des Apostres, comme sainct Augustin le testifie. Je ne leur bailleray autre solution que de la bouche de sainct Augustin: Toutes les choses, dit-il, qu’on garde en tout le monde, il est à juger qu’elles ont esté ordonnées par les Apostres ou par les Conciles universels, desquels l’authorité est tres-utile en l’Eglise: comme ce qu’on celebre annuellement la memoire de la passion et resurrection de nostre Seigneur, item, son ascension au ciel, et la Pentecoste: et s’il y a encore quelque chose semblable qui se garde en toute l’Eglise, par tout où elle a son estendue au monde¹⁰³. Puis qu’il allegue tant peu d’exemples, n’est-il pas facile de voir qu’il n’a pas voulu authoriser les observations qui estoyent pour lors, sinon celles qui estoyent sobrement instituées et en petit nombre, et lesquelles estoyent utiles pour conserver l’ordre de l’Eglise avec simplicité? Or c’est bien loin de ce que pretendent les Romanisques, qu’il n’y ait si petit fatras de ceremonies entre eux, qui n’ait esté estably par l’authorité des Apostres.

19. To avoid too much prolixity in composing a catalogue of them all, we shall content ourselves with one example. In the administration of the Lord’s supper, the apostles used great simplicity. Their immediate successors, to adorn the dignity of the mystery, added some forms which were not to be altogether condemned. Afterwards followed those foolish imitators, who, by adding various fragments from time to time, at length formed those vestments of the priests, those ornaments of the altar, those gesticulations, and all that apparatus of useless 383things, which we see in the mass. But they object that it was an ancient opinion, that whatever was done with the common consent of the universal Church, had originated from the apostles. In proof of this, they cite the testimony of Augustine. I shall give them no other answer than in the words of Augustine himself. “Those things which are observed throughout the world,” says he, “we may understand to have been ordained, either by the apostles themselves, or by general councils, whose authority is very useful in the Church; as that the sufferings, resurrection, and ascension of our Lord, and the descent of the Holy Spirit, are celebrated by solemn anniversaries; and if there be any thing else of a similar kind observed by the universal Church wherever it has extended itself.” When he enumerates so few examples, who does not see that he intended to attribute to authors worthy of credit and reverence the observances which were then in use, and none but those simple, rare, and sober ones, which are useful in preserving the order of the Church? But how distant is this passage from the conclusion the Roman doctors would extort from it, that there is not the most insignificant ceremony among them which ought not to be considered as resting on the authority of the apostles!

19. Illustration taken from the simple administration of the Lord’s Supper, under the Apostles, and the complicated ceremonies of the Papists.

And not to become prolix, by giving a catalogue of all, we shall be contented with one example. Under the apostles there was great simplicity in administering the Lord’s Supper. Their immediate successors made some additions to the dignity of the ordinance, which are not to be disapproved. Afterwards came foolish imitators, who, by ever and anon patching various fragments together, have left us those sacerdotal vestments which we see in the mass, those altar ornaments, those gesticulations, and whole farrago of useless observances.¹ But they object, that in old time the persuasion was, that those things which were done with the consent of the whole Church proceeded from the apostles. Of this they quote Augustine as a witness. I will give the explanation in the very words of Augustine. “Those things which are observed over the whole world we may understand to have been appointed either by the apostles themselves, or by general councils, whose authority in the Church is most beneficial, as the annual solemn celebration of our Lord’s passion, resurrection, and ascension to heaven, and of the descent of the Holy Spirit, and any other occurrence observed by the whole Church wherever it exists” (August. Ep. 118). In giving so few examples, who sees not that he meant to refer the observances then in use to authors deserving of faith and reverence;—observances few and sober, by which it was expedient that the order of the Church should be maintained? How widely does this differ from the view of our Roman masters, who insist that there is no paltry ceremony among them which is not apostolical?

19. En opdat wij door het opsommen van alle ceremoniën niet al te wijdlopig zouden worden, zullen wij met één voorbeeld tevreden zijn. Bij het bedienen van het Avondmaal des Heren werd onder de apostelen grote eenvoud in acht genomen. De onmiddellijke opvolgers hebben ter versiering van de waardigheid van het sacrament iets toegevoegd, dat niet af te keuren was. Maar daarna zijn die dwaze navolgers gekomen, die door nu en dan verschillende stukjes er bij te voegen dit gewaad van de priester, dat we nu bij de mis zien, deze versierselen van het altaar, deze gebaren en dat ganse geraad van onnutte dingen voor ons hebben saamgesteld. Maar zij werpen ons tegen, dat men vroeger deze overtuiging had, dat alles, wat in de ganse kerk eensgezind geschiedde, van de apostelen zelf afkomstig was. En daarvan halen ze Augustinus als getuige aan. Maar ik zal van nergens elders dan uit de woorden van Augustinus zelf de weerlegging aanvoeren. "Hetgeen in de gehele wereld onderhouden wordt," zegt hij¹, "daarvan kan men inzien, dat het of door de apostelen zelf, of door de algemene conciliën, wier gezag in de kerk zeer heilzaam is, is ingesteld; bij voorbeeld dat het lijden des Heren en zijn opstanding en zijn hemelvaart en de komst van de Heilige Geest door een jaarlijks feest worden gevierd, en zo er iets dergelijks is, dat door de ganse kerk, waarheen ze zich ook uitstrekt, wordt onderhouden." Wie zou, waar hij zo weinig voorbeelden opnoemt, niet zien, dat hij de toen gebruikelijke onderhoudingen, namelijk slechts de eenvoudige en weinige in getal en sobere, in welke het nuttig is, dat de orde der kerk vervat wordt, heeft willen betrekken op auteurs, die geloof en eerbied waardig zijn? En hoeveel verschilt hiervan hetgeen de Roomse meesters willen afpersen, namelijk dat er bij hen geen enkel ceremonietje is, dat niet voor apostolisch moet gehouden worden!

19.

Aber wenn wir von allen Zeremonien ein Register zusammenstellen wollten, so würden wir gar zu sehr ins Weite geraten. Um das zu vermeiden, wollen wir uns mit einem einzigen Beispiel begnügen. In der Bedienung des Heiligen Abendmahls bestand unter den Aposteln große Einfachheit. Ihre nächsten Nachfolger haben zum Preis der Würde des Geheimnisses (Sakraments) einiges hinzugefügt, das nicht zu mißbilligen wäre. Aber hernach sind jene närrischen Nachmacher dazugekommen, die nach und nach die verschiedenartigen Stückchen zusammengeflickt und uns die Gewandung des Priesters, die wir in der Messe zu sehen bekommen, dazu auch den heutigen Altarschmuck, die heutzutage üblichen Gebärden und den ganzen Packen von unnützen Dingen zusammengestellt haben.

Jedoch werden unsere Widersacher den Einwand machen, es habe in alter Zeit die Überzeugung bestanden, daß alles, was in der gesamten Kirche in voller Einmütigkeit geschähe, von den Aposteln selbst ausgegangen sei. Dafür ziehen sie Augustin als Zeugen heran. Ich werde dagegen nirgendwo anders her als eben aus den Worten Augustins die Widerlegung vorbringen. „Was auf dem ganzen Erdkreis gehalten wird“, sagt er, „das läßt sich als von den Aposteln selbst oder von den allgemeinen Konzilien, deren Autorität in der Kirche sehr heilsam ist, festgesetzt erkennen: so zum Beispiel, daß das Leiden, die Auferstehung und Himmelfahrt des Herrn sowie die Ankunft des Heiligen Geistes mit jährlich wiederkehrenden Festen gefeiert werden, dazu kommt auch, was sonst in dieser Art vorgekommen ist, wenn es von der ganzen Kirche gehalten wird, soweit sie sich auch ausbreitet“ (Brief 54, an Januarius). Wer sollte, da Augustin nur so wenige Beispiele aufzählt, nicht bemerken, daß er den Wunsch gehabt hat, die damals üblichen Bräuche, und zwar nur jene einfachen, an Zahl geringen und schlichten, in welche die Ordnung der Kirche nützlicherweise verfaßt ist, auf Gewährsmänner zurückzuführen, die Glauben und Ehrfurcht verdienten? Wie weit aber ist das von dem entfernt, was die römischen 818 Meister erzwingen wollen, nämlich daß es bei ihnen keine geringe Zeremonie geben soll, die nicht als apostolisch gelten müßte!

19. ’n Voorbeeld van hoe die nagmaal langsamerhand deur menslike instellings ontaard het

Om te voorkom dat ons te langdradig sou wees deur ’n lys van al hulle instellings saam te flans, sal ons met een voorbeeld vir lief neem. In die tyd van die apostels moes die nagmaal met groot eenvoud bedien word. Hulle naaste opvolgers het iets bygevoeg om die waardigheid van die sakrament te versier - iets wat ons nie hoef af te keur nie. Maar later het daar onverwags onverstandige nabootsers gekom wat spoedig verskeie stukkies aangelap het, en die kleredrag van die priester wat ons by die Mis sien, die versierings van die altaar, hierdie gebare en ’n hele rits nuttelose dinge vir ons saamgeraap en geskraap het. En tog maak hulle beswaar dat die mense destyds oortuig was dat alles wat eendragtig in die kerk plaasgevind het, juis van die apostels afkomstig was. En hulle haal Augustinus as getuie daarvoor aan. Ek sal inderdaad nie van elders 1486 as uit Augustinus se woorde ’n oplossing aanbied nie. Hy sê: “Al die instellings wat oor die hele wêreld onderhou word, mag ons verstaan, is òf deur die apostels self òf deur algemene konsilies waarvan die gesag in die kerk uiters heilsaam is, ingestel. So word die lyding van die Here, sy opstanding, sy hemelvaart en die koms van die Heilige Gees jaarliks met plegtighede gevier en alles soortgelyks wat deur die hele kerk onderhou word waarheen dit ook al strek”.⁸⁸ Aangesien hy net so ’n paar voorbeelde opnoem, wie kan nie sien dat hy instellings wat toe in gebruik was, naamlik eenvoudige instellings wat seldsaam en nugter was waarmee dit voordelig was om orde in die kerk te handhaaf, onder die aandag van skrywers wat geloofwaardigheid en eerbied verdien het, te bring nie? Maar hoeveel verskil dit nie van dit wat die Roomse meesters van ons wil afpers nie, naamlik dat dat daar geen seremonietjie onder hulle is wat nie as apostolies gereken moet word nie?

19. Чтобы чрезмерно не затягивать наше изложение, ограничимся одним примером. Апостолы совершали Вечерю Господню очень просто. Их ближайшие преемники, дабы подчеркнуть величие таинства, добавили некоторые действия, отнюдь не заслуживающие порицания. Но потом явились обезьяны, охваченные несуразной страстью всё новых и новых добавлений. Так появились пышные облачения священников, украшение жертвенника, гримасы и ужимки того нелепого фарса, каким сегодня предстаёт перед нами месса с огромным числом ненужных вещей.

Однако паписты заявляют, что обычаи, по общему согласию разделяемые Вселенской Церковью, издревле было принято считать происходящими от апостолов, и ссылаются при этом на свидетельство св. Августина. На это я отвечу им словами самого св. Августина: «То, что соблюдается всем миром, надлежит считать установленным апостолами или Вселенскими Соборами, авторитет которых весьма полезен в Церкви. Таков, например, обычай ежегодно праздновать Страсти и Воскресение Господа нашего, Его Вознесение и Пятидесятницу; а также некоторые другие подобные обычаи, соблюдаемые во всей Церкви, везде, где она простирается в мире» (Августин. Письма, 54 (Януарию), I, 1 (MPL, XXXIII, 200)). Разве столь малое число примеров, приводимых св. Августином, не говорит о том, что он хотел узаконить соблюдение лишь тех принятых в его время установлений, которые, будучи скромными и немногочисленными, оказывались полезными для сохранения церковного порядка во всей его простоте? Но это весьма далеко от того, что заявляют в Риме: якобы среди их помпезных обрядов нет ни одного, который не был бы утверждён авторитетом апостолов.

20. Ne longior sim, unum tantum exemplum proferam. Siquis eos interroget unde aquam suam lustralem habeant, protinus respondent, Ab Apostolis. Quasi non hanc inventionem nescio cui Romano Episcopo tribuant historiae¹, qui si Apostolos adhibuisset in consilium, nunquam profecto contaminasset Baptismum alieno et intempestivo symbolo^a. Etsi nec mihi verisimile est, tam vetustam esse eius consecrationis originem quam illic scribitur. Quod enim dicit Augustinus quasdam suo tempore Ecclesias solennem Christi imitationem in lotione pedum refugisse, ne ad Baptismum ritus ille pertinere videretur [Epist. 118 ad. Ianuar.]^{b 2}, subindicat nullum fuisse lotionis genus quod cum Baptismo ullam haberet similitudinem. Quicquid sit, hoc a spiritu Apostolico profectum fuisse minime concedam, ut, dum quotidiano signo Baptismus in memoriam reducitur, quodammodo repetatur. Nec moror quod alibi ipse idem Augustinus alia quoque Apostolis adscribit. Nam quum nihil praeter coniecturas habeat, non debet ab ipsis de re tanta iudicium fieri. Postremo, ut etiam demus, illa quae commemorat ab aetate Apostolorum fluxisse, multum tamen interest instituasne aliquod pietatis exercitium quo libera conscientia utantur fideles: si autem non erit illis utilis usus, abstineant: an legem feras quae conscientias servitute illaqueet. Nunc vero a quocunque authore emanarint, postquam videmus in tantum abusum prolapsas esse, nihil obstat quominus sine ulla eius contumelia abrogemus: quando nunquam ita sunt commendatae ut perpetuo immobiles esse oporteat.

20. Pour cause de brieveté je produiray seulement un exemple. Si quelcun leur demande dont ils ont leur eau benite: ils respondront incontinent, que c’est des Apostres. Comme si les histoires ne racontoyent point que ça esté un Pape qui en a esté le premier inventeur: lequel s’il eust appellé les Apostres à son conseil, n’eust jamais contaminé le Baptesme par ceste ordure, voulant faire un memorial du Sacrement, qui n’a point esté ordonné sans cause pour estre une fois receu. Combien que ce ne m’est pas chose vraysemblable que l’origine en soit si ancienne que les histoires en font mention. Car sainct Augustin dit qu’aucunes Eglises de son temps reprouvoyent la ceremonie de laver les pieds le jour de la Cene, de peur qu’il ne semblast que cela appartint au Baptesme. En quoy il signifie qu’il n’y avoit lors nulle espece de lavement laquelle eust quelque similitude avec le Baptesme¹⁰⁴. Quoy qu’il en soit, je n’ay garde de conceder que cela soit jamais procedé de l’esprit des Apostres, d’user d’ablution quotidienne pour reduire en memoire le Baptesme, qui vaut autant à dire comme le reiterer. Et ne me chaut de ce que sainct Augustin en un autre passage attribue aussi bien aux Apostres d’autres observations. Car puis qu’il ne fait que deviner par conjectures, quel jugement pourroit-on asseoir là dessus, mesme des choses si grandes? Finalement, encores que j’accorde que les choses qu’il dit soyent descendues du temps des Apostres, si est-ce qu’il y a grande difference entre ordonner quelques exercices dont les fideles puissent user en liberté ou s’en abstenir, et faire des statuts pour lier estroitement les consciences. Toutesfois quiconque en ait esté l’autheur, puis qu’elles ont esté tirées en si grand abus, nous ne faisons nul deshonneur à iceluy en les abbatant, à cause de la corruption qui y est survenue: d’autant qu’elles n’ont jamais esté instituées à ceste intention qu’elles fussent perpetuelles.

20. Not to be too tedious, I will produce only one example. If any one inquire whence they have their holy water, they immediately answer, From the apostles. As if the histories did not attribute this invention to a bishop of Rome, who, if he had taken counsel of the apostles, would certainly never have contaminated baptism by a strange and unseasonable symbol. Though it does not appear to me probable that the origin of that consecration was so ancient as those histories state. For the observation of Augustine, that some Churches in his time rejected the custom of washing the feet as a solemn imitation of Christ, lest that ceremony might be supposed to have any reference to baptism, implies that there was no other kind of washing then practised which bore any resemblance to baptism. Be this as it may, I shall never admit it to have been a dictate of the spirit of the apostles, that baptism should be recalled to the memory by a daily ablution, which would be little else than a repetition of it. It is of no consequence that Augustine elsewhere ascribes other things also to the apostles; for as he has nothing but conjectures, no conclusion ought to be drawn from them on such an important subject. Lastly, though we should even grant, that those things which he mentions had been transmitted from the time of the apostles, yet there is a wide difference between instituting some pious exercise which believers may use with a free conscience, or if they find not profitable, may abstain from the use of it, and 384making laws to entangle their consciences with bondage. But whoever was their author, since we see that they have fallen into so great an abuse, nothing prevents our abolishing them without any disrespect to him; because they were never instituted in order to be perpetual and unalterable.

20. Another illustration from the use of Holy Water.

Not to be tedious, I will give only one example. Should any one ask them where they get their holy water, they will at once answer,—from the apostles. As if I did not know who the Roman bishop is, to whom history ascribes the invention, and who, if he had admitted the apostles to his council, assuredly never would have adulterated baptism by a foreign and unseasonable symbol; although it does not seem probable to me that the origin of that consecration is429so ancient as is there recorded. For when Augustine says (Ep. 118) that certain churches in his day rejected the formal imitation of Christ in the washing of feet, lest that rite should seem to pertain to baptism, he intimates that there was then no kind of washing which had any resemblance to baptism. Be this as it may, I will never admit that the apostolic spirit gave rise to that daily sign by which baptism, while brought back to remembrance, is in a manner repeated. I attach no importance to the fact, that Augustine elsewhere ascribes other things to the apostles. For as he has nothing better than conjecture, it is not sufficient for forming a judgment concerning a matter of so much moment. Lastly, though we should grant that the things which he mentions are derived from the apostolic age, there is a great difference between instituting some exercise of piety, which believers may use with a free conscience, or may abstain from if they think the observance not to be useful, and enacting a law which brings the conscience into bondage. Now, indeed, whoever is the author from whom they are derived, since we see the great abuses to which they have led, there is nothing to prevent us from abrogating them without any imputation on him, since he never recommended them in such a way as to lay us under a fixed and immovable obligation to observe them.

20. Om niet te langdradig te worden, zal ik slechts één voorbeeld aanbrengen. Wanneer men hun vraagt, vanwaar ze hun wijwater hebben, dan antwoorden zij terstond: van de apostelen. Alsof de geschiedboeken die uitvinding niet aan ik weet niet welke Roomse bisschop toeschreven, die, wanneer hij met de apostelen te rade was gegaan, zeker nooit de Doop met een vreemd en ontijdig teken zou bezoedeld hebben. Trouwens het lijkt mij ook niet waarschijnlijk, dat de oorsprong van die wijding zou oud is als daar beschreven wordt. Want hetgeen Augustinus zegt¹, dat in zijn tijd sommige kerken de plechtige navolging van Christus in de voetwassing vermeden hebben, opdat die ceremonie niet zou schijnen betrekking te hebben op de Doop, dat wijst er op, dat er geen enkele soort van wassing geweest is, die met de Doop enige gelijkenis had. Hoe dit ook zij, ik zal geenszins toegeven, dat dit uit de apostolische geest is voortgekomen, dat de Doop, wanneer hij door een dagelijks teken in herinnering gebracht wordt, enigermate herhaald wordt. En ik bekommer me er ook niet om, dat dezelfde Augustinus elders ook andere dingen aan de apostelen toeschrijft. Want daar hij niets heeft dan gissingen, moet daaruit over een zo belangrijke zaak niet geoordeeld worden. Ten slotte, ook al zouden wij toegeven, dat de dingen, die hij vermeldt, afkomstig zijn uit de tijd der apostelen, dan maakt het toch een groot onderscheid, of men enige oefening der vroomheid instelt, die de gelovigen met een vrij geweten kunnen gebruiken en waarvan ze zich, wanneer het gebruik niet nuttig voor hen is, kunnen onthouden, dan wel of men een wet maakt, die de consciëntiën in dienstbaarheid verstrikt. Maar daar we nu, van welke auteur ze ook afkomstig zijn, zien, dat ze tot een zo groot misbruik vervallen zijn, verhindert niets, dat we ze, zonder de auteur smaad aan te doen, afschaffen; want nooit zijn ze zo aanbevolen, dat ze voortdurend onaangetast moeten blijven.

20.

Um es nicht zu lang zu machen, will ich nur ein einziges Beispiel vorbringen. Wenn jemand die Römischen fragt, woher sie ihr „Weihwasser“ hätten, so antworten sie sogleich: von den Aposteln. Als ob die Geschichtsbücher dieses Fündlein nicht ich weiß nicht was für einem Bischof von Rom zuschrieben, der, wenn er die Apostel zu Rate gezogen hätte, die Taufe sicherlich nie und nimmer mit solchem ihr fremden und unangebrachten Merkzeichen besudelt hätte. Allerdings ist es mir auch nicht wahrscheinlich, daß dieser Weiheakt (mit dem Wasser) bereits zu so alter Zeit entstanden ist, wie man es in den Geschichtsbüchern darstellt. Denn Augustin sagt, zu seiner Zeit hätten einige Kirchen den nach Christi Vorbild geschehenden feierlichen Brauch der Fußwaschung vermieden, damit es nicht den Anschein hätte, als gehörte dieser zur Taufe (Brief 55, an Januarius); damit aber zeigt er mittelbar, daß es damals keinerlei Waschung gab, die mit der Taufe irgendeine Ähnlichkeit gehabt hätte. Wie dem auch sei, so werde ich jedenfalls unter keinen Umständen zugeben, daß es aus apostolischem Geiste hervorgegangen sei, daß man die Taufe vermittelst eines tagtäglich wiederkehrenden Zeichens ins Gedächtnis zurückruft und sie dadurch gewissermaßen wiederholt. Ich bekümmere mich auch nicht darum, daß der nämliche Augustin an anderer Stelle auch selbst manche anderen Dinge den Aposteln zuschreibt. Denn er hat nichts als Vermutungen, und deshalb darf man auf ihrer Grundlage in so wichtiger Sache kein Urteil fällen. Und schließlich: selbst wenn wir zugeben, die von ihm erwähnten Gebräuche rührten aus der Zeit der Apostel her, so besteht doch noch ein großer Unterschied, ob man irgendeine Übung für die Frömmigkeit einrichtet, die die Gläubigen mit freiem Gewissen ausführen, aber auch, wenn die Ausübung ihnen keinen Segen trägt, unterlassen können, oder ob man ein Gesetz aufstellt, das die Gewissen in Knechtschaft verstricken soll. Mag nun aber der, von dem diese Gebräuche ausgegangen sind, sein, wer er will, so sehen wir doch nun, daß sie in einen so schweren Mißbrauch verfallen sind, und deshalb steht nichts im Wege, daß wir sie, ohne ihrem Urheber damit Schande zu tun, abschaffen; denn sie haben nie und nimmer eine solche Empfehlung bekommen, daß sie etwa fort und fort unberührt weiterbestehen müßten!

20.   Wywater

Om nie te langdradig te wees nie, sal ek slegs een voorbeeld aanhaal. As iemand hulle sou vra na aanleiding waarvan hulle wywater het, sal hulle dadelik antwoord: “Van die apostels”. Net asof die geskiedenisse nie hierdie uitvinding aan die een of ander Roomse biskop toeskryf nie;⁸⁹ as hy die apostels geraadpleeg het, sou hy die doop inderdaad nooit met so ’n vreemde en onpaslike teken verontreinig het nie. En tog is dit vir my onwaarskynlik dat die wywater se oorsprong so oud is as wat daar beskryf word. Augustinus sê trouens dat sekere kerke in sy tyd die plegtige nabootsing van Christus in die afwassing van voete vermy het om te voorkom dat dit die indruk sou wek dat die ri tus iets met die doop te doen het.⁹⁰ Daarmee gee hy te kenne dat daar geen soort afwassing was wat enige ooreenstemming met die doop gehad het nie. Hoe dit ook al sy, ek sal glad nie toegee dat dit uit ’n apostoliese gees ontstaan het nie, naamlik dat die doop enigsins herhaal word wanneer dit deur ’n daaglikse teken in herinnering geroep word nie. Ek laat my ook nie daarmee ophou dat dieselfde Augustinus elders ook ander dinge aan die apostels toeskryf nie.Aangesien hy immers net daaroor gis, behoort so ’n belangrike saak nie bloot op grond daarvan beoordeel te word nie.

Ten slotte: selfs al sou ons toegee dat daardie instellings wat hy opnoem 1487 uit die tyd van die apostels gekom het, is daar nogtans ’n groot verskil daarin of jy enige godsvrugoefening instel wat gelowiges met ’n vry gewete kan toepas, en waarvan hulle hulle ook kan weerhou as die toepassing daarvan nie vir hulle enige nut het nie, en of jy ’n wet maak om hulle gewetens in slawerny te verstrik. Noudat ons sien dat dit in so ’n groot misbruik verval het, verhinder niks ons inderdaad om dit sonder enige belediging vir die insteller daarvan, wie hy ook al was, te herroep nie want die aanbeveling was nooit dat dit vir altyd moes bly geld nie.

20. Ради краткости приведу лишь один пример. Если спросить, откуда взялась у папистов их святая вода, они тут же ответят: от апостолов. Как будто не существует исторических свидетельств о том, что ее изобретателем был один из Римских епископов! И если бы он призвал себе в советчики апостолов, то никогда не запятнал бы Крещение подобной мерзостью, желая сделать его воспоминанием о некоем Таинстве, о котором чётко сказано, что оно совершается только один раз. Однако мне не кажется достоверным, что происхождение святой воды столь древнее, как это утверждают историки. Ибо св. Августин говорит, что в его время некоторые Церкви осуждали обряд омовения ног в день Вечери из опасения, как бы это омовение не показалось относящимся к Крещению (Августин. Письма, 55 (Януарию), XVIII, 33 (MPL,XXXIII, 220)). Это означает, что в те времена не существовало ни одного вида омовения, чем-либо напоминавшего Крещение. Как бы то ни было, я никоим образом не могу согласиться с тем, что обычай ежедневного омовения в памятование Крещения, равнозначный его повторению, происходит от апостолов. И мне нет дела до того, что в другом месте св. Августин приписывает апостолам другие установления. Поскольку это лишь его догадки, можем ли мы основывать на них наше суждение, когда речь идёт о столь важных вещах? Наконец, даже если согласиться с апостольским происхождением обычаев, о которых говорит св. Августин, существует большая разница между тем, чтобы предложить верующим действия, которым они могут свободно следовать или не следовать, и изданием статутов, связывающих совесть христиан.

Но кто бы ни был автором этих установлений, они выродились в такие чудовищные злоупотребления, что мы не нанесём ему бесчестья, протестуя против них по причине постигшей их порчи. Ибо они никогда не вводились с намерением сделать их вечными.

21. | Nec magnopere eos iuvat quod ad excusandam suam tyrannidem praetexunt Apostolorum exemplum^c. || Apostoli, inquiunt, et Seniores primae Ecclesiae decretum praeter Christi mandatum sanxerunt, quo praecipiebant Gentibus omnibus, se abstinere^d ab idolothytis^e, suffocato, et sanguine [Act. 15. d. 20]. Id si illis licuit, cur non et successoribus, quoties ita res postulat, idem imitari liceat?³ Utinam vero cum semper alias, 184 tum in hac re^a eos imitarentur. Nam (quod valida ratione confirmare promptum est) Apostolos novum illic quicquam instituisse aut decrevisse nego. Siquidem quum in eo concilio Petrus tentari Deum pronuntiet, si iugum imponitur cervicibus discipulorum¹, suam ipse sententiam subvertit, si iugum postea aliquod consentit imponi. Imponitur autem, si sua authoritate decernant^b Apostoli, prohibendum Gentibus ne idolothyta, sanguinem et suffocatum attingant. Manet quidem adhuc scrupulus, quod nihilo minus videantur prohibere. Atqui facile dissolvetur siquis propius decreti ipsius sensum animadvertat: cuius primum ordine et momento praecipuum caput est, relinquendam esse Gentibus suam libertatem, nec illis obturbandum^c esse, aut de legis observationibus exhibendam molestiam. Hactenus nobis egregie patrocinatur. Quae autem proxime sequitur exceptio^d, nec nova lex est ab Apostolis lata, sed divinum aeternumque Dei^e mandatum de non violanda^f charitate; nec punctum ex illa libertate delibat: sed Gentes duntaxat admonet qua ratione sese fratribus attemperent, ne sua libertate in eorum offensionem abutantur. Sit hoc igitur secundum caput, ut innoxia libertate utantur Gentes, ac citra fratrum offensionem. At certum tamen aliquid praescribunt: nempe, quatenus pro tempore expediebat, docent ac designant quibus rebus in fratrum offensionem possint incurrere, quo ab illis caveant: nihil tamen novum ad aeternam Dei Legem, quae fratrum offensionem prohibet, de suo afferunt.

21. L’exemple des Apostres qu’ils alleguent pour donner authorité à leur tyrannie, ne fait de rien mieux à propos. Les Apostres, disent-ils, et les Anciens de l’Eglise primitive ont fait une ordonnance outre le mandement de Christ: par laquelle ils defendoyent aux Gentils de ne manger des choses immolées aux idoles, de la chair de beste suffoquée, ne du sang (Act. 15:20). S’ils ont eu raison de ce faire, pourquoy ne pourroyent leur successeurs les ensuyvre toutes les fois que mestier est? Je voudroye qu’ils los ensuyvissent tant en cecy qu’en autres choses. Car je nie que les Apostres en cela ayent institué ou ordonné rien de nouveau, comme il m’est facile de prouver. Car puis qu’en ce lieulà mesme sainct Pierre afferme que c’est tenter Dieu d’imposer quelque charge sur les disciples: il renverseroit apres sa sentence, s’il souffroit que quelque charge leur fust imposée. Or ce seroit certainement une charge, si les Apostres decernoyent par leur authorité, qu’il fust defendu aux Gentils de ne manger des sacrifices des idoles, ne de la chair de beste suffoquée, ne de sang. Neantmoins il demeure tousjours un scrupule: c’est qu’il semble advis qu’ils l’ayent defendu. Mais quand on regardera de pres au sens de leur ordonnance, la solution sera facile. Le premier et principal poinct est, qu’il faut laisser aux Gentils leur liberté, sans leur faire fascherie, ne les inquieter des observations de la Loy. Jusques icy elle nous favorise directement. L’exception qui s’ensuit apres touchant les sacrifices, la chair estouffée, et le sang, n’est pas une nouvelle loy faite par les Apostres: mais c’est le commandement eternel de Dieu de garder charité. Et ne diminue en rien la liberté des Gentils: mais seulement les advertit comment ils se doyvent accommoder à leurs freres, pour ne les scandaliser en l’usage de leur liberté. Notons donc que cecy est le second poinct: c’est assavoir que la liberté des Gentils ne soit nuisante, ny en scandale à leurs freres. Si quelcun persiste encore, disant qu’ils ordonnent quelque certaine chose: je respon que seulement ils monstrent, selon qu’il estoit expedient pour le temps, en quelles choses les Gentils pouvoyent scandaliser leurs freres, afin qu’ils s’en gardent: toutesfois ils n’adjoustent du leur rien de nouveau à la Loy de Dieu eternelle, laquelle defend le scandale.

21. Nor does the cause of our adversaries derive much advantage from their attempt to excuse their own tyranny, by alleging the example of the apostles. The apostles, they say, and elders of the primitive Church, passed a decree without the command of Christ, enjoining all the Gentiles to “abstain from meats offered to idols, and from blood, and from things strangled.”¹⁰⁰⁹ If this was lawful for them, why may it not be lawful for their successors, whenever circumstances require, to imitate their conduct? I sincerely wish they would imitate them in other things as well as in this. For I deny that the apostles, on that occasion, instituted or decreed any thing new, as it is easy to prove by a sufficient reason. For when Peter had declared in that assembly, that to “put a yoke upon the neck of the disciples” would be to “tempt God,”¹⁰¹⁰ he would have contradicted his own opinion, if he had afterwards consented to the imposition of any yoke. Yet there was a yoke imposed, if the apostles decreed, from their own authority, that the Gentiles should be prohibited “from meats offered to idols, and from blood, and from things strangled.” There still remains some difficulty, that nevertheless they seem to prohibit them. But this will be easily solved, if we more closely examine the meaning of the decree itself; of which the first point in order and principal in importance is, that the Gentiles were to be left in possession of their liberty, and not to be disturbed or troubled about the observance of the law. So far it is completely in our favour. The exception which immediately follows is not a new law made by the apostles, but the Divine and eternal command for the preservation of charity inviolate; nor does it diminish a tittle of that liberty: it only admonishes the Gentiles how they ought to accommodate themselves to their brethren, to avoid offending them by an abuse of their liberty. The second point, therefore, is, that the Gentiles were to use a harmless liberty, and without offence to their brethren. If it be still objected, that they prescribe a certain direction, I reply, that as far as was expedient for that period, they point out and specify the things in which the Gentiles were liable to give offence to their brethren, that they might refrain from them; yet they add nothing new of their own to the eternal law of God, by which offences against our brethren are prohibited.

21. An argument in favour of traditions founded on the decision of the Apostles and elders at Jerusalem. This decision explained.

It gives them no great help, in defending their tyranny, to pretend the example of the apostles. The apostles and elders of the primitive Church, according to them, sanctioned a decree without any authority from Christ, by which they commanded all the Gentiles to abstain from meat offered to idols, from things strangled, and from blood (Acts 15:20). If this was lawful for them, why should not their successors be allowed to imitate the example as often as occasion requires? Would that they would always imitate them both in this and in other matters! For I am ready to prove, on valid grounds, that here nothing new has been instituted or decreed by the apostles. For when Peter declares in that council, that God is tempted if a yoke is laid on the necks of the disciples, he overthrows his own argument if he afterwards allows a yoke to be imposed on them. But it is imposed if the apostles, on their own authority, prohibit the Gentiles from touching meat offered to idols, things strangled, and blood. The difficulty still remains, that they seem nevertheless to prohibit them. But this will easily be removed by attending more closely to the meaning of their decree. The first thing in order, and the chief thing in importance, is, that the Gentiles were to retain their liberty, which was not to be disturbed, and that they were not to be annoyed with the observances of the Law. As yet, the decree is all in our favour. The reservation which immediately follows is not a new law enacted by the apostles, but a divine and eternal command of God against the violation of charity, which does not detract one iota from that liberty. It only reminds the Gentiles how they are to accommodate themselves to their brother, and to not abuse their liberty for an occasion of offence. Let the second head, therefore, be,430that the Gentiles are to use an innoxious liberty, giving no offence to the brethren. Still, however, they prescribe some certain thing—viz. they show and point out, as was expedient at the time, what those things are by which they may give offence to their brethren, that they may avoid them; but they add no novelty of their own to the eternal law of God, which forbids the offence of brethren.

21. En het helpt hen ook niet zeer, dat ze om hun tirannie te verontschuldigen het voorbeeld der apostelen voorwenden. De apostelen, zeggen zij, en de ouderlingen der eerste kerk hebben buiten het bevel van Christus om een besluit uitgevaardigd, waarbij ze alle heidenen geboden zich te onthouden van hetgeen de afgoden geofferd was, van het verstikte en van bloed (Hand. 15:20) Indien dit hun geoorloofd geweest is, waarom zou het dan niet ook hun opvolgers geoorloofd zijn hetzelfde te doen, zo dikwijls de zaak het zo eist? Och, of ze hen zowel altijd in ander dingen, als ook in deze zaak navolgden! Want ik ontken, dat de apostelen daar iets nieuws ingesteld of besloten hebben, en dat kan ik met een krachtige redenering bewijzen. Immers daar Petrus op dat concilie verklaart, dat God verzocht wordt, indien een juk gelegd wordt op de nek der discipelen, werpt hij zijn eigen uitspraak omver, indien hij er daarna mee instemt, dat hun een juk opgelegd wordt. En het wordt opgelegd, indien de apostelen op hun eigen gezag besluiten, dat de heidenen verboden moet worden aan te raken hetgeen de afgoden geofferd is en het bloed en het verstikte. Wel blijft nog het bezwaar, dat ze het niettemin schijnen te verbieden. Maar dat zal gemakkelijk weggenomen worden, wanneer men de zin van het besluit zelf nader beziet: want het eerste in orde en het voornaamste in betekenis is daarvan dit, dat men de heidenen hun vrijheid moet laten en dat men die niet voor hen in verwarring moet brengen, en hun over de onderhoudingen der wet geen moeite moet aandoen. Tot dusver verdedigt het besluit der apostelen ons op uitstekende wijze. En de uitzondering, die onmiddellijk daarna volgt, is geen nieuwe wet, door de apostelen gegeven, maar een Goddelijk en eeuwig gebod Gods over het niet schenden der liefde, en ook neemt zij geen streep van die vrijheid af: maar zij herinnert de heidenen er slechts aan, op welke wijze zij zich bij de broeders moeten aanpassen, opdat ze hun vrijheid niet zouden misbruiken tot hun aanstoot. Dit zij dus het tweede punt, dat de heidenen hun vrijheid moeten gebruiken zonder iemand te schaden en zonder de broederen ergernis te geven. Maar, zo zal men zeggen, ze schrijven toch iets bepaalds voor; zeker: voorzover het in die tijd nuttig was, leren ze en wijzen ze aan, waarmee de heidenen de broederen kunnen ergeren, opdat ze zich daardoor mogen hoeden; maar toch voegen ze niets nieuws uit het hunne toe aan Gods eeuwige wet, die de ergernis der broederen verbiedt.

21.

Auch hilft es unseren Widersachern nicht viel, daß sie als Vorwand zur Beschönigung ihrer Tyrannei das Beispiel der Apostel anführen. Die Apostel und Ältesten der ersten Kirche, so sagen sie, haben doch außerhalb der Anweisung Christi mit bindender Wirkung einen Beschluß ausgehen lassen, kraft dessen sie allen Heiden geboten, sie sollten sich des Götzenopfers, des Erstickten und des Blutes enthalten (Apg. 15,20). Wenn ihnen das erlaubt war, warum sollten nicht auch ihre Nachfolger das Recht haben, ihnen das gleiche nachzutun, so oft die Verhältnisse es erfordern? Ach, wenn sie ihnen sonst stets in anderen Dingen und dann auch ebenso in dieser Sache nachfolgen wollten! Denn ich behaupte, daß die Apostel in diesem Fall gar nichts Neues eingerichtet oder beschlossen haben, und ich kann das auch leicht mit starken Gründen beweisen. Denn Petrus erklärt in diesem Konzil, man versuche Gott, wenn man den Jüngern ein Joch auf den Nacken legte (Apg. 15,10); gibt er also hernach seine Zustimmung dazu, daß man ihnen doch ein Joch auferlegt, so wirft er selbst seine Meinung über den Haufen. Tatsächlich aber würde ihnen ein solches Joch aufgelegt, wenn die Apostel aus eigener Autorität beschlössen, man müsse den Heiden verbieten, Götzenopfer, Blut und Ersticktes anzurühren! Nun bleibt aber noch das Bedenken bestehen, daß sie trotzdem ein Verbot auszusprechen scheinen. Aber das wird leicht behoben werden, wenn man auf den Sinn dieses Beschlusses genauer sein Augenmerk richtet; denn der Reihenfolge nach das erste und der Bedeutung nach das wichtigste Hauptstück dieses 819 Beschlusses ist doch dies, man müsse den Heiden ihre Freiheit lassen, dürfe sie nicht verwirren und ihnen wegen der Gebräuche des Gesetzes keine Beschwernis bereiten (Apg. 15,19.24.28). Bis dahin steht der Beschluß glänzend auf unserer Seite. Die Ausnahme, die aber dann gleich folgt (Apg. 15,20.29), ist nun nicht ein neues Gesetz, das die Apostel gegeben hätten, sondern ein göttliches und ewiges Gebot Gottes, nämlich daß wir die Liebe nicht verletzen sollen, und ebensowenig benimmt sie jener Freiheit auch nur ein Pünktlein, sondern macht die Heiden nur darauf aufmerksam, auf welche Weise sie sich den Brüdern anpassen sollen, um ihre Freiheit nicht dahin zu mißbrauchen, daß sie den Brüdern einen Anstoß bereite. So ist nun also dies der zweite Hauptpunkt dieses Beschlusses: die Heiden sollen ihre Freiheit gebrauchen, ohne damit jemand zu Schaden und ohne den Brüdern einen Anstoß zu geben. Ja, wird man sagen, aber sie geben doch eine ganz bestimmte Vorschrift! Gewiß, soweit es für die damalige Zeit nützlich war, lehren sie nämlich und machen sie deutlich, mit welchen Dingen die Heiden bei ihren Brüdern solches Ärgernis erregen könnten, und zwar geschieht das, damit sie sich vor diesen Dingen in acht nehmen; dagegen ist es nicht so, als ob sie zu dem ewigen Gesetz Gottes, das uns verbietet, den Brüdern Anstoß zu geben, aus dem Eigenen heraus etwas Neues hinzufügten.

21. Die voorbeeld van die apostels as basis vir die Roomse opvatting gaan nie op nie

Dat hulle die voorbeeld van die apostels as dekmantel voorhou om hulle van tirannie te verontskuldig, baat hulle nie veel nie. Hulle sê: “Die apostels en die ouderlinge van die eerste kerk het sonder Christus se bevel ’n besluit geneem waarvolgens hulle al die heidene beveel het om hulle te weerhou van afgodeoffers, van iets wat verwurg is en van bloed.⁹¹ As dit hulle geoorloof was, waarom is dit hulle opvolgers dan nie eweneens geoorloof om hulle na te boots so dikwels omstandighede dit vereis nie?”⁹² Het hulle hulle tog maar altyd in ander sake sowel as hierin nageboots! Want ek ontken dat die apostels daar iets nuuts ingestel of besluit het - en dit is maklik om dit met ’n grondige bewys te staaf. Want toe Petrus inderdaad op daardie vergadering verklaar het dat God versoek word as ’n juk op die nekke van die dissipels gelê word,⁹³ werp hy self sy eie opvatting omver as hy later instem dat ’n juk op hulle gelê word. Maar so ’n juk word tog op hulle gelê as die apostels op eie gesag beslis dat die heidene verbied moet word om afgodeoffers, bloed en iets wat verwurg is aan te raak. Dit bly weliswaar nog ’n probleem dat hulle dit skynbaar nietemin verbied. En tog sal die probleem maklik opgelos word as iemand baie noukeurig op die betekenis van die besluit self let. In volgorde van belangrikheid is die eerste en hoofaspek daarvan dat die heidene toegelaat moet word om hulle vryheid te behou, dat hulle nie omgekrap moet word of deur gehoorsaamheid aan hierdie reël ergernis aangedoen moet word nie.⁹⁴

Tot dusver ondersteun dit ons saak uitstekend. Die beswaar wat egter daarop volg,⁹⁵ dat dit geen nuwe reël is wat deur die apostels gemaak is 1488 nie maar ’n ewige gebod van God oor die liefde wat onskendbaar is, verminder nie ’n enkele punt van daardie vryheid nie. Dit wys die heidene egter slegs op die manier waarop hulle hulle by hulle broeders moet aanpas om te voorkom dat hulle hulle vryheid misbruik tot aanstoot van hulle broeders. Die tweede hoofpunt moet dus wees dat die heidene hulle vryheid sonder benadeling moet gebruik en sonder aanstoot vir hulle broeders. “Maar hulle skryf tog iets bepaalds voor.” Ja, in soverre dit vir die tyd voordelig was, leer hulle die heidene en wys vir hulle die dinge aan waardeur hulle hulle broeders aanstoot kon gee sodat hulle daarteen kon waak. Hulle voer egter niks nuuts van hulle eie by die ewige wet van God in wat aanstoot aan hulle broers (in elk geval) verbied.

21. Пример апостолов, на который ссылаются наши противники в оправдание своей тирании, ничего им не даёт. Апостолы и пресвитеры ранней Церкви, говорят они, приняли закон помимо заповеди Христовой, которым запрещали язычникам есть идоложертвенное, удавленину и кровь (Деян 15:20). Если они имели право это сделать, почему их преемники не могут следовать им в этом всякий раз, когда возникнет необходимость? Я хотел бы, чтобы наши противники следовали им не только в этом, но и в других вещах! Ибо я отрицаю, что апостолы указанным решением установили или предписали нечто новое; и без труда могу это доказать. Так как в том же месте св. Пётр утверждает, что желать возложить иго на учеников значит искушать Бога, он противоречил бы самому себе, если бы допустил, чтобы такое иго было возложено. Но коль скоро апостолы по собственной воле решили бы запретить язычникам вкушать идоложертвенное, удавленину и кровь, это безусловно было бы возложением ига.

Тем не менее остаётся некоторое сомнение в силу того, что, как может показаться, апостолы действительно наложили такой запрет. Но если вглядеться в смысл их предписания внимательнее, это затруднение легко разрешить. Во-первых, и это главное, надлежит оставить язычникам свободу, не обременяя и не тревожа их соблюдением Закона [Деян 15:19,24,28]. До сих пор апостольское решение благоприятствует нам. Следующее затем исключение относительно идоложертвенного, удавленины и крови [Деян 15:20,29] представляет собой не новый закон, предписанный апостолами, а вечную заповедь Бога о хранении любви. Апостольское решение ни в чём не ущемляет свободы язычников, но лишь предупреждает их, что они должны щадить чувства братьев и не оскорблять их при пользовании своей свободой. Итак, во-вторых, свобода язычников не должна наносить ущерба братьям или возмущать их. Если кое-кто всё ещё будет упорствовать, говоря, что апостолы предписали нечто конкретное, я отвечу: они лишь показали, в соответствии с нуждами своего времени, в чём язычники могли бы задеть чувства братьев, и предостерегли их против этого. Однако они не добавили ничего нового к вечному Закону Бога, запрещающему оскорблять братьев.

22. Quemadmodum siqui Ecclesiis nondum bene constitutis^g praesunt fideles pastores, omnibus suis^h edicant ne, donec imbecillesⁱ quibuscum vivunt^k, adolescant, palam die veneris carnibus^l vescantur, aut feriis in publico laborent, aut simile quidpiam. Haec enim tametsi, seposita superstitione, indifferentia per se sint^m: ubi tamen accedit fratrum offensio, sine delicto admitti nequeunt. Sic autem sunt tempora, ut spectaculum hoc infirmis fratribus proponereⁿ non possint fideles, quin eorum conscientias gravissime vulnerent. Quis, nisi calumniator, sic 185 novam ferri ab iis^a legem dicat, quos constat duntaxat scandalis occurrere, quae sunt a Domino satis diserte prohibita? Nihilo autem magis et de Apostolis dici potest, quibus nihil aliud propositum erat, offensionum materiam tollendo, quam divinam urgere Legem de vitanda offensione; ac si dixissent, Praeceptum Domini est ne fratrem infirmum laedatis; quae idolis oblata sunt, suffocatum, et sanguinem manducare non potestis quin offendantur infirmi fratres. Edicimus igitur vobis in verbo Domini, ne cum scandalo manducetis. Idque ipsum spectasse Apostolos, Paulus optimus est testis, qui certe nonnisi ex Concilii sententia sic scribit, De escis quae idolis immolantur, scimus quia simulachrum nihil^b est^c. Quidam autem cum conscientia idoli, quasi idolis immolatum, manducant: et conscientia eorum infirma quum sit^d, polluitur. Videte ne facultas^e vestra offendiculum fiat infirmis [1. Cor. 8. a. 1]¹. Cui isthaec probe perpensa fuerint, ei posthac fucus non fiet, qualem faciunt qui suae tyrannidi Apostolos praetexunt, acsi Ecclesiae libertatem suo decreto infringere coepissent. || Verum, ut effugere nequeant quin sua etiam confessione solutionem hanc approbent^f, respondeant mihi quo iure illud ipsum decretum ausi sint abrogare. Nempe quia ab illis offensionibus ac dissidiis, quibus occurrere voluerant Apostoli, nihil amplius periculi erat: legem vero a suo fine aestimandam noverant^g. Quum igitur lex ista respectu charitatis lata sit, in ea nihil praescribitur^h nisi quantum charitatis interest. Quum fatentur nihil aliud esse legis huius transgressionem quam violationem charitatis, nonne simul agnoscunt non commentitium aliquod esse additamentum ad Legem Dei, sed germanam simplicemque accommodationem ad tempora et mores quibus destinabaturⁱ?

22. Comme si aujoudhuy és pays où les Eglises ne sont pas encore bien ordonnées, les bons Pasteurs denonçoyent à ceux qui sont desja bien instruits, qu’ils n’ayent à manger chair au Vendredy, ou labourer en jour de feste publiquement, jusques à tant que les debiles en la foy, par plus certaine doctrine deviennent plus fermes. Car combien que ces choses, la superstition ostée. soyent de soy indifferentes: toutesfois quand elles se commettent avec scandale des freres infirmes, elles ne sont sans peché. Et le temps est aujourdhuy tel, que les fideles ne sauroyent faire ces choses en presence de leurs freres infirmes, sans navrer grievement leurs consciences. Qui seroit celuy qui oseroit dire, s’il ne vouloit grandement calomnier, qu’en ceste maniere tels bons Pasteurs feroyent une nouvelle loy, veu qu’il appert qu’ils ne feroyent sinon obvier aux scandales, lesquels sont assez clairement defenduz de Dieu? On en peut autant dire des Apostres, desquels l’intention n’a esté autre que de maintenir la Loy de Dieu, laquelle est d’eviter les scandales; comme s’ils eussent dit: Le commandement de Dieu est, que vous n’offensiez point voz freres infirmes. Vous ne pouvez manger les choses offertes aux idoles, ne de la chair estouffée, ne du sang, sans les offenser: nous vous commandons donc par la parolle de Dieu, de n’en manger avec scandale. Que telle ait esté l’intention des Apostres, sainct Paul en est tesmoing: lequel accordant à leur ordonnance, escrit ainsi: Touchant des viandes qui sont sacrifiées aux idoles, nous savons bien qu’il n’y a idole au monde qui soit rien. Mais aucuns en mangent avec ceste conscience, comme si elles estoyent dediées aux idoles, et leur conscience infirme est violée; voyez que ceste vostre liberté ne tourne en scandale aux imbeciles (1 Cor. 8:1, 9). Celuy qui considerera ces choses, ne sera point cy-apres facilement abusé par ces trompeurs, qui veulent faire accroire que les Apostres par ceste ordonnance ont commencé à restreindre la liberté de l’Eglise. Mais encore afin qu’ils ne puissent plus fuir ne caviller que ce que je dy ne soit la pure verité: qu’ils me respondent en quelle authorité ils ont cassé et aneanty ce decret des Apostres. Ils ne peuvent autre chose alleguer, sinon qu’il n’y a plus de danger touchant les scandales et dissentions, ausquelles les Apostres vouloyent remedier. Et ainsi, puis que la cause est ostée, que la loy ne doit plus durer ny avoir sa vigueur. Puis donc que ceste loy a esté faite en consideration de charité, selon leur confession mesme, et qu’on ne la transgresse point, sinon en contrevenant à charité: par cela ils confessent que ce n’a point esté une addition nouvelle faite à la Loy de Dieu, faite de la teste des Apostres: mais qu’ils ont purement et simplement accommodé à leurs temps, ce que nostre Seigneur nous commande à tous par sa parolle.

22. 385 As if any faithful pastors, who preside over churches not yet well regulated, were to recommend all their people not to eat meat openly on Fridays, or to labour publicly on festivals, or the like, till their weaker neighbours should be more established. For though, setting aside superstition, these things are in themselves indifferent, yet when they are attended with offences to brethren, they cannot be performed without sin; and the times are such that believers could not do these things in the presence of their weak brethren, without most grievously wounding their consciences. Who but a caviller would say that in this instance they made a new law, whereas it would evidently appear that their sole object was to guard against offences which are most expressly forbidden by the Lord? No more can it be said of the apostles, who had no other design in removing the occasion of offences, than to urge the Divine law respecting the avoidance of offence: as though they had said, It is the command of the Lord that you hurt not your weak brother; you cannot eat meats offered to idols, or blood, or things strangled, without your weak brethren being offended; therefore, we command you by the word of the Lord not to eat with offence. And that such was the intention of the apostles, Paul himself is an unexceptionable witness, who, certainly in consistence with their sentence, writes in the following manner: “As concerning the eating of those things that are offered in sacrifice unto idols, we know that an idol is nothing. Howbeit, there is not in every man that knowledge; for some with conscience of the idol, eat it as a thing offered unto an idol; and their conscience, being weak, is defiled. Take heed lest by any means this liberty of yours become a stumbling-block to them that are weak.”¹⁰¹¹ He who shall have duly considered these things, will not afterwards be deceived by the fallacy of those who attempt to justify their tyranny by the example of the apostles, as if they had begun to infringe the liberty of the Church by their decree. But that they may not be able to avoid confirming this solution by their own confession, let them tell me by what right they have dared to abrogate that decree. They can only reply, Because there was no more danger from those offences and dissensions which the apostles intended to guard against, and they knew that a law was to be judged of by the end for which it was made. As this law, therefore, is admitted to have been made from a consideration of charity, there is nothing prescribed in it any further than charity is concerned. When they confess that the transgression of this law is no other than a violation of charity, do they not thereby acknowledge that it is not a novel addition to the law of God, 386but a genuine and simple application of it to the times and manners for which it was designed?

22. Some things in the Papacy may be admitted for a time for the sake of weak brethren.

As in the case where faithful pastors, presiding over churches not yet well constituted, should intimate to their flocks not to eat flesh on Friday until the weak among whom they live become strong, or to work on a holiday, or any other similar things, although, when superstition is laid aside, these matters are in themselves indifferent, still, where offence is given to the brethren, they cannot be done without sin; so there are times when believers cannot set this example before weak brethren without most grievously wounding their consciences. Who but a slanderer would say that a new law is enacted by those who, it is evident, only guard against scandals which their Master has distinctly forbidden? But nothing more than this can be said of the apostles, who had no other end in view, in removing grounds of offence, than to enforce the divine Law, which prohibits offence; as if they had said, The Lord hath commanded you not to hurt a weak brother; but meats offered to idols, things strangled, and blood, ye cannot eat, without offending weak brethren; we, therefore, require you, in the word of the Lord, not to eat with offence. And to prove that the apostles had respect to this, the best witness is Paul, who writes as follows, undoubtedly according to the sentiments of the council: “As concerning, therefore, the eating of those things which are offered in sacrifice unto idols, we know that an idol is nothing in the world, and that there is none other God but one.”—“Howbeit, there is not in every man that knowledge: for some with conscience of the idol unto this hour eat it as a thing offered unto an idol; and their conscience being weak is defiled.”—“But take heed lest by any means this liberty of yours become a stumbling-block to them that are weak” (1 Cor. 8:4-9). Any one who duly considers these things will not be imposed upon by the gloss which these men employ when, as a cloak to their tyranny, they pretend that the apostles had begun by their decree to infringe the liberty of the Church. But that they may be unable to escape without confessing the accuracy of this explanation, let them tell me by what authority they have dared to abrogate this very decree. It was, it seems, because there was no longer any danger of those offences and dissensions which the apostles wished to obviate, and they knew that the law was to be judged by its end. Seeing, therefore, the law was passed with a view to charity, there is nothing prescribed in it except in so far as required by charity. In confessing that the transgression of this law is nothing but a violation of charity, do they not at the same time acknowledge that it was not some adventitious supplement to the law of God, but a genuine and simple adaptation of it to the times and manners for which it was destined?

22. Evenalsof getrouwe herders, die aan het hoofd staan van nog niet goed ingerichte kerken, aan al de hunnen verboden om openlijk op de vrijdag vlees te eten of op feestdagen in 't openbaar te werken, of iets dergelijks, totdat de zwakken, met wie zij leven, sterker geworden zijn. Want ofschoon deze dingen, wanneer er geen superstitie bij komt, op zichzelf onverschillig zijn, kunnen ze toch, wanneer ze geschieden met ergernis der broederen, zonder misdaad niet bedreven worden. En de tijden zijn zo, dat de gelovigen dit schouwspel aan de zwakke broederen niet kunnen voortzetten, zonder hun consciëntiën zeer ernstig te kwetsen. Wie, behalve een lasteraar, zou kunnen zeggen, dat zo een nieuwe wet gemaakt wordt door hen, van wie het vaststaat, dat ze slechts de ergernissen tegengaan, die door de Here uitdrukkelijk genoeg verboden zijn? Niets meer nu kan ook van de apostelen gezegd worden, die, door de reden tot ergernissen weg te nemen, geen andere bedoeling hadden dan de nadruk te leggen op de Goddelijke wet aangaande het vermijden der ergernis. Alsof ze gezegd hadden: Het is een gebod des Heren, dat gij de zwakke broeder niet kwetst; hetgeen de afgoden geofferd is, het verstikte en het bloed, kunt gij niet eten, zonder dat de zwakke broeders geërgerd worden: wij gebieden u dus door het woord des Heren, dat gij niet eet tot ergernis. En dat dit de bedoeling geweest is van de apostelen, daarvan is Paulus een zeer goed getuige, die ongetwijfeld slechts naar de uitspraak van het concilie aldus schrijft (1 Cor. 8:1) "Aangaande de dingen, die de afgoden geofferd worden, wij weten, dat een afgod niets is; maar sommigen, met een geweten des afgods, eten als iets, dat de afgoden geofferd is, en hun geweten, zwak zijnde, wordt bevlekt; zie toe; dat deze uw macht niet een aanstoot worde degenen, die zwak zijn." Hij die dit goed overwogen heeft, zal zich daarna niet laten bedriegen door hen, die voor hun tirannie de apostelen tot dekmantel nemen, alsof ze begonnen waren de vrijheid der kerk door hun besluit aan te tasten. Maar opdat zij er niet aan kunnen ontkomen door hun eigen erkentenis deze wederlegging goed te keuren, zo laat hen mij antwoorden met welk recht zij het gewaagd hebben juist dit besluit af te straffen. Wel, omdat er geen gevaar meer dreigde van die ergernissen en onenigheden, die de apostelen hadden willen tegen gaan en omdat ze wisten, dat een wet gewaardeerd moet worden naar haar bedoeling. Daar dus die wet gegeven was met het oog op de liefde, wordt in haar niets geboden dan zoveel als de liefde aangaat. Wanneer ze erkennen, dat de overtreding van deze wet niets anders is dan een schending der liefde, bekennen ze dan niet tegelijkertijd, dat ze niet enig verzonnen bijvoegsel is tot de wet van God, maar een oprechte en eenvoudige aanpassing aan de tijden en zeden, waarvoor zij bestemd was?

22.

Es ist so, wie wenn treue Hirten, die einer noch nicht recht geordneten Kirche vorstehen, all den Ihrigen die Weisung geben, am Freitage nicht öffentlich Fleisch zu essen, an den Festtagen nicht öffentlich zu arbeiten und ähnliches, bis daß die Schwachen, mit denen sie zusammenleben, herangewachsen sind. Denn diese Dinge sind zwar, wenn man den Aberglauben beiseiteläßt, an und für sich „Mitteldinge“; sobald aber ein Anstoß für die Brüder hinzukommt, kann man sie nicht treiben, ohne sich zu versündigen. Die Zeiten sind aber derart, daß die Gläubigen ihren schwachen Brüdern diesen Anblick nicht vor Augen führen dürfen, ohne ihr Gewissen dadurch aufs schwerste zu verletzen. Wer wird nun - er sei denn ein Lästerer - behaupten wollen, hier würde ein neues Gesetz gemacht, während doch solche Männer (die derartige Verbote aussprechen) unzweifelhaft bloß Anstöße verhindern wollen, die von dem Herrn ausdrücklich genug untersagt sind? Nichts mehr läßt sich auch von den Aposteln behaupten; denn wenn diese den Anlaß für Anstöße aus dem Wege räumten, so hatten sie damit doch nichts anderes im Sinne, als auf das göttliche Gesetz Nachdruck zu legen, das uns die Vermeidung von Ärgernissen gebietet. Es ist, als wenn sie gesagt hätten: Es ist Gottes Gebot, daß ihr den schwachen Bruder nicht verletzt; ihr könnt nun aber das, was den Abgöttern geopfert ist, das Erstickte und das Blut nicht essen, ohne daß daran die schwachen Brüder Anstoß nehmen; wir gebieten euch also in dem Worte des Herrn, daß ihr nicht unter solchem Ärgernis esset. Dafür, daß eben dies die Absicht der Apostel gewesen ist, ist Paulus der beste Zeuge; denn er schreibt unzweifelhaft allein auf Grund der Entscheidung jenes Konzils: „Von dem Götzenopfer aber wissen wir ..., daß ein Götze nichts sei ... Etliche aber machen sich noch ein Gewissen über dem Götzen und essen’s für Götzenopfer; damit wird ihr Gewissen, weil es so schwach ist, befleckt ... Sehet ... zu, daß ... eure Freiheit nicht gerate zu einem Anstoß der Schwachen!“ (1. Kor. 8,1.4.7.9; fast ganz Luthertext). Wer das recht erwogen hat, dem wird man dann weiter nichts vormachen können, wie es die Leute tun, die sich zur Beschönigung ihrer Tyrannei auf die Apostel berufen, als ob diese mit ihrem Beschluß angefangen hätten, die Freiheit der Kirche zu brechen.

Aber damit unsere Widersacher nicht darum herumkommen, mit ihrem eigenen Zugeständnis diese Lösung zu bekräftigen, so sollen sie mir doch antworten, mit welchem Recht sie eben jenen Beschluß abzuschaffen gewagt haben! Sie haben es doch deshalb getan, weil von jenen Ärgernissen und Entzweiungen, denen die 820 Apostel hatten begegnen wollen, weiter keine Gefahr mehr drohte, und weil sie wußten, daß ein Gesetz nach seiner Absicht beurteilt werden muß. Da also dies Gesetz mit Rücksicht auf die Liebe erlassen worden ist, so wird in ihm nur soviel geboten, wie die Liebe erfordert. Wenn sie nun zugeben, daß es keine andere Übertretung dieses Gesetzes gibt als die Verletzung der Liebe, weshalb erkennen sie dann nicht zugleich an, daß es eben nicht ein selbstersonnener Zusatz zu Gottes Gesetz ist, sondern vielmehr eine saubere und einfache Anwendung desselben auf die Zeiten und Sitten, für die es bestimmt war?

22. Sommige instellings is wel nodig om die swakheid van medebroeders in aanmerking te neem

Dit is asof getroue herders wat oor kerke regeer wat nog nie goed georden is nie, al hulle lidmate aansê om nie in die openbaar op Vrydag vleis te eet of openlik op vakansiedae te werk of iets dergeliks te doen totdat die swakkes met wie hulle saamleef, sterker geword het nie. As ons bygelowigheid laat vaar, is al hierdie dinge tog op sigself onverskillige sake.⁹⁶ Wanneer dit egter aanstoot vir ons broeders teweegbring, kan hulle nie sonder sonde gedoen word nie. Die tydsgewrig is egter nou so dat gelowiges dit nie aan swak broeders kan voorhou sonder om hulle gewetens die ernstigste wonde toe te dien nie. Wie behalwe ’n lasteraar sou sê dat daar so ’n nuwe wet deur hulle ingestel word terwyl  dit duidelik is dat hulle slegs die struikelblokke teenstaan wat uitdruklik genoeg deur die Here verbied is? Ook in die geval van die apostels kan niks meer gesê word nie omdat hulle deur die oorsaak vir ergernis uit die weg te ruim, geen ander doel gehad het as om aan te dring op God se wet in verband met die vermyding van ’n struikelblok nie. Dit is asof hulle gesê het: “Dit is ’n gebod van die Here dat julle julle swak broeder geen leed mag aandoen nie. Wat ook al aan die afgode geoffer en wat verwurg is, en bloed kan julle nie eet sonder om julle swak broeders aanstoot te gee nie. In die Woord van die Here sê ons julle dus aan om dit nie tot ’n struikelblok vir hulle te eet nie”.

Paulus is die beste getuie daarvan dat dit juis dit is wat die apostels in die oog gehad het. Hy skryf beslis net na aanleiding van die besluit van hulle 1489 vergadering soos volg: “Wat betref die eet van offers wat aan die afgode geoffer word, weet ons dat ’n beeld niks is nie. Sommiges eet dit egter met die wete dat dit ’n afgod s’n is as iets wat aan die afgode geoffer is, en aangesien hulle gewete nog swak is, word dit besmet. Pas dan op dat julle vermoë nie vir swakkes ’n struikelblok word nie”.⁹⁷ Iemand wat hierdie dinge deeglik oorweeg, sal nie bedrieg word deur diegene wat die apostels as dekmantel vir hulle tirannie voorhou asof hulle met hulle besluit begin het om die vryheid van die kerk af te breek nie.

Maar om te voorkom dat hulle ontvlug sonder om met hulle eie erkentenis hierdie oplossing goed te keur, moet hulle my antwoord met watter reg hulle gewaag het om hierdie besluit (van die apostels) af te skaf. Die rede is natuurlik dat daar geen gevaar meer van aanstoot en tweedrag bestaan het wat die apostels wou teengaan nie. Hulle het geweet dat hierdie wet na aanleiding van sy eie doel waardeer moes word. Aangesien die wet dus met die oog op die liefde gemaak is, word daarin slegs dit voorgeskryf wat vir die liefde van belang is. Wanneer hulle erken dat ’n oortreding van hierdie wet niks anders as ’n skending van die liefde is nie, erken hulle dan nie tegelyk dat dit nie die een of ander eiewillige byvoegsel tot God se wet is nie, maar ’n opregte en eenvoudige aanpassing by die tydsgewrig en die sedes waarvoor dit bedoel was nie?

22. Это подобно тому, как если бы сегодня в странах, где Церкви утвердились ещё не совсем прочно, добрые пастыри запретили твёрдо стоящим в вере вкушать мясо в пятницу или открыто работать в праздничные дни до тех пор, пока слабые путём должного научения не станут более крепки в вере. Ибо хотя эти вещи сами по себе, если отбросить суеверие, безразличны, они оказываются не без греха, если возмущают немощных братьев. А наше время таково, что верующие не могли бы совершать подобные действия в присутствии слабых братьев, не нанося тяжких ран их совести. Кто, кроме злонамеренного клеветника, осмелится утверждать, что таким образом эти добрые пастыри объявляют новый закон? Ведь очевидно, что они лишь избегают оскорблять чувства братьев, что недвусмысленно запрещено Богом! Но то же самое нужно сказать и об апостолах. Их намерение состояло лишь в том, чтобы исполнить Закон Божий, предписывающий не искушать братьев. Как если бы они сказали: «Заповедь Божья гласит, что вы не должны искушать ваших немощных братьев. Но вы не можете вкушать идоложертвенное, удавленину и кровь, не вводя их в соблазн. Поэтому словом Божьим мы предписываем вам воздерживаться от этого». Таково было намерение апостолов. Об этом свидетельствует и св. Павел, который в связи с данным предписанием говорит: «Об употреблении в пищу идоложертвенного мы знаем, что идол в мире ничто ... Но ... некоторые и доныне с совестью, признающею идолов, едят идоложертвенное, как жертвы идольские, и совесть их, будучи немощна, оскверняется ... Берегитесь, ... чтобы эта свобода ваша не послужила соблазном для немощных» (1 Кор 8:4,7,9). Кто внимательно разберет дело, того не введут в заблуждение эти обманщики, которые хотят заставить нас поверить, будто апостолы своим предписанием положили начало ограничению свободы Церкви.

А чтобы они не могли уклониться от ответа или обвинить меня во лжи, пусть скажут: на каком основании они отменили это апостольское предписание? Они могут сослаться лишь на одну причину: опасности соблазна и раздора, которой стремились избежать апостолы, больше не существует. А коль скоро исчезло основание для закона, он утрачивает силу и подлежит отмене. Итак, данный закон был принят, по их собственному признанию, ради любви. Тем самым они признают и тот факт, что он вовсе не был новым добавлением к Закону Божьему, выдуманным самими апостолами, но просто применял к их времени заповедь Господа о любви, данную всем нам в Его Слове.

23. | At vero, ut iniquae centies sint nobis et iniuriae eiusmodi leges, esse tamen sine^k || exceptione audiendas contendunt; non enim hic agi, ut erroribus consentiamus: sed tantum ut dura 186 praefectorum imperia subditi perferamus, quae detrectare non est nostrum. Verum hic quoque^a optime verbi sui veritate occurrit^b Dominus, nosque a tali servitute in libertatem vendicat quam sacro suo sanguine nobis acquisivit¹: || cuius beneficium verbo suo non semel obsignavit^c. || Non enim (quod malitiose fingunt) id solum agitur, ut gravem aliquam oppressionem in corpore nostro perferamus, sed ut conscientiae libertate sua, hoc est sanguinis Christi beneficio spoliatae, serviliter crucientur. Quanquam istud etiam, acsi parum ad rem faceret, omittamus^d. At quanti putamus referre, suum Domino regnum eripi, quod tanta severitate sibi asserit? Eripitur autem quoties humanarum inventionum legibus colitur: quum^e solus ipse cultus sui velit^f haberi legislator. Ac ne rem esse nihili quis existimet, audiamus^g quanti reputetur a Domino. Quoniam, inquit, timuit me populus iste mandato et doctrinis hominum, ecce ego stupefaciam eum^h miraculo grandi et stupendo; peribit enim sapientia a sapientibus eius, et intelligentia a senioribus recedetⁱ [Iesa. 29. d. 13]². Alibi, Frustra me colunt, docentes doctrinas, praecepta hominum [Matth. 15. a. 9]. || Et sane quod se filii Israel pluribus idololatriis inquinarunt, totius mali causa adscribitur impurae huic mixturae, quod transgressi Dei mandata, cultus novos fabricarint. Ideoque refert Sacra historia, novos advenas qui ad incolendam Samariam traducti fuerant a Rege Babylonio, fuisse discerptos et consumptos a feris bestiis, eo quod nescirent iudicia vel statuta Dei terrae illius. Quanvis in ceremoniis nihil peccassent, non tamen probata fuisset Deo inanis pompa: sed interim cultus sui violationem, quod homines aliena a verbo suo commenta ingererent, ulcisci non destitit. Unde postea dicitur, poena illa territos, ritus in Lege praescriptos suscepisse: sed quia nondum pure colebant verum Deum, bis repetitur, timuisse ipsum et non timuisse [2. Reg. 17. d. 24, f. 32]³. Unde colligimus, partem reverentiae quae illi defertur, in eo esse positam, dum in illo colendo simpliciter quod mandat, nullas nostras inventiones miscendo sequimur. Atque ideo saepius laudantur 187 pii Reges, quod fecerint secundum omnia praecepta, nec declinaverint vel ad dexteram vel ad sinistram [2. Reg. 22. a. 1, et alibi]¹. Ultra progredior, etiamsi in commentitio aliquo cultu palam non apparet impietas: severe tamen a Spiritu damnatur, ex quo a Dei praecepto discessum est. Altare Achaz, cuius exemplar e Samaria illatum erat, videri potuit augere templi ornatum, quum eius consilium esset soli Deo illic sacrificia offerre, quod splendidius facturus erat quam in primo et vetusto altari; videmus tamen ut Spiritus audaciam illam detestetur non alia de causa nisi quod hominum inventa in Dei cultu impurae sunt corruptelae [2. Reg. 16. b. 10]². Et quo nobis clarius patefacta est Dei voluntas, minus excusabilis quicquam tentandi protervia. Ac proinde merito aggravatur hac circunstantia crimen Manasse, quod altare novum extruxerit in Ierusalem: de qua pronuntiaverat Deus, Ponam illic nomen meum [2. Reg. 21. a. 3]³: quia nunc quasi ex professo respuitur Dei authoritas.

23. Mais ja soit, disent-ils, que les loix Ecclesiastiques soyent cent fois iniques et injustes, si est-ce qu’il y faut obeir, d’autant qu’il n’est pas icy question que consentions aux erreurs, mais seulement que nous, qui sommes subjets, obeissions aux commandemens rigoureux de noz superieurs, lesquels il ne nous est pas licite de rejetter. Mais nostre Seigneur par la verité de sa parolle nous defend tresbien contre ceste cavillation, et nous delivre de servitude, pour nous maintenir en la liberté laquelle il nous a acquise de son sacré sang. Car il n’est pas vray (comme malicieusement il veulent faire accroire) qu’il ne soit icy question sinon de porter quelque dure oppression en nostre corps: mais leur fin est de priver noz consciences de leur liberté: c’est à dire du fruit qu’elles reçoivent par le sang de Christ, et de les tormenter servilement et miserablement. Toutesfois nous laisserons ce poinct, comme s’il estoit de petite importance. Mais pensons-nous que ce soit chose de petite consequence, de ravir à Dieu son royaume, lequel il se veut sur toutes choses estre conservé? Or il luy est ravi toutes fois et quantes qu’il est servi par loix d’inventions humaines: veu qu’il veut estre le seul Legislateur de son honneur et service. Et afin qu’aucun ne pense que ce soit chose de legiere importance, qu’il escoute combien nostre Seigneur l’estime: Pourtant, dit-il, que ce peuple-cy m’a servi selon les mandemens et doctrines des hommes: voicy, je le feray esmerveiller par un miracle grand et merveilleux: car la sapience perira des sages, et l’entendement des prudens sera aneanty (Is. 29:13, 14). En un autre passage, Ils me servent en vain, enseignans pour doctrines commandemens d’hommes (Matth. 15:9). Et de fait, ce que les enfans d’Israel se sont contaminez en plusieurs idolatries, la cause de tout le mal est assignée à ce meslinge, qu’en transgressant les commandemens de Dieu, ils se sont forgé des services estranges. Et à ce propos l’histoire sainte recite, que les nouveaux habitans de Samarie, qui avoyent là esté envoyez par le roy de Babylone, estoyent journellement devorez par les bestes sauvages, pource qu’ils ne savoyent point les statuts du Dieu de la terre. Encores qu’ils n’eussent commis nulles fautes aux ceremonies, si est-ce que Dieu n’eust point approuvé toutes leurs vaines pompes: mais cependant si a il voulu punir ceste profanation de son service: c’est que les incredules et Payens le vouloyent servir à leur poste. Et pourtant, il est adjousté puis apres, qu’ils apprindrent de suyvre, quant à l’exteriorité, ce que Dieu avoit ordonné en sa Loy: mais pource qu’ils n’adoroyent pas encore purement Dieu, il est repeté par deux fois, qu’ils l’ont craint et qu’ils ne l’ont pas craint (2 Rois 17:24–34). Dont nous avons à conclure, qu’une partie de la reverence que nous luy portons, gist à ne rien mesler de noz inventions propres parmi le service qu’il a commandé en sa parolle. Dont les bons Rois et fideles sont louez souvent en l’Escriture, d’avoir observé quant à la religion, ce qui estoit enjoint en la Loy, sans decliner à dextre ny à gauche (2 Rois 22:1, 2 et autres passages). Je passe encore plus outre: combien qu’en un service controuvé, l’impieté n’apparust pas du premier coup, qu’elle ne Iaisse point d’estre asprement condamnée, puis qu’on a decliné du commandement de Dieu. L’autel d’Achaz duquel il avoit fait apporter le patron de Samarie, pouvoit estre estimé un bel ornement pour augmenter la dignité du Temple (2 Rois 16:10): veu mesme que l’intention de ce meschant Roy n’estoit autre, que de sacrifier là au Dieu vivant: ce qu’il pensoit faire plus magnifiquement qu’en l’autel ancien. Nous voyons neantmoins comment le sainct Esprit deteste une telle audace, voire pour ceste seule raison, que toutes inventions humaines, quelque belle apparence qu’elles ayent, ne font qu’infecter et corrompre le service de Dieu. Et d’autant plus que la volonté de Dieu nous est clairement monstrée, tant moins l’outrecuidance de rien attenter par dessus est excusable. Aussi le crime de Manassé est fort aggravé par ceste circonstance, d’avoir edifié un autel en Jerusalem, duquel lieu Dieu avoit prononcé qu’il y mettroit son nom (2 Rois 21:3). Car quand on ne se contente point de ce qu’il approuve, c’est rejetter son authorité comme de propos deliberé.

23. But it is contended, that though the ecclesiastical laws should in a hundred instances be unjust and injurious to us, yet they ought all to be obeyed without any exception; for that the point here is not that we should consent to errors, but that we, who are subjects, should fulfil even the severe commands of our governors, which we are not at liberty to reject. But here likewise the Lord most happily interposes with the truth of his word, delivers us from such bondage, and establishes us in the liberty which he has procured for us by his sacred blood, the benefit of which he has repeatedly confirmed by his word. For the question here is not, as they fallaciously pretend, merely whether we shall endure some grievous oppression in our bodies; but whether our consciences shall be deprived of their liberty, that is, of the benefit of the blood of Christ, and shall be tormented with a wretched bondage. Let us, however, pass over this also, as if it were matter of little importance. But do we think it a matter of little importance to deprive the Lord of his kingdom, which he claims to himself, in such a peremptory manner? And it is taken away from him whenever he is worshipped with laws of human invention, whereas he requires himself to be honored as the sole legislator of his own worship. And that no one may suppose it to be a thing of trivial importance, let us hear in what estimation it is held by the Lord. “Forasmuch,” he says, “as this people draw near me with their mouth, but their fear toward me is taught by the precept of men; therefore, behold, I will proceed to do a marvellous work among this people, even a marvellous work and a wonder; for the wisdom of their wise men shall perish, and the understanding of their prudent men shall be hid.”¹⁰¹² Again: “In vain do they worship me, teaching for doctrines the commandments of men.”¹⁰¹³ When the children of Israel polluted themselves by various idolatries, the cause of all the evil is attributed to the impure mixture which they made by devising new modes of worship in violation of the commands of God. Therefore, the sacred history relates that the strangers who had been transplanted by the king of Assyria from Babylon to inhabit Samaria, were torn in pieces and devoured by wild beasts, “because they knew not the statutes or ordinances of the God of the land.” Though they had committed no fault in the ceremonies, yet vain pomp would not have been approved by God; but he did not fail to punish the violation of his worship, when men introduced new inventions inconsistent with his word. Hence it is afterwards 387stated, that being terrified with that punishment, they adopted rites prescribed in the law; yet because they did not yet worship the true God aright, it is twice repeated that “they feared the Lord,” and, at the same time, that “they feared not the Lord.”¹⁰¹⁴ Whence we conclude, that part of the reverence which is paid to him consists in our worshipping him in a simple adherence to his commands, without the admixture of any inventions of our own. Hence the frequent commendations of pious kings, that they “walked in all his commandments, and turned not aside to the right hand or to the left.”¹⁰¹⁵ I go still further: though in some services of human invention there appears no manifest impiety, yet as soon as ever men have departed from the command of God, it is severely condemned by the Holy Spirit. The altar of Ahaz, the model of which was brought from Damascus, might seem to be an addition to the ornaments of the temple, because his design was to offer sacrifices upon it to God alone, with a view to perform these services in a more splendid manner than upon the ancient and original altar; yet we see how the Holy Spirit detests such audacity, for no other reason than because all the inventions of men in the worship of God are impure corruptions.¹⁰¹⁶ And the more clearly the will of God is revealed to us, the more inexcusable is our presumption in making any such attempt. Wherefore the guilt of Manasseh is justly aggravated by the circumstance of his having “built” new “altars in the house of the Lord, of which the Lord said, In Jerusalem will I put my name;”¹⁰¹⁷ because such conduct was like an avowed rejection of the authority of God.

23. Observance of the Popish traditions inconsistent with Christian liberty, torturing to the conscience, and insulting to God.

But though such laws are hundreds of times unjust and injurious to us, still they contend that they are to be heard without exception; for the thing asked of us is not to consent to errors, but only to submit to the strict commands of those set over us,—commands which we are not at liberty to decline (1 Pet. 2:18). But here also the Lord comes to the succour of his word, and frees us from this bondage by asserting the liberty which he has purchased for us by his sacred blood, and the benefit of which he has more than once attested by his word. For the thing required of us is not (as they maliciously pretend) to endure some grievous oppression in our body, but to be tortured in our consciences, and brought into bondage: in other words, robbed of the benefits of Christ’s blood. Let us omit this, however, as if it were irrelevant to the point. Do we think it a small matter that the Lord is deprived of his kingdom which he so strictly claims for himself?Now, he is deprived of it as often as he is worshipped with laws of human invention, since his will is to be sole legislator of his worship. And lest any one should consider this as of small moment, let us hear how the Lord himself estimates it. “Forasmuch as this people draw near me with their mouth, and with their lips do honour me, but have removed their heart far from me, and their fear toward me is taught by the precept of men: therefore, behold, I will proceed to do a marvellous work among the people, even a marvellous work and a wonder; for the wisdom of their wise men shall perish, and the understanding of their prudent men shall be hid” (Isaiah 29:13-14). And in another place, “But in vain do they worship me, teaching for doctrines the commandments of men” (Mt. 15:9). And, indeed, when the children of Israel polluted themselves with manifold idolatries, the cause of the whole evil is ascribed to that impure mixture caused by their disregarding the commandments of God,and framing new modes of worship. Accordingly, sacred history relates that the new inhabitants who had been brought by the king of Assyria from Babylon to inhabit Samaria were torn and destroyed by wild beasts, because they knew not the judgment or statutes of the God of that land (2 Kings 17:24-34). Though they had done nothing wrong in ceremonies, still their empty show could not have been approved by God. Meanwhile he ceased not to punish them for the violation of his worship by the introduction of fictions alien from his word. Hence it is afterwards said that, terrified by the punishment, they adopted the rites prescribed in the Law; but as they did not yet worship God purely, it is twice repeated that they feared him and feared not. Hence we infer that part of the reverence due to him consists in worshipping him simply in the way which he commands, without mingling any inventions of our own. And, accordingly, pious princes are repeatedly praised (2 Kings 22:1, &c.)for acting according to all his precepts, and not declining either to the right hand or the left. I go further: although there be no open manifestation of impiety in fictitious worship, it is strictly condemned by the Spirit,432inasmuch as it is a departure from the command of God. The altar of Ahaz, a model of which had been brought from Damascus (2 Kings 16:10), might have seemed to give additional ornament to the temple, seeing it was his intention there to offer sacrifices to God only, and to do it more splendidly than at the first ancient altar: yet we see how the Spirit detests the audacious attempt, for no other reasons but because human inventions are in the worship of God impure corruptions. And the more clearly the will of God has been manifested to us, the less excusable is our petulance in attempting anything. Accordingly, the guilt of Manasses is aggravated by the circumstance of having erected a new altar at Jerusalem, of which the Lord said, “In Jerusalem will I put my name” (2 Kings 22:3, 4), because the authority of God was thereby professedly rejected.

23. Maar de tegenstanders beweren, dat, al waren dergelijke wetten ook honderdmaal onbillijk en onrechtvaardig, men toch zonder uitzondering ernaar moet horen. Want dat het er hier niet om gaat, dat we zullen instemmen met dwalingen, maar alleen dat wij de harde heerschappij van hen, die over ons gesteld zijn, als onderdanen zullen dragen, aan welke heerschappij wij ons niet mogen onttrekken. Maar ook hier komt de Here ons zeer goed met de waarheid van zijn Woord tegemoet, en brengt ons uit zodanige slavernij in de vrijheid, die Hij ons door zijn heilig bloed verworven heeft, welks weldaad hij door zijn Woord meer dan eens verzegeld heeft. Want het gaat er niet alleen om (zoals zij kwaadaardig verzinnen), dat wij enige zware verdrukking in het lichaam zullen lijden, maar dat de consciëntiën, van hun vrijheid, dat is van de weldaad van Christus' bloed, beroofd, op slaafse wijze gepijnigd worden. Trouwens, laat ons ook dit laten varen, alsof het weinig ter zake deed. Maar hoeveel menen wij, dat er aan gelegen is, dat de Here van zijn Rijk beroofd wordt, waarop Hij met zo grote gestrengheid aanspraak maakt? En het wordt Hem ontroofd, zo dikwijls als Hij gediend wordt met wetten van menselijke uitvindingen, daar Hij alleen gehouden wil worden voor de Wetgever van zijn dienst. En opdat niemand mene, dat dit een zaak is van geen belang, zo laat ons horen, op hoe hoge waarde zij geschat wordt door de Here. "Daarom," zegt Hij (Jes. 29:13) "dat dit volk Mij gevreesd heeft met geboden en leringen van mensen, daarom, ziet, zal Ik het doen verstomd staan door een groot en verwonderlijk wonder; want de wijsheid zal van zijn wijzen vergaan en het verstand wijken van zijn oudsten." Elders: "Tevergeefs eren zij Mij, lerende leringen, die geboden van mensen zijn" (Matt. 15:9) En ongetwijfeld, de oorzaak van het ganse kwaad, dat de kinderen Israëls zich met veel afgoderijen hebben bezoedeld, wordt toegeschreven aan deze onreine vermenging, dat ze de geboden Gods overtreden hebben en nieuwe diensten hebben gemaakt. Daarom vermeldt de gewijde geschiedenis (2 Kon. 17:24 e.v.), dat de nieuwe inwoners, die door de Babylonische koning overgevoerd waren om Samaria te bewonen, verscheurd en opgegeten werden door de wilde dieren, omdat ze niet kenden de rechten of instellingen van de God van dat land. Ook al hadden ze in de ceremoniën niets gezondigd, dan zou toch de ijdele praal Gode niet welbehagelijk geweest zijn; maar God heeft intussen er niet van afgezien de schending van zijn dienst te wreken, omdat de mensen verzinsels inbrachten, die vreemd waren aan zijn Woord. Tengevolge daarvan wordt later gezegd, dat ze, door de straf verschrikt, de in de wet voorgeschreven ceremoniën hebben aangenomen; maar omdat ze de ware God nog niet zuiver dienden, wordt tweemaal herhaald, dat ze Hem vreesden en niet vreesden. Daaruit maken wij op, dat een deel van de eerbied, die Hem toegebracht wordt, daarin gelegen is, dat wij in het dienen van Hem eenvoudig volgen, wat Hij gebiedt, zonder er enige uitvinding van ons aan toe te voegen. En daarom worden de vrome koningen meermalen geprezen, omdat ze deden naar alle geboden, en niet afweken ter rechter of ter linkerhand. Ik ga nog verder: ook al openbaart zich in een of andere verzonnen dienst niet goddeloosheid, zo wordt hij toch gestreng door de Geest veroordeeld, omdat er afgeweken is van Gods gebod. Het altaar van Achaz, waarvan het voorbeeld uit Samaria aangebracht was, kon schijnen het sieraad van de tempel te vermeerderen, daar het zijn voornemen was daarop alleen aan God offers te brengen, wat hij met meer schittering kon doen op dit altaar dan op het eerste oude: toch zien we, hoe de Geest die stoutmoedigheid vervloekt, om geen andere reden, dan omdat de uitvindingen van mensen in de dienst van God onrein bederf zijn (2 Kon. 16:10) En hoe duidelijker Gods wil ons geopenbaard is, des te minder te verontschuldigen is de onbeschaamdheid om iets te proberen. En daarom wordt terecht de schuld van Manasse (2 Kon. 21:3) bezwaard door deze omstandigheid, dat hij een nieuw altaar gebouwd heeft in Jeruzalem, van welke stad God gezegd had: "Ik zal daar mijn naam zetten"; want nu wordt als het ware opzettelijk Gods gezag versmaad.

23. Die Berufung auf die Autorität der Kirche widerspricht dem Zeugnis der Schrift

Aber die Papisten behaupten, daß wir solchen (kirchlichen) Gesetzen, und mögen sie auch hundertmal unbillig und ungerecht für uns sein, dennoch ohne Ausnahme zu gehorchen haben. Sie sagen, es handle sich hier nicht darum, daß wir zu Irrtümern unsere Zustimmung geben, sondern nur darum, daß wir als Untertanen die harten Befehle unserer Oberen durchführen sollten, da es nicht unsere Sache sei, uns ihnen zu entziehen.

Aber auch hier kommt uns der Herr aufs beste mit der Wahrheit seines Wortes zu Hilfe und rettet uns aus solcher Knechtschaft in die Freiheit, die er uns mit seinem heiligen Blute erworben hat (1. Kor. 7,23), dessen Wohltat er uns in seinem Worte mehr als einmal versiegelt. Denn es handelt sich nicht - wie unsere Widersacher in ihrer Bosheit vorgeben - bloß darum, daß wir an unserem Leibe einige schwere Bedrückung ertragen sollen, nein, es geht darum, daß unsere Gewissen ihrer Freiheit, das heißt der Wohltat des Blutes Christi, beraubt werden und knechtisch gequält werden sollen!

Aber ich will auch das beiseitelassen, als ob es wenig zur Sache täte. Wieviel aber macht es nach unserer Meinung aus, daß dem Herrn sein Reich entrissen wird, das er mit solcher Strenge für sich in Anspruch nimmt? Tatsächlich wird ihm aber das Reich geraubt, so oft man ihn nach den Gesetzen menschlicher Fündlein verehrt; denn er will allein als Gesetzgeber für die Verehrung gelten, die man ihm erweist. Damit nun aber niemand meint, das sei eine unwesentliche Sache, so wollen wir hören, welch hohen Wert ihr der Herr beimißt. „Darum“, spricht er, „daß mich dies Volk fürchtet nach Menschengebot und Menschenlehren, siehe, so will ich es bestürzt machen mit einem gewaltigen und erstaunlichen Wunder; denn seinen Weisen wird die Weisheit entfallen, und von den Ältesten soll der Verstand weichen“ (Jes. 29,13f.; nicht Luthertext). An anderer Stelle heißt es: „Vergeblich dienen sie mir, dieweil sie lehren solche Lehren, die nichts denn Menschengebote sind“ (Matth. 15,9). Und in der Tat wird die Ursache für das ganze Unheil, daß die Kinder Israel sich mit vielfältiger Abgötterei besudelt haben, dieser unsauberen Vermischung zugeschrieben, die dadurch entstand, daß sie Gottes Gebote übertraten und sich neue Gottesdienste zusammenschmiedeten. Daher berichtet auch die heilige Geschichte, daß die neu hinzugekommenen Einwohner, die der König von Babel herangeführt hatte, um Samaria zu bevölkern, von wilden Tieren zerrissen und gefressen worden seien, und zwar deshalb, weil sie die Rechte und Satzungen „des Gottes im Lande“ nicht gekannt hätten. Selbst wenn sie bei den Zeremonien nichts versehen hätten, so wäre Gott doch das inhaltlose Gepränge nicht wohlgefällig gewesen; aber er hat unterdessen nicht davon abgesehen, die Schändung seiner Verehrung zu strafen, weil die Menschen selbsterdachte Dinge aufbrachten, die mit seinem Worte nichts zu tun hatten. Deshalb heißt es hernach, sie hätten, durch diese Bestrafung erschreckt, die im Gesetz vorgeschriebenen Gebräuche angenommen; aber weil sie Gott noch nicht rein verehrten, so wird zweimal wiederholt, sie hätten Gott verehrt und doch auch wieder nicht verehrt (1. Kön. 17,24f.32f.41). Daraus entnehmen wir, daß die Ehrfurcht, die ihm erzeigt wird, zum Teil darin besteht, daß wir bei seiner Verehrung einfältig dem folgen, was er uns gebietet, und 821 keine eigenen Erfindungen hineinmengen. Deshalb werden auch die gottesfürchtigen Könige häufiger darum gelobt, weil sie nach allen Geboten gehandelt hätten und weder zur Rechten noch zur Linken abgewichen wären (2. Kön. 22,1f.; 1. Kön. 15,11; 22,43; 2. Kön. 12,3; 14,3; 15,3; 15,34; 18,3). Ich gehe noch weiter: selbst wenn in einer vom Menschen ersonnenen Gottesverehrung keine offenkundige Gottlosigkeit zutage tritt, so wird sie vom Heiligen Geiste doch streng verurteilt, weil man von Gottes Gebot abgewichen ist. Der Altar des Ahas, dessen Vorbild von Samaria herbeigebracht war, konnte den Eindruck erwecken, als ob er den Zierat des Tempels vermehrte; denn Ahas hatte die Absicht, auf ihm Gott allein Opfer darzubringen, und das konnte er hier glanzvoller tun als auf dem ersten, althergebrachten Altar; trotzdem aber sehen wir, daß der Heilige Geist diese Vermessenheit verflucht, und zwar aus keiner anderen Ursache, als weil Menschenfündlein bei der Verehrung Gottes unreine Verderbnisse darstellen (2. Kön. 16,10-18). Und je klarer uns der Wille Gottes offenbart ist, desto weniger ist die Frechheit zu entschuldigen, hier irgend etwas zu versuchen. Deshalb wird die Schuld des Manasse verdientermaßen durch den Umstand schwerer gemacht, daß er in Jerusalem einen neuen Altar aufgerichtet hatte, während doch Gott von der Stadt gesagt hatte: „Ich will meinen Namen zu Jerusalem setzen“ (2. Kön. 21,3f.). Denn jetzt bedeutete ja seine Tat geradezu eine vorsätzliche Schmähung der Autorität Gottes.

23. Die Roomse tirannie moet afgekeur word omdat dit mense se gewetens folter en God sy heerskappy ontneem

Maar hulle hou inderdaad vol dat ons sulke wette sonder uitsondering moet gehoorsaam al sou dit vir ons honderdmaal onbillik wees en tot onreg strek. Hulle beweer dat dit hier nie daaroor gaan dat ons met die dwalings daarin moet saamstem nie maar slegs dat ons as ondergeskiktes die harde bevele van ons owerstes moet verdra omdat ons nie die mag  het om dit te weier nie. Ook hier kom die Here ons ten beste met die waarheid van sy Woord te hulp en verlos ons van so ’n slawerny tot die vryheid wat Hy deur sy heilige bloed vir ons verkry het.⁹⁸ Die weldaad hiervan het Hy nie net eenmaal deur sy Woord verseël nie. Want dit gaan hier nie bloot soos hulle dit kwaadwillig voorstel, daaroor dat ons een of ander swaar onderdrukking ten opsigte van ons liggame moet verduur nie, maar dat ons gewetens beroof word van hulle vryheid, dit is van die weldaad van die bloed van Christus, en soos slawe gepynig word. Laat 1490 ons dit egter ook maar daar laat asof dit weinig met die saak te doen het.  Maar van hoe ’n groot belang ag ons dit dat die Here sy heerskappy ontneem word wat Hy met soveel strengheid vir Homself opeis? Dit word Hom egter ontneem so dikwels Hy volgens die wette van menslike uitvindings gedien word aangesien Hy alleen as Wetgewer van sy diens beskou wil word. En om te voorkom dat iemand sou reken dat dit ’n saak van geen belang is nie, moet ons hoor van hoeveel waarde dit deur die Here geag word. Hy sê: “Kyk, omdat hierdie volk my volgens die gebod en leer van mense gevrees het, sal Ek hulle met ’n groot en oorstelpende wonder stom slaan; want die wysheid sal van hulle wyse manne verdwyn en die verstand van hulle oudstes sal van hulle wyk”.⁹⁹ Elders sê Hy: “Hulle dien my tevergeefs deur die leer en gebooie van mense te leer”.¹⁰⁰

En die oorsaak van die hele kwaad dat die kinders van Israel hulle met baie afgodediens besmet het, word aan hierdie onrein mengsel toegeskryf dat hulle die gebooie van God oortree het en vir hulle nuwe dienste versin het. Daarom vertel die heilige geskiedenis dat die nuwe aankomelinge wat die koning van Babilon gebring het om Samaria te bewoon, deur wilde diere uitmekaargeskeur en opgevreet is omdat hulle nie die oordele of die insettinge van die God van die gebied geken het nie. Hoewel hulle nie in die seremonies gesondig het nie, sou God hulle ydel gepronk egter nie goedgekeur het nie. Intussen het Hy egter nie daarvan afgesien om Hom te wreek op die skending van sy diens nie omdat die mense versinsels wat vreemd was aan sy Woord, ingevoer het. Na aanleiding hiervan word daar later gesê dat hulle deur daardie straf verskrik is en die seremonies wat in die wet voorgeskryf is, aangeneem het. Omdat hulle die ware God egter nog nie suiwer gedien het nie, word daar tweekeer herhaal dat hulle Hom gevrees het en nie gevrees het nie.¹⁰¹ Daaruit lei ons af dat ’n deel van die eerbied wat aan Hom betoon word, daarin geleë is wanneer ons in sy aanbidding eenvoudig volg wat Hy ons gebied sonder om ons eie uitvindings daarmee te vermeng. Daarom word die godvrugtige konings baie dikwels lof toegeswaai omdat hulle volgens al die gebooie opgetree het en nie na regs of na links daarvan afgewyk het nie.¹⁰²

Ek gaan nog verder: selfs al sou daar in die een of ander eiewillige diens geen openlike goddeloosheid te voorskyn kom nie, word dit nogtans streng deur die Gees verdoem omdat dit van God se gebod afgewyk het. 1491 Die voorbeeld van die altaar wat Agas uit Samaria laat aanbring het,¹⁰³ kon die indruk geskep het dat dit die versiering van die tempel verhoog aangesien sy plan daarmee slegs was om daarop aan God alleen te offer - iets wat hy pragtiger op die nuwe altaar as op die oue sou kon doen. Ons bemerk egter hoe die Gees sy verwaandheid vervloek om geen ander rede nie as omdat die uitvindings van mense in die diens aan God onreine bedorwenheid¹⁰⁴ is. En hoe duideliker die wil van God aan ons geopenbaar is, des te minder is die voortvarendheid om iets van die aard aan te durf te verontskuldig. En daarom word Manasse se oortreding tereg nog swaarder vanweë die feit dat hy ’n nuwe altaar in Jerusalem opgerig het terwyl God van hierdie stad verklaar het: “Ek sal my Naam daar vestig”.¹⁰⁵ Want die gesag van God word as ’t ware opsetlik verwerp.

23. Но даже если церковные законы будут сто раз несправедливы, всё равно, говорят наши противники, нужно им подчиняться. Ибо речь идёт не о том, чтобы соглашаться с ошибками, а о том, чтобы нам как нижестоящим повиноваться строгим велениям вышестоящих, противиться которым недопустимо. Но Господь истиной своего Слова наилучшим образом защищает нас от подобных посягательств и освобождает от рабства, даруя купленную Его кровью свободу [1 Кор 7:23]. Неправда, что речь идёт (как они недобросовестно пытаются нас убедить) лишь о суровом подчинении наших тел. Нет, цель их в том, чтобы лишить свободы нашу совесть, то есть отнять у неё плод крови Христовой и мучить её, как жалкую рабыню.

Однако допустим, что это маловажный вопрос, и оставим его. Но признаем ли маловажным тот факт, что у Бога похищается Его Царство, которое Он хочет сохранить за Собой в отношении всего сущего? А его похищают всякий раз, когда служение Богу совершается по выдуманным людьми законам, хотя Он желает быть единственным Законодателем в том, что касается Его почитания и служения Ему. А чтобы никто не подумал, будто это маловажный вопрос, пусть послушают, что говорит об этом Господь: «Так как этот народ служит Мне по заповедям и учениям человеческим, то вот. Я ... необычайно поступлю с этим народом, чудно и дивно, так что мудрость мудрецов его погибнет, и разума у разумных его не станет» (Ис 29:13-14). И в другом месте: «Тщетно чтут Меня, уча учениям, заповедям человеческим» (Мф 15:9). В самом деле: то что сыны Израиля запятнали себя различными видами идолопоклонства, объясняется этим смешением, когда, нарушив заповеди Бога, они измыслили чуждые им формы служения.

В связи с этим Священная история передаёт, что новые жители Самарии, поселённые там вавилонским царём, ежедневно становились жертвами диких зверей, так как не знали заповедей Бога той земли. Хотя они не совершали отступлений в исполнении обрядов, Бог отнюдь не одобрил всю их пустую помпезность. Когда же неверующие и язычники пожелали служить Ему по собственному усмотрению, Он решил покарать их за эту профанацию богослужения. Поэтому вслед за тем говорится, что они научились внешним образом следовать тому, что предписал Бог в своём Законе; но так как еще не поклонялись Ему в чистоте, дважды повторено, что они и боятся, и не боятся Бога (4 Цар 17:24-25,32-33,41). Отсюда мы заключаем, что наше благоговение к Богу отчасти состоит в том, чтобы не примешивать ничего из собственных измышлений к служению, заповеданному нам в его Слове. Поэтому благочестивые и верные цари прославляются в Писании за то, что во всём поступали согласно Закону, не уклоняясь ни вправо, ни влево (4 Цар 22:2 и в других местах).

Скажу больше: хотя в некоторых искажённых богослужениях нечестие не бросается в глаза с первого взгляда, оно всё равно сурово осуждается, так как представляет собой уклонение от Божьей заповеди. Жертвенник Ахаза, устроенный по образцу жертвенника в Самарии [4 Цар 16:10-11,16], можно было бы посчитать замечательным украшением, призванным возвеличить достоинство Храма, - к тому же и намерение грешного царя заключалось не в чём ином, как в принесении жертв Богу живому с большим великолепием, чем на старом жертвеннике. Тем не менее мы видим, что Св. Дух возненавидел подобную дерзость по той единственной причине, что все человеческие измышления, какими бы привлекательными они ни выглядели, только искажают и загрязняют служение Богу. И чем яснее выражена воля Бога, тем менее простительны наши тщеславные попытки предпринимать что-либо помимо неё. Поэтому преступление Манассии сильно отягчается тем обстоятельством, что он воздвиг жертвенник в Иерусалиме - в том месте, о котором Бог сказал, что здесь положит имя Своё (4 Цар 21:3-4). Ибо не довольствоваться тем, что одобрил Бог, значит умышленно противиться Его власти.

24. | Mirantur plerique cur adeo acriter interminetur Dominus se facturum stupenda populo a quo mandatis^a hominum colebatur, et se frustra coli pronuntiet^b hominum praeceptis. At si spectarent quid sit in religionis (hoc est caelestis sapientiae causa) ab uno^c Dei ore pendere, simul viderent non levem esse rationem cur perversa huiusmodi obsequia sic abominetur Dominus, quae pro humani ingenii libidine sibi praestantur. Nam tametsi speciem habent quandam humilitatis in sua hac obedientia, qui eiusmodi^d legibus in Dei cultum parent: minime tamen sunt coram Deo humiles, cui easdem praescribunt leges quas ipsi servant. Haec vero ratio est cur nos tam diligenter cavere vult^e Paulus, ne decipiamur per traditiones hominum [Colos. 2. a. 4], et illam quam vocat ἐθελοθρησκείαν, id est voluntarium cultum, et praeter Dei doctrinam^f ab hominibus excogitatum⁴. Sic est profecto: stultescere et nostram nobis ipsis et omnium hominum sapientiam oportet, quo solum illum sapere permittamus. Quam viam minime tenent qui confictis hominum arbitrio observatiunculis illi se approbare meditantur || et quasi invito praevaricatricem erga eum obedientiam, quae hominibus defertur, obtrudunt. || Qualiter et aliquot ante^g seculis et nostra memoria factum est, et fit hodie quoque in iis locis in quibus 188 creaturae pluris est quam Creatoris imperium: ubi religio (si tamen religio vocari ea meretur) pluribus magisque insulsis superstitionibus conspurcata est quam ulla unquam paganitas. Quid enim posset parere hominum sensus quam carnalia fatuaque omnia, et quae suos authores vere referant?

24. Plusieurs trouvent estrange pourquoy nostre Seigneur menace si asprement de faire choses merveilleuses sur le peuple, duquel il estoit servi par mandemens et doctrines des hommes: et pourquoy il declare que tel honneur est vain. Mais s’ils regardoyent que c’est de dependre de la seule bouche de Dieu en matiere de religion, c’est à dire en matiere de sapience celeste: semblablement ils verroyent que la raison n’est pas petite, pourquoy nostre Seigneur a en telle abomination les services mal reiglez, qui luy sont faits selon le sot appetit des hommes. Car combien que ceux qui le servent ayent quelque espece d’humilité, s’assubjettissans aux loix des hommes à cause de luy, toutesfois ils ne sont nullement humbles devant Dieu, auquel mesme ils imposent ces mesmes loix qu’ils observent. C’est la raison pourquoy sainct Paul requiert tant diligemment que nous nous gardions d’estre abusez par les traditions des hommes (Col. 2:8): usant d’un mot Grec bien propre, qui nous signifie un service volontaire; c’est à dire inventé du vouloir des hommes sans la parolle de Dieu. Certainement il est ainsi, qu’il faut que tant la sapience de tous les hommes que la nostre nous soit faite folle, afin que permettions un seul Dieu estre sage. De laquelle voye sont bien loin ceux qui luy pensent complaire par observations forgées au plaisir des hommes: et luy jettent au visage, comme par force et maugré qu’il en ait, une obeissance perverse, laquelle ils rendent aux hommes, non à luy. Comme il a esté fait long temps par cy devant, et de nostre memoire mesme: et se fait encore aujourdhuy aux pays où la creature est en plus grande authorité que le Createur. Lesquels pays ont une religion (si digne elle est d’estre appellée Religion) brouillée de plus de superstitions et plus folles qu’idolatrie Payenne qui fut onques. Car que sauroit le sens de l’homme produire, sinon choses charnelles et folles, et qui vrayement monstrent de quel autheur elles sont venues?

24. Many persons wonder why the Lord so severely threatens that he would “do a marvellous work among the people,” whose “fear toward him” was “taught by the precepts of men,” and pronounces that he is “worshipped in vain” by “the commandments of men.” But if such persons would consider what it is to follow the word of God alone in matters of religion, that is, of heavenly wisdom, they would immediately perceive it to be for no trivial reason that the Lord abominates such corrupt services, which are rendered to him according to the caprice of the human mind. For, though persons who obey such laws for the worship of God, have a certain appearance of humility in this their obedience, yet they are very far from being humble before God, to whom they prescribe the same laws which they observe themselves. This is the reason why Paul requires us to be so particularly cautious against being deceived by the traditions of men, and will-worship, 388that is, voluntary worship, invented by men, without the word of God.¹⁰¹⁸ And so indeed it is, that our own wisdom, and that of all other men, must become folly in our esteem, that we may allow God alone to be truly wise. This is very far from being the case with those who study to render themselves acceptable to him by petty observances of human contrivance, and obtrude upon him, in opposition to his commands, a hypocritical obedience, which in reality is rendered to men. This was the conduct of men in former ages; the same has happened within our own remembrance, and still happens in those places where the authority of the creature is more regarded than that of the Creator; where religion, if religion it deserves to be called, is polluted with more numerous and senseless superstitions than ever disgraced the worship of paganism. For what could proceed from the minds of men but things carnal, foolish, and truly expressive of their authors?

24. All human inventions in religion displeasing to God. Reason. Confirmed by an example.

Many wonder why God threatens so sternly that he will bring astonishment on the people who worship him with the commandments of men, and declares that it is in vain to worship him with the commandments of men. But if they would consider what it is in the matter of religion, that is, of heavenly wisdom, to depend on God alone, they would, at the same time, see that it is not on slight grounds the Lord abominates perverse service of this description, which is offered him at the caprice of the human will. For although there is some show of humility in the obedience of those who obey such laws in worshipping God, yet they are by no means humble, since they prescribe to him the very laws which they observe. This is the reason why Paul would have us so carefully to beware of being deceived by the traditions of men, and what is called ἐθελοθρησκεία, that is, voluntary worship, worship devised by men without sanction from God. Thus it is, indeed: we must be fools in regard to our own wisdom and all the wisdom of men, in order that we may allow him alone to be wise. This course is by no means observed by those who seek to approve themselves to him by paltry observances of man’s devising, and, as it were, against his will obtrude upon him a prevaricating obedience which is yielded to men. This is the course which has been pursued for several ages, and within our own recollection, and is still pursued in the present day in those places in which the power of the creature is more than that of the Creator, where religion (if religion it deserves to be called) is polluted with more numerous, and more absurd superstitions, than ever Paganism was. For what could human sense produce but things carnal and fatuous, and savouring of their authors?

24. Velen vragen zich verwonderd af, waarom de Here zo hevig dreigt, dat Hij wonderlijke dingen zou doen aan het volk, door hetwelk Hij met geboden van mensen gediend werd, en waarom Hij zegt, dat Hij tevergeefs gediend wordt door voorschriften van mensen. Maar indien ze er op zouden letten, wat het is in de zaak der religie, dat is der hemelse wijsheid, alleen aan Gods mond te hangen, dan zouden ze tevens zien, dat er geen lichte reden is, waarom de Here dergelijke verkeerde gehoorzaamheden zo verfoeit, die Hem naar de willekeur van het menselijk vernuft betoond worden. Want ofschoon zij, die aan dergelijke voor de dienst van God gemaakte wetten, gehoorzaam zijn, een zekere schijn van nederigheid hebben in hun gehoorzaamheid, zijn ze toch geenszins nederig voor God, aan wie zij dezelfde wetten voorschrijven, die zij zelf onderhouden. En dit is de reden, waarom Paulus (Col. 2:4) wil, dat wij zo naarstig er voor op onze hoede zijn, dat wij ons niet laten bedriegen door de inzettingen der mensen, en die eigenwillige godsdienst, die buiten de leer van God om door mensen bedacht is. Zo is het voorzeker: èn onze wijsheid, èn die van alle mensen moet voor ons zelf dwaasheid worden, opdat wij Hem alleen wijs laten zijn. Deze weg houden geenszins zij, die door onderhoudinkjes, welke naar het menselijk goeddunken verzonnen zijn, zich bij Hem aangenaam denken te maken en Hem tegen zijn wil als het ware een plichtverzakende gehoorzaamheid aan Hem, die aan de mensen betoond wordt, opdringen. Gelijk het in sommige vroegere eeuwen en ook in onze tijd geschied is, en ook tegenwoordig geschiedt op die plaatsen, waar de heerschappij van het schepsel hoger geacht wordt dan die van de Schepper; waar de godsdienst (als hij echter die naam verdient) door meer en dwazer superstitiën verontreinigd is, dan ooit enig heidendom het was. Want wat zou het gevoelen der mensen anders kunnen voortbrengen dan dingen, die alle vleselijk en dwaas zijn, en die hun auteurs naar waarheid afspiegelen?

24.

Viele verwundern sich, warum denn der Herr so scharf droht, er wolle dem Volke, von dem er nach Menschengeboten verehrt würde, erstaunliche Dinge zufügen (Jes. 29,13f.), und warum er kundmacht, es sei umsonst, wenn man ihm nach Menschensatzungen diene (Matth. 15,9). Aber wenn diese Leute ihr Augenmerk darauf richteten, was es bedeutet, in Sachen der Religion, das heißt der himmlischen Weisheit, allein an Gottes Mund zu hängen, so würden sie zugleich sehen, daß keine geringfügige Ursache besteht, weshalb der Herr dergleichen verkehrte „Dienste“, die ihm nach der Willkür der menschlichen Vernunft geleistet werden, dermaßen verabscheut. Denn obgleich die Menschen, die solchen Gesetzen für die Verehrung Gottes Folge leisten, in diesem ihrem Gehorsam einen gewissen Schein von Demut haben, so sind sie doch vor Gott keineswegs demütig, weil sie ihm ja die gleichen Gesetze vorschreiben, die sie selber innehalten. Das ist aber der Grund, weshalb Paulus will, daß wir uns so fleißig davor hüten, uns von den Überlieferungen der Menschen betrügen zu lassen (Kol. 2,4) und von jener „selbsterwählten Geistlichkeit“, wie er sie nennt, das heißt also von dem eigenwilligen und abseits von Gottes Unterweisung durch Menschen ausgeklügelten Gottesdienst. So ist es in der Tat: sowohl unsere eigene als aller Menschen Weisheit muß uns zur Torheit werden, damit wir ihn allein weise sein lassen! Diesen Weg halten die aber in keiner Weise inne, die sich ihm mit frommen Übungen, die nach menschlichem Gutdünken ausgedacht sind, angenehm zu machen trachten und ihm gleichsam wider seinen Willen den verkehrten Gehorsam aufdrängen, der (tatsächlich) Menschen geleistet wird. So ist es früher manche Jahrhunderte lang und auch noch zu unseren Zeiten geschehen, und so geschieht es auch heute noch an jenen Orten, da man den Befehl des Geschöpfs höher achtet als den des Schöpfers, an jenen Orten, wo die Religion - wenn dergleichen trotz allem noch Religion genannt zu werden verdient - mit vielfältigerem und närrischerem Aberglauben verunreinigt ist als je irgendein Heidentum. Denn was sollte der Sinn der Menschen anders hervorbringen können als lauter fleischliche, törichte Dinge, die wahrhaftig das Ebenbild ihrer Urheber darstellen?

24. Aanbidding volgens mense se uitvindings is vir God ’n gruwel

Die meeste mense is verbaas oor die rede waarom die Here so heftig dreig dat Hy ’n volk stom sal slaan as Hy volgens die gebooie van mense deur hulle gedien is¹⁰⁶ en Hy verklaar dat Hy tevergeefs volgens die voorskrifte van mense gedien word.¹⁰⁷ Maar as hulle sou let op wat dit in die geval van die godsdiens - dit is in die geval van die hemelse wysheid -, beteken om aan God se lippe alleen te hang, sou hulle terselfdertyd kon sien dat daar nie ’n oppervlakkige rede is waarom die Here sulke verwronge dienste wat na die willekeur van die mens se vernuf aan Hom betoon word, so verfoei nie. Want hoewel diegene wat sulke wette in die diens aan God gehoorsaam, in hulle gehoorsaamheid ’n sekere skyn van ootmoed het, is hulle glad nie ootmoedig voor God nie omdat hulle aan Hom dieselfde wette voorskryf as wat hulle onderhou. Dit is trouens die rede waarom Paulus wil hê dat ons so versigtig moet waak dat ons nie deur die tradisies van die mense bedrieg word nie,¹⁰⁸ en waarom hy dit ’n eiewillige godsdiens¹⁰⁹ noem wat sonder die leer van God deur mense uitgedink is.¹¹⁰ Dit is inderdaad ook so: ons eie wysheid en die van alle mense behoort vir ons stom te word sodat ons Hom alleen wys kan laat wees.

Dit is ’n pad waarop diegene wat dink dat hulle hulle deur insettinkies 1492 wat na die goeddunke van mense versin is, vir God aanvaarbaar maak, nie hou nie, en hulle dring ’n gehoorsaamheid waarin hulle hulle plig teenoor Hom versuim en wat hulle aan mense betoon, aan Hom op hoewel dit teen sy sin is. Soos etlike eeue vroeër en ook in ons eie heugenis gebeur het, so gebeur dit vandag nog op plekke waar die heerskappy van die skepsel van meer waarde geag word as dié van sy Skepper;¹¹¹ waar die godsdiens - as dit verdien om nog godsdiens genoem te word - , deur meer en dwaser bygelowe besoedel is as wat enige heidendom ooit was. Wat sou die mens se sinne trouens anders kon voortbring as alle vleeslike en dwase dinge wat hulle makers waarlik weergee?

24. Многим покажется удивительным, что Господь грозит необычайно поступить с народом, служившим Ему по заповедям и учениям человеческим, и называет такое почитание тщетным [Мф 15:9]. Но если они взвесят, что в вопросах веры (то есть в вопросах небесной мудрости) должно зависеть исключительно от Слова Божьего, то увидят: Господь не без причины испытывает отвращение к неправильному служению, которое совершается сообразно нелепым желаниям людей. Ибо хотя подобные служители проявляют некоторого рода смирение, подчиняясь ради Бога человеческим законам, они весьма далеки от смирения перед Богом, приписывая Ему те же законы, каким следуют сами. Вот почему св. Павел так настоятельно требует остерегаться злоупотребления преданиями человеческими (Кол 2:4 сл.) и употребляет при этом весьма подходящее греческое слово ethelothreskeia (Кол 3:23), означающее самовольное, дерзкое служение, то есть служение, произвольно установленное людьми помимо Слова Божьего. Поистине, для нас должна стать безумием как наша собственная мудрость, так и мудрость всех людей, дабы одному лишь Богу было позволено быть мудрым. От этого состояния очень далеки те, кто думает удовлетворить Бога соблюдением выдуманных людьми правил и навязывает Ему, как бы насильно и против воли, свою фальшивую покорность, которая на самом деле есть покорность людям, а не Богу. Такое было и в далёком прошлом, и на нашей памяти, и всё еще существует в тех странах, где тварь чтут выше Творца. В тех краях религия (если она достойна именоваться религией) исполнена больших суеверий и нелепостей, чем это было в языческом идолопоклонстве. Ибо что может породить человеческий разум, кроме плотских и ничтожных представлений, тотчас выдающих своё происхождение?

25. | Quod etiam obtendunt superstitionum patroni, Samuelem sacrificasse in Ramatha, et, quanvis praeter Legem id fieret, placuisse tamen Deo [1. Sam. 7. d. 17]: facilis solutio est, non fuisse secundum aliquod altare quod unico opponeret^a: sed quia nondum arcae foederis destinatus erat locus, oppidum ubi habitabat sacrificiis destinasse tanquam maxime commodum. Certe animus sancti Prophetae non fuit quicquam novare in sacris, ubi Deus tam arcte vetabat addi vel minui¹. Quod ad exemplum Menoha^b spectat, extraordinarium et singulare fuisse dico [Iudic. 13. d. 19]. Obtulit ille Deo sacrificium homo privatus, nec sine Dei approbatione: nempe quia non temerario animi sui motu, sed caelesti instinctu hoc suscepit^c. Quantopere autem abominetur Deus quae mortales ex seipsis excogitant ad eum colendum alter non inferior Menoha^d Gedeon^e insigni documento est, cuius ephod non modo ei et familiae, sed toti populo cessit in ruinam [Iudic. 8. f. 27]. Denique adventitia quaelibet inventio, qua Deum homines colere appetunt, nihil aliud est quam verae sanctimoniae pollutio.

25. Quant à ce que les advocats des superstitions alleguent ce que Samuel a sacrifié en Ramatha (1 Sam. 7:17), et combien que cela se fist contre la Loy, que l’acte a pieu à Dieu: la solution est facile, assavoir qu’il n’a point basti un second autel pour l’opposer au premier qui estoit fondé sur la parolle de Dieu: mais pource qu’il n’y avoit point encore de lieu certain destiné au tabernacle, qu’il a mieux aimé dedier aux sacrifices la ville de sa demeure, comme le lieu le plus commode. Pour certain l’intention du sainct Prophete n’a pas esté de rien changer à la façon du service divin, où Dieu avoit si estroitement defendu de ne rien adjouster ne diminuer. Quant à l’exemple de Menoha pere de Sanson (Juges 13:19), je dy qu’il a esté extraordinaire et singulier. Car il estoit homme privé: ainsi il ne luy estoit pas licite de sacrifier sans inspiration secrete de Dieu. Ce qui ne s’estend pas plus loin qu’à luy, d’autant que les autres ne seroyent pas approuvez de mesme. A l’opposite, Dieu a donné un enseignement notable pour tout jamais en la personne de Gedeon, combien il deteste les services que les hommes luy controuvent de leur propre sens: car l’Ephod qu’il appeta d’une folle devotion, tourna à ruyne non seulement à luy et à sa famille, mais à tout le peuple (Juges 8:27). En somme, toute invention estrange par laquelle les hommes pretendent de servir à Dieu, n’est autre chose que pollution de la vraye saincteté.

25. When the advocates of superstition allege, that Samuel sacrificed in Ramah, that there this was done without the direction of the law, yet it was acceptable to God,¹⁰¹⁹ the answer is easy—that this was not the erection of a second altar, in opposition to one already erected, and appointed by the Divine command to supersede every other; but as there had yet been no fixed place assigned for the ark of the covenant, he appointed the town which he inhabited for the oblation of sacrifices, as the most convenient place. It certainly was not the intention of the holy prophet to make any innovation in religious worship, in which God had so strictly forbidden any thing to be added or diminished. The example of Manoah I consider as an extraordinary and singular case. Though a private man, he offered a sacrifice to God, yet not without the Divine approbation; because he did it not from the hasty impulse of his own mind, but in consequence of the secret inspiration of Heaven.¹⁰²⁰ But of the Lord’s utter abomination of all the contrivances of mortals in his worship, we have a memorable example in another person, not inferior to Manoah—I mean Gideon, whose ephod produced fatal consequences, not only to himself and his family, but to all the people.¹⁰²¹ In short, every additional invention by which men pretend to serve God is nothing but a pollution of true holiness.

25. An argument founded on the examples of Samuel and Manoah. Answer.

When the patrons of superstition cloak them, by pretending that Samuel sacrificed in Ramath, and though he did so contrary to the Law, yet pleased God (l Sam 7:17), it is easy to answer, that he did not set up any second altar in opposition to the only true one; but, as the place for the Ark of the Covenant had not been fixed, he sacrificed in the town where he dwelt, as being the most convenient. It certainly never was the intention of the holy prophet to make any innovation in sacred things, in regard to which the Lord had so433strictly forbidden addition or diminution. The case of Manoah I consider to have been extraordinary and special. He, though a private man, offered sacrifice to God, and did it not without approbation, because he did it not from a rash movement of his own mind, but by divine inspiration (Judges 13:19). How much God abominates all the devices of men in his worship, we have a striking proof in the case of one not inferior to Manoah—viz. Gideon, whose ephod brought ruin not only on himself and his family, but on the whole people (Judges 8:27). In short, every adventitious invention, by which men desire to worship God, is nothing else than a pollution of true holiness.

25. Hetgeen ook de verdedigers der superstitiën aanvoeren, namelijk dat Samuel geofferd heeft te Rama en dat dit, ofschoon het buiten de wet om geschiedde, toch Gode aangenaam geweest is (1 Sam. 7:17) daarop is gemakkelijk te antwoorden, namelijk dit, dat er niet een tweede altaar geweest is, dat Samuel tegenover het enige altaar stelde, maar dat hij, omdat voor de ark des verbonds nog geen plaats bestemd was, de stad, waar hij woonde, voor de offeranden bestemd heeft, als daartoe het meest geschikt. Ongetwijfeld was het niet de bedoeling van de heilige profeet iets nieuws in te voeren in de heilige dingen, daar God zo strikt verbood om iets toe te voegen of af te doen. Wat het voorbeeld van Manoach betreft (Richt. 13:19) ik zeg, dat het buitengewoon en bijzonder geweest is. Hij heeft als particulier man Gode een offer gebracht, en God heeft dat goedgekeurd, en wel omdat hij dit ondernomen heeft niet uit een lichtvaardige beweging van zijn gemoed, maar uit hemelse aandrift. Hoezeer echter God verfoeit hetgeen de mensen uit zichzelf uitdenken om Hem te dienen, daarvan is een ander, die niet beneden Manoach staat, namelijk Gideon, tot een treffend bewijs, wiens efod niet alleen hem en zijn huisgezin, maar ook het ganse volk tot verderf gestrekt heeft (Richt. 8:27) Kortom iedere menselijke uitvinding, waarmee de mensen God begeren te dienen, is niets anders dan een bevlekking van de ware heiligheid.

25. 822Abwehr römischer Gegenbeweise

Die Schutzmeister solcher abergläubischen Gebräuche berufen sich auch darauf, daß Samuel in Rama geopfert habe und daß dies, obwohl es gegen das Gesetz geschehen sei, doch Gottes Wohlgefallen gefunden habe (1. Sam. 7,17). Da ist nun die Lösung leicht: es handelt sich hier nicht um einen zweiten Altar, den er im Gegensatz zu dem einzig rechtmäßigen aufgerichtet hätte, sondern er hat, da für die Bundeslade noch keine Stätte verordnet war, die Stadt, in der er wohnte, für die Opfer bestimmt als die dazu am besten geeignete. Jedenfalls hatte der heilige Prophet nicht im Sinn, im Bezug auf die heiligen Handlungen irgendeine Neuerung einzuführen, wo doch Gott so streng verbot, etwas zuzufügen oder abzustreichen.

Was nun das Beispiel des Manoah betrifft, so behaupte ich, daß es sich da um etwas Außerordentliches und Einzigartiges gehandelt hat (Richt. 13,19). Manoah brachte als ein amtloser Mann Gott ein Opfer dar, und das geschah nicht ohne Gottes Billigung, weil er es eben nicht aus einer unüberlegten Regung seines Herzens heraus unternahm, sondern auf einen himmlischen Antrieb hin. Wie sehr aber Gott verabscheut, was die Sterblichen aus sich selbst ausklügeln, um ihn zu verehren, dafür dient uns ein anderer als augenfälliger Beweis, der nicht niedriger steht als Manoah, nämlich Gideon, dessen Ephod nicht nur ihm selbst und seiner Familie, fondern dem ganzen Volke zum Verderben geworden ist (Richt. 8,27). Kurzum, jegliches fremde Fündlein, mit dem die Menschen Gott zu verehren begehren, ist nichts anderes als eine Befleckung der wahren Heiligkeit.

25. ’n Weerlegging van die vertolking van sekere Skrifverwysings wat die pousdom ter regverdiging van hulle leer aanhaal

Die voorstanders van bygelowe gebruik ook die voorwendsel dat Samuel in Rama geoffer het en dat dit God nogtans behaag het hoewel dit strydig met die wet was.¹¹² Die oplossing hiervan is maklik, naamlik dat dit nie ’n tweede altaar was wat hy teenoor die enigste altaar van God gestel het nie, maar omdat daar nog nie ’n plek vir die verbondsark bestem was nie, het hy die dorp waar hy gewoon het, as die geskikste plek vir die (bring van) offers bestem. Dit was beslis nie hierdie heilige profeet se bedoeling om iets nuuts in die godsdiens in te voer nie terwyl God so ’n streng verbod daarop geplaas het dat iets daar bygevoeg of daarvan weggeneem mag word.¹¹³ Sover dit die voorbeeld van Manoa aangaan, sê ek dat dit buitengewoon en uitsonderlik was.¹¹⁴ Hy het in sy persoonlike hoedanigheid ’n offer vir God gebring, en dit met God se goedkeuring. Die rede daarvoor is dat hy dit nie vanweë die een of ander ondeurdagte emosie gedoen het nie, maar vanweë ’n hemelse ingewing. Maar Gideon, iemand wat nie slegter as Manoa was nie, dien as uitsonderlike bewys van hoeveel God die dinge verafsku wat sterflike mense uit hulleself uitdink om Hom te dien. Sy (Gideon se) skouerkleed het nie alleen sy eie val en die van sy gesin veroorsaak nie, maar ook die van die hele volk.¹¹⁵ Kortom: elke toevallige uitvinding waarmee die mense God wil dien, is niks anders as besmetting van die ware heiligheid nie.

25. Защитники суеверий ссылаются также на Самуила, который приносил жертвы в Риме. Такие жертвы, дескать, были угодны Богу, хотя и совершались вопреки Закону (1 Цар 7:17). Но это затруднение легко разрешить. Ведь Самуил не воздвигал второго жертвенника, противостоящего первому, сооружённому по Слову Божьему. Просто в те времена ещё не было указано определённого места для хранения Ковчега Завета; и поэтому Самуил предпочёл приносить жертвы там, где жил, как в наиболее удобном месте. Конечно, святой пророк и не думал что-либо изменять в том образе богослужения, в отношении которого Господь строго запретил как добавления, так и изъятия.

Что касается примера Маноя, отца Самсона, то это особый, единичный случай (Суд 13:19). Ведь Маной был частным лицом и потому не имел бы права принести жертву без тайного вдохновения от Бога. Но его пример не распространяется на других - тех, кто не получил подобного позволения. Например, в лице Гедеона Бог, напротив, являет всем людям, насколько ненавистно Ему их самовольное служение. Ибо «ефод» Гедеона, сделанный им по безумной набожности, навлёк гибель не только на него самого и его семью, но и на весь народ его (Суд 8:27). Короче говоря, любые нововведения, какими люди тщатся служить Богу, суть не что иное, как осквернение подлинной святости.

26. | Cur igitur, inquiunt^f, ferri voluit Christus onera illa importabilia quae alligabant^g scribae et Pharisaei?² Imo cur alibi idem Christus caveri voluit a fermento Pharisaeorum [Matth. 23. a. 3, et 16. a. 6]? fermentum (interprete Matthaeo Evangelista) appellans quicquid propriae doctrinae verbi Dei puritati admiscerent³. Quid apertius volumus, quam quod totam eorum doctrinam iubemur fugere et cavere? Unde nobis certissimum fit, neque altero loco Dominum voluisse suorum conscientias^h propriis Pharisaeorum traditionibus vexari. Et verba ipsa, si modoⁱ non torqueantur^k, nihil tale sonant. Illic siquidem^l Dominus 189 acerbe in Pharisaeorum mores invehi instituens, simpliciter suos auditores ante^a erudiebat, ut quanquam nihil in illorum vita cernerent^b quod sequerentur, non tamen ea facere desinerent quae verbo docebant, quum in cathedra Mosis (hoc est, ad enarrandam Legem) sederent. || Non ergo aliud voluit quam praecavere, ne malis docentium exemplis plebs ad contemptum doctrinae induceretur. Verum quia nonnulli rationibus minime permoventur, authoritatem semper requirunt, subiiciam Augustini verba, quibus idem prorsus dicitur, Habet ovile Domini praepositos partim filios, partim mercenarios. Praepositi qui filii sunt, veri sunt^c pastores; audite tamen, quod et mercenarii necessarii sunt. Multi quippe in Ecclesia, commoda terrena sectantes, Christum praedicant, et per eos vox Christi auditur: et sequuntur oves non mercenarium, sed pastorem per mercenarium. Audite mercenarios ab ipso Domino demonstratos. Scribae, inquit, et Pharisaei cathedram Mosis insident; quae dicunt, facite: quae autem faciunt, facere nolite. Quid aliud dixit, nisi per mercenarios vocem Pastoris audite? sedendo enim in cathedra, Legem Dei docent; ergo per illos Deus docet; sua vero si illi docere velint, nolite audire, nolite facere [Aug. in Iohan. tract. 46]¹. || Haec Augustinus.

26. Pourquoy donc, disent-ils, Christ a-il voulu qu’on portast les charges importables qu’imposent les Scribes et Pharisiens (Matth. 23:3)? Mais je leur demande aucontraire, Pourquoy luy-mesme en un autre lieu a-il voulu qu’on se gardast du levain des Pharisiens: appellant leur levain (comme l’interprete l’Evangeliste sainct Matthieu) (Matth. 16:6, 12) tout ce qu’ils mesloyent de leur doctrine propre, à la pure parolle de Dieu? Que voulons-nous davantage, quand il nous est commandé de fuir, et de nous garder de toute leur doctrine? Dont il nous est tresmanifeste, qu’en l’autre passage nostre Seigneur n’a pas voulu que les consciences des siens fussent chargées des propres traditions des Pharisiens. Et les parolles mesmes (si on ne les cavilioit point) n’approchent en rien de ce sens. Car par icelles nostre Seigneur n’a voulu autre chose, sinon que proposant de parler aigrement contre la mauvaise vie des Pharisiens, il enseignoit paravant les auditeurs, que combien qu’ils ne vissent rien aux mœurs des Pharisiens digne d’estre ensuivy, toutesfois qu’ils ne delaissassent point ce qu’ils enseignoyent par parolle, quand ils estoyent assis en la chaire de Moyse, c’est à dire quand ils exposoyent la Loy. Il n’a donc voulu autre chose, sinon de prevenir ce danger que le peuple ne fust point induit par la mauvaise vie de ses gouverneurs, à mespriser la doctrine de Dieu. Mais pource qu’aucuns ne s’esmeuvent pas beaucoup par quelque raison qu’on leur ameine, mais cherchent tousjours authorité: j’allegueray les parolles de sainct Augustin, ausquelles il donne une mesme interpretation que j’ay fait. Le bercail du Seigneur, dit-il, a des Pasteurs, partie ses enfans, partie mercenaires. Les Pasteurs qui sont enfans de Dieu, soit les vrais Pasteurs: toutesfois escoute comme les mercenaires aussi sont utiles. Car plusieurs ministres en l’Eglise cherchans leur profit terrien preschent Jesus Christ, et la voix de Christ est ouye de leur bouche: et les brebis suyvent non point le mercenaire, mais le Pasteur par le mercenaire. Escoutez comment le Seigneur nous a demonstré les mercenaires. Les Scribes, dit-il, et Pharisiens sont assis en la chaire de Moyse: faites ce qu’ils vous disent, mais ce qu’ils font, ne le faites point. C’est autant comme s’il disoit: Escoutez la voix du Pasteur par les mercenaires: car estans assis en ceste chaire, ils enseignent la Loy de Dieu. Pourtant Dieu enseigne par eux¹⁰⁵: mais s’ils veulent rien amener de leur propre, ne les oyez point, et ne faites pas ce qu’ils vous disent.

26. Why, then, it is inquired, was it the will of Christ that men should submit to those intolerable burdens which were imposed upon them by the scribes and Pharisees?¹⁰²² I ask, on the other hand, Why did Christ, in another place, direct men to “beware of the leaven of the Pharisees and of the Sadducees?”¹⁰²³ 389by leaven, according to the interpretation given us by the evangelist, intending every doctrine of their own that they mixed with the pure word of God. What can we wish for plainer, than when he commands us to avoid and beware of all their doctrine? Hence it is very evident to us, that in the other passage our Lord did not intend that the consciences of his disciples should be harassed with the traditions of the Pharisees; and the words themselves, if they are not perverted, convey no such meaning. For, being about to deliver a severe invective against the conduct of the Pharisees, our Lord only prefaced it by instructing his hearers, that though they would see nothing in their lives worthy of imitation, yet they should continue to practise those things which were taught by them in their discourses, when they were sitting in the chair of Moses, that is to say, when they were expounding the law. His only design, therefore, was to guard the people against being induced to despise the doctrine by the bad examples of those who taught it. But, as some persons are never affected by arguments, but always require authority, I will subjoin the words of Augustine, who gives exactly the same interpretation: “The Lord’s fold has pastors, some faithful, some hirelings. Those who are faithful are true shepherds; yet hear how the hirelings also are necessary. For many in the Church, pursuing worldly advantages, preach Christ, and the voice of Christ is heard through them; and the sheep follow not the hireling, but the Shepherd by means of the hireling. Hear how the hirelings are pointed out by the Lord himself. He says, The scribes and Pharisees sit in Moses’ chair; what they say, do; but what they do, imitate not. Is not this equivalent to saying, Hear the voice of the Shepherd through the hirelings; for, sitting in the chair of Moses, they teach the law of God; therefore, God teaches by them; but if they choose to teach any thing of their own, neither attend to it, nor practise it?”

26. Argument that Christ wished such burdens to be borne. Answer.

Why then, they ask, did Christ say that the intolerable burdens, imposed by Scribes and Pharisees, were to be borne? (Mt. 23:3) Nay, rather, why did he say in another place that we were to beware of the leaven of the Pharisees? (Mt. 16:6) meaning by leaven, as the Evangelist Matthew explains it, whatever of human doctrine is mingled with the pure word of God. What can be plainer than that we are enjoined to shun and beware of their whole doctrine? From this it is most certain, that in the other passage our Lord never meant that the consciences of his people were to be harassed by the mere traditions of the Pharisees. And the words themselves, unless when wrested, have no such meaning. Our Lord, indeed, beginning to inveigh against the manners of the Pharisees, first instructs his hearers simply, that though they saw nothing to follow in the lives of the Pharisees, they should not, however, cease to do what they verbally taught when they sat in the seat of Moses, that is, to expound the Law. All he meant, therefore, was to guard the common people against being led by the bad example of their teachers to despise doctrine. But as some are not at all moved by reason, and always require authority, I will quote a passage from Augustine, in which the very same thing is expressed. “The Lord’s sheepfold has persons set over it, of whom some are faithful, others hirelings. Those who are faithful are true shepherds; learn, however, that hirelings also are necessary. For many in the Church, pursuing temporal advantages, preach Christ, and the voice of Christ is heard by them, and the sheep follow not a hireling, but the shepherd by means of a hireling. Learn that hirelings were pointed out by the Lord himself. The Scribes and Pharisees, says he, sit in Moses’ seat; what they tell you, do, but what they do, do ye not. What is this but to say, Hear the voice of the shepherd by means of hirelings? Sitting in the chair, they teach the Law of God,and therefore God teaches by them; but if they choose to teach their own, hear not, do not.” Thus far Augustine. (August. in Joann. Tract. 46)

26. Waarom dan, zeggen ze, heeft Christus gewild, dat die ondragelijke lasten gedragen worden, welke de Schriftgeleerden en Farizeën oplegden? (Matt. 23:3) Ja, waarom heeft dezelfde Christus elders (Matt. 16:6) gewild, dat men zich zou hoeden voor de zuurdesem der Farizeën? Waarbij Hij, volgens de uitlegging van de evangelist Matthéüs, zuurdesem noemde al wat zij van hun eigen leer aan de zuiverheid van Gods Woord toevoegden. Wat willen wij duidelijker, dan dat ons bevolen wordt hun gehele leer te vermijden en er ons voor te hoeden? En daaruit wordt het voor ons geheel zeker, dat ook op de andere plaats de Here niet gewild heeft, dat de consciëntiën der zijnen door de eigen inzettingen der Farizeën zouden worden gekweld. Ook de woorden zelf geven, wanneer men ze maar niet verdraait, niets dergelijks te kennen. Immers terwijl de Here scherp de zeden der Farizeën wilde bestraffen, leerde Hij daar van te voren zijn hoorders eenvoudig, dat ze, ofschoon ze in het leven der Farizeën niets zagen om na te volgen, toch niet moesten ophouden te doen wat ze met woorden leerden, wanneer ze op de stoel van Mozes zaten, dat is om de wet uit te leggen. Hij heeft dus niets anders gewild dan voorkomen, dat het volk door de slechte voorbeelden van zijn leraren verleid zou worden tot verachting der leer. Maar omdat sommigen zich niet laten bewegen door redeneringen, en altijd naar een autoriteit vragen, zal ik de woorden van Augustinus¹ aanhalen, waarin geheel en al hetzelfde gezegd wordt: "De schaapskooi des Heren heeft leidslieden, die deels getrouw, deels huurlingen zijn, de leidslieden die getrouw zijn, zijn ware herders: hoort echter, dat ook huurlingen nodig zijn; want velen in de kerk prediken Christus, terwijl ze aardse goederen najagen, en de stem van Christus wordt door middel van hen gehoord, en de schapen volgen niet de huurling, maar de herder door middel van de huurling. Hoort de huurlingen, die u door de Here zelf zijn aangewezen: de schriftgeleerden, zegt Hij, en de Farizeën zitten op de stoel van Mozes; hetgeen zij zeggen, doet dat; maar hetgeen zij doen, doet dat niet. Wat heeft Hij daarmee anders gezegd, dan: hoort door middel van de huurlingen de stem van de herder? Want op de stoel zittend leren zij de wet Gods: dus leert door middel van hem. Maar indien zij het hunne willen leren, hoort daar niet naar, en doet het niet." Dit zegt Augustinus.

26.

Weshalb, so fragen unsere Widersacher, wollte denn Christus, daß jene unerträglichen Lasten, welche die Schriftgelehrten und Pharisäer den Leuten aufbanden, doch getragen würden (Matth. 23,3)? Ja (antworte ich), warum hat denn der nämliche Christus an anderer Stelle verlangt, man solle sich vor dem Sauerteig der Pharisäer in acht nehmen (Matth. 16,6)? Und dabei versteht er nach der Erläuterung des Evangelisten Matthäus unter „Sauerteig“ alles, was die Pharisäer der Reinheit des Wortes Gottes an eigener Lehre beimischten (Matth. 16,12). Was wollen wir Deutlicheres, als daß er uns befiehlt, ihre ganze Lehre zu meiden und uns vor ihr zu hüten? Von daher wird es uns völlig gewiß, daß der Herr auch an der anderen Stelle (Matth. 23,3) nicht gewollt hat, daß die Gewissen der Seinigen mit den eigenen Satzungen der Pharisäer gepeinigt würden. Auch die Worte selbst ergeben, wenn man ihnen nur nicht Gewalt antut, nichts dergleichen. Denn da hatte der Herr im Sinn, gegen die Sitten der Pharisäer mit bitterer Schärfe loszufahren; dabei lehrte er nun aber seine Zuhörer von vornherein einfach, sie sollten, obwohl sie an dem Lebenswandel der Pharisäer nichts zu sehen bekamen, dem sie etwa hätten folgen sollen, doch nicht davon ablassen, das zu tun, was diese mit dem Wort lehrten, wenn sie „auf Moses Stuhl“ saßen, das heißt, wenn sie dasaßen, um das Gesetz auszulegen. Er wollte also nichts anderes als von vornherein verhüten, daß das Volk durch das schlechte Beispiel derer, die es lehrten, zur Verachtung der Lehre selbst verleitet würde. Aber weil sich manche Leute mit Gründen nicht im mindesten bewegen lassen, sondern immer nach einer Autorität fragen, so will ich noch Worte Augustins folgen lassen, in denen voll und ganz das gleiche gesagt wird. „Die Herde des Herrn“, sagt er, „hat zu ihren Vorstehern teils Kinder (Gottes), teils Mietlinge. Die Vorsteher, die Kinder sind, die sind die wahren Hirten; vernehmet aber, daß auch die Mietlinge notwendig sind, viele nämlich in der Kirche predigen Christus und jagen dabei nach irdischen Vorteilen; durch sie nun kommt die Stimme Christi zu Gehör, und die Schafe folgen nicht dem Mietling, sondern dem Hirten- durch den Mietling! Höret nun, wie die Mietlinge von dem Herrn selbst gekennzeichnet werden. ‚Auf Mose’s Stuhl’, spricht er, ‚sitzen die Schriftgelehrten und Pharisäer; was sie sagen, das tut, was sie aber tun, das tut nicht.’ Was hat er damit anders 823 gesagt als: höret durch die Mietlinge die Stimme des Hirten? Denn wenn sie auf dem ‚Stuhl’ sitzen, so lehren sie Gottes Gesetz; also lehrt Gott durch sie. Wenn sie aber ihre eigenen Dinge lehren wollen, so hört nicht darauf und tut nicht danach“ (Predigten zum Johannesevangelium 46,5f.). So Augustin.

26. 1493 ’n Verklaring van die rede waarom Christus die Jode beveel het om die laste wat die Skrifgeleerdes hulle opgelê het, te verdra

Hulle vra: “Waarom wou Christus dan hê dat mense die ondraaglike laste wat die skrifgeleerdes en Fariseërs op hulle gelê het, moes dra.¹¹⁶ Ja, waarom wou dieselfde Christus elders gehad het dat hulle teen die suurdeeg van die Fariseërs moes waak¹¹⁷ toe Hy volgens die verklaring  van die evangelis Matteus alles van hulle eie leer wat hulle met die suiwerheid van die Woord van God vermeng het, suurdeeg genoem het?”¹¹⁸ Wat duideliker wil ons hê as dat ons beveel word om hulle hele leer te vermy en daarteen te waak? Hieruit word ons nog meer verseker dat die Here ook in die ander verwysing nie wou gehad het dat ons gewetens deur die Fariseërs se eie tradisies gekwel moet word nie. As sy woorde net nie verdraai word nie, lui hulle ook nie so nie. Want toe die Here daar van voorneme was om die sedes van die Fariseërs bitterlik aan te val, het Hy sy toehoorders vooraf eenvoudig geleer dat, hoewel hulle niks in die Fariseërs se lewe kon bemerk wat hulle kon volg nie, hulle nogtans nie moes weier om die dinge te doen wat die Fariseërs mondelings geleer het wanneer hulle op Moses se stoel gesit het, dit is, om die wet uit te lê nie. Christus se bedoeling was dus slegs om te voorkom dat die gewone mense as gevolg van die slegte voorbeeld van hulle leermeesters verlei sou word om die leer te verag.

Maar omdat sommige mense glad nie deur redenasies beînvloed kan word nie, en hulle altyd na die gesag (van ander) soek, sal ek Augustinus se woorde aanhaal waarin presies dieselfde gesê word. “Die skaapkraal van die Here het gedeeltelik getroue kinders as leiers en gedeeltelik huurlinge. Die leiers wat sy getroue kinders is, is ware herders. Luister daarna dat ook huurlinge nogtans nodig is. Daar is inderdaad baie mense in die kerk wat aardse goedere najaag, maar Christus nogtans verkondig, en deur hulle hoor die mense Christus se stem. En die skape volg nie die huurling nie, maar die herders deur die huurling.¹¹⁹ Luister dan na die huurlinge wat deur die Here self vir julle aangewys is. Hy het gesê: ‘Die skrifgeleerdes en die Fariseërs sit op Moses se stoel; doen wat hulle sê, maar moenie doen wat hulle doen nie’.¹²⁰ Wat het Hy dan anders gesê as ‘Luister na die stem van die herder deur die huurlinge? Want deur op die stoel te sit leer hulle die wet van God. So leer God dus 1494 deur hulle. Maar as hulle hulle eie leer wil verkondig, moet dan nie na hulle luister nie en moenie dit doen nie’”.¹²¹ Tot sover Augustinus.

26. Почему же тогда, спрашивают наши противники, Христос велел нам носить бремена неудобоносимые, возлагаемые книжниками и фарисеями? (Clichtove. Antilutherus, I, XI, fo. 22 B.) Я же, напротив, спрошу их: почему Он в другом месте велел остерегаться закваски фарисейской, называя так (согласно толкованию евангелиста Матфея) всё то, что они примешивают как собственное учение к чистому Слову Божьему (Мф 16:6; 23:3)? Чего же ещё мы хотим, коль скоро нам заповедано избегать и остерегаться фарисейского учения? Отсюда со всей очевидностью следует, что в предыдущем месте Господь вовсе не высказывал желания видеть души обременёнными преданиями фарисеев. И сами слова его (если не искажать злонамеренно их смысл) означают совсем иное. Намереваясь сурово осудить дурную жизнь фарисеев, Господь, однако, предупреждает слушателей: даже если они не видят в фарисейских нравах ничего достойного подражания, не следует пренебрегать тем, чему фарисеи учат словом, сидя на седалище Моисеевом. Другими словами, надлежит делать то, что они велят, когда излагают Закон. Итак, Христос лишь хотел избежать той опасности, когда люди под влиянием дурной жизни правителей отвращаются от учения Бога.

Однако некоторые люди не воспринимают никаких доводов - они везде ищут лишь авторитетов. Поэтому приведу высказывание св. Августина, толкование которого совпадает с моим. «При овчарне Господа, - говорит Августин, - есть пастыри: частью - дети Божьи, частью - наёмники. Те из них, которые суть дети Божьи, - это истинные пастыри ... Но выслушай, каким образом наёмники тоже могут быть полезны. Многие служители Церкви в поисках земной выгоды проповедуют Иисуса Христа, и голос Христа слышен из их уст; и овцы следуют не за наёмником, а за Пастырем через наёмника. Послушайте, как Господь указал нам наёмников: на Моисеевом седалище, говорит Он, сели книжники и фарисеи. Всё, что они велят вам соблюдать, соблюдайте, по делам их не поступайте. Это равнозначно тому, как если бы Он сказал: слушайте глас Пастыря через наёмников, ибо они, сидя на этом седалище, учат Божьему Закону; поэтому Бог учит через них. Но если они пожелают проповедовать что-либо от себя, не слушайте их и не делайте того, что они вам говорят» (Августин. Трактат о Евангелии от Иоанна,XLVI, 5-6 (МРL, XXXV, 1730)).

27. | Quando vero imperiti plerique, dum humanis traditionibus^d impie ligari hominum^e conscientias et frustra Deum coli audiunt, eadem litura leges omnes inducunt quibus Ecclesiae ordo constituitur: illorum quoque errori commodum hic occurrendum est. Falli hic sane perquam est lubricum^f: quia non prima statim facie apparet quantum inter illas et has intersit. Sed ego ita dilucide rem totam paucis expediam^g, ne cui imponat similitudo. Hoc primum habeamus, si in omni hominum societate necessariam esse politiam aliquam videmus, quae ad alendam communem pacem, et^h retinendam concordiam valeat: si in rebus agendis vigere semperⁱ aliquem ritum, || quem non respui publicae honestatis interest, atque adeo humanitatis ipsius^k: || id in Ecclesiis praesertim observandum esse, quae cum 190 bene composita^a rerum omnium constitutione^b optime sustinentur, tum vero sine concordia nullae sunt prorsus. Quamobrem si Ecclesiae incolumitati bene^c prospectum volumus, diligenter omnino curandum est quod Paulus iubet, ut^d decenter omnia et secundum ordinem fiant [1. Co. 14. g. 40]. At quum in hominum moribus tanta insit diversitas, tanta in animis varietas^e, tanta in iudiciis ingeniisque pugna: neque politia ulla satis firma est, nisi certis legibus constituta: nec sine stata quadam forma servari ritus quispiam potest. Huc ergo quae conducunt leges, tantum abest ut damnemus, ut his ablatis, dissolvi suis nervis Ecclesias, totasque deformari ac dissipari contendamus. Neque enim^f haberi potest quod Paulus exigit, ut decenter omnia et^g ordine fiant: nisi additis observationibus, tanquam^h vinculis quibusdam, ordo ipse et decorum consistat. Id tantumⁱ semper^k in istis observationibus excipiendum est, ne aut ad salutem credantur necessariae, atque ita^l conscientias religione obstringant: aut ad Dei cultum conferantur, atque ita^l in illis reponatur pietas.

27. Mais pourtant qu’aucuns simples, quand ils entendent que les consciences des fideles ne se doyvent lier par traditions humaines, et que Dieu est en vain par icelles servy, pensent que ce soit une mesme raison des reigles qui sont mises pour tenir ordre en l’Eglise: il faut icy obvier à leur erreur. Certes il est facile de s’abuser en cest endroit, pourtant qu’il n’appert pas de prime face quelle difference il y a entre ces deux especes: mais nous despescherons le tout si clairement que nul ne sera doresnavant deceu par la similitude. Ayons premierement ceste consideration, c’est que si nous voyons estre necessaire qu’en toutes compagnies des hommes il y ait quelque police pour entretenir paix et concorde entre eux: si en toutes choses il faut qu’il y ait quelque ordre pour conserver une honnesteté publique, et mesme une humanité entre les hommes: que ces choses se doivent principalement observer aux Eglises, lesquelles premierement sont maintenues par bon ordre, et par discorde sont du tout dissipées. Parquoy si nous voulons tresbien prouvoir à la conservation de l’Eglise, il faut mettre diligence, que tout se face decentement et avec bon ordre, ainsi que le commande sainct Paul (1 Cor. 14:40). Or puis qu’il y a si grandes repugnances d’esprits et de jugement entre les hommes, nulle police ne sauroit consister en eux, si elle n’est arrestée par quelques certaines loix, et nul ordre ne s’y pourroit bien conserver, sans quelque certaine forme. Tant s’en faut que nous reprouvions les loix qui tendent à ceste fin, que mesme nous affermons que sans icelles les Eglises seroyent incontinent dissipées et deformées. Car autrement il ne se pourroit faire (ce que sainct Paul requiert) que tout s’y fist decentement et par ordre, si l’ordre et l’honnesteté n’estoit conservée par quelque certaine forme. Neantmoins il faut tousjours soigneusement prendre garde en telles observances, qu’elles ne soyent estimées necessaires à salut, pour lier les consciences: ou qu’on n’y constitue l’honneur et service de Dieu, comme si la vraye pieté y estoit située.

27. But, as many ignorant persons, when they hear that the consciences of men ought not to be bound by human traditions, and that it is in vain to worship God by such services, immediately conclude the same rule to be applicable to all the laws which regulate the order of the Church, we must also refute their error. It is easy, indeed, to be deceived in this point, because it does not immediately appear, at the first glance, what a difference there is between the one and the other; but I will place the whole subject in such a clear light, in a few words, that no one may be misled by the resemblance. In the first place, let us consider that if, in every society of men, we see the necessity of some polity in order to preserve the common 390peace, and to maintain concord; if in the transaction of business there is always some order, which the interest of public virtue, and even of humanity itself, forbids to be rejected; the same ought particularly to be observed in Churches, which are best supported by a well-ordered regulation of all their affairs and which without concord are no Churches at all. Wherefore, if we would make a proper provision for the safety of the Church, we ought to pay the strictest attention to the injunction of Paul, that “all things be done decently and in order.”¹⁰²⁴ But as there is such great diversity in the manners of men, so great a variety in their minds, and so much contrariety in their judgments and inclinations, no polity will be sufficiently steady unless it be established by certain laws; nor can any order be preserved without some settled form. The laws, therefore, which promote this end, we are so far from condemning, that, we contend, their abolition would be followed by a disruption of the bands of union, and the total disorganization and dispersion of the Churches. For it is impossible to attain what Paul requires, that “all things be done decently and in order,” unless order and decorum be supported by additional regulations. But in regard to such regulations, care must always be taken, that they be not considered necessary to salvation, and so imposing a religious obligation on the conscience, or applied to the worship of God, and so represented as essential to piety.

27. Third part of the chapter, treating of lawful Ecclesiastical arrangements. Their foundation in the general axiom, that all things be done decently and in order. Two extremes to be avoided.

But as very many ignorant persons, on hearing that it is impious to bind the conscience, and vain to worship God with human traditions, apply one blot to all the laws by which the order of the434Church is established, it will be proper to obviate their error. Here, indeed, the danger of mistake is great: for it is not easy to see at first sight how widely the two things differ. But I will, in a few words, make the matter so clear, that no one will be imposed upon by the resemblance. First, then, let us understand that if in every human society some kind of government is necessary to insure the common peace and maintain concord, if in transacting business some form must always be observed, which public decency, and hence humanity itself, require us not to disregard, this ought especially to be observed in churches, which are best sustained by a constitution in all respects well ordered, and without which concord can have no existence. Wherefore, if we would provide for the safety of the Church, we must always carefully attend to Paul’s injunction, that all things be done decently and in order (1 Cor. 14:40). But seeing there is such diversity in the manners of men, such variety in their minds, such repugnance in their judgments and dispositions, no policy is sufficiently firm unless fortified by certain laws, nor can any rite be observed without a fixed form. So far, therefore, are we from condemning the laws which conduce to this, that we hold that the removal of them would unnerve the Church, deface and dissipate it entirely. For Paul’s injunction, that all things be done decently and in order, cannot be observed unless order and decency be secured by the addition of ordinances, as a kind of bonds. In these ordinances, however, we must always attend to the exception, that they must not be thought necessary to salvation, nor lay the conscience under a religious obligation; they must not be compared to the worship of God, nor substituted for piety.

27. Daar nu zeer veel onervarenen, wanneer ze horen, dat de consciëntiën der mensen door de menselijke inzettingen op goddeloze wijze gebonden worden en God tevergeefs wordt geëerd, met dezelfde streek alle wetten doorschrappen, door welke de orde der kerk geregeld wordt, is het passend hier ook in te gaan tegen hun dwaling. Men kan zich ongetwijfeld hier zeer gemakkelijk vergissen, omdat niet terstond op het eerste gezicht duidelijk is, welk onderscheid er tussen beide soorten van wetten is. Maar ik zal de gehele zaak met weinige woorden zo duidelijk uiteenzetten, dat niemand door die gelijkheid misleid wordt. Laat ons dit in de eerste plaats weten, dat, indien we zien, dat in elke gemeenschap der mensen een zekere regeringsinrichting nodig is, die de gemeenschappelijke vrede kan voeden en de eendracht handhaven, en dat in het verrichten van allerlei zaken altijd een zeker gebruik moet heersen, dat niet veronachtzaamd kan worden zonder schending van de algemene eerbaarheid, ja zelfs van de menselijkheid zelf: dat, zeg ik, indien we dat zien, dit vooral in de kerken moet worden in acht genomen, die niet alleen, wanneer de inrichting van alle zaken goed geregeld is, op uitnemende wijze in stand gehouden worden, maar ook zonder eendracht in het geheel niet kunnen bestaan. Daarom, wanneer we willen, dat voor de welstand der kerk goed gezorgd wordt, moet er met zeer veel ijver gezorgd worden voor hetgeen Paulus beveelt, dat alle dingen eerlijk en met orde geschieden (1 Cor. 14:40) Maar daar er in de zeden der mensen zo groot verschil is, en in de gemoederen zo grote verscheidenheid, en in de oorden en inzichten zo grote strijd: is er ook geen regeringsinrichting sterk genoeg, wanneer ze niet door vaste wetten is geregeld, en kan ook geen gebruik in stand blijven zonder een bepaalde vastgestelde vorm. Het is er dus zover vandaan, dat wij de wetten, die daartoe dienstig zijn, zouden veroordelen, dat we veeleer beweren, dat wanneer men deze wetten wegneemt, de kerken van hun zenuwen beroofd worden, en geheel misvormd en verstrooid worden. Immers men kan niet hebben, wat Paulus eist, dat alle dingen eerlijk en met orde geschieden, tenzij de orde en de betamelijkheid zelf stand houden doordat men, bij wijze van banden, wetten toevoegt. Alleen dit moet men bij dergelijke wetten altijd als voorwaarde stellen, ten eerste dat men niet gelooft, dat ze tot zaligheid nodig zijn en zo de consciëntiën met bezorgdheid binden, en ten tweede, dat men ze niet betrekking doe hebben op de dienst van God, en zo de vroomheid in hen gesteld zou worden.

27. Vierter Abschnitt: Berechtigte kirchliche Ordnungen (27-32). Notwendigkeit kirchlicher Ordnungen

Es gibt nun aber viele unerfahrene Leute, die, wenn sie hören, daß durch die menschlichen Satzungen die Gewissen der Menschen gottlos gebunden werden und Gott vergebens verehrt wird, mit dem gleichen Zuge auch alle Gesetze durchstreichen, durch welche die Ordnung der Kirche geregelt wird. Es ist also angebracht, daß wir auch ihrem Irrtum hier entgegentreten. Man kann hier sicherlich überaus leicht ausgleiten und sich täuschen; denn es tritt nicht gleich auf den ersten Blick klar zutage, was für ein großer Unterschied zwischen jenen Menschensatzungen und den rechten kirchlichen Ordnungen besteht. Ich werde aber die ganze Sache mit wenigen Worten so deutlich auseinandersetzen, daß sich keiner mehr von der Ähnlichkeit betrügen läßt.

Da müssen wir zunächst dies wissen: wenn wir sehen, daß in jeglicher Gemeinschaft von Menschen eine bestimmte öffentliche Gewalt erforderlich ist, die in der Lage sein soll, den gemeinen Frieden zu fördern und die Eintracht aufrechtzuerhalten, und wenn wir sehen, daß bei allem Handeln stets ein gewisser Brauch herrscht, den nicht zu verschmähen der öffentlichen Ehrbarkeit und auch geradezu der Menschlichkeit dienlich ist, so muß es in besonderer Weise in den Kirchen so gehalten werden, die einerseits bei einer gutgeregelten Ordnung aller Dinge aufs beste erhalten bleiben, andererseits aber ohne Eintracht durchaus nicht bestehen können. Wenn wir also wollen, daß für das Wohlbestehen der Kirche gut gesorgt werde, so muß mit höchstem Eifer darauf Nachdruck gelegt werden, daß es nach der Anweisung des Paulus geht: „Lasset alles ehrbar und ordentlich zugehen“ (1. Kor. 14,40).

Da aber die Sitten der Menschen so verschieden, ihre Gemüter so vielartig und ihre Urteile und Einfälle so widersprechend sind, so ist keine öffentliche Gewalt stark genug, wenn sie nicht durch bestimmte Gesetze geregelt ist, und es kann auch kein Brauch irgendwelcher Art ohne eine festgelegte Form aufrechterhalten werden. Die Gesetze also, die dazu dienen, wollen wir so wenig verurteilen, daß wir vielmehr behaupten, daß mit ihrer Abschaffung die Kirchen von ihren Muskeln losgelöst und gänzlich verunstaltet und zerrüttet werden. Denn was Paulus fordert, nämlich daß „alles ehrbar und ordentlich zugehe“, das läßt sich nicht festhalten, wenn Ordnung und Ehrbarkeit nicht dadurch Bestand haben, daß man Regeln hinzufügt, die dann gleich Bändern wirken.

Nur muß man bei solchen Regeln stets die Bedingung machen: sie dürfen nicht für heilsnotwendig gehalten werden und dementsprechend die Gewissen mit heiliger Scheu binden, ebenso dürfen sie nicht auf die Verehrung Gottes bezogen werden, und deshalb darf die Frömmigkeit nicht auf ihnen beruhen.

27. Wettige kerkinstellings

Wanneer die meeste onkundige mense verneem dat ons gewetens goddeloos gebind word deur menslike tradisies en dat God tevergeefs daarmee gedien word, trek hulle tegelyk ’n streep deur al die wette waardeur die kerklke orde in stand gehou word. Ons moet hulle dwaling ook hier paslik teengaan. Dit is in elk geval baie maklik om hier om die bos gelei te word want dit is nie dadelik met die eerste oogopslag duidelik hoe ’n groot verskil daar tussen menslike tradisies en kerkwette bestaan nie. Ek sal egter die hele saak in ’n paar woorde so duidelik maak dat die ooreenkoms niemand sal mislei nie.

Ten eerste moet ons weet dat as ons bemerk dat daar in elke gemeenskap van mense die een of ander burgerlike ordening noodsaaklik is om die algemene vrede te koester en eensgesindheid te handhaaf;¹²² as daar altyd die een of ander metode in die afhandeling van sake gevolg word wat nie verwerp kan word sonder om die openbare eerbaarheid en tegelyk die beskawing self aan te tas nie, (en dit is nie in belang van die openbare eerbaarheid en daarom ook van beskaafdheid dat dit verwerp word nie); moet ons besonderlik in ons kerke die instellings handhaaf wat sowel ten beste onderhou word as alles goed in die samestelling daarvan georden is, en wat inderdaad sonder eensgesindheid geen kerke hoegenaamd is nie. As ons daarom die welstand van die kerk in ag wil neem, moet ons met alle deeglikheid sorg dat alles daarin betaamlik en ordelik moet geskied soos Paulus ons beveel.¹²³ Aangesien daar egter in mense se gewoontes sulke groot verskille voorkom, so ’n uiteenlopendheid in hulle gesindhede, en sulke groot botsings in hulle oordele en verstand, is geen burgerlike regering bestendig genoeg tensy dit op bepaalde wette gevestig is nie; en geen metode kan gehandhaaf word tensy dit op ’n vaste vorm berus nie. So ver is dit daarvan dat ons die wette sou verdoem wat hiertoe bydra dat ons verklaar dat as hulle uit die kerk weggeruim word, die senuwees daarvan vernietig en die kerk heeltemal mismaak en verstrooi word. En ook kan ons Paulus se eis dat alles betaamlik en ordelik moet geskied, nie nakom tensy die orde en betaamlikheid op sekere instellings wat ons moet byvoeg asof hulle bande is, berus nie. In sulke instellinge moet ons altyd 1495 slegs die voorwaarde stel dat ons nie moet glo dat dit vir ons saligheid noodsaaklik is en ons gewetens so deur bygelowige besorgdheid bind nie; of dat dit bydra tot die diens aan God en dat godsvrug so daarin gestel word nie.

27. Однако услышав о том, что человеческие предания не должны налагать обязанностей на совесть верующих и что служащие Богу по преданиям человеческим служат тщетно, некоторые простецы думают, что это касается и правил, принятых для поддержания порядка в Церкви. Поэтому нам следует предупредить такое заблуждение. Конечно, в этом вопросе легко ошибиться, ибо разница между этими двумя видами правил не открывается с первого взгляда. Но мы покажем её с такой ясностью, что отныне и впредь их сходство никого не введёт в заблуждение.

Прежде всего примем во внимание, что всякое человеческое общество очевидно нуждается в наличии некоторого порядка для поддержания мира и согласия и что во всех делах нужны некоторые правила для сохранения публичной благопристойности, более того - гуманности в отношениях между людьми. Но тем более этот порядок должен соблюдаться в Церквах, которые поддерживаются добрым устроением, а отсутствием согласия разрушаются. Поэтому если мы хотим наилучшим образом содействовать сохранению Церкви, мы должны заботиться о том, чтобы всё делалось благопристойно и чинно - по заповеди св. Павла (1 Кор 14:40).

Однако нравы и суждения людей весьма различны. Поэтому никакого согласия между людьми не могло бы существовать без некоторых законов и никакой порядок не мог бы сохраняться без определённой формы. Так что мы отнюдь не осуждаем законы, установленные для этой цели. Более того, мы утверждаем, что без них Церкви непременно оказались бы испорчены и разрушены. Ибо всё может совершаться (как того требует св. Павел) благопристойно и чинно не иначе, как благодаря некоей форме, сохраняющей порядок и доброе устроение.

Однако соблюдая эти законы, нужно всё время помнить о том, что не следует считать их необходимыми для спасения и связывающими нашу совесть, а также усматривать в них правила благочестия и богослужения, как если бы именно в них заключалось подлинное богопочитание.

28. Habemus ergo optimam et fidelissimam notam, quae^m inter impias illas constitutiones distinguatⁿ (quibus veram obscurari religionem et conscientias subverti dictum est)¹ et legitimas Ecclesiae || observationes: si his meminerimus alterum semper ex duobus esse propositum, aut utrunque simul, ut in sacro fidelium coetu decenter peragantur omnia et qua convenit dignitate: ut ipsa hominum communitas velut quibusdam humanitatis et moderationis vinculis in ordine retineatur. Ubi enim^o || semel publicae honestatis causa posita lex intelligitur, iam sublata est superstitio, in quam incidunt qui humanis inventis Dei cultum metiuntur. Rursum, ubi ad communem^p usum spectare cognoscitur^q, eversa est falsa illa obligationis et necessitatis opinio, quae ingentem terrorem conscientiis iniiciebat, 191 quum putarentur traditiones ad salutem necessariae. Siquidem hic nihil quaeritur, nisi ut communi officio alatur inter nos charitas. || Sed operaepretium est clarius adhuc definire quid sub illo decoro quod Paulus commendat, quid item sub ordine comprehendatur¹. Ac decori quidem finis est, partim ut dum adhibentur ritus qui venerationem rebus sacris concilient, talibus adminiculis ad pietatem^a excitemur: partim etiam ut modestia et gravitas, quae in omnibus honestis actionibus spectari debet^b, illic maxime eluceat. In ordine hoc primum est, ut qui praesunt, regulam ac legem bene regendi noverint: plebs vero quae regitur, ad obedientiam Dei rectamque disciplinam assuefiat. Deinde ut bene composito Ecclesiae statu, paci et tranquillitati consulatur.

28. Nous avons donc une bonne marque et certaine, pour discerner entre les maudites constitutions, desquelles nous avons dit que la vraye religion est obscurcie et les consciences abysmées, et entre les sainctes ordonnances de l’Eglise, lesquelles tendent tousjours à l’un de ces buts, ou de garder quelque honnesté en la compagnie des fideles, ou d’entretenir paix et concorde entre eux. Or depuis qu’on a une fois cogneu qu’une loy est mise pour reigle d’honnesté, la superstition en est desja ostée, en laquelle trebuschent ceux qui constituent le service de Dieu aux inventions humaines. Davantage, puis qu’on a entendu qu’elle ne tend sinon au commun usage des hommes, et pour conserver entre eux charité: la fausse opinion d’obligation et de necessité est renversée, laquelle tourmente horriblement les consciences: quand on estime les traditions estre necessaires à salut. Car pour avoir ceste cognoissance que venons de dire, on voit qu’il n’est question sinon de nourrir entre nous charité, en servant les uns aux autres. Mais il est expedient d’exposer encore plus clairement que c’est qu’emporte ceste honnesteté: Item, cest ordre dont parle sainct Paul. La fin de l’honnesteté tend à cela, que quand on institue des ceremonies pour donner reverence et majesté aux Sacremens, le peuple soit esmeu comme par une aide, à honnorer Dieu. Secondement, qu’il y apparoisse une gravité et modestie. Quant à l’ordre, le premier poinct est, que les Prelats et Pasteurs sachent quelle est la reigle de bien gouverner, et que le peuple soit exercé à obeissance et discipline. Le second est, d’entretenir l’Eglise en bonne concorde, l’ayant disposée en bon estat.

28. We have an excellent and most certain mark, therefore, which distinguishes those impious constitutions, by which it has been stated that true religion is obscured and men’s consciences subverted, and the legitimate regulations of the Church, which are always directed to one of these two ends, or to both together; that, in the holy assembly of believers, all things may be conducted with suitable decorum and dignity, that the community may be kept in order by the firm bonds of courtesy and moderation. For when it is once understood that a law is made for the sake of public order, this removes the superstition embraced by them who place the worship of God in human inventions. Moreover, when it is known that it only refers to matters of common practice, this overturns all that false notion of obligation and necessity, which filled men’s consciences with great terror, when traditions were thought necessary to salvation. For here nothing is required but the maintenance of charity among us by the common intercourse of friendly offices. But it is proper to describe more fully what is comprehended under the decorum and the order which Paul recommends. The end of decorum is, partly, that 391while ceremonies are employed to conciliate veneration to sacred things, we may be excited to piety by such aids; partly that the modesty and gravity, which ought to be discovered in all virtuous actions, may be most of all conspicuous in the Church. In order, the first point is, that those who preside should be acquainted with the rule and law of good government, and that the people who are governed should be accustomed to an obedience to God and to just discipline; the second is, that when the Church is in a well regulated state, care should be taken to preserve its peace and tranquillity.

28. All Ecclesiastical arrangements to be thus tested. What Paul means by things done decently and in order.

We have, therefore, a most excellent and sure mark to distinguish between those impious constitutions (by which, as we have said, true religion is overthrown, and conscience subverted) and the legitimate observances of the Church, if we remember that one of two things, or both together, are always intended—viz. that in the sacred assembly of the faithful, all things may be done decently, and with becoming dignity, and that human society may be maintained in order by certain bonds, as it were, of moderation and humanity. For when a law is understood to have been made for the sake of public decency, there is no room for the superstition into which those fall who measure the worship of God by human inventions. On the other hand, when a law is known to be intended for common use, that false idea of its obligation and necessity, which gives great alarm to the conscience, when traditions are deemed necessary to salvation, is overthrown; since nothing here is sought but the maintenance of charity by a common office. But it may be proper to explain more clearly what is meant by the decency which Paul commends, and also what is comprehended under order. And the object of decency is, partly that by the use of rites, which produce reverence in sacred matters, we may be excited to piety, and partly that the modesty and gravity which ought to be seen in all honourable actions may here435especially be conspicuous. In order, the first thing is, that those who preside know the law and rule of right government, while those who are governed be accustomed to obedience and right discipline. The second thing is, that by duly arranging the state of the Church, provision be made for peace and tranquillity.

28. Wij hebben dus een zeer goed en zeer getrouw kenmerk, dat het onderscheid aanwijst tussen die goddeloze instellingen (waardoor, gelijk gezegd is, de ware religie verduisterd wordt en de consciëntiën ten val worden gebracht) en de wettelijke onderhoudingen der kerk, indien wij bedenken, dat de laatste altijd een van deze beide bedoelingen hebben, of beide tegelijk, dat in de heilige vergadering der gelovigen alles betamelijk en met passende waardigheid geschiedt, en dat de gemeenschap der mensen zelf als het ware door zekere banden van gepastheid en matigheid bij de orde gehouden wordt. Want wanneer men eenmaal begrijpt, dat de wet ingesteld is ter wille van de publieke eerbaarheid, dan is reeds de superstitie weggenomen, in welke zij vervallen, die de dienst van God afmeten naar menselijke uitvindingen. Wederom, wanneer men leert inzien, dat de wet het algemeen nut bedoelt, dan is die valse mening van verbinding en noodzakelijkheid omvergeworpen, die de consciëntiën een geweldige schrik inboezemde, toen men meende dat de menselijke inzettingen noodzakelijk waren tot de zaligheid. Immers men zoekt hierin niets anders dan dat door onderling dienstbetoon de liefde onder ons gevoed wordt. Maar het is nodig nog duidelijker te bepalen, wat onder die betamelijkheid, die Paulus aanbeveelt, en evenzo wat onder die orde, begrepen is. Het doel der betamelijkheid is deels, dat wij, doordat ceremoniën gebruikt worden, die voor de heilige zaken eerbied opwekken, door zulke hulpmiddelen aangezet worden tot vroomheid, deels ook, dat de ingetogenheid en de ernst, die in alle eervolle handelingen gezien moet worden, daar vooral aan de dag trede. In de orde is dit het eerste, dat zij, die aan het hoofd staan, de regel en de wet om goed te regeren kennen; en dat het volk dat geregeerd wordt, gewend worde aan de gehoorzaamheid aan God en de juiste tucht. Ten tweede, dat door een goede inrichting van de staat der kerk voor de vrede en de rust gezorgd worde.

28. Die Aufgabe der rechten kirchlichen Ordnung

Wir haben also ein sehr gutes und höchst zuverlässiges Kennzeichen, das den Unterschied aufzeigt zwischen jenen gottlosen Satzungen, mit denen, wie bereits ausgeführt, die Religion verdunkelt wird und die Gewissen zu Fall gebracht werden, und den rechtmäßigen Lebensregeln der Kirche; (dies gewinnen wir) wenn wir bedenken, daß die letzteren stets einer von den beiden folgenden Aufgaben dienen sollen oder auch beiden zugleich, erstens soll bei der heiligen Versammlung der Frommen alles ehrbar und mit der gebührenden Würde zugehen, und zweitens soll die Gemeinschaft der Menschen selbst gleichsam durch Bande der Menschlichkeit und des Maßhaltens in Ordnung gehalten werden. Sobald man nämlich einmal begreift, daß ein Gesetz um der öffentlichen Ehrbarkeit willen gegeben 824 ist, da ist auch schon der Aberglaube behoben, in den solche Leute verfallen, die die Verehrung Gottes nach menschlichen Fündlein bemessen. Und wiederum, wo man erkennt, daß das Gesetz dem gemeinen Nutzen dienen soll, da ist jener falsche Wahn von Verbindlichkeit und Notwendigkeit hinfällig geworden, der den Gewissen einen ungeheuren Schrecken einjagte, weil sie meinten, solche Satzungen seien zum Heil notwendig. Denn es wird hier nichts gesucht, als daß die Liebe unter uns durch gemeinsame Dienstleistung gefördert werde.

Es ist aber angebracht, daß wir noch deutlicher umschreiben, was unter jener „Ehrbarkeit“ die uns Paulus anbefiehlt, und ebenso unter jener „Ordnung“ verstanden ist (1. Kor. 14,40).

Die „Ehrbarkeit“ dient nun folgendem Zweck: einerseits sollen wir, indem fromme Gebräuche zur Anwendung kommen, um den heiligen Dingen Ehrfurcht zu verschaffen, durch derartige Hilfsmittel zur Frömmigkeit aufgemuntert werden, andererseits sollen dabei auch Bescheidenheit und Ernst, die bei allen ehrenhaften Verrichtungen zu sehen sein müssen, in höchstem Maße ans Licht treten. Bei der „Ordnung“ ist das erste dies, daß die, die zu leiten haben, die Regel und das Gesetz für eine gute Regierungsführung kennen, das Volk aber, das regiert wird, sich an den Gehorsam gegen Gott und an die rechte Zucht gewöhnt. Das zweite ist, daß durch einen wohlgeordneten Zustand der Kirche für Frieden und Ruhe gesorgt wird.

28. Die ware toets van kerklike instellings is of dit bydra tot betaamlikheid en orde in die kerk

Ons het dus die beste en betroubaarste teken om tussen daardie goddelose instellings waardeur die ware godsdiens verduister en ons gewetens vernietig word, soos gesê is, en wettige instellings van die kerk te onderskei.¹²⁴ Ons moet naamlik onthou dat dit altyd een of tegelyk beide die volgende twee doelstellings in die oog het, naamlik dat alles in die heilige vergadering van die gelowiges betaamlik en met gepaste waardigheid verrig moet word en dat die gemeenskap van mense as ’t ware deur bande van menslikheid en selfbeheersing in orde gehou moet word. Wanneer ons nou ten eenmale begryp dat ’n wet ingestel word ter wille van openbare eerbaarheid, is die bygelowigheid alreeds uit die weg geruim waarin diegene verval wat die diens aan God na aanleiding van menslike uitvindings meet. Wanneer ons aan die ander kant erken dat ’n wet op gemeenskaplike voordeel gerig is, is daardie valse opvatting van verpligting en noodsaaklikheid ook tot niet gemaak wat groot vrees by ons gewetens inboesem aangesien hulle meen dat hulle tradisies vir ons saligheid noodsaaklik is. Want die vraagstuk gaan hier slegs daaroor dat die liefde onder ons met onderlinge pligsbetoon gevoed moet word. Maar ons moet nog duideliker as tot dusver beskryf wat onder daardie betaamlikheid wat Paulus aanprys, en net so ook onder orde verstaan moet word.¹²⁵

Die doel van betaamlikheid dan is gedeeltelik dat, wanneer metodes aangewend word om eerbied vir heilige handelinge te bekom, ons deur sulke middels tot godsvrug opgewek moet word; en gedeeltelik dat beskeidenheid en erns wat in alle eerbare handelinge waargeneem behoort te word, veral daar moet skitter.

Ten opsigte van orde is die eerste punt dit dat die wat regeer, kennis moet dra van die reël en wet om goed te regeer; en dat die gewone mense wat regeer word, gewoond gemaak moet word aan die gehoorsaamheid teenoor God en opregte dissipline. Ten tweede moet die vrede en 1496 rus in aanmerking geneem word nadat die toestand in die kerk goed georden is.

28. Итак, у нас есть верный и надёжный признак для отличения нечестивых установлений, которые, как было сказано, затемняют истинную веру и обременяют душу, от святых законов Церкви, направленных и на соблюдение благочестия в обществе верующих, и на поддержание мира и согласия между ними. Установив, что некоторый закон был принят в качестве правила благочестия, мы устраняем суеверие, в которое впадают все, усматривающие в человеческих измышлениях служение Богу Во-вторых, установив, что закон был принят исключительно для общей пользы людей и для сохранения между ними любви, мы опровергаем ложное мнение о его обязательности и необходимости - мнение, мучительное для совести верующего, когда традиции считаются непременным условием спасения. Но если мы обладаем знанием, то видим, что речь идёт лишь о поддержании между нами взаимной любви через служение друг другу.

Однако необходимо пояснить, что подразумевается под благочестием и благочинностью, о которых говорит св. Павел. Цель благочестия в том, чтобы обряды, придающие Таинствам величественный и благоговейный характер, были для народа вспомогательным средством, побуждающим к почитанию Бога. Благочестие служит также серьёзности и сдержанности. Что касается благочинности, то, во-первых, прелаты и пастыри должны знать правила надлежащего управления, а народ должен упражняться в повиновении и дисциплине. Кроме того, благочинность означает поддержание согласия и доброго устроения в Церкви.

29. Decorum ergo non vocabimus in quo nihil praeter inane oblectamentum inerit^c: quale exemplum videmus in illo theatrico apparatu quo utuntur Papistae in suis sacris: ubi nihil quam inutilis elegantiae larva et luxus sine fructu apparet. Sed illud nobis decorum erit, quod ita erit ad sacrorum mysteriorum reverentiam aptum ut sit idoneum ad pietatem exercitium: vel saltem quod ad ornatum faciet actioni congruentem: neque idipsum sine fructu: sed ut fideles admoneat quanta modestia, religione, observantia, sacra tractare debeant. Porro ut pietatis exercitia sint ceremoniae, ad Christum recta nos deducant^d necesse est. Similiter ordinem non constituemus in illis nugatoriis pompis quae nihil habent praeter evanidum splendorem, sed in ea compositione, quae omnem confusionem, barbariem, contumaciam, turbas omnes et dissidia tollat. || Prioris generis exempla sunt apud Paulum, Ut ne profana symposia cum sacra Domini Coena commisceantur: ne mulieres in publicum nisi velatae procedant [1. Cor. 11. d. 21, et a. 5]: et alia plurima in quotidiano usu habemus: quale est, Quod flexis genibus nudoque capite oramus: Quod Domini Sacramenta non sordide, sed cum aliqua dignitate administramus: Quod in sepeliendis mortuis quandam honestatem adhibemus, et quae alia eodem pertinent^e. || In altero genere sunt horae publicis precationibus^f, concionibus et mysticis actionibus destinatae^g: in ipsis concionibus 192 quies ac silentium, loca destinata, hymnorum concentus, dies celebrandae^a Domini Coenae praefixi^b, quod Paulus vetat ne mulieres in Ecclesia doceant [1. Cor. 14. g. 34]^c, et si qua sunt similia^d. || In primis vero quae disciplinam conservant, ut catechesis, censurae Ecclesiasticae, excommunicatio, ieiunia, et quae in eundem catalogum referri possunt. Ita omnes Ecclesiasticas constitutiones, quas pro sanctis et salutaribus recipimus, in duo capita referre licet: alterae enim ad ritus et ceremonias, alterae ad^e disciplinam et pacem respiciunt.

29. Nous n’appellerons donc Honnesteté, quand il n’y a qu’un spectacle frivole pour donner plaisir aux hommes, comme nous en avons l’exemple en toute la pompe dont usent les Papistes en tout le service de Dieu, qu’ils appellent. Car ils n’ont qu’une masque d’une belle apparence, laquelle est inutile et une supertluité sans fruit. Mais nous tiendrons pour honnesteté ce qui sera tellement reiglé pour donner reverence aux saincts mysteres de Dieu, que le peuple en soit exercé à devotion vrayement Chrestienne, ou bien que l’acte auquel cela doit servir, en soit orné decentement: et qu’en tout ou regarde l’edification, c’est assavoir que les fideles soyent admonnestez par ce moyen en quelle modestie, crainte et reverence ils se doyvent disposer à servir Dieu. Or les ceremonies ne sont point autrement exercices de pieté, sinon qu’elles conduisent le peuple comme par la main à Jesus Christ. Semblablement il ne nous faut point constituer l’ordre en ces pompes inutiles, qui n’ont rien qu’une vaine apparence: mais en une bonne police, laquelle oste confusion, contemnement et tous debats. De la premiere espece nous en avons les exemples en sainct Paul, quand il defend de mesler des banquets profanes avec la sacrée Cene de nostre Seigneur. Item, que les femmes ne se monstrent point en public à teste descouverte (1 Cor. 11:22, 5). Et en avons beaucoup d’autres quotidiens entre nous: comme de prier publiquement à genoux, de ne traiter les Sacremens de nostre Seigneur irreveremment, et d’une façon sordide et deshonneste, de ne jetter les corps des hommes trespassez comme charognes de bestes, mais les enterrer honnestement, apres les avoir enseveliz. Les exemples de la seconde espece sont, d’avoir heures arrestées pour les predications et oraisons publiques, et Sacremens: d’avoir aussi les lieux destinez à cela: les chants ou Pseaumes: item, le silence qui doit estre pour donner audience à la Parolle, et que les femmes, suyvant la defense de sainct Paul, ne presument d’enseigner (1 Cor. 14:34), et autres semblables. Principalement il nous faut mettre en ce rang les ordonnances qui concernent la discipline: comme le Catechisme, les corrections, la façon d’excommunier, les jusnes communs, et autres telles. Et ainsi toutes constitutions de l’Eglise qu’on doit recevoir pour bonnes et sainctes, se peuvent rapporter à deux articles: c’est que les unes appartiennent aux ceremonies, les autres à la discipline et concorde.

29. We shall not call that decorum, therefore, which is merely a frivolous spectacle, yielding an unprofitable gratification; such as we see exemplified in the theatrical apparatus employed by the Papists in their services, where nothing is to be seen but a useless appearance of elegance and splendour, without any advantage. But we shall esteem that as decorum, which shall be so adapted to inspire a reverence of holy mysteries as to be calculated for an exercise of piety; or which at least shall contribute an ornament corresponding to the act; and that not without some beneficial tendency, but that believers may be admonished with what modesty, fear, and reverence, they ought to engage in sacred services. Now, that ceremonies may be exercises of piety, it is necessary that they should lead us directly to Christ. In like manner, we do not place order in those nugatory pomps which have nothing but a vain appearance of splendour, but in that well regulated polity, which excludes all confusion, incivility, obstinacy, clamours, and dissensions. Of the first kind, examples are furnished by Paul; as that profane banquets should not be connected with the sacred supper of the Lord; that women should not appear in public without being veiled;¹⁰²⁵ and many others in common use among us; such as, that we pray with bended knees and with our heads uncovered; that we administer the sacraments of the Lord, not in a slovenly manner, but with due decorum; that we observe some decent order in the burial of the dead; and other things of a similar nature. Of the second sort are the hours appointed for public prayers, sermons, and sacraments; quietness and silence under sermons; the singing of hymns; the places appointed for these services, and the days fixed for the celebration of the Lord’s supper;¹⁰²⁶ the prohibition of Paul, that women should not teach in the Church, and the like; but especially the regulations for the preservation of discipline, as catechizing, ecclesiastical censures, excommunication, fastings, and every thing else that can be referred to the same class. Thus all the 392constitutions of the Church which we receive as holy and useful, may be classed under two heads; some refer to rites and ceremonies, others to discipline and peace.

29. Nothing decent in the Popish ceremonies. Description of true decency. Examples of Christian decency and order.

We shall not, therefore, give the name of decency to that which only ministers an empty pleasure: such, for example, as is seen in that theatrical display which the Papists exhibit in their public service, where nothing appears but a mask of useless splendour, and luxury without any fruit. But we give the name of decency to that which, suited to the reverence of sacred mysteries, forms a fit exercise for piety, or at least gives an ornament adapted to the action,and is not without fruit, but reminds believers of the great modesty, seriousness, and reverence, with which sacred things ought to be treated. Moreover, ceremonies, in order to be exercises of piety, must lead us directly to Christ. In like manner, we shall not make order consist in that nugatory pomp which gives nothing but evanescent splendour, but in that arrangement which removes all confusion, barbarism, contumacy, all turbulence and dissension. Of the former class we have examples (1Cor. 11:5, 21), where Paul says, that profane entertainments must not be intermingled with the sacred Supper of the Lord; that women must not appear in public uncovered. And there are many other things which we have in daily practice, such as praying on our knees, and with our head uncovered, administering the sacraments of the Lord, not sordidly, but with some degree of dignity; employing some degree of solemnity in the burial of our dead, and so forth. In the other class are the hours set apart for public prayer, sermon, and solemn services; during sermon, quiet and silence, fixed places, singing of hymns, days set apart for the celebration of the Lord’s Supper, the prohibition of Paul against women teaching in the Church, and such like. To the same list especially may be referred those things which preserve discipline, as catechising, ecclesiastical censures, excommunication, fastings, &c. Thus all ecclesiastical constitutions, which we admit to be sacred and salutary, may be reduced to two heads, the one relating to rites and ceremonies, the other to discipline and peace.

29. Betamelijk zullen we dus niet noemen datgene, waarin niets dan ijdel vermaak gelegen is, gelijk wij daarvan een voorbeeld zien in die toneeluitrusting, die de pausgezinden bij hun godsdienst gebruiken, waar niets te zien is dan een schijn van onnutte sierlijkheid en weelde zonder vrucht. Maar voor ons zal betamelijk zijn hetgeen zo dienstig zal zijn tot de eerbied voor de heilige verborgenheden, dat het een geschikte oefening tot vroomheid is, of althans zal dienen tot sieraad, dat in overeenstemming is met de handeling, en ook niet zonder vrucht zal zijn, maar de gelovigen er aan zal herinneren, met hoe grote ingetogenheid, vroomheid en eerbiedigheid ze de heilige dingen moeten behandelen. Verder is het, opdat de ceremoniën oefeningen der vroomheid zijn, nodig, dat ze ons rechtstreeks tot Christus leiden. Evenzo zullen wij de orde niet stellen in die onbeduidende pralerijen, die niets hebben dan een ijdele glans; maar in zulk een inrichting, die alle verwarring, ruwheid, wederspannigheid, alle beroerten en onenigheid wegneemt. Van de eerste soort hebben we voorbeelden bij Paulus (1 Cor. 11:21,5) namelijk, dat men de onheilige maaltijden niet mag vermengen met het Heilig Avondmaal des Heren en dat de vrouwen niet in het openbaar moeten verschijnen anders dan met gedekten hoofde. Ook zeer veel andere voorbeelden hebben wij in het dagelijks gebruik: als daar zijn, dat wij met gebogen knieën en met ontbloot hoofd bidden, dat wij de sacramenten des Heren niet slordig, maar met enige waardigheid bedienen; dat wij bij het begraven der doden enige eerbaarheid aanwenden en andere voorbeelden meer, die daarop betrekking hebben. Tot de andere soort behoren de uren, die bestemd zijn voor de openbare gebeden, voor de bijeenkomsten en heilige handelingen; in de vergaderingen zelf de rust en het stilzwijgen, de voor de samenkomsten bestemde plaatsen, het zingen der liederen, de dagen, die vastgesteld zijn tot het vieren van des Heren Avondmaal, ook wat Paulus verbiedt, dat de vrouwen in de kerk leren (1 Cor. 14:34) en andere dergelijke. In het bijzonder behoren hiertoe de inzettingen, die de tucht bewaren, zoals het catechetisch onderricht, de kerkelijke censuur, de ban, het vasten, en wat er verder van die aard opgesomd kan worden. Zo kan men alle kerkelijke inzettingen, die we als heilig en heilzaam aanvaarden, in twee hoofdstukken onderbrengen. Want de ene soort heeft betrekking op de gebruiken en ceremoniën, de andere op de tucht en de vrede.

29.

„Ehrbarkeit“ werden wir also nicht das nennen, was nichts als eitle Ergötzlichkeit in sich trägt; ein Beispiel dafür sehen wir etwa in jenem schauspielartigen Gepränge, das die Papisten bei ihren heiligen Handlungen entfalten, in denen nichts in die Erscheinung tritt als die nutzlose Maske der Zierlichkeit und ein Prunk, der keine Frucht trägt. Nein, „Ehrbarkeit“ soll für uns das sein, was der Ehrfurcht vor den heiligen Geheimnissen in solcher Weise dient, daß es eine geeignete Übung zur Frömmigkeit darstellt, oder was wenigstens zu einer Ausschmückung beiträgt, die zu der betreffenden Handlung paßt, und zwar nicht ohne Frucht, sondern um die Gläubigen daran zu mahnen, mit wieviel Bescheidenheit, heiliger Scheu und Ehrerbietung sie die heiligen Dinge behandeln sollen. Um nun aber Übungen der Frömmigkeit zu sein, müssen uns die Zeremonien geraden Weges zu Christus hinführen.

Und ebenso werden wir unter „Ordnung“ nicht jenes läppische Gepränge verstehen, das nichts als eitlen Glanz besitzt, sondern vielmehr eine solche Regelung, die alle Verwirrung, Barbarei und Widerspenstigkeit, allen Zank und Streit behebt.

Für die erste Gruppe (also für Einrichtungen, die der „Ehrbarkeit“ dienen) gibt es Beispiele bei Paulus; so z.B. daß mit dem heiligen Abendmahl des Herrn nicht unheilige Gastmähler vermengt werden dürfen und daß die Frauen nur verhüllt in der Öffentlichkeit erscheinen sollen (1. Kor. 11,21.5). Sehr viele andere Beispiele dafür haben wir im täglichen Gebrauch; dazu gehört es, daß wir beim Beten die Knie beugen und das Haupt entblößen, daß wir die Sakramente des Herrn nicht unordentlich, sondern mit einer gewissen Würde austeilen, daß wir beim Begräbnis der Verstorbenen eine gewisse Ehrbarkeit walten lassen - und was sonst noch dazu kommt.

Zu der zweiten Gruppe (also zu den Satzungen, die der „Ordnung“ dienen) gehört es, daß für die öffentlichen Gebete, Predigten und heiligen Handlungen bestimmte Stunden festgesetzt sind, daß bei den Predigten Stille und Schweigen herrscht, daß bestimmte Plätze vorhanden sind, daß man Gesänge anstimmt, daß für die Feier des Herrnmahles bestimmte Tage vorher festgelegt werden; hierher gehört es auch, daß Paulus das Lehren der Frauen in der Kirche verbietet (1. Kor. 14,34), und ähnliches mehr. Vor allem aber ist hier das zu nennen, was die Zucht erhält, wie der kirchliche Unterricht, die Kirchenzucht, der Bann, das Fasten und was sonst in dieser Art noch aufzuzählen wäre.

825 So lassen sich alle kirchlichen Satzungen, die wir als heilig und heilsam annehmen, in zwei Hauptstücken zusammenfassen: die einen beziehen sich nämlich auf Gebräuche und Zeremonien, die anderen auf die Zucht und den Frieden.

29. Skrifvoorbeelde van ware betaamlikheid en orde teenoor valse Roomse opvattings in verband daarmee

Ons sal iets waarin daar niks anders as ydel plesier is, dus nie betaamlikheid noem nie.¹²⁶ ’n Voorbeeld hiervan sien ons in die skouspelagtige uitrusting wat die pousdom in hulle godsdiens gebruik. Daarin kom niks anders as ’n masker van nuttelose prag en praal sonder vrug voor nie. Maar ’n seremonie sal vir ons betaamlik wees as dit so geskik sal wees vir die eerbied vir heilige verborgenhede dat dit kan dien as oefening vir ons godsvrug, of een wat ten minste bydra tot versiering wat ooreenstem met die handeling. En juis dit moet nie vrugteloos wees nie maar van so ’n aard dat dit gelowiges vermaan met hoeveel beskeidenheid, Godvresenheid en gehoorsaamheid hulle heilige dinge behoort te hanteer. Om oefeninge van godsvrug te wees, moet seremonies ons voorts lynreg na Christus lei.

Net so sal ons orde nie in so ’n onsinnige pronkery stel wat niks behalwe ’n glinstering het wat verdamp nie, maar in so ’n reëling wat alle verwarring, barbaarsheid, weerspannigheid, alle oproerigheid en tweedrag uit die weg kan ruim. Voorbeelde van die eerste groep (dit is betaamlikheid) kom voor by Paulus, naamlik dat onheilige fuifpartye nie met die heilige nagmaal van die Here verwar moet word nie;¹²⁷ dat vrouens nie in die openbaar moet verskyn sonder hoofbedekking nie.¹²⁸ Ons kom ook baie ander in ons daaglikse gebruike teë, byvoorbeeld dat ons met geboë knieë en ontblote hoof bid; dat ons die Here se sakramente nie slordig nie maar met ’n sekere waardigheid bedien; dat ons ’n sekere eerbied aan die dag lê wanneer ons dooies begrawe, en ander wat dieselfde strekking het.¹²⁹

Onder die tweede groep (dit is orde) is daar byvoorbeeld tye wat vir openbare gebede, preke en heilige handelinge bestem is; rustigheid en stilte tydens preke; die samesang van liedere; vasgestelde dae om die nagmaal van die Here te vier; dat Paulus vrouens verbied om in die kerk te leer;¹³⁰ en dergelike reëlings as daar is. Daaronder val veral die instellings wat die dissipline handhaaf soos kategese, kerklike sensuur, 1497 uitbanning, vas en ander wat in dieselfde kategorie gestel kan word. So kan ons alle kerklike instellings¹³¹ wat ons as heilig en heilsaam aanvaar, in twee hoofgroepe verdeel: die een is gerig op ritusse en seremonies, en die ander op dissipline en vrede.

29. Таким образом, мы не назовём благочестием пустое зрелище, имеющее целью исключительно удовольствие людей. Пример тому - пышность так называемого богослужения, отправляемого папистами. Ибо их обряды - лишь видимость благочестия: бесполезная, бесплодная и излишняя. А назовём мы благочестием такой порядок, который придаёт благоговейный характер святым Таинствам Божьим, при котором народ упражняется в подлинном христианском почитании, а само действие должным образом украшается; и всё это будет преследовать цель назидания, то есть наставления верующих в том, что они должны быть готовы служить Богу в смирении, страхе и благоговении. Но обряды лишь тогда могут быть упражнениями в почитании, когда приводят народ к Иисусу Христу. Равным образом нам следует усматривать благочинность не в бесполезной пышности с её пустой видимостью, а в благом устроении, исключающем всякие споры, ссоры и смуты.

Примеры благочестия мы находим у св. Павла. Так, он не позволяет смешивать мирские пиры со священной Вечерей Господней (1 Кор 11:20-21); запрещает женщинам являться на людях с непокрытой головой (1 Кор 11:5). Мы имеем также много других предписаний для ежедневной практики - например, публично молиться, стоя на коленях; не совершать Таинства Господа нашего небрежно и непочтительно, без благоговения; не выбрасывать тела усопших, словно падаль, но достойным образом хоронить их.

Примеры второго рода: установленные часы совершения таинств, публичных проповедей и молитв, а также наличие предназначенных для этого мест; пение псалмов; соблюдение тишины при слушании Слова; запрещение, согласно апостолу Павлу, женщинам учить в Церкви (1 Кор 14:34) и тому подобное. Главным образом к этой категории правил мы должны отнести положения, касающиеся дисциплины: катехизация, церковные наказания, отлучения, общие посты и тому подобное.

Итак, все церковные установления, которые надлежит принять как благочестивые и святые, можно разделить на две категории: одни касаются обрядов, другие - дисциплины и согласия.

30. Sed quia hic periculum est, ne ab una parte pseudoepiscopi praetextum inde captent ad impias suas et tyrannicas leges excusandas, ab altera sint quidam nimis meticulosi, qui superioribus malis admoniti, nullum quamlibet sanctis legibus locum relinquant¹: hic testari operaepretium est, eas demum humanas constitutiones me probare, quae et Dei authoritate fundatae, et ex Scriptura desumptae, adeoque prorsus divinae sint. Exemplum sit in geniculatione quae fit dum solennes habentur precationes. Quaeritur sitne humana traditio, quam repudiare vel negligere cuivis liceat. Dico sic esse humanam, ut simul sit divina. Dei est, quatenus pars est decori illius cuius cura et observatio nobis per Apostolum commendatur [1. Cor. 14. g. 40]: hominum autem, quatenus specialiter designat quod in genere fuerat indicatum magis quam expositum. Ab hoc uno exemplo aestimare licet quid de toto hoc genere sit sentiendum: nempe quia Dominus et totam verae iustitiae summam, et omnes cultus numinis^f sui partes, et quicquid ad salutem necessarium erat, sacris suis oraculis tum fideliter complexus est, tum perspicue enarravit: in his solus Magister est audiendus. Quia autem in externa disciplina et ceremoniis non voluit sigillatim praescribere quid sequi debeamus (quod istud pendere a temporum conditione provideret, neque iudicaret^g unam seculis omnibus formam convenire) confugere hic oportet ad generales quas dedit regulas, ut ad eas exigantur quaecunque ad ordinem et decorum praecipi necessitas Ecclesiae postulabit. Postremo, quia ideo nihil expressum tradidit, quia nec ad salutem haec necessaria sunt, et pro moribus uniuscuiusque gentis ac seculi varie accommodari debent ad Ecclesiae aedificationem: prout Ecclesiae utilitas requiret, tam usitatas mutare et abrogare quam 193 novas instituere conveniet. Fateor equidem, non temere, nec subinde, nec levibus de causis ad novationem esse decurrendum. Sed quid noceat vel aedificet, charitas optime iudicabit^a: quam si moderatricem esse patiemur, salva erunt omnia.

30. Mais pource qu’icy il y a danger d’un costé, que les Evesques cornuz ne prennent occasion d’excuser leurs loix meschantes et tyranniques, comme ayans quelque couleur par ce que nous avons dit: de l’autre costé, qu’il n’y en ait d’aucuns, lesquels de peur de retomber en la malheureuse servitude où nous avons esté, ne rejettent clairement toutes ordonnances Ecclesiastiques, quelques bonnes et sainctes qu’elles soyent: il me faut protester que je n’enten point d’approuver autres constitutions que celles qui sont fondées en l’authorité de Dieu, et tirées de l’Escriture, tellement qu’on les puisse totallement appeller Divines. Prenons exemple en la coustume de nous agenouiller quand on fait les prieres solennelles: savoir est si nous devons tenir cela pour tradition humaine, laquelle il soit loisible à chacun de mespriser ou rejetter. Je dy qu’elle est tellement humaine, qu’elle est aussi divine. Elle est de Dieu, entant qu’elle est partie de ceste honnesteté laquelle l’Apostre nous recommande (1 Cor. 14:40): elle est des hommes, entant qu’elle nous monstre specialement et par exprés, ce qui avoit seulement esté touché en general par l’Apostre. Par cest exemple nous pouvons estimer ce que nous devons juger de tout le reste. La somme est, Puis que Dieu a fidelement comprins en sa parolle, et nous a pleinement declairé quelle est toute la vraye reigle de justice, toute la façon de le bien servir, et tout ce qui estoit necessaire pour nostre salut, il le faut avoir pour nostre seul maistre en cela. Quant à la discipline externe et aux ceremonies, il ne nous a point voulu ordonner en particulier, et comme de mot à mot comment il nous faut gouverner: d’autant que cela dependoit de la diversité des temps, et qu’une mesme forme n’eust pas esté propre ny utile à tous aages. Donc il nous faut avoir recours à ces reigles generales que j’ay dit: c’est assavoir que tout se face honnestement et par ordre en l’Eglise. Finalement, pource que Dieu n’en a rien dit par exprés, d’autant que ce n’estoyent point choses necessaires à nostre salut, et qu’il est mestier d’en user en diverses sortes selon la necessité, pour edification: nous avons à conclurre qu’on les peut changer, et en instituer de nouvelles, et abolir celles qui ont esté, selon qu’il est expedient pour l’utilité de l’Eglise. Je confesse bien qu’il ne faut pas innover à chacune fois ny à tout propos pour legiere cause: mais la charité nous monstrera tresbien ce qui pourra nuire ou edifier, par laquelle si nous souffrons d’estre gouvernez, tout ira bien.

30. But, because there is danger here, on the one hand, that the false bishops may seize a pretext to excuse their impious and tyrannical laws, and, on the other, that there may be some persons who, from an excessive fear of falling into the evils we have mentioned, will reject all ecclesiastical laws, however holy and useful they may be,—it is necessary to protest, that I approve of no human constitutions, except such as are founded on the authority of God, and deduced from the Scripture, so that they may be considered as altogether Divine. Let us take, as an example, the kneeling practised during solemn prayers. The question is, whether it be a human tradition, which every one is at liberty to reject or neglect. I answer that it is at once both human and Divine. It is of God, as it forms a branch of that decorum which is recommended to our attention and observance by the apostle; it is of men, as it particularly designates that which had in general been rather hinted than clearly expressed. From this single example, it is easy to judge what opinion ought to be entertained of all the rest. Because the Lord, in his holy oracles, has faithfully comprehended and plainly declared to us the whole nature of true righteousness, and all the parts of Divine worship, with whatever is necessary to salvation,—in these things he is to be regarded as our only Master. Because, in external discipline and ceremonies, he has not been pleased to give us minute directions what we ought to do in every particular case, foreseeing that this would depend on the different circumstances of different periods, and knowing that one form would not be adapted to all ages,—here we must have recourse to the general rules which he has given, that to them may be conformed all the regulations which shall be necessary to the decorum and order of the Church. Lastly, as he has delivered no express injunctions on this subject, because these things are not necessary to salvation, and ought to be applied to the edification of the Church, with a variety suitable to the manners of each age and nation, therefore, as the benefit of the Church shall require, it will be right to change and abolish former regulations, and to institute new ones. I grant, indeed, that we ought not to resort to innovation rashly or frequently, or for trivial causes. But charity will best decide what will injure or edify, and if we submit to the dictates of charity, all will be well.

30. No arrangement decent and orderly, unless founded on the authority of God, and derived from Scripture. Charity the best guide in these matters.

But as there is here a danger, on the one hand, lest false bishops should thence derive a pretext for their impious and tyrannical laws, and, on the other, lest some, too apt to take alarm, should, from fear of the above evils, leave no place for laws, however holy, it may here be proper to declare, that I approve of those human constitutions only which are founded on the authority of God, and derived from Scripture, and are therefore altogether divine. Let us take, for example, the bending of the knee which is made in public prayer. It is asked, whether this is a human tradition, which any one is at liberty to repudiate or neglect? I say, that it is human, and that at the same time it is divine. It is of God, inasmuch as it is a part of that decency, the care and observance of which is recommended436by the apostle; and it is of men, inasmuch as it specially determines what was indicated in general, rather than expounded. From this one example, we may judge what is to be thought of the whole class—viz. that the whole sum of righteousness, and all the parts of divine worship, and everything necessary to salvation, the Lord has faithfully comprehended, and clearly unfolded, in his sacred oracles, so that in them he alone is the only Master to be heard. But as in external discipline and ceremonies, he has not been pleased to prescribe every particular that we ought to observe (he foresaw that this depended on the nature of the times, and that one form would not suit all ages), in them we must have recourse to the general rules which he has given, employing them to test whatever the necessity of the Church may require to be enjoined for order and decency. Lastly, as he has not delivered any express command, because things of this nature are not necessary to salvation, and, for the edification of the Church, should be accommodated to the varying circumstances of each age and nation, it will be proper, as the interest of the Church may require, to change and abrogate the old, as well as to introduce new forms. I confess, indeed, that we are not to innovate rashly or incessantly, or for trivial causes. Charity is the best judge of what tends to hurt or to edify: if we allow her to be guide, all things will be safe.

30. Maar omdat hier het gevaar dreigt, dat aan de ene kant de valse bisschoppen daaruit een voorwendsel nemen om hun goddeloze en tirannieke wetten te verontschuldigen, en dat aan de andere zijde er sommige al te vreesachtige mensen zijn, die door de genoemde slechte dingen gewaarschuwd, geen enkele wet, al is ze nog zo heilig, toelaten, zo is het nodig hier te betuigen, dat ik slechts die menselijke inzettingen goedkeur, die gegrond zijn op Gods gezag en uit de Schrift genomen en dus geheel en al Goddelijk zijn. Tot voorbeeld strekke het nederknielen, dat plaats vindt, wanneer openbare gebeden worden gedaan. De vraag is, of dat een menselijke inzetting is, die een ieder mag versmaden of veronachtzamen. Ik zeg, dat het in dier voege een menselijke inzetting is, dat het tevens ook van God komt. Van God komt het, in zoverre als het een deel is van die betamelijkheid, welker zorg en waarneming ons door de apostel wordt aangeprezen; van de mensen echter, inzoverre het in het bijzonder wijst op datgene, wat door de apostel in het algemeen meer was aangewezen dan uiteengezet. Uit dit ene voorbeeld kan men nagaan, wat men over de ganse soort moet denken, namelijk dat de Here, daar Hij de ganse hoofdsom der ware gerechtigheid, en alle delen van zijn dienst, en al wat tot zaligheid nodig was, in zijn heilig Woord getrouw heeft vervat en duidelijk heeft geopenbaard, in deze dingen als de enige Meester moet gehoord worden. Maar aangezien Hij in de uiterlijke tucht en de ceremoniën niet stuk voor stuk heeft willen voorschrijven, wat we volgen moeten (omdat Hij voorzag, dat dit afhangt van de tijdsomstandigheden, en oordeelde, dat één vorm niet paste voor alle eeuwen) moeten wij hier de toevlucht nemen tot de algemene regelen, die Hij gegeven heeft, om daarnaar te onderzoeken alle geboden, welke de noodzaak der kerk zal eisen tot onderhouding der orde en der betamelijkheid. Ten slotte, omdat Hij daarom niets uitdrukkelijks geleerd heeft, omdat deze dingen ook niet noodzakelijk zijn tot de zaligheid, en naar gelang van de zeden van ieder volk en iedere tijd op verschillende wijze moeten worden toegepast tot stichting der kerk, zal het passend zijn, alnaarmate het nut der kerk het eist, zowel gebruikelijke inzettingen te veranderen en af te schaffen, als nieuwe in te stellen. Ik erken wel, dat men niet lichtvaardig en ook niet dikwijls en niet om geringe oorzaken tot vernieuwing moet komen. Maar wat schaadt of sticht, zal de liefde het best beoordelen: en indien wij haar bestuurster zullen laten zijn, zal alles goed gaan.

30. Gebundenheit und Freiheit der kirchlichen Ordnungen

Aber es besteht hier die Gefahr, daß auf der einen Seite die falschen Bischöfe aus unseren Ausführungen einen Vorwand nehmen, um ihre gottlosen, tyrannischen Gesetze zu entschuldigen, auf der anderen Seite aber einige gar zu furchtsame Menschen stehen, die, durch die früheren Mißstände gewarnt, nun keinem einzigen Gesetz mehr Raum geben wollen, selbst wenn es noch so heilig wäre. Angesichts dieser Gefahr ist es angebracht, hier zu bezeugen, daß ich nur solche menschlichen Satzungen gutheiße, die auf Gottes Autorität gegründet, aus der Schrift entnommen und deshalb voll und ganz göttlich sind.

Als Beispiel will ich das Kniebeugen nehmen, das ja stattfindet, wenn feierliche Gebete gehalten werden. Die Frage ist nun, ob das eine menschliche Überlieferung ist, die jedermann verwerfen oder unterlassen darf. Ich behaupte: es ist menschlich, aber so, daß es zugleich göttlich ist. von Gott kommt es, sofern es ein Stück jener „Ehrbarkeit“ ist, für die wir, wie uns der Apostel anbefiehlt, sorgen und die wir innehalten sollen (1. Kor. 14,40). Von den Menschen kommt es, sofern es im besonderen aufzeigt, was (von dem Apostel) im allgemeinen mehr angedeutet als dargelegt worden war.

Von diesem einen Beispiel aus läßt sich ermessen, wie wir über diese ganze Gruppe zu urteilen haben: (1.) Da der Herr die ganze Hauptsumme der wahren Gerechtigkeit und alle Stücke der Verehrung seines gottheitlichen Wesens, dazu überhaupt alles, was zum Heil notwendig war, in seinen heiligen Offenbarungsworten getreulich zusammengefaßt und auch deutlich ausgelegt hat, so ist in diesen Dingen er allein als Meister zu hören. (2.) Weil er nun aber in der äußeren Zuchtübung und den Zeremonien nicht im einzelnen hat vorschreiben wollen, was wir da zu befolgen haben - er sah eben vor, daß dies von den Zeitumständen abhängig wäre, und war nicht des Urteils, daß eine und dieselbe Form für alle Zeiten passend wäre -, so müssen wir hier zu den allgemeinen Regeln unsere Zuflucht nehmen, die er uns gegeben hat, damit nach ihnen alles ausgerichtet werde, was die Notdurft der Kirche je an Vorschriften für „Ordnung“ und „Ehrbarkeit“ erforderlich machen wird. (3.) Und schließlich: er hat ja deshalb nichts Ausdrückliches vorgeschrieben, weil diese Dinge nicht heilsnotwendig sind und weil sie je nach den Sitten des einzelnen Volkes und der einzelnen Zeit in verschiedener Weise zur Auferbauung der Kirche angewendet werden müssen; daher wird es am Platze sein, je wie es der Nutzen der Kirche erfordert, sowohl im Gebrauch befindliche Einrichtungen abzuändern oder abzutun, als auch neue zu schaffen. Ich gebe zwar zu, daß man nicht unüberlegt, auch nicht immer wieder und auch nicht aus geringfügigen Ursachen zur Neuerung greifen darf. Aber was Schaden bringt oder was erbaut, das wird die Liebe am besten beurteilen; wenn wir sie unsere Meisterin sein lassen, so wird alles gut stehen.

30. Daar is egter ook perke op die maak van kerklike instellings

Maar omdat die gevaar hier bestaan dat valse biskoppe uit die een groep ’n voorwendsel kan haal om hulle goddelose en tirannieke wette te verontskuldig, en dat sekere alte puntenerige mense wat oor die euwels hierbo gewaarsku is, weer uit die ander groep geen plek hoegenaamd laat vir heilige wette nie,¹³² moet ek hier getuig dat ek uiteindelik slegs daardie menslike instellings goedkeur wat sowel op God se gesag gegrond as aan die Skrif ontleen is en wat daarom Goddelik is. Kom ons neem byvoorbeeld die buig van ons knieë wanneer plegtige gebede gedoen word. Nou is die vraag of dit ’n menslike tradisie is wat enigeen kan weier of versuim. Ek sê dat dit net sowel ’n menslike tradisie is as wat dit tegelyk van God kom. Dit kom van God in soverre dit deel is van daardie betaamlikheid wat die apostel by ons aanprys dat ons daarvoor sorg moet dra en dit moet onderhou.¹³³ Dit kom egter ook van mense af in soverre dit besonderlik aantoon wat die apostel oor die algemeen aangedui eerder as uitdruklik gestel het.

Uit hierdie enkele voorbeeld kan ons aflei wat ons gevoel oor die hele kategorie moet wees. Dit is naamlik dat die Here sowel die somtotaal van ware geregtigheid as alle aspekte van diens aan sy Goddelike mag, en alles wat vir ons saligheid nodig was, so getrou in sy heilige uitsprake saamgevat het en so duidelik uiteengesit het, dat ons hierin na die Meester alleen moet luister. Omdat dit egter nie sy wil was om in die uiterlike dissipline en seremonies uitdruklik voor te skryf wat ons moet volg nie, omdat Hy voorsien het dat dit van die tydsgewrig afhang en Hy geoordeel het dat een vorm daarvan nie by alle tye pas nie, behoort ons hier ons toevlug te neem tot daardie algemene reëls wat Hy ons gegee het sodat alles wat die nood van die kerk vereis met die oog op die orde en betaamlikheid voorgeskryf moet word, aan hierdie reëls getoets moet word.

Ten slotte, omdat Hy niks uitdruklik hieroor geleer het nie, en omdat dit nie vir ons saligheid noodsaaklik is nie, en dit ooreenkomstig die gewoontes van elke volk en tyd verskillend aangepas moet word, sal dit 1498 paslik wees om enersyds gebruiklike instellings te verander en te herroep en andersyds nuwes in te stel na gelang die voordeel van die kerk dit vereis.¹³⁴ Ek erken weliswaar dat ons nie ondeurdag of onverwags en ook nie om oppervlakkige redes ons daartoe moet wend om dit te vernuwe nie. Maar die liefde sal die beste oordeel oor wat skadelik en wat stigtelik is en as ons toelaat dat liefde dit regeer, sal alles wel wees.

30. Но здесь кроется двоякая опасность: с одной стороны, митроносные епископы могут воспользоваться тем, что мы сказали, как предлогом для оправдания своих нечестивых и деспотичных законов. А с другой стороны, некоторые верующие, из опасения впасть в низкое рабство, могут решительно отвергнуть все церковные установления, в том числе самые святые и благочестивые. Поэтому я должен заявить, что принимаю лишь те установления, которые основаны на авторитете Бога и Писания и потому вполне могут именоваться божественными. Возьмём, к примеру, обычай преклонять колена при совершении торжественной молитвы. Должны ли мы считать его традицией, которую каждому позволено презирать или отвергать? Я утверждаю, что этот обычай столь же человеческий, сколь и божественный. Он происходит от Бога постольку, поскольку составляет часть благопристойности, заповеданной нам апостолом (1 Кор 14:40). И он же происходит от людей постольку, поскольку особым и очевидным образом являет нам то, чего апостол касается лишь в общем смысле.

Этот пример показывает, как нам надлежит судить и обо всём остальном. Коль скоро Бог поистине явлен в своём Слове и вполне открывает в нем подлинное правило праведности, образ благочестивого служения и всё необходимое для нашего спасения, мы должны считать Его нашим единственным Учителем в этих вопросах. Что же касается внешней дисциплины и обрядов, Бог не имел намерения подробно и мелочно регламентировать способ церковного устроения. Этот способ зависит от особенностей эпохи, и одни и те же формы не могут подходить к разным временам. Поэтому нам следует придерживаться общего правила, о котором я говорил: в Церкви всё должно быть благопристойно и чинно.

Наконец, из того, что Бог не даёт конкретных предписаний относительно вещей, не представляющих необходимости для нашего спасения, и эти вещи используются для созидания Церкви различным образом в зависимости от потребностей времени, мы должны заключить, что такие установления можно изменять, вводить новые и отменять старые, когда это нужно для пользы Церкви. Но не следует прибегать к нововведениям слишком часто и по любому поводу. Что для нас вредно и что полезно, лучше всего нам покажет любовь; и если мы позволим ей руководить нами, всё будет хорошо.

31. Iam vero Christiani populi officium est, quae secundum hunc canonem fuerint instituta, libera quidem conscientia, nullaque superstitione, pia tamen et facili ad obsequendum propensione servare, non contemptim habere, non supina negligentia praeterire: tantum abest ut per fastum et contumaciam violare aperte debeat. Qualis (inquies) in tanta observantia et cautione conscientiae libertas esse poterit? Imo vero praeclare constabit ubi reputabimus, non fixas esse et perpetuas sanctiones quibus astricti simus, sed externa humanae infirmitatis, rudimenta: quibus tametsi non indigemus omnes, tamen omnes utimur: quia alii aliis ad fovendam inter nos charitatem mutuo sumus obnoxii. Hoc in exemplis superius positis¹ recognoscere licet. || Quid? an in mulieris carbaso sita religio est, ut nudo capite egredi sit nefas? an sanctum de eius silentio decretum, quod violari sine summo scelere non possit? an aliquid in genuflexione, in humando^b cadavere mysterium, quod praeteriri sine piaculo non possit? Minime. Nam si tali festinatione opus sit mulieri in iuvando proximo quae velare caput non sinat, nihil delinquit si aperto capite accurrat. Et est ubi loqui non minus opportunum illi sit quam alibi tacere. Stantem quoque orare qui morbo impeditus curvare genua nequit, nihil vetat. Denique satius est mature humare mortuum, quam ubi linteum deest, ubi non adsunt qui deducant^c, expectare dum inhumatus putrescat. Sed est nihilominus in istis rebus quod agendum aut cavendum mos regionis^d, instituta, ipsa denique humanitas et modestiae regula dictet: ubi si imprudentia et oblivione quid erratum fuerit, nullum admissum crimen est: sin contemptu, improbanda est contumacia. || Similiter dies ipsi qui sint, et horae, quae locorum structura, qui quo die canantur psalmi, nihil interest. Verum et certos dies et statas esse horas convenit, et locum recipiendis omnibus idoneum, siqua servandae pacis ratio habetur. Nam quantarum rixarum semen futura sit earum rerum confusio, si prout cuique libitum sit, mutare liceat quae ad communem statum pertinent? quando nunquam futurum est 194 ut omnibus idem placeat, si res velut in medio positae, singulorum arbitrio relictae fuerint. || Quod siquis obstrepat et plus sapere hic velit quam oportet, viderit ipse qua morositatem suam ratione Domino approbet. Nobis tamen istud Pauli satisfacere debet, nos contendendi morem non habere, neque Ecclesias Dei [1. Cor. 11. c. 16].

31. Or l’office du peuple Chrestien est, de garder les ordonnances qui auront esté faites à ceste fin, et compassées à ceste reigle: non point par superstition, mais en liberté de conscience, et toutesfois se submettant volontiers à l’observation d’icelles. Or si c’est mal fait de les mespriser par nonchalance, ce seroit beaucoup pis de les violer par contumace et rebellion. Mais quelle liberté de conscience, dira quelcun, pourra-on avoir quand on sera ainsi tenu de les observer? Je dy que la conscience ne laissera point d’estre libre et franche, quand on reputera que ce ne sont point ordonnances perpetuelles, ausquelles on soit astreint, mais que ce sont aides externes de l’infirmité humaine: desquelles combien que nous n’ayons pas tous besoin, toutesfois il nous en faut tous user, d’autant que nous sommes tous obligez les uns aux autres mutuellement à entretenir charité: ce qui se pourra bien appercevoir aux exemples cy dessus mis. Quoy? y a-il quelque si grand mystere en la coiffure d’une femme, que ce soit un grand crime de sortir en la rue nue teste? Le silence luy est-il tellement commandé, qu’elle ne puisse parler sans grande offense? Y a-il une telle religion à flechir le genouil, ou envelopper un corps mort, qu’on ne puisse laisser ces choses sans crime? Non certes: car si la necessité de son prochain la pressoit, tellement qu’elle n’eust le loisir de se coiffer, elle ne peche en rien si elle accourt nue teste pour luy aider: et l’heure arrive quelque fois, qu’il luy vaudrait mieux parler que se taire. Et n’y a nul empeschement qu’un malade qui ne se peut agenouiller, ne prie tout droit. Finalement, s’il n’y a point de drap pour ensevelir un mort, il vaut mieux l’enterrer nud, que de le laisser sans enterrer. Neantmoins pour nous gouverner bien en ces choses, nous avons à suyvre la coustume et les loix du pays où nous vivons, et une certaine reigle de modestie, laquelle nous monstre que c’est qu’il faut suyvre ou eviter. En quoy si quelcun faut par oubliance ou inadvertance, il n’y a nul peché: si c’est par contemnement, son obstination est à reprouver. Pareillement il ne nous peut chaloir quels sont les jours et les heures, quel est le bastiment de l’edifice, lesquels Pseaumes on chante en un jour ou en l’autre: mais il convient neantmoins que les jours et les heures soyent certaines, et le lieu capable pour recevoir tout le monde, si on a esgard à entretenir paix et concorde. Car quelles noises engendreroit la confusion de ces choses, s’il estoit loisible à chacun de changer à son plaisir les choses qui appartiennent à l’ordre publique? veu que jamais n’adviendroit qu’une mesme sentence pleust à tous, si les choses estoyent laissées incertaines au vouloir d’un chacun. Si quelcun vient repliquer, et veut estre plus sage qu’il ne faut, qu’il regarde s’il peut avoir raison devant Dieu. Touchant de nous, la parolle de sainct Paul nous doit contenter que nous ne sommes point adonnez à contention, ne les Eglises de Dieu (1 Cor. 11:16).

31. Now, such regulations as have been made upon this principle and for this end, it is the duty of Christian people to observe, with a free conscience, indeed, and without any superstition, yet with a pious and ready inclination; they must not 393treat them with contempt or carelessness, much less violate them, in an open manner, through pride and obstinacy. It will be asked, What kind of liberty of conscience can be retained amidst so much attention and caution? I reply, It will very well be supported, when we consider, that these are not fixed and perpetual laws by which we are bound, but external aids for human infirmity, which though we do not need, yet we all use, because we are under obligations to each other to cherish mutual charity between us. This may be observed in the examples already mentioned. What! does religion consist in a woman’s veil, so that it would be criminal for her to walk out with her face uncovered? Is the solemn decree respecting her silence such as cannot be violated without a capital offence? Is there any mystery in kneeling, or in the interment of a dead body, which cannot be omitted without sin? Certainly not; for if a woman, in the assistance of a neighbour, finds a necessity for such haste as allows her no time to cover her head, she commits no offence in running to the place with her head uncovered. And it is sometimes as proper for her to speak, as at other times to be silent. And he who from disease is unable to kneel, is quite at liberty to pray standing. Lastly, it is better to bury a dead body in proper season, even without a shroud, than, for want of persons to carry it to burial, to suffer it to putrefy without interment. Nevertheless, in these things, the customs and laws of the country we inhabit, the dictates of modesty, and even humanity itself, will direct us what to do, and what to avoid; and if an error be incurred through inadvertence or forgetfulness, no crime is committed; but if through contempt, such perverseness deserves to be reprobated. So it is of little importance what days and hours are appointed, what is the form of the places, what psalms are sung on the respective days. But it is proper that there should be certain days and stated hours, and a place capable of receiving all the people, if any regard be paid to the preservation of peace. For what a source of contentions would be produced by the confusion of these things, if every man were permitted to change, at his pleasure, what relates to the general order, for it would never happen that the same thing would be agreeable to all, if things were undetermined and left to the choice of every individual. If any one object, and resolve to be wiser on this subject than is necessary, let him examine by what reason he can justify his obstinacy to the Lord. We ought, however, to be satisfied with the declaration of Paul, “If any man seem to be contentious, we have no such custom, nor the Churches of God.”¹⁰²⁷

31. Constitutions thus framed not to be neglected or despised.

Things which have been appointed according to this rule, it is the duty of the Christian people to observe with a free conscience indeed, and without superstition, but also with a pious and ready inclination to obey. They are not to hold them in contempt, nor pass them by with careless indifference, far less openly to violate them in pride and contumacy. You will ask, What liberty of conscience will there be in such cautious observances? Nay, this liberty will admirably appear when we shall hold that these are not fixed and perpetual obligations to which we are astricted, but external rudiments for human infirmity, which, though we do not all need, we, however, all use, because we are bound to cherish mutual charity towards each other. This we may recognise in the examples given above. What? Is religion placed in a woman’s bonnet, so that it is unlawful for her to go out with her head uncovered? Is her silence fixed by a decree which cannot be violated without the greatest wickedness? Is there any mystery in bending the knee, or in burying a dead body, which cannot be omitted without a crime? By no means. For should a woman require to make such haste in assisting a neighbour that she has not time to cover her head, she sins not in running out with her head uncovered. And there are some occasions on which it is not less seasonable for her to speak than on others to be silent. Nothing, moreover, forbids him who, from disease, cannot bend his knees, to pray standing. In fine, it is better to bury a dead man quickly, than from want of grave-clothes, or the absence of those who should attend the funeral, to wait till it rot away unburied. Nevertheless, in those matters the custom and institutions437of the country, in short, humanity and the rules of modesty itself, declare what is to be done or avoided. Here, if any error is committed through imprudence or forgetfulness, no crime is perpetrated; but if this is done from contempt, such contumacy must be disapproved. In like manner, it is of no consequence what the days and hours are, what the nature of the edifices, and what psalms are sung on each day. But it is proper that there should be certain days and stated hours, and a place fit for receiving all, if any regard is had to the preservation of peace. For what a seed-bed of quarrels will confusion in such matters be, if every one is allowed at pleasure to alter what pertains to common order? All will not be satisfied with the same course if matters, placed as it were on debateable ground, are left to the determination of individuals. But if any one here becomes clamorous, and would be wiser than he ought, let him consider how he will approve his moroseness to the Lord. Paul’s answer ought to satisfy us, “If any man seem to be contentious, we have no such custom, neither the churches of God.”

31. Verder is het de plicht van het Christenvolk om de inzettingen, die naar deze regel gegeven zijn, wel met een vrije consciëntie en zonder superstitie, maar toch met een vrome en tot gehoorzamen zich gemakkelijk schikkende geneigdheid te onderhouden en niet te verachten, en ook niet met trage onachtzaamheid voorbij te gaan; laat staan, dat men ze hoogmoedig en wederstrevend openlijk zou mogen schenden. Wat voor vrijheid, zult ge zeggen, kan de consciëntie hebben bij zo grote verering en behoedzaamheid? Dat die vrijheid er is, zal ongetwijfeld blijken, wanneer wij bedenken, dat de wetten, waaraan wij gebonden zijn, niet vast zijn en eeuwig, maar dat ze uiterlijke oefeningen der menselijke zwakheid zijn, welke wij, ofschoon wij ze niet allen nodig hebben, toch allen gebruiken, omdat wij onderling verplicht zijn de liefde onder elkander te koesteren. Dit kan men leren kennen in de boven vermelde voorbeelden. Wat? Is de religie gelegen in de hoofddoek van een vrouw, dat ze blootshoofds niet mag uitgaan? Is het besluit aangaande haar zwijgen zo heilig, dat het zonder de hoogste zonde niet overtreden kan worden? Is er in het buigen der knieën, en in het begraven van een lijk enige verborgenheid, die zonder vergrijp niet kan nagelaten worden? Geenszins. Want indien een vrouw zulk een haast nodig heeft om haar naaste te helpen, dat ze haar hoofd niet kan bedekken, misdoet ze niets, wanneer ze met ongedekten hoofde toeloopt. En er zijn gevallen, waar spreken even juist voor haar is als elders zwijgen. Er is ook niets, dat verbiedt, dat iemand, die door een ziekte verhinderd is de knieën te buigen, staande bidt. Eindelijk, het is beter een dode bijtijds te begraven, dan, wanneer er geen lijkkleed is, of wanneer zij niet aanwezig zijn, die hem zouden begeleiden, te wachten, totdat hij onbegraven tot ontbinding overgaat. Maar niettemin is het met die dingen zo, dat de gewoonte des lands, de instellingen, en eindelijk het menselijk gevoel en de regel der betamelijkheid zelf zeggen, wat er gedaan moet worden, of waarvoor men zich moet hoeden; en wanneer er door onverstand of vergeetachtigheid enige fout begaan is, dan heeft men nog geen zonde bedreven; is het echter uit verachting geschied, dan moet de wederspannigheid afgekeurd worden. Evenzo doet het er niets toe, welke dagen het zijn en uren, hoe de bouw is van de plaatsen, en welke psalmen er gezongen worden en op welke dag. Maar toch moeten er bepaalde dagen en vastgestelde uren zijn en een plaats, die geschikt is om allen te ontvangen, indien men enige rekening houdt met het bewaren van de vrede. Want van hoe grote twisten zou de verwarring van die dingen de kiem zijn, indien ieder, alnaar het hem lustte, zou mogen veranderen hetgeen betrekking heeft op de gemeenschappelijke staat? Want indien de zaken als het ware in het midden gesteld en aan ieders willekeur worden overgelaten, zal het nooit zo zijn, dat aan allen hetzelfde behaagt. Indien iemand tegenstreeft en hierin wijzer wil zijn dan betaamt, die moet zelf maar zien, op welke wijze hij zijn eigenzinnigheid de Here welbehagelijk maakt. Maar ons moet het woord van Paulus (1 Cor. 11:16) genoeg doen, dat wij de gewoonte niet hebben om te strijden, noch de gemeenten Gods.

31. Gebundenheit und Freiheit gegenüber den kirchlichen Ordnungen

Nun ist es aber die Pflicht des christlichen Volkes, das, was nach dieser Richtschnur eingerichtet ist, zwar mit freiem Gewissen und ohne allen Aberglauben, aber doch mit frommer und gehorsamswilliger Neigung innezuhalten, es nicht verächtlich zu behandeln und nicht mit lässiger Nichtachtung zu übergehen. So wenig kann die Rede davon sein, daß es sie etwa aus Aufgeblasenheit oder Widerspenstigkeit offen verletzen dürfte!

Wieso kann nun aber, so wird man fragen, bei solcher Ehrerbietung und Behütsamkeit von einer Freiheit des Gewissens die Rede sein? Ja, allerdings! Sie wird herrlich bestehen, wenn wir in Betracht ziehen, daß es sich hier nicht um 826 unveränderliche, ewige Festsetzungen handelt, an die wir gebunden wären, sondern um äußerliche Übungen der menschlichen Schwachheit, die wir zwar nicht alle nötig haben, aber doch alle ausführen, weil wir es einer dem anderen schuldig sind, untereinander die Liebe zu pflegen. Das läßt sich an den weiter oben aufgeführten Beispielen erkennen, wieso, besteht die Religion etwa in dem Kopftuch der Frau, so daß es eine Sünde wäre, wenn sie mit bloßem Haupte ausginge? Ist jenes Gebot von dem Stillschweigen der Frau (in der Gemeinde) etwa heilig, so daß man es nicht verletzen kann, ohne die schlimmste Missetat zu begehen? Steckt etwa im Kniebeugen (beim Beten) oder im Begräbnis der Leichname ein Geheimnis, so daß man es nicht ohne Sünde unterlassen könnte? Durchaus nicht! Denn wenn eine Frau, um ihrem Nächsten zu helfen, so große Eile nötig hat, daß sie infolgedessen ihr Haupt nicht verhüllen kann, dann tut sie keine Sünde, wenn sie mit unverschleiertem Haupte herzueilt. Auch gibt es Gelegenheiten, wo ihr das Reden nicht weniger ansteht als sonstwo das Schweigen. Nichts verbietet auch, daß einer, der durch Krankheit verhindert ist, die Knie zu beugen, stehend betet. Und endlich: es ist besser, einen Verstorbenen frühzeitig zu begraben, als daß man, wenn kein Leichenkleid vorhanden ist oder keine Leute da sind, um ihn zu geleiten, solange wartet, bis er unbeerdigt in Verwesung übergeht. Nichtsdestoweniger aber steht es mit diesen Dingen so, daß uns die Landesgewohnheit, die bestehenden Einrichtungen und schließlich das menschliche Empfinden und die Regel der Bescheidenheit schon in den Sinn geben, was zu tun oder zu meiden ist. Hat da nun einer durch Unklugheit oder Vergeßlichkeit etwas verkehrt gemacht, so ist damit kein Verbrechen begangen, ist es aber aus Verachtung (der Ordnung) geschehen, so ist die (darin zutage tretende) Widerspenstigkeit zu mißbilligen. Ebenso macht es nichts aus, welches die (für den Gottesdienst vorgesehenen) Tage und Stunden sind, wie der Aufbau der Plätze (in der Kirche) sich gestaltet, und welche Psalmen an den einzelnen Tagen gesungen werden sollen. Daß dagegen (überhaupt) bestimmte Tage und festgesetzte Stunden bestehen, daß ein Raum vorhanden ist, um alle aufzunehmen, das ist erforderlich, wenn man irgendwie auf die Erhaltung des Friedens Bedacht nimmt. Denn zu was für großen Streitigkeiten würde die Verwirrung in diesen Dingen den Keim bilden, wenn jeder nach seinem Geschmack ändern dürfte, was doch dem gemeinsamen Wohlbestehen dienen soll! Denn wenn man die Dinge gleichsam in die Mitte stellt und sie dem Gutdünken des einzelnen überläßt, dann wird es nie und nimmer vorkommen, daß allen das gleiche zusagt. Wenn nun jemand Widerrede erhebt und hier klüger sein will, als es sich gehört, dann soll er selber zusehen, auf welche Art er dem Herrn seinen Eigensinn wohlgefällig macht! Uns aber soll das Wort des Paulus genug sein, wir hätten nicht die Gepflogenheit zu streiten, und die Kirchen Gottes auch nicht (1. Kor. 11,16).

31. Christene moet instellings wat uit hierdie gesindheid tot stand kom, eerbiedig gehoorsaam

Nou is dit inderdaad Christene se plig om instellings wat ooreenkomstig hierdie reël ingestel is, wel met ’n vry gewete en sonder bygeloof, maar tog met ’n godvrugtige en inskiklike gesindheid tot gehoorsaamheid te onderhou, dit nie te verag en dit nie in onverskillige agtelosigheid verby te gaan nie. Verre sy dit daarvan dat hulle dit deur hooghartigheid en teenstribbeling openlik moet skend.

Nou sal jy vra: “Watter soort vryheid sal ons gewete in so ’n groot gehoorsaamheid en versigtigheid hê?” Ja, dit sal inderdaad duidelik blyk wanneer ons daaroor nadink dat die bepalings waaraan ons verbind is, nie onwrikbaar en ewig is nie maar dat dit uiterlike beginsels vir die mens se swakheid is en hoewel ons nie aan almal ’n behoefte het nie, pas ons tog almal toe omdat ons wedersyds die een teenoor die ander verplig is om die liefde onderling te koester. Ons kan dit raaksien in die voorbeelde wat ek vroeër aangehaal het.¹³⁵ Hoe dan nou? Is daar dan eerbied in ’n vrou se kopdoek sodat dit haar nie geoorloof is om kaalkop uit te gaan nie? Is die beslissing dat sy (in die gemeente) moet stilbly so heilig dat dit nie sonder die grootste sonde verbreek kan word nie? Of is daar in die buig van jou knieë en in die begrawe van ’n lyk die een of ander geheimenis wat nie agterweë gelaat kan word sonder om te sondig nie? Nee, glad nie! Want as ’n vrou haar met soveel spoed moet haas om haar naaste te help dat dit haar nie toelaat om haar kop te bedek nie, begaan sy geen sonde as sy kaalkop aangehardloop kom nie. Daar is ook ’n tyd wanneer dit vir haar net so gepas is om te praat as om elders stil te bly. Niks verbied iemand om te staan en bid as hy deur siekte verhinder is om sy knieë te buig nie. Verder is dit beter om ’n dooie betyds te begrawe wanneer ’n doodskleed ontbreek en die mense wat hom sou 1499 begelei, nie daar is nie, as om te wag en hom nie te begrawe nie totdat hy begin verrot.

Maar daar is nietemin in die geval van die bogenoemde dinge die gewoonte van ’n gebied, sy bepalings en ook sy beskawing en reëls van beskeidenheid wat ons sal voorsê wat om te doen en wat om te ontwyk. Wanneer iemand uit onverstandigheid of vergeetagtigheid die een of ander fout hierin begaan, pleeg hy nog geen sonde nie; maar as hy dit uit minagting doen, moet sy weerspannigheid afgekeur word. Net so is dit van geen belang watter dae daar geld, en watter tye, watter strukture daar is en watter psalms op watter dag gesing word nie. Daar moet in elk geval sekere dae wees asook vasgestelde ure, en ’n plek wat geskik is om almal te huisves as mense enigsins besorg is om die vrede te bewaar. Verwarring oor hierdie dinge sou immers die saad tot sulke groot rusies word as dit elkeen vry sou staan om na willekeur veranderings aan te bring in dit wat die algemene toestand aangaan. Want as sulke sake as ’t ware in hulle midde gelaat en aan elkeen se willekeur oorgelaat word, sal dit nooit gebeur dat dieselfde reëling almal aanstaan nie. Maar as iemand mor en wyser wil wees as wat hom betaam, moet hy maar self sien hoe hy sy eiesinnigheid vir die Here aanneemlik sal maak. Die verklaring van Paulus behoort ons nogtans tevrede te stel, naamlik dat ons nie die gewoonte het om twisgierig te wees nie en ook nie die kerke van God nie.¹³⁶

31. Итак, долг христианского народа - соблюдать предписания, предназначенные для указанной цели и согласные с указанным правилом. Причём соблюдать их не из суеверия, но сохранять свободу совести, в то же время добровольно им подчиняясь. Плохо, когда они нарушаются по небрежению, однако много хуже, когда это происходит из упрямства или духа противоречия.

Но о какой свободе может идти речь, скажут нам, если мы обязаны так строго следовать этим предписаниям? Отвечаю: совесть вовсе не теряет своей свободы, коль скоро мы будем помнить о том, что данные установления не являются вечными и безусловно необходимыми, но представляют собой внешние средства помощи человеку в его немощи. Хотя нужда в них не абсолютна, тем не менее нам следует пользоваться ими, так как все мы обязаны поддерживать между собой взаимную любовь. О том же свидетельствуют и приведённые выше примеры.

Но разве в головном уборе женщины сокрыто великое таинство, спросят нас, что выйти на улицу с непокрытой головой для неё преступление? И настолько ли строга для женщин заповедь молчания, что заговорить значит совершить святотатство? Должны ли мы усматривать в предписаниях преклонять колена или заворачивать в пелену покойника такой глубокий религиозный смысл, что нарушение их будет тяжким грехом? Конечно, нет! Если женщина, торопясь помочь попавшему в беду ближнему, не успеет покрыть голову и поспешит ему на помощь простоволосая, она не совершит греха. Может наступить и такая минута, когда ей лучше говорить, чем молчать. И если больной не в состоянии преклонить колена, пусть молится стоя. Наконец, если покойника не во что завернуть, лучше предать его земле нагим, чем оставить без погребения. Однако в этих вещах мы должны руководствоваться обычаями и законами того края, где живём, а также определённым правилом благоприличия, которое укажет нам, чему надлежит следовать, а чего избегать. Если кто-либо нарушит такое установление по забывчивости или неведению, на нём нет греха; если же из противоречия, то его упрямство заслуживает порицания.

Равным образом не имеют значения дни и часы, архитектура здания, порядок пения псалмов в тот или иной день. Тем не менее для сохранения мира и согласия лучше, чтобы дни и часы были точно установлены, а место собраний способно вместить всех верующих. Ведь если бы каждому было позволено по собственной прихоти менять установления, касающиеся общественного порядка, какие споры породила бы неясность в этих вопросах! Если бы эти вещи были оставлены без регламентации, на усмотрение каждого, любое утверждение вызывало бы чьё-то недовольство. Поэтому тот, кто хочет противиться и быть умнее, чем нужно, пусть остерегается оказаться неправым перед Богом. Нам же довольно того, что сказал св. Павел: мы не имеем обычая спорить, ни церкви Божии (1 Кор 11:16).

32. | Porro summa^a diligentia incumbendum est nequis irrepat error, qui purum hunc usum vel inficiat vel obscuret. Quod quidem obtinebitur si quaecunque erunt observationes manifestam utilitatem prae se ferant, si parcissimae^b admittantur: potissimum vero si accedat^c fidelis Pastoris doctrina, quae pravis opinionibus viam praecludat. Haec autem cognitio facit^d, ut sua cuique^e in his rebus omnibus libertas constet, et quandam nihilominus suae quisque libertati necessitatem ultro imponat, quatenus aut illud quod diximus¹ τὸ πρέπον, aut charitatis ratio exiget. Deinde, ut et in earum rerum^f observatione nulla superstitione versemur ipsi, nec morose nimium ipsam ab aliis requiramus, ne potiorem Dei cultum ceremoniarum multitudine aestimemus, ne Ecclesia Ecclesiam ob externae disciplinae varietatem contemnat. Postremo, ut nullam hic perpetuam legem nobis statuentes, totum observationum usum et finem ad Ecclesiae aedificationem referamus: qua postulante, non modo mutari aliquid, sed quicquid ante in usu nobis observationum fuerit, inverti nulla offensione feramus. Hoc enim ferre^g temporum rationem, ut ritus quosdam, non impios alioqui nec indecoros, pro rei opportunitate abrogari conveniat, praesenti experimento est haec aetas. Nam (quae superiorum temporum caecitas fuit et ignorantia) tam corrupta opinione tamque pertinaci studio antehac in ceremoniis haeserunt^h Ecclesiae, ut vix satis repurgari a prodigiosisⁱ superstitionibus queant, quin multae ceremoniae tollantur nec abs re olim forte institutae, et nulla per se impietate^k notabiles^l.

32. Il faut donc avec bonne diligence prendre garde que quelque erreur ne survienne qui obscurcisse ou pollue la pureté de cest usage. Ce qui se pourra faire, si toutes les ceremonies desquelles on usera, emportent quelque utilité manifeste: si on en reçoit gueres, et principalement si le Pasteur veille à fermer la voye par bonne doctrine à toutes fausses opinions. Or ceste cognoissance fera, que chacun de nous aura sa liberté entiere en toutes ces choses: et neantmoins que chacun volontairement imposera quelque necessité à sa liberté, d’autant que l’honnesteté de laquelle nous avons parlé, ou la charité le requerra. Davantage, elle sera cause que nous observions lesdites choses sans quelque superstition: et ne contraindrons les autres trop rigoureusement à les observer, que nous n’estimerons point le service de Dieu mieux valoir pour la multitude des ceremonies: qu’une Eglise ne contemnera point l’autre, pour la diversité de l’exterieure forme de faire: finalement qu’en ne nous y establissant point une loy perpetuelle, nous rapporterons à l’edification de l’Eglise toute la fin et usage des ceremonies: selon l’exigence de laquelle edification nous soyons prests d’endurer, non seulement que quelque ceremonie soit changée, mais que toutes celles qu’aurions eues au paravant, soyent ostées et abolies. Car le temps present nous donne experience certaine, que selon l’opportunité du temps, il est tresbon de mettre bas aucunes observations, lesquelles de soy n’estoyent ne mal convenables, ne meschantes. Car il y a eu au temps passé tel aveuglement et ignorance, que les Eglises se sont arrestées aux ceremonies avec une opinion si corrompue et un zele si obstiné, qu’à grand’peine on les pourroit bien purger des horribles superstitions ausquelles elles ont esté ensevelies, sans que beaucoup de ceremonies ne soyent ostées, lesquelles possible n’avoyent pas esté jadis instituées sans cause, et lesquelles de soy ne sont point à condamner d’impieté notable.

32. Now, it is necessary to exert the greatest diligence 394to prevent the intrusion of any error which may corrupt or obscure this pure use of ecclesiastical regulations. This end will be secured, if all the forms, whatever they may be, carry the appearance of manifest utility, if very few are admitted, and principally if they are accompanied with the instructions of a faithful pastor, to shut the door against all corrupt opinions. The consequence of this knowledge is, that every person will retain his liberty in all these things, and yet will voluntarily impose some restraint upon his liberty, so far as the decorum we have mentioned, or the dictates of charity, shall require. In the next place, it will be necessary, that, without any superstition, we should attend to the observance of these things ourselves, and not too rigidly exact it from others; that we should not esteem the worship of God to be improved by the multitude of ceremonies; and that one Church should not despise another on account of a variety of external discipline. Lastly, establishing no perpetual law of this kind for ourselves, we ought to refer the use and end of all such observances to the edification of the Church, according to the exigence of which we should be content not only with the change of some particular observance, but with the abolition of any that have hitherto been in use among us. For that the abrogation of some ceremonies, not otherwise inconsistent with piety or decorum, may become expedient from the circumstances of particular periods, the present age exhibits an actual proof. For such has been the blindness and ignorance of former times, Churches have heretofore adhered to ceremonies with such corrupt sentiments and such obstinate zeal, that it is scarcely possible for them to be sufficiently purified from monstrous superstitions without the abolition of many ceremonies, for the original institution of which, perhaps, there was some cause, and which are not in themselves remarkable for any impiety.

32. Cautions to be observed in regard to such constitutions.

Moreover, we must use the utmost diligence to prevent any error from creeping in which may either taint or sully this pure use. In this we shall succeed, if whatever observances we use are manifestly useful, and very few in number; especially if to this is added the teaching of a faithful pastor, which may prevent access to erroneous opinions. The effect of this procedure is, that in all these matters each retains his freedom, and yet at the same time voluntarily subjects it to a kind of necessity, in so far as the decency of which we have spoken or charity demands. Next, that in the observance of these things we may not fall into any superstition, nor rigidly require too much from others, let us not imagine that the worship of God is improved by a multitude of ceremonies: let not church despise church because of a difference in external discipline. Lastly, instead of here laying down any perpetual law for ourselves, let us refer the whole end and use of observances to the edification of the Church, at whose request let us without offence allow not only something to be changed, but even observances which were formerly in use to be inverted. For the present age is a proof that the nature of times allows that certain rites, not otherwise impious or unbecoming, may be abrogated according to circumstances. Such was the ignorance and blindness of former times; with such erroneous ideas and pertinacious zeal did churches formerly cling to ceremonies, that they can scarcely be purified from monstrous superstitions without the removal of many ceremonies which were formerly established, not without cause, and which in themselves are not chargeable with any impiety.

32. Verder moet men zich met de grootste ijver hierop toeleggen, dat niet enige dwaling insluipe, die dit zuivere gebruik zou besmetten of verduisteren. Dit zal men verkrijgen, wanneer alle onderhandelingen, die er zijn een duidelijk nut met zich brengen, wanneer zeer weinig inzettingen toegelaten worden, vooral echter wanneer er de onderwijzing van een getrouw herder bijkomt, die voor slechte meningen de toegang afsluit. Deze kennis maakt, dat een ieder in al deze zaken zijn vrijheid behoudt en dat ieder niettemin vanzelf aan zijn vrijheid enige noodzakelijkheid oplegt, voorzover de betamelijkheid, waarover wij spraken, of de liefde het eist. Vervolgens moeten wij er op letten, dat wij zelf deze dingen onderhouden zonder enige superstitie, en niet al te eigenzinnig hetzelfde van anderen eisen, dat wij niet de voornaamste dienst van God stellen in de veelheid der ceremoniën, en dat de ene kerk de andere niet minachte wegens de verscheidenheid der uiterlijke regering. Tenslotte, dat wij hierin ons geen eeuwige wet stellen, maar het ganse gebruik en doel der inzettingen betrekken op de stichting der kerk; en dat wij, wanneer die stichting het eist zonder ergernis dragen niet alleen dat er iets veranderd wordt, maar ook dat alle onderhoudingen, die tevoren bij ons in gebruik waren, worden omgekeerd. Want dat de tijdsomstandigheden het kunnen meebrengen, dat sommige gebruiken, die overigens niet goddeloos of onbetamelijk waren, naar het belang het eist, moeten worden afgeschaft, daarvan levert onze tijd het tastbare bewijs. Want, in overeenstemming met de blindheid en onwetendheid der vorige tijden, hebben de kerken tevoren met een zo verdorven mening en zo hardnekkige ijver gehangen aan de ceremoniën, dat ze ternauwernood voldoende gereinigd kunnen worden van de monsterachtige superstitiën, zonder dat veel ceremoniën worden weggenomen, die oudtijds wellicht niet zonder reden ingesteld en op zichzelf beschouwd geenszins goddeloos zijn.

32.

Man muß sich nun aber mit höchstem Eifer darum bemühen, daß sich nicht ein Irrtum einschleicht, der diesen reinen Gebrauch (der kirchlichen Satzungen) vergiftet und verfinstert. Das wird aber erreicht werden, wenn alle bestehenden Satzungen einen offenkundigen Nutzen an den Tag legen, wenn sie nur sehr sparsam zugelassen werden, vor allem aber, wenn die Unterweisung eines treuen Hirten dazukommt und allen verkehrten Meinungen den Zugang von vornherein verschließt. Diese Erkenntnis aber bewirkt, daß jeder in allen diesen Dingen seine Freiheit behält, und daß trotzdem jeder freiwillig seiner Freiheit einen gewissen Zwang auferlegt, sofern es jene „Ehrbarkeit“, von der wir sprachen, oder auch das Bedachtnehmen auf die Liebe erfordert. Ferner wird jene Einsicht zur Folge haben, daß wir bei der Beobachtung dieser Dinge ohne allen Aberglauben handeln und sie auch nicht gar zu eigensinnig von anderen verlangen, daß wir einen Gottesdienst nicht etwa um der Fülle der Zeremonien willen für besser halten und daß nicht eine Kirche die andere wegen der Verschiedenheit der äußeren Ordnung geringschätzt. Und endlich wird solche Erkenntnis dafür sorgen, daß wir uns 827 hier kein ewiges Gesetz aufrichten, sondern die ganze Übung solcher Gebräuche und auch ihren Zweck auf die Erbauung der Kirche beziehen und es für den Fall, daß sie es erheischt, ohne Anstoß ertragen, daß nicht nur das eine oder andere verändert wird, sondern auch alle Gebräuche, die zuvor bei uns in Übung standen, abgetan werden. Denn daß die Zeitumstände es mit sich bringen können, daß manche Gebräuche, die im übrigen nicht gottlos oder unziemlich waren, abgeschafft werden müssen, weil die Verhältnisse es erheischen, - dafür ist unsere Zeit ein wirksamer Beweis. Denn bei der großen Blindheit und Unwissenheit der vergangenen Zeit haben die Kirchen früher in solch verkehrtem Wahn und so hartnäckigem Eifer an den Zeremonien gehangen, daß sie kaum genugsam von dem ungeheuerlichen Aberglauben gereinigt werden konnten, ohne daß viele Zeremonien abgeschafft wurden, die in alter Zeit vielleicht nicht ohne Grund eingerichtet worden waren und an und für sich keine Gottlosigkeit erkennen ließen.

32. Dwaling, by geloof en dwang moet nietemin uit kerklike instellings geweer word

Verder moet ons ons met die grootste noulettendheid daarop toelê dat geen dwaling mag insluip wat hierdie suiwer gebruik kan besmet of kan verduister nie. En dit sal ons wel bereik as elke instelling duidelike voordeel inhou en as hulle met die grootste spaarsaamheid toegelaat word, en veral as die leer van ’n getroue herder daarby kom om die weg na verkeerde opvattings af te sny. Hierdie kennis veroorsaak egter dat elkeen sy vryheid in al hierdie sake sal behou, en dat elkeen nietemin vanself ’n sekere dwang op sy vryheid sal lê in soverre daardie betaamlikheid¹³⁷ waarvan ons gepraat het, of oorwegings van die liefde dit 1500 vereis.¹³⁸ Verder veroorsaak dit dat ons ons in die onderhouding van hierdie dinge met geen bygelowigheid moet besig hou nie; nie te stroef van ander moet vereis dat hulle dit moet onderhou nie; nie moet reken dat diens aan God beter is deur ’n menigte seremonies nie; en dat die een kerk nie ’n ander kerk moet verag vanweë die verskil in uiterlike dissipline nie.

Ten laaste, dat ons nie vir ons hierin ’n ewige wet moet vasstel nie maar die nut en doel van hierdie instellings ten voile op die stigting van die kerk moet rig. En as die kerk dit vereis, moet ons nie alleen verdra dat ’n verandering in die instellings aangebring word nie, maar ook dat iets van die instellings wat tevore onder ons in gebruik was, sonder enige aanstoot tot niet gemaak word. Die huidige tyd dien as duidelike bewys daarvoor dat oorweging van die tydsgewrig veroorsaak dat sekere ritusse wat andersins nie goddeloos of onbetaamlik is nie, soos dit onder omstandighede gepas is, afgeskaf moet word. Die blindheid en onkunde van voorgaande tye was egter baie groot en kerke was tevore met so ’n bedorwe opvatting en so ’n hardnekkige ywer aan seremonies verknog dat hulle amper nie voldoende van hierdie skrikwekkende bygelowe gesuiwer kan word sonder dat met baie seremonies weggedoen moet word wat miskien eertyds om ’n goeie rede ingestel en nie op sigself merkbaar goddeloos is nie.

32. Итак, нужно тщательно следить за тем, чтобы в отношении этих установлений не произошло ошибки, затемняющей или загрязняющей чистоту их исполнения. Избежать заблуждений можно, если все практикуемые обряды заключают в себе очевидную пользу, или если их будет совсем немного, а главным образом, если пастырь старается проповедью правильного учения пресечь все ложные мнения. Следствием такого знания будет сохранение каждым из нас полной свободы во всех этих вещах; и в то же время каждый добровольно ограничит свою свободу некоторой необходимостью, сообразно требованиям благочестия и любви. Кроме того, такое знание позволит нам соблюдать указанные предписания без всякого суеверия и не слишком сурово принуждать других к их исполнению. Мы не станем считать служение Богу более действенным из-за обилия обрядов, и одна Церковь не будет презирать другую из-за различия во внешних формах. Наконец, мы не будем полагать обряды вечным законом, но соотнесём их цель и исполнение с назиданием Церкви. Ради этого назидания мы готовы допустить не только изменения в обрядах, но и отмену некоторых из них, принятых ранее. Так, наше время несомненно свидетельствует о том, что сообразно требованиям эпохи может быть весьма полезно отказаться от некоторых предписаний, которые сами по себе не могут считаться дурными или неблагопристойными. Ибо в прошлом было столько слепоты и невежества, что Церкви держались за обряды с извращённой убеждённостью и ревнивым упорством. Вряд ли возможно очистить Церковь от обременяющих её чудовищных суеверий, не отменив множества обрядов, хотя в своё время они, наверное, были приняты не без оснований и сами по себе не могут считаться явным нечестием.