1. 248 | Hoc uno verbo refelli potest impiorum quorundam impudentia, qui calumniantur nos abolere bona opera, || atque ab eorum studio abducere homines, quum dicimus eos non iustificari ex operibus, nec salutem mereri⁴; deinde nimis facile ad iustitiam iter sternere, quum in gratuita peccatorum remissione ipsam iacere docemus, et hac illecebra homines, suapte sponte plus nimio proclives, ad peccandum allicere⁵. Hae, inquam, calumniae uno illo verbo satis refutantur; breviter tamen respondebo ad utranque. || Per fidei iustificationem causantur destrui bona opera. || Supersedo dicere quales sint bonorum operum zelotae qui ita nobis obtrectant. Liceat illis tam impune conviciari quam licentiose vitae suae obscoenitate totum mundum inficiunt. Dolere sibi simulant, dum tam magnifice extollitur fides, opera excidere suo gradu^g. || Quid si magis erigantur et stabiliantur? Non enim aut fidem somniamus bonis operibus vacuam, aut iustificationem quae sine iis constet; hoc tantum interest, quod quum fidem et bona opera necessario inter se cohaerere fateamur, in fide tamen non^h operibus iustificationem 249 ponimus. Id qua ratione, facile explicare promptum est si ad Christum modo convertamur, in quem dirigitur fides, et unde totam vim accipit. Quare ergo fide iustificamur? quia fide apprehendimus Christi iustitiam, qua una Deo reconciliamur. Hanc vero apprehendere non possis quin et sanctificationem simul apprehendas. || Datus est enim nobis in iustitiam, sapientiam, sanctificationem, redemptionem [1. Cor. 1. d. 30.]. || Nullum ergo Christus iustificat quem non simul sanctificet. Sunt enim perpetuo et individuo nexu coniuncta haec beneficia, ut quos sapientia sua illuminat, eos redimat: quos redimit, iustificet: quos iustificat, sanctificet. Sed quia de iustitia et sanctificatione tantum quaestio est, in iis insistamus. Inter se distinguamus licet, inseparabiliter tamen utranque Christus in se continet. Vis ergo iustitiam in Christo adipisci? Christum ante possideas oportet; possidere autem non potes quin fias sanctificationis eius particeps; quia in frusta discerpi non potest. Quum ergo haec beneficia, nonnisi seipsum erogando, fruenda nobis Dominus concedat, utrunque simul largitur: alterum nunquam sine altero. Ita liquet quam verum sit nos non sine operibus, neque tamen per opera iustificari: quoniam in Christi participatione, qua iustificamur, non minus sanctificatio continetur quam iustitia.

1. Par cela se peut refuter l’impudence d’aucuns meschans, qui nous imposent que nous abolissons les bonnes œuvres, et retirons les hommes d’icelles, quand nous enseignons que par œuvres nul n’est justifié, et ne merite salut. Secondement, que nous faisons le chemin à justice trop aisé, disant qu’elle gist en la remission gratuite de noz pechez: et que par ceste flatterie nous alleichons les hommes à mal-faire, qui autrement y sont trop enclins de nature. Ces calomnies, dy-je, sont assez refutées par ce que nous avons dit: toutesfois je respondray brievement à l’un et à l’autre. Ils alleguent que les bonnes œuvres sont destruites quand on presche la justification de la foy; et qu’est-ce si plustost elles sont dressées et establies? Car nous ne songeons point une foy qui soit vuyde de toutes bonnes œuvres, ou une justification qui puisse consister sans icelles: mais voila le nœud de la matiere, que ja soit que nous confessions la foy et les bonnes œuvres estre necessairement conjoinctes ensemble: toutesfois nous situons la justice en la foy, non pas aux œuvres. La raison pourquoy, il est facile à expliquer, moyennant que nous regardions Christ, auquel la foy s’addresse, et dont elle prend toute sa force. Car dont vient que nous sommes justifiez par foy? c’est pource que par icelle nous apprehendons la justice de Christ, laquelle seule nous reconcilie à Dieu. Or nous ne pouvons apprehender ceste justice, que nous n’ayons aussi sanctification. Car quand il est dit que Christ nous est donné en redemption, sagesse et justice: il est pareillement adjousté qu’il nous est donné en sanctification (1 Cor. 1:30). De cela s’ensuit que Christ ne justifie personne qu’il ne le sanctifie quant et quant. Car ces benefices sont conjoincts ensemble comme d’un lien perpetuel, que quand il nous illumine de sa sagesse, il nous rachete: quand il nous rachete, il nous justifie: quand il nous justifie il nous sanctifie. Mais pource qu’il n’est maintenant question que de justice et sanctification, arrestons-nous en ces deux. Combien donc qu’il les faille distinguer, toutesfois Christ contient inseparablement l’une et l’autre. Voulons-nous donc recevoir justice en Christ? il nous faut posseder Christ premierement. Or nous ne le pouvons posseder que nous ne soyons participans de sa sanctification, veu qu’il ne se peut deschirer par pieces. Puis qu’ainsi est, dy-je, que le Seigneur Jesus jamais ne donne à personne la jouyssance de ses benefices, qu’en se donnant soymesme: il les eslargit tous deux ensemble, et jamais l’un sans l’autre. De là il appert combien est ceste sentence veritable, que nous ne sommes point justifiez sans les œuvres: combien que ce ne soit point par les œuvres d’autant qu’en la participation de Christ, en laquelle gist nostre justice, n’est pas moins contenue sanctification.

1. 29 The observation with which we closed the preceding chapter is, of itself, sufficient to refute the impudence of some impious persons, who accuse us, in the first place, of destroying good works, and seducing men from the pursuit of them, when we say that they are not justified by works, nor saved through their own merit; and secondly, of making too easy a road to righteousness, when we teach that it consists in the gratuitous remission of sins; and of enticing men, by this allurement, to the practice of sin, to which they have naturally too strong a propensity. These calumnies, I say, are sufficiently refuted by that one observation; yet I will briefly reply to them both. They allege that justification by faith destroys good works. I forbear any remarks on the characters of these zealots for good works, who thus calumniate us. Let them rail with impunity as licentiously as they infest the whole world with the impurity of their lives. They affect to lament that while faith is so magnificently extolled, works are degraded from their proper rank. What if they be more encouraged and established? For we never dream either of a faith destitute of good works, 30or of a justification unattended by them: this is the sole difference, that while we acknowledge a necessary connection between faith and good works, we attribute justification, not to works, but to faith. Our reason for this we can readily explain, if we only turn to Christ, towards whom faith is directed, and from whom it receives all its virtue. Why, then, are we justified by faith? Because by faith we apprehend the righteousness of Christ, which is the only medium of our reconciliation to God. But this you cannot attain, without at the same time attaining to sanctification; for he “is made unto us wisdom and righteousness, and sanctification and redemption.”⁹⁸ Christ therefore justifies no one whom he does not also sanctify. For these benefits are perpetually and indissolubly connected, so that whom he illuminates with his wisdom, them he redeems; whom he redeems, he justifies; whom he justifies, he sanctifies. But as the present question relates only to righteousness and sanctification, let us insist upon them. We may distinguish between them, but Christ contains both inseparably in himself. Do you wish, then, to obtain righteousness in Christ? You must first possess Christ; but you cannot possess him without becoming a partaker of his sanctification; for he cannot be divided. Since, then, the Lord affords us the enjoyment of these blessings only in the bestowment of himself, he gives them both together, and never one without the other. Thus we see how true it is that we are justified, not without works, yet not by works; since union with Christ, by which we are justified, contains sanctification as well as righteousness.

1. Calumnies of the Papists. 1. That we destroy good works, and give encouragement to sin. Refutation of the first calumny. 1. Character of those who censure us. 2. Justification by faith establishes the necessity of good works.

98 Our last sentence may refute the impudent calumny of certain ungodly men, who charge us, first, with destroying good works and leading men away from the study of them, when we say, that men are not justified, and do not merit salvation by works; and, secondly, with making the means of justification too easy, when we say that it consists in the free remission of sins, and thus alluring men to sin to which they are already too much inclined. These calumnies, I say,are sufficiently refuted by that one sentence; however, I will briefly reply to both. The allegation is that justification by faith destroys good works. I will not describe what kind of zealots for good works the persons are who thus charge us. We leave them as much liberty to bring the charge, as they take license to taint the whole world with the pollution of their lives.¹ They pretend to lament² that when faith is so highly extolled, works are deprived of their proper place. But what if they are rather ennobled and established? We dream not of a faith which is devoid of good works, nor of a justification which can exist without them: the only difference is, that while we acknowledge that faith and works are necessarily connected, we, however, place justification in faith, not in works. How this is done is easily explained, if we turn to Christ only, to whom our faith is directed and from whom it derives all its power. Why, then, are99we justified by faith? Because by faith we apprehend the righteousness of Christ, which alone reconciles us to God. This faith, however, you cannot apprehend without at the same time apprehending sanctification; for Christ “is made unto us wisdom, and righteousness, and sanctification, and redemption,” (1 Cor. 1:30). Christ, therefore, justifies no man without also sanctifying him. These blessings are conjoined by a perpetual and inseparable tie. Those whom he enlightens by his wisdom he redeems; whom he redeems he justifies; whom he justifies he sanctifies. But as the question relates only to justification and sanctification, to them let us confine ourselves. Though we distinguish between them, they are both inseparably comprehended in Christ. Would ye then obtain justification in Christ? You must previously possess Christ. But you cannot possess him without being made a partaker of his sanctification: for Christ cannot be divided. Since the Lord, therefore, does not grant us the enjoyment of these blessings without bestowing himself, he bestows both at once but never the one without the other. Thus it appears how true it is that we are justified not without, and yet not by works, since in the participation of Christ, by which we are justified, is contained not less sanctification than justification.

1. Door dit ene woord kan weerlegd worden de onbeschaamdheid van sommige goddelozen, die lasteren, dat wij de goede werken te niet doen, en de mensen afleiden van het zich daarop toeleggen, wanneer we zeggen, dat ze niet gerechtvaardigd worden uit de werken, en de zaligheid niet verdienen; vervolgens dat wij de weg van de rechtvaardigheid te gemakkelijk maken, wanneer wij leren, dat zij gelegen is in de genadige vergeving van de zonden, en dat wij door dit lokmiddel de mensen, die uit eigener beweging daartoe ten zeerste geneigd zijn, verlokken tot zondigen. Deze lasteringen, zeg ik, worden door dat enen woord voldoende weerlegd; maar toch zal ik in 't kort op beide antwoorden. Zij geven voor, dat door de rechtvaardigmaking des geloofs de goede werken vernietigd worden. Ik zal nu maar niet zeggen, wat voor ijveraars der goede werken het zijn, die ons zo belasteren. Laat het hun vrijstaan even straffeloos te lasteren als ze ongebonden de gehele wereld met de onreinheid van hun leven besmetten. Zij veinzen, dat het hun smart doet, dat de werken van hun hoge plaats verdreven worden, terwijl het geloof zo heerlijk verheven wordt. Maar wat zullen ze zeggen, wanneer blijkt, dat ze veeleer opgericht en bevestigd worden? Want wij dromen niet een geloof, dat leeg is van goede werken, of een rechtvaardigmaking, die zonder hen bestaan zou; slechts dit is het onderscheid, dat, terwijl we bekennen, dat het geloof en de goede werken noodzakelijk onderling samenhangen, we toch de rechtvaardigmaking plaatsen in het geloof, niet in de werken. Waarom dit geschiedt is, is gemakkelijk uit te leggen, wanneer we ons slechts wenden tot Christus, op wie zich het geloof richt en van wie het zijn ganse kracht ontvangt. Waarom worden wij dan door het geloof gerechtvaardigd? Omdat wij door het geloof de gerechtigheid van Christus aangrijpen, door welke alleen wij met God verzoend worden. Maar deze zou men niet kunnen aangrijpen, zonder dat men tegelijkertijd de heiligmaking aangrijpt. Want Hij is ons gegeven tot rechtvaardigheid, wijsheid, heiligmaking en verlossing 1 Cor.1:30). Christus rechtvaardigt dus niemand, die Hij niet tegelijkertijd heiligt. Want deze weldaden zijn door een voortdurende en ondeelbare band verbonden, zodat Hij hen verlost, die Hij door zijn wijsheid verlicht, en hen rechtvaardigt, die Hij verlost, en hen heiligt, die Hij rechtvaardigt. Maar daar de vraag slechts loopt over de rechtvaardigheid en de heiligmaking, zo laat ons bij die blijven. Ook al onderscheiden wij ze, toch bevat Christus ze beide onafhankelijk in zich. Wilt gij dus de rechtvaardigheid in Christus verkrijgen? Dan moet ge tevoren Christus bezitten. En ge kunt Hem niet bezitten, zonder zijn heiligmaking deelachtig te worden, want Hij kan niet in stukken gescheurd worden. Daar dus de Here ons deze weldaad laat genieten slecht door zichzelf te geven, schenkt Hij die beide tegelijk: de ene nooit zonder de andere. Zo is duidelijk, hoe waar het is, dat wij niet zonder de werken, maar toch ook niet door de werken gerechtvaardigd worden, aangezien in het deelgenootschap aan Christus, waardoor wij gerechtvaardigd worden, de heiligmaking evenzeer besloten ligt als de rechtvaardigheid.

1. 525Schafft die Rechtfertigungslehre die guten Werke ab?

Mit diesem einen Wort läßt sich auch das widerlegen, was einige gottlose Menschen in ihrer Unverschämtheit an Schmähungen gegen uns vorbringen. So verleumden sie uns, wir schafften die guten Werke ab und führten die Leute vom Eifer um sie weg, wenn wir sagen, daß der Mensch nicht durch Werke gerechtfertigt wird und sich das Heil nicht verdient! Und dann zweitens: Wenn wir behaupten, der Weg zur Gerechtigkeit liege in der aus lauter Gnade geschehenden Vergebung der Sünden, so lästern unsere Gegner, wir bahnten eben einen allzu leichten Weg zur Gerechtigkeit, und durch solche Lockungen reizten wir die Menschen zu sündigen an, zu dem sie ohnehin mehr als zuviel geneigt wären. Diese Schmähungen, sage ich, lassen sich mit jenem einzigen Wort hinreichend widerlegen: ich will aber trotzdem auf beide kurz erwidern.

Zunächst behauptet man, durch die Rechtfertigung aus dem Glauben würden die guten Werke abgetan.

Ich will hier davon absehen zu sagen, was das eigentlich für Eiferer um die guten Werke sind, die uns solche Nachrede bereiten! Sie mögen ebenso ungestraft lästern, wie sie auch ungezügelt mit der Unsittlichkeit ihres Lebens die ganze Welt anstecken!

Sie geben also vor, es bereite ihnen Schmerz, daß bei solch gewaltiger Lobeserhebung des Glaubens die Werke aus ihrer Stellung verdrängt würden. Was wollen sie aber sagen, wenn sie aber nun tatsächlich nur besser aufgerichtet und bekräftigt werden? Denn wir träumen nicht von einem Glauben, der leer wäre von allen guten Werken, auch nicht von einer Rechtfertigung, die ohne gute Werke bestünde. Der Unterschied besteht nur darin: wir geben zwar zu, daß Glaube und gute Werke notwendig miteinander zusammen hängen, aber wir begründen die Rechtfertigung auf den Glauben und nicht auf die Werke! Warum das geschieht, das läßt sich sofort leicht erklären, wenn wir uns nur zu Christus wenden, auf den sich der Glaube richtet und von dem er alle Kraft empfängt. Weshalb werden wir nun imGlauben gerechtfertigt? Weil wir im Glauben die Gerechtigkeit Christi ergreifen, durch die allein wir mit Gott versöhnt werden! Diese aber kann man gar nicht ergreifen, ohne zugleich auch die Heiligung zu erfassen! Denn Christus ist uns gegeben „zur Gerechtigkeit und zur Weisheit, zur Heiligung und zur Erlösung!“ (1. Kor. 1,30; Reihenfolge am Anfang umgekehrt). Christus rechtfertigt also keinen, den er nicht zugleich heiligt! Diese Wohltaten Christi sind durch ein bleibendes und unlösbares Band miteinander verknüpft: die Menschen, welche er mit seiner Weisheit erleuchtet, die erlöst er auch, die er erlöst, die rechtfertigt er auch, die er rechtfertigt, die heiligt er auch! Aber weil die Frage sich hier allein auf die Gerechtigkeit und Heiligung bezieht, deshalb wollen wir bei diesen beiden auch bleiben. Wir unterscheiden sie allerdings voneinander, aber Christus trägt sie beide untrennbar in sich! Willst du also in Christus Gerechtigkeit erlangen? Dann mußt du zuvor Christus besitzen! Du kannst ihn aber gar nicht besitzen, ohne zugleich auch an seiner Heiligung teilzuhaben! Denn man kann ihn nicht in Stücke zerreißen. Wenn uns also der Herr diese Wohltaten genießen läßt - und zwar einzig und allein dadurch, daß er sich selber uns gibt! -, so spendet er uns beides zugleich, das eine nie ohne das andere! Daraus geht deutlich hervor, wie richtig der Satz ist, daß wir nicht ohne die Werke, aber dennoch auch nicht durch die Werke gerechtfertigt werden! Denn wir werden ja nur dadurch gerecht, daß wir an Christus 526 Anteil haben - und darin ist die Heiligung nicht weniger beschlossen als die Gerechtigkeit!

1. Die pousgesindes se beskuldigings, naamlik dat die Protestante goeie werke tot niet maak en gelowiges aanpor om te sondig

1014 Die skaamteloosheid van sommige goddelose mense kan met dit wat tevore gesê is weerlê word. Hulle rig die valse beskuldigings teen ons (ten eerste) dat ons goeie werke tot niet maak en mense van hulle beywering daarvoor weglei wanneer ons sê dat hulle nie uit hulle werke regverdig gemaak word en hulle saligheid verdien nie.¹ Ten tweede dat ons te maklik ’n pad na geregtigheid baan wanneer ons leer dat geregtigheid in die vrye vergewing van sondes geleë is en dat ons mense met hierdie verlokking uitlok om te sondig terwyl hulle alreeds vanself meer as te veel daartoe geneig is.² Ek herhaal: hierdie beskuldiging word genoegsaam deur die voorafgaande uiteensetting weerlê. Ek sal nogtans kortliks op albei antwoord.

Hulle kla dat goeie werke deur die regverdigmaking deur die geloof tot niet gemaak word. Ek laat maar agterweë watter soort ywerige werkers van goeie werke die mense is wat ons so belaster. Laat hulle maar net so ongestraf laster as wat hulle die hele wêreld teuelloos met die onsedelikheid van hulle lewens besmet! Hulle gee voor dat hulle bedroef is wanneer die geloof so voortreflik verhef word maar die goeie werke van hulle troon afgestoot word. Maar wat daarvan as ons kan bewys dat dit deur die geloof eerder vergroot en versterk word? Ons droom immers nie van ’n geloof wat sonder goeie werke is, of van ’n regverdigmaking wat sonder goeie werke kan bestaan nie. Die onderskeid is slegs dat hoewel ons erken dat daar noodwendig ’n samehang tussen geloof en goeie werke is, ons nogtans die regverdigmaking nie in die werke nie maar in die geloof stel.

Dit is maklik om te verduidelik waarom ons dit doen, as ons ons maar net na Christus wend op wie die geloof gerig is en van wie die geloof al sy krag ontvang. Waarom word ons dan deur die geloof geregverdig? Omdat ons Christus se geregtigheid deur die geloof aangryp en deur die geregtigheid alleen met God versoen word. Jy kan hierdie geregtigheid trouens nie aangryp sonder om terselfdertyd ook die heiligmaking aan 1015 te gryp nie.³ Want Hy is tot geregtigheid, wysheid, heiligmaking en verlossing n ons gegee.⁴ Christus maak niemand dus regverdig sonder om hom terselfdertyd heilig te maak nie. Hierdie weldade is tewens met ’n ewige en onskeibare band aan mekaar verbind sodat Hy diegene verlos wat Hy met sy wysheid verlig; dat Hy diegene regverdig maak wat Hy verlos; dat Hy diegene wat Hy regverdig maak, ook heilig maak. Maar omdat die ondersoek hier slegs oor geregtigheid en heiligmaking handel, moet ons ons hierby bepaal. Hoewel ons tussen die twee onderskei, vat Christus tog beide in Hom saam. Wil jy dus geregtigheid in Christus verwerf? Dan moet jy Christus eers besit. Jy kan Hom egter nie besit sonder om ’n deelgenoot in sy heiligmaking te word nie, want Christus kan nie in stukkies geskeur word nie.⁵ Aangesien die Here ons dus hierdie weldade laat geniet slegs deur Homself te gee, skenk Hy albei tegelyk aan ons en die een nooit sonder die ander nie. So is dit duidelik hoe waar dit is dat ons nie sonder die werke nie maar ook nie deur ons werke regverdig gemaak word nie. In die deelname in Christus waardeur ons geregverdig word, is die heiligmaking tewens net sowel as die geregtigheid ingesluit.

1. С помощью приведённых выше рассуждений и высказываний нетрудно опровергнуть бесстыдные нападки иных злобных людей, которые утверждают, будто мы, уча, что никто не оправдывается и не заслуживает спасения добрыми делами, вообще отвергаем последние и отвлекаем от них людей. А также, что мы открываем слишком лёгкий путь к оправданию, когда говорим, что оно заключается в даваемом даром прощении грехов, и тем самым соблазняем человека на дурные поступки, который и так склонен к ним по природе. Повторяю, эти клеветнические нападки нами уже опровергнуты, но тем не менее я вкратце отвечу на те и на другие.

Они твердят, что если проповедуется оправдание верой, то ценность добрых дел уничтожается. Но что если, напротив, она тем самым утверждается и повышается? Ведь мы не фантазируем о такой вере, которая была бы лишена всяких добрых дел, или об оправдании, которое могло бы без них обойтись. Вот ключевой момент проблемы: мы проповедуем веру, необходимо соединённую с добрыми делами, однако праведность полагаем в вере, а не в делах. Причину этого легко объяснить, если мы воззрим на Христа, к которому обращена вера и от которого она черпает все свои силы. Ибо где источник того, что мы оправданы верой? Он в том, что через неё мы принимаем праведность Христа, который один примиряет нас с Богом. Но ведь мы не можем принять эту праведность, если вместе с нею не принимаем освящения. И когда говорится, что Христос дан нам как искупление, премудрость и праведность, то тут же добавляется, что Он дан нам и как освящение (1 Кор 1:30). Отсюда следует, что Христос не оправдывает ни одного человека, кого Он одновременно не освящает. Ибо эти благодеяния связаны вечной связью, так что, когда Он просвещает нас своею мудростью, Он искупает нас; когда Он нас искупает, Он нас оправдывает; когда оправдывает, освящает.

Но поскольку сейчас вопрос стоит только об оправдании и освящении, остановимся на них. Хотя их и необходимо различать, Христос нераздельно заключает в Себе то и другое. Мы хотим получить оправдание во Христе? Тогда нужно прежде обладать Им. Но мы можем Им обладать, только если причастны его освящению, ибо Его нельзя разделить на части [1 Кор 1:13]. А поскольку, повторяю, Господь Иисус никому не даёт радости своих благодеяний иначе, как отдавая самого Себя, то Он дарует их вместе и никогда одно без другого. Отсюда ясно, насколько верно утверждение, что мы не оправдываемся без дел, хотя отнюдь не делами, ибо причастность Христу, в котором зиждется наша праведность, непременно заключает в себе и освящение.

2. | Illud quoque falsissimum est, abduci^a hominum animos ab affectu bene agendi quum illis merendi opinionem tollimus. || Obiter hic monendi sunt lectores, insulse eos ratiocinari a mercede ad meritum, ut postea clarius explicabo¹: quia scilicet principium illud ignorant, non minus liberalem esse Deum ubi mercedem operibus assignat, quam dum recte agendi facultatem largitur. Hoc tamen in suum locum differe malo. Nunc quam infirma sit eorum obiectio attingere satis erit, quod duobus modis fiet^b. || Nam primo^c, quod aiunt nullam fore curam bene instituendae vitae nisi spe mercedis proposita², tota via errant. Si enim hoc tantum agitur ut homines mercedem spectent quum Deo serviunt, et illi suas operas locent aut vendant, parum proficitur; gratis coli vult, gratis amari: hunc, inquam, cultorem probat, qui praecisa omni spe recipiendae mercedis, colere tamen eum non desinat. Porro si incitandi sunt homines^d, nemo possit^e acriores admovere stimulos^f quam || 250 a^a redemptionis ac vocationis nostrae fine: quales adhibet verbum Domini quum tradit || nimis impiam esse ingratitudinem non mutuo redamare eum qui nos prior dilexit^{b 1}: || sanguine Christi emundari ab operibus mortuis conscientias nostras, ad serviendum Deo viventi [Hebr. 9. d. 14.]: || indignum esse sacrilegium si semel mundati, novis sordibus nos inquinantes, sacrum illum sanguinem profanamus^{c 2}. || Liberatos esse nos e manu hostium nostrorum, ut sine timore serviamus illi in sanctitate et iustitia coram ipso omnibus diebus vitae nostrae [Luc. 1. g. 74]³: || nos a peccato emancipatos esse, ut libero spiritu iustitiam colamus [Rom. 6. c. 18]: crucifixum esse veterem nostrum hominem, ut in vitae novitatem resurgamus [Ibidem, a. 6]. Item, si mortui simus cum Christo (ut decet eius membra) quaerenda esse quae sursum sunt, et in mundo peregrinandum, ut in caelos adspiremus ubi est thesaurus noster^d [Colos. 3. a. 1]⁴. || In hoc apparuisse gratiam Domini ut abnegata omni impietate, et mundanis desideriis, sobrie, sancte, et pie vivamus in hoc seculo, expectantes beatam spem et apparitionem gloriae magni Dei et Salvatoris [Tit. 2. c. 11.]⁵. Quare nos non esse constitutos ut iram nobis concitemus, sed ut salutem consequamur per Christum [1. Thess. 5. b. 9]; || nos esse templa Spiritus sancti quae profanari sit nefas [1. Cor. 3. c. 16⁶; 2. Cor. 6. d. 16^e; Ephes. 2. d. 21]; nos tenebras non esse, sed lucem in Domino, quos ut filios lucis ambulare oporteat [et 5. b. 8^{7 f}]; nos non ad immunditiem vocatos, sed ad sanctitatem; quia haec sit voluntas Dei, sanctificatio nostra, ut nos abstineamus ab illicitis desideriis [1. Thess. 4. b. 7, et a. 3.]: vocationem nostram esse sanctam [2. Timo. 1. c. 9], ei non responderi nisi vitae puritate; in hoc nos esse liberatos a peccato, ut iustitiae obediamus [Rom. 6. c. 18]. An incitari ad charitatem ullo vivaciori argumento possimus quam illo Iohannis, ut mutuo inter^g nos diligamus, quemadmodum dilexit nos Deus^h? in hoc differre eius filios a filiis diaboli, filios lucis a filiisⁱ tenebrarum, quia in dilectione manent [1. Iohan. 3. b. 10^k; 1. Iohan. 2. b. 11.]? illo item Pauli, Nos, si Christo adhaeremus, unius 251 esse corporis membra, quae invicem adiuvari mutuis officiis conveniat [1. Cor. 6. d. 17, et 12. b. 12¹]^a? || An ad sanctitatem fortius provocari, quam dum rursum ab Iohanne^b audimus, omnes qui habent hanc spem, sanctificare seipsos [1. Iohann. 3. a. 3.], quoniam Deus eorum sanctus est? || Item ex ore Pauli, Ut adoptionis promissione freti mundemus nos ab omni inquinamento carnis et spiritus [2. Cor. 7. a. 1.]? || quam dum Christum^c audimus se nobis exemplar proponentem ut sua vestigia sequamur^d?

2. C’est aussi une menterie, de dire que nous destournons les cœurs des hommes d’affection de bien faire, en leur ostant la fantasie de meriter. Car ce qu’ils disent que nul ne se souciera de bien vivre, sinon qu’il espere quelque loyer, en cela ils s’abusent trop lourdement: car si on ne cherche autre chose sinon que les hommes servent à Dieu pour retribution, et soyent comme mercenaires qui luy vendent leur service, c’est bien mal profité. Il veut estre honnoré, aymé d’un franc courage: et approuve un serviteur, lequel quand toute esperance de loyer luy seroit ostée, ne laisseroit point neantmoins de le servir. Or si mestier est d’inciter les hommes à bien faire, il n’y a nuls meilleurs esperons à les picquer, que quand on leur remonstre la fin de leur redemption et vocation. C’est ce que fait la parolle de Dieu, quand elle dit que nos consciences sont nettoyées des œuvres mortes par le sang de Christ, afin que nous servions au Dieu vivant (Hebr. 9:14): que nous sommes delivrez de la main de nos ennemis, afin que nous cheminions devant Dieu en justice et saincteté tous les jours de nostre vie (Luc 1:74, 75): que la grace de Dieu est apparue, afin que renonçans à toute impieté et desirs mondains, nous vivions sobrement, sainctement et religieusement en ce siecle, attendans l’esperance bien-heureuse, et la revelation de la gloire de nostre grand Dieu et Sauveur (Tite. 2:11–13); que nous ne sommes point appellez pour provoquer l’ire de Dieu contre nous, mais pour obtenir salut en Christ (1 Thess. 5:9): que nous sommes temples du sainct Esprit (1 Cor. 3:16; Ephes. 2:21; 2 Cor. 6:16), lesquels il n’est point licite de polluer: que nous ne sommes pas tenebres, mais lumiere en Dieu, et pourtant qu’il nous faut cheminer comme enfans de lumiere (Ephes. 5:8; 1 Thess. 5:4): que nous ne sommes point appellez à immondicité, mais à saincteté (1 Thess. 4:7, 3): et que la volonté de Dieu est nostre sanctification, afin que nous nous abstenions de tous desirs pervers: que puis que nostre vocation est saincte (2 Tim. 1:9), nous ne pouvons respondre à icelle sinon en pureté de vie (1 Pierre 1:15): que nous avons esté delivrez de peché, afin d’obeir à justice (Rom. 6:18). Y avoit-il argument plus vif pour nous inciter à charité, que celuy dont use sainct Jean? c’est que nous nous aymions mutuellement comme Dieu nous a aymez: et qu’en cela different les enfans de Dieu des enfans du diable: les enfans de lumiere, des enfans de tenebres, pource qu’ils demeurent en dilection (1 Jean 4:11; 3:10). Item celuy dont use sainct Paul: c’est que si nous adherons à Christ, nous sommes membres d’un mesme corps (1 Cor. 6:17; 12:12), et pourtant qu’il nous faut appliquer à nous aider mutuellement. Pouvionsnous avoir meilleure exhortation à saincteté que de ce que dit sainct Jean, que tous ceux qui ont esperance de vie se sanctifient, puis que leur Dieu est sainct (1 Jean 3:3). Item par sainct Paul, qu’estans douez de la promesse d’adoption, nous mettions peine à nous purger de toute souilleure d’esprit et de chair (2 Cor. 7:1). Item, quand nous oyons de la bouche de Christ, qu’il se propose en exemple à nous, afin que nous ensuyvions ses pas (Jean 15:10).

2. It is also exceedingly false, that the minds of men are seduced from an inclination to virtue, by our divesting them of all ideas of merit. Here the reader must just be informed, that they impertinently argue from reward to merit, as I shall afterwards more fully explain; because, in fact, they are ignorant of this principle, that God is equally liberal in assigning a reward to good works, as in imparting an ability to perform them. But this I would rather defer to its proper place. It will suffice, at present, to show the weakness of their objection, which shall be done two ways. For, first, when they say that there will be no concern about the proper regulation of our life without a hope of reward being proposed, they altogether deceive themselves. If they only mean that men serve God in expectation of a reward, and hire or sell their services to him, they gain but little; for he will be freely worshipped and freely loved, and he approves of that worshipper who, after being deprived of all hope of receiving any reward, still ceases 31not to worship him. Besides, if men require to be stimulated, it is impossible to urge more forcible arguments than those which arise from the end of our redemption and calling; such as the word of God adduces, when it inculcates, that it is the greatest and most impious ingratitude not reciprocally to “love him who first loved us;”⁹⁹ that “by the blood of Christ our consciences are purged from dead works, to serve the living God;”¹⁰⁰ that it is a horrible sacrilege, after having been once purged, to defile ourselves with new pollutions, and to profane that sacred blood;¹⁰¹ that we have been “delivered out of the hand of our enemies,” that we “might serve him without fear, in holiness and righteousness before him, all the days of our life;”¹⁰² that we are made “free from sin,” that with a free spirit we might “become the servants of righteousness;”¹⁰³ “that our old man is crucified,” that “we should walk in newness of life.”¹⁰⁴ Again: “If ye be risen with Christ,” as his members indeed are, “seek those things which are above,” and conduct yourselves as “pilgrims on the earth;” that you may aspire towards heaven, where your treasure is.¹⁰⁵ That “the grace of God hath appeared, teaching us, that denying ungodliness and worldly lusts, we should live soberly, righteously, and godly, in this present world; looking for that blessed hope, and the glorious appearing of the great God and our Saviour.”¹⁰⁶ Wherefore “God hath not appointed us to wrath, but to obtain salvation by Christ.”¹⁰⁷ That we are the “temples of the Holy Ghost,” which it is unlawful to profane;¹⁰⁸ that we are not darkness, “but light in the Lord,” whom it becomes to “walk as children of the light;”¹⁰⁹ that “God hath not called us unto uncleanness, but unto holiness; for this is the will of God, even our sanctification, that we should abstain from fornication;”¹¹⁰ that our calling is a holy one, which should be followed by a correspondent purity of life;¹¹¹ that we are “made free from sin,” that we might “become servants of righteousness.”¹¹² Can we be incited to charity by any stronger argument than that of John, “If God so loved us, we ought also to love one another?” “in this the children of God are manifest, and the children of the devil;”¹¹³ hereby the children of light, by their abiding in love, are distinguished from the children of darkness; or that of Paul, That if we be united to Christ, we are members of one body, and ought to afford each other mutual assistance?¹¹⁴ Or can we be more powerfully 32excited to holiness, than when we are informed by John, that “every man that hath this hope in him purifieth himself, even as God is pure?”¹¹⁵ Or when Paul says, “Having therefore these promises, (relative to our adoption,) let us cleanse ourselves from all filthiness of the flesh and spirit?”¹¹⁶ or than when we hear Christ proposing himself as our example, that we should follow his steps?¹¹⁷

2. Refutation of a consequent of the former calumny—viz. that men are dissuaded from well-doing when we destroy merit. Two modes of refutation. First mode confirmed by many invincible arguments.

It is also most untrue that men’s minds are withdrawn from the desire of well-doing when we deprive them of the idea of merit. Here, by the way, the reader must be told that those men absurdly infer merit from reward, as I will afterwards more clearly explain. They thus infer, because ignorant of the principle that God gives no less a display of his liberality when he assigns reward to works, than when he bestows the faculty of well-doing. This topic it will be better to defer to its own place. At present, let it be sufficient merely to advert to the weakness of their objection. This may be done in two ways.¹ For, first, they are altogether in error when they say that, unless a hope of reward is held forth, no regard will be had to the right conduct of life. For if all that men do when they serve God is to look to the reward, and hire out or sell their labour to him, little is gained: he desires to be freely worshipped, freely loved: I say he approves the worshipper who, even if all hope of reward were cut off, would cease not to worship him. Moreover, when men are to be urged,there cannot be a stronger stimulus than that derived from the end of our redemption and calling, such as the word of God employs when it says, that it were the height of impiety and ingratitude not to “love him who first loved us;” that by “the blood of Christ” our conscience is purged “from dead works to serve the living God;” that it were impious sacrilege in any one to count “the blood of the covenant, wherewith he was sanctified, an unholy thing;” that we have been “delivered out of the hands of our enemies,” that we “might serve him without fear, in holiness and righteousness before him, all the days of our life;” that being “made free from sin,” we100“become the servants of righteousness;” “that our old man is crucified with him,” in order that we might rise to newness of life. Again, “if ye then be risen with Christ (as becomes his members), seek those things which are above,” living as pilgrims in the world, and aspiring to heaven, where our treasure is. “The grace of God has appeared to all men, bringing salvation, teaching us that, denying ungodliness and worldly lusts, we should live soberly, righteously, and godly in this present world; looking for that blessed hope, and the glorious appearing of the great God and our Savior Jesus Christ.” “For God has not appointed us to wrath, but to obtain salvation through our Lord Jesus Christ.” “Know ye not that ye are the temples of the Holy Spirit,” which it were impious to profane? “Ye were sometimes darkness, but now are ye light in the Lord: walk as the children of light.” “God has not called us unto uncleanness, but unto holiness.” “For this is the will of God, even your sanctification, that ye should abstain” from all illicit desires: ours is a “holy calling,” and we respond not to it except by purity of life. “Being then made free from sin, ye became the servants of righteousness.” Can there be a stronger argument in eliciting us to charity than that of John? “If God so loved us, we ought also to love one another.” “In this the children of God are manifest, and the children of the devil: whosoever does not righteousness is not of God, neither he that loveth not his brother.” Similar is the argument of Paul, “Know ye not that your bodies are the members of Christ?” “For as the body is one, and has many members, and all the members of that one body being many, are one body, so also is Christ.” Can there be a stronger incentive to holiness than when we are told by John, “Every man that has this hope in him purifieth himself; even as he is pure?” and by Paul, “Having, therefore, these promises, dearly beloved, cleanse yourselves from all filthiness of the flesh and spirit;” or when we hear our Savior hold forth himself as an example to us that we should follow his steps?¹

2. Ook dit is zeer onjuist, dat de gemoederen der mensen afgetrokken worden van de gezindheid om goed te doen, wanneer wij hun de waan van te verdienen ontnemen. Terloops moet ik hier de lezers op wijzen, dat zij dwaselijk uit het loon besluiten tot verdienste, zoals ik later zal uitleggen: en wel omdat ze dit beginsel niet kennen, dat God niet minder mild is, wanneer Hij loon toekent aan de werken, dan wanneer Hij het vermogen schenkt om goed te doen. Maar dit wil ik liever uitstellen tot zijn eigen plaats. Nu zal het voldoende zijn aan te tonen, hoe zwak hun tegenwerping is, wat ik op twee manieren zal doen. Want in de eerste plaats dwalen ze hierin geheel en al, dat ze beweren, dat men in 't geheel geen zorg zal dragen om zijn leven goed in te richten, wanneer niet loon in het vooruitzicht gesteld wordt. Want indien het alleen hier om gaat, dat de mensen, wanneer ze God dienen, zien op het loon, en Hem hun arbeid verhuren of verkopen, dan vordert men weinig. Hij wil om niet gediend, om niet bemind worden; zulk een dienaar, zeg ik, prijst Hij, die, ook al is hem alle hoop om loon te ontvangen, afgesneden, toch niet ophoudt Hem te dienen. Verder, indien de mensen aangespoord moeten worden, zou niemand scherper prikkels kunnen aanwenden, dan die voortkomen uit het einddoel onzer verlossing en roeping:zoals het Woord des Heren aanwendt, wanneer het leert, dat het een al te goddeloze ondankbaarheid is, niet wederkerig te beminnen Hem, die ons eerst heeft liefgehad (1 Joh. 4:10) dat door het bloed van Christus onze consciëntiën gereinigd worden van dode werken om de levende God te dienen (Heb. 9:14) dat het een onwaardige heiligschennis is, indien wij, eenmaal gereinigd, ons met nieuwe vuilheid besmetten en zo dat heilige bloed ontheiligen (Heb. 10:29) dat wij verlost zijn uit de hand onzer vijanden om Hem zonder vrees te dienen in heiligheid en rechtvaardigheid voor Hem alle dagen onzes levens (Luc. 1:74) dat wij van de zonde vrijgemaakt zijn om met een vrije geest de gerechtigheid te dienen (Rom. 6:18) dat onze oude mens gekruisigd is, opdat wij in nieuwigheid des levens zouden opstaan (Rom. 6:6) Evenzo, dat, indien wij gestorven zijn met Christus (zoals zijn ledematen past), wij de dingen moeten zoeken, die boven zijn (Col. 3:1) en dat wij in de wereld vreemdelingen moeten zijn, om onze harten op te heffen naar de hemelen, waar onze schat is; opdat wij, alle goddeloosheid en wereldse begeerlijkheden verzakende, heilig en godzalig zouden leven in deze tijd, verwachtende de zalige hoop en verschijning der heerlijkheid van de grote God en onze Zaligmaker. Dat wij daarom niet gesteld zijn om de toorn jegens ons te verwekken, maar om de zaligheid te verkrijgen door Christus (1 The. 5:9) dat wij tempelen zijn van de Heilige Geest, welke te ontheiligen niet geoorloofd is (1 Cor. 3:16; Ef.2:21) dat wij niet zijn duisternis, maar licht in de Here, en dat wij daarom als kinderen des lichts behoren te wandelen Ef.5:8; 1 Thess.5:4) ; dat wij niet tot onreinheid geroepen zijn, maar tot heiligheid, omdat dit de wil Gods is, namelijk onze heiligmaking; dat wij ons onthouden van ongeoorloofde begeerlijkheden; dat onze roeping heilig is (2 Tim. 1:9) en dat we daaraan slechts beantwoorden door reinheid des levens; dat wij hiertoe van de zonde verlost zijn, opdat wij der gerechtigheid zouden gehoorzamen. Zouden wij wel met enige levendiger argument tot liefde aangezet kunnen worden dan door dat van Johannes (1 Joh. 3:10; 4:10) dat wij elkander wederkerig moeten liefhebben, gelijk God ons liefgehad heeft? Dat de kinderen Gods hierin van de kinderen des duivels verschillen, en de kinderen des lichts van de kinderen der duisternis, dat zij blijven in de liefde? Evenzo: dan door dit argument van Paulus (1 Cor. 6:17; 12:12) dat wij, indien wij Christus aanhangen, leden zijn van één lichaam, die onderling door wederkerig dienstbetoon behoren geholpen te worden? Of kunnen wij wel krachtig tot heiligheid worden aangemaand dan wanneer we wederom van Johannes (Joh. 1 Joh. 3:3) horen, dat allen, die deze hoop hebben, zichzelf heiligen, omdat hun God heilig is? Evenzo uit de mond van Paulus (2 Cor. 7:1) dat wij, op de belofte der aanneming vertrouwende, ons reinigen van alle besmetting des vleses en des geestes? Dan wanneer wij horen, dat Christus zich ons als een voorbeeld voorstelt, opdat wij zijn voetstappen zouden volgen?

2. Erstickt die Rechtfertigungslehre den Eifer zu guten Werken?

Völlig falsch ist auch der Vorwurf, wir brächten das Herz der Menschen von dem Eifer ab, Gutes zu tun, wenn wir ihnen den Wahn nehmen, sie könnten sich damit etwas verdienen.

Im Vorbeigehen muß ich den Leser darauf aufmerksam machen, daß unsere Gegner hier, wie ich später noch deutlicher auseinandersetzen will, unsinnigerweise vom Lohn auf das Verdienst schließen. Das tun sie, weil sie einen wichtigen Grundsatz nicht kennen: Wenn Gott unseren Werken Lohn zuerteilt, so ist er dabei ebenso freigebig, wie wenn er uns das Vermögen zum rechten Tun verleiht! (Also Lohn ist nicht Verdienst!) Aber ich will das doch lieber an die dazu vorgesehene Stelle verschieben!

Jetzt wird es genug sein, wenn ich bloß andeutend zeige, auf wie schwachen Füßen der Einwand der Gegner steht. Das soll auf zweierlei Weise geschehen. Zunächst sagen sie, es könne keinen Eifer um rechte Lebensführung geben, wenn man den Menschen nicht die Hoffnung auf Lohn vor Augen stellte. Das ist auf der ganzen Linie irrig! Denn wenn es nur darauf ankommt, daß die Menschen bei ihrem Dienst, den sie Gott leisten, Lohn erwarten, wenn sie ihm also ihre Arbeit vermieten oder verkaufen - so wird gar wenig ausgerichtet! Denn Gott will umsonst verehrt, umsonst geliebt werden! Er läßt, meine ich, nur den Diener als recht gelten, der auch dann nicht aufhört ihm zu dienen, wenn ihn alle Hoffnung, Lohn zu empfangen, abgeschnitten ist.

Und dann: wenn die Menschen zum Guten angereizt werden sollen, so vermag kein Mensch einen schärferen Ansporn zu finden als den Hinweis auf den Zweck unserer Erlösung und Berufung. Diesen Sporn wendet das wort des Herrn an. Es lehrt, daß es eine furchtbar gottlose Undankbarkeit wäre, wenn wir den, „der uns zuerst geliebt hat“ nicht unsererseits auch wieder liebten! (1. Joh. 4,10.19). Es sagt, daß „unser Gewissen“ durch das „Blut Christi“ „von den toten Werken gereinigt“ wird, , zu dienen dem lebendigen Gott“! (Hebr. 9,14). Nach seinem Zeugnis ist es eine unwürdige Gotteslästerung, wenn wir uns, einmal gereinigt, mit neuem Schmutz beflecken und so das heilige Blut gemein machen (Hebr. 10,29). Es sagt, daß wir „aus der Hand unserer Feinde“ erlöst sind, um ihm zu dienen „ohne Furcht unser Leben lang, in Heiligkeit und Gerechtigkeit vor ihm!“ (Luk. 1,74f.; Schluß nicht Luthertert). Wir sind „frei geworden von der Sünde“, um nun mit freiem Geiste der Gerechtigkeit zu dienen! (Röm. 6,18). „Unser alter Mensch ist.. gekreuzigt“, damit wir zu einem neuen Leben auferstehen! (Röm. 6,6). Ebenso sagt uns die Schrift: sind wir nun mit Christus gestorben - wie es seinen Gliedern geziemt! -, so sollen wir auch „suchen, was droben ist“, und in der Welt als Fremdlinge wandern, um uns nach dem Himmel zu sehnen, wo unser Schatz ist! (Kol. 3,1ff.; Matth. 6,21). „Dazu ist erschienen die ... Gnade Gottes ..., daß wir sollen verleugnen das ungöttliche Wesen und die weltlichen Lüste und züchtig, gerecht und gottselig leben in dieser Welt und warten auf die selige Hoffnung und Erscheinung der Herrlichkeit unseres großen Gottes und unseres Heilandes ...“ (Tit. 2,11ff.). „Denn Gott hat uns nicht gesetzt zum Zorn, sondern die Seligkeit zu besitzen durch unseren Herrn Jesus Christus“ (1. Thess. 5,9). Darum nennt uns die Schrift auch „Tempel des Heiligen Geistes“, die zu entweihen ein Frevel wäre! (1. Kor. 3,16f.; 2. Kor. 6,16; Eph. 2,21). Wir sind nach ihrem Urteil nicht Finsternis, sondern Licht in dem Herrn, und deshalb sollen wir auch als „Kinder des Lichts“ wandeln! (1. Thess. 5,4ff.; Eph. 5,8f.). „Denn Gott hat uns nicht berufen zur Unreinigkeit, sondern zur Heiligung“ (1. Thess. 4,7); „denn das ist der Wille Gottes“, unsere „Heiligung“, daß wir uns enthalten von allen unerlaubten Begierden! (1. Thess. 4,3). Unsere Berufung ist „heilig“ (2. Tim. 1,9), und wir können ihr deshalb nur durch Reinheit unseres Lebens gerecht werden; sind 527 wir doch dazu „frei geworden von der Sünde“, daß wir nun der Gerechtigkeit in Gehorsam dienen sollen! (Röm. 6,18). Könnten wir denn überhaupt mit einer kräftigeren Begründung zur Liebe angetrieben werden, als mit der des Johannes: wir sollen uns untereinander lieben, wie uns der Herr geliebt hat, und der Unterschied zwischen den „Kindern Gottes“ und den „Kindern des Teufels“, den Kindern des Lichts und den Kindern der Finsternis liegt eben darin, daß jene in der Liebe bleiben? (1. Joh. 2,11; 3,10). Oder auch mit dem Hinweis des Paulus, daß wir, die wir Christus anhangen, eines Leibes Glieder sind, die sich untereinander mit gegenseitigem Dienste beistehen sollen? (1. Kor. 6,17; 1. Kor. 12,12ff.). Können wir stärker zur Heiligkeit gereizt werden, als wenn wir wiederum bei Johannes hören: „Und ein jeglicher, der solche Hoffnung hat ..., der reinigt sich, gleichwie er auch rein ist“ (1. Joh. 3,3)? Oder wenn wir ebenso aus dem Munde des Paulus vernehmen, wir sollten uns im Vertrauen auf die Verheißung unserer Aufnahme in die Kindschaft „von aller Befleckung des Fleisches und des Geistes reinigen ...“ (2. Kor. 7,1)? Gibt es eine bessere Mahnung zur Heiligkeit, als wenn wir hören, daß sich Christus selber als unser Vorbild hinstellt, dessen Fußtapfen wir nachwandeln sollen? (Joh. 15,10; vgl. 1. Petr. 2,21).

2. ’n Weerlegging van die pousgesindes se beswaar dat Protestante gelowiges verhinder om goeie werke te verrig as hulle geen verdienste daaruit behaal nie

Dit is ook die toppunt van valsheid om te beweer dat die gemoedere van mense van die begeerte om goed te doen weggelei word wanneer ons hulle opvatting dat hulle iets daarmee kan verdien, van hulle wegneem. Terloops moet my lesers gewaarsku wees dat hulle dwaas is om uit loon verdienste af te lei. Ek sal dit later duideliker verklaar.⁶ Hulle dra natuurlik geen kennis van die beginsel dat God net so vrygewig is wanneer Hy ons werke beloon as wat Hy is wanneer Hy aan ons die vermoë skenk om goed te doen nie. Ek verkies egter om dit uit te stel tot op die regte plek.

Vir die huidige sal dit genoeg wees om kortweg aan te toon hoe swak hulle beswaar is, en dit sal ek op twee maniere doen. Want ten eerste raak hulle die pad heeltemal byster wanneer hulle beweer dat ’n mens hom nie daaroor sal bekommer om sy lewe goed in te rig nie tensy die 1016 hoop op ’n beloning daarvoor aan hom voorgehou word.⁷ Want as dit slegs die geval is dat mense hulle oë op ’n beloning vestig wanneer hulle God dien, en hulle hulle werk aan Hom verhuur of verkoop, hou dit weinig voordeel in: God wil immers vrywillig gedien en liefgehê word. Ek sê dat Hy dié dienaar goedkeur wat ten spyte daarvan dat alle hoop om loon daarvoor te ontvang, verydel is, nogtans nie ophou om Hom te dien nie.⁸

Verder, as mense dan aangepor moet word om goeie werke te doen, kan niemand skerper prikkels daarvoor inspan as dié wat uit die doel van ons verlossing en roeping spruit nie. Die Woord van die Here wend sulke prikkels aan wanneer dit leer dat dit uitermate goddelose ondankbaarheid is om nie wedersyds liefde te betoon⁹ teenoor Hom wat ons eerste liefgehad het nie;¹⁰ dat ons gewetens deur die bloed van Christus van dooie werke gereinig word om die lewende God te dien;¹¹ dat dit onwaardige heiligskennis is om ons as ons eenmaal gereinig is, weer met nuwe vuilheid te besmet en sy heilige bloed te verontreinig;¹² dat ons uit die hand van ons vyande bevry is om Hom sonder vrees in heiligheid en geregtigheid al die dae van ons lewe voor sy aangesig te dien;¹³ dat ons van die sonde bevry is om geregtigheid met ’n vrye gees te beoefen;¹⁴ dat ons ou mens gekruisig is sodat ons in ’n nuwe lewe kan opstaan.¹⁵ Net so: as ons saam met Christus gesterwe het, moet ons, soos dit sy lede betaam, soek na die dinge wat daarbo is, en as vreemdelinge op die wêreld vertoef om na die hemel te streef, waar ons skat is;¹⁶ dat die genade van die Here hierin verskyn het dat ons alle goddeloosheid en wêreldse begeertes moet versaak en ingetoë, heilig en vroom in hierdie lewe moet lewe terwyl ons die salige hoop en die verskyning van die heerlikheid van die grote God en ons Saligmaker verwag;¹⁷ dat ons daarom nie bestem is om toorn teen onsself gaande te maak nie maar om ons saligheid deur Christus te verkry;¹⁸ dat ons tempels van die Heilige Gees is en dat ons die tempels nie mag ontheilig nie;¹⁹ dat ons nie duisternis is nie maar lig in die Here en dat ons as kinders van die lig be- 1017 hoort te wandel;²⁰ dat ons nie geroep is tot onreinheid nie maar tot heiligheid; want dit is die wil van God, ons Heiligmaker, dat ons ons van onwettige begeertes moet weerhou;²¹ dat ons roeping heilig is,²² en dat ons nie daaraan beantwoord nie tensy ons lewe rein is; dat ons hierin van die sonde vrygemaak is om geregtigheid te gehoorsaam.²³ Sou ons met ’n lewendiger redenasie as die een van Johannes tot die liefde aangespoor kan word? Hy sê dat ons mekaar moet liefhê soos God ons liefgehad het²⁴ en dat God se kinders hierin van die kinders van die duiwel verskil soos kinders van die lig van kinders van die duisternis omdat hulle in die liefde bly.²⁵ Is daar ’n kragtiger redenasie as Paulus s’n? Hy verklaar dat as ons Christus aankleef, ons lede van een liggaam is wat mekaar wedersyds met onderlinge pligte moet help.²⁶ Of kan ons kragtiger tot heiligheid opgeroep word as wanneer ons weer van Johannes verneem dat almal wat hierdie hoop het, hulle heilig²⁷ omdat hulle God heilig is?²⁸ Net so uit Paulus se mond: dat aangesien ons op die belofte van aanneming steun, ons ons van al die onreinheid van ons vlees en gees moet reinig?²⁹ Of as wanneer ons hoor dat Christus Homself as voorbeeld aan ons voorhou om in sy spore te volg?³⁰

2. Не менее ложно утверждать, что мы отвращаем сердца людей от стремления делать добро, отнимая у них фантазии насчёт заслуг. Ибо их мнение, что никто не станет заботиться о доброй жизни, когда не рассчитывает на вознаграждение, - тяжкое заблуждение. Если кто-либо ищет только того, чтобы люди служили Богу за вознаграждение и уподоблялись наёмникам, которые продавали бы Ему свои услуги, то это не принесёт никакой пользы. Бог желает быть любим и почитаем свободно и одобряет раба, который не оставил бы своего служения, даже если бы лишился всякой надежды на вознаграждение. Так что если необходимо побудить людей на добрые дела, то нет лучших шпор, чем когда им показывают завершение их искупления и призвания. Именно это делает Слово Божье, которое говорит, что наша совесть очищена от мёртвых дел кровью Христа для служения Богу живому (Евр 9:14); что мы избавлены от руки врагов наших, чтобы «служить Ему в святости и правде пред Ним во все дни жизни нашей» (Лк 1:74-75). А также, что благодать Божья является для того, «чтобы мы, отвергнувши нечестие и мирские похоти, целомудренно, праведно и благочестиво жили в нынешнем веке, ожидая блаженного упования и явления славы великого Бога и Спасителя нашего» (Тит 2:11-13); что «Бог определил нас не на гнев, но к получению спасения чрез Господа нашего Иисуса Христа» (1 Фес 5:9); что мы храм Св. Духа, который не позволено осквернять (1 Кор 3:16; Эф 2:21; 2 Кор 6:16); что мы более не тьма, а свет в Господе и потому должны поступать, как чада света (Эф 5:8): что мы призваны не к нечистоте, а к святости и что воля Божья есть освящение наше, чтобы мы воздерживались от блуда (1 Фес 4:7,3); что, поскольку призвание наше - святость, мы не можем исполнить его иначе, нежели чистотою жизни, что мы освобождены от греха, дабы стать рабами праведности (Рим 6:18).

Есть ли более убедительный аргумент, чтобы склонить нас к любви, чем тот, который приводит св. Иоанн? Мы должны любить друг друга, ибо нас возлюбил Бог. Этим дети Бога отличаются от детей дьявола, дети света от детей тьмы, ибо первые пребывают в любви (1 Ин 4:11) [1 Ин 3:10]. Почти то же самое говорит св. Павел: если мы принадлежим Христу, значит, мы члены одного тела и поэтому обязаны помогать друг другу (1 Кор 12:12 сл.; Рим 12:4-5). Может ли у нас быть лучшее побуждение к святой жизни, чем то, о котором сказал св. Иоанн: «всякий, имеющий ... надежду на Него, очищает себя, так как Он чист» (1 Ин 3:3)? И св. Павел говорит, что, имея обетование усыновления, мы должны очистить себя от всякой скверны плоти и духа (2 Кор 7:1). Из уст самого Христа мы слышим, что Он дал нам пример, которому нам надлежит следовать (Ин 13:15).

3. ^e Atque haec quidem paucula tantum in gustum proposui. Nam si singula persequi esset animus, longum volumen contexendum foret. Toti paraenesibus, adhortationibus, castigationibus^f pleni sunt Apostoli, quibus hominem Dei ad omne opus bonum instituant, idque citra meriti mentionem^g. || Quin potius inde potissimas ducunt exhortationes, quod nullo nostro merito, sola Dei misericordia stet nostra salus. Quemadmodum Paulus, ubi tota epistola disseruit nullam esse nobis spem vitae nisi in Christi iustitia, ubi ad paraeneses descendit, per illam Dei miserationem qua nos dignatus est obsecrat [Rom. 12. a. 1]. || Et sane haec nobis una causa satis esse debuerat ut Deus in nobis glorificetur [Matth. 5. b. 16]. Quod siqui Dei gloria non adeo^h vehementer afficiuntur, memoria tamen beneficiorum eius sufficientissimaⁱ est, quae tales ad benefaciendum incitet [Chrysost. homil. in Gene.^k]². Verum isti^l quia servilia forte aliqua coactaque Legis obsequia ingerendis meritis extundunt, mentiuntur nos nihil habere quo ad bona opera exhortemur, quia non eaden ingredimur via³. Quasi vero talibus obsequiis valde oblectetur Deus, qui profitetur se hilarem datorem diligere, et quicquam dari quasi ex tristitia aut necessitate vetat [2. Cor. 9. b. 7]. || Neque id dico quod id vel respuam vel negligam adhortationis genus quod Scriptura saepenumero usurpat, ne ullam omittat nos undique animandi rationem. Commemorat enim mercedem quam Deus redditurus sit unicuique secundum opera sua⁴: || sed illud unicum atque etiam in multis 252 praecipuum esse nego. Deinde exordium inde sumendum non concedo. Adhaec, nihil facere ad erigenda qualia isti praedicant merita contendo: quemadmodum postea videbimus¹. Postremo neque usui esse nisi doctrina illa praeoccupaverit, Solo Christi merito, quod per fidem apprehenditur^a, nos iustificari, nullis autem operum nostrorum meritis; quia nulli ad sanctitatis studium apti esse possunt, nisi qui doctrinam hanc prius imbiberint. Quod et Propheta pulchre innuit, dum sic Deum alloquitur, Apud te est propitiatio Domine, ut timearis [Psal. 130. a. 4]; nullum enim esse Dei cultum ostendit nisi agnita eius misericordia, qua sola et fundatur et stabilitur. || Quod apprime notatu dignum est, ut sciamus non modo principium Dei rite colendi esse fiduciam misericordiae eius, sed timorem Dei (quem meritorium esse volunt Papistae)² ideo non posse meriti nomine censeri quia fundatus est in peccatorum venia et remissione.

3. J’ay voulu brievement amener ces passages comme pour monstre: car si je vouloye assembler tous les semblables il me faudroit faire un long volume. Les Apostres sont tous pleins d’exhortations, remonstrances, reprehensions, pour instituer l’homme de Dieu à toute bonne œuvre, et ne font aucune mention de merite. Plustost au contraire ils prennent leurs principales exhortations de là, que nostre salut consiste en la misericorde de Dieu, sans que nous ayons rien merité. Comme fait sainct Paul, quand apres avoir enseigné par toute l’Epistre, que nous n’avons nulle esperance de salut sinon en la grace de Christ: quand il vient à exhorter, il fonde sa doctrine sur ceste misericorde qu’il avoit preschée (Rom. 12:1). Et pour en bien dire, ceste seule cause nous devroit assez esmouvoir à bien vivre: afin que Dieu soit glorifié en nous (Matth. 5:16). Et s’il y en a aucuns qui ne soyent pas tellement touchez de la gloire de Dieu, si est-ce que la memoire de ses benefices les doit suffisamment inciter. Mais ces Pharisiens, pource qu’en exaltant les merites ils arrachent quasi par force du peuple quelques œuvres serviles: ils nous imposent faussement que nous n’avons rien pour exhorter à bonnes œuvres, pource que nous ne suyvons point leur train.⁶⁸ Comme si Dieu se delectoit beaucoup de tels services contrains, lequel declaire qu’il n’accepte autre sacrifice, sinon celuy qui vient de franche volonté: et defend de rien donner en tristesse, ou de necessité (2 Cor. 9:7). Je ne dy pas cela pource que je rejette ou mesprise la maniere d’exhorter dont l’Escriture use souvent, afin de ne laisser nul moyen pour esveiller nostre paresse, c’est qu’elle nous propose le loyer que Dieu rendra à chacun selon ses œuvres (Rom. 2:3): mais je nie qu’il n’y en ait point d’autre, et mesme que ceste soit la principale. Davantage, je n’accorde pas qu’il faille commencer par là. Finalement je maintien que cela ne fait rien pour eslever les merites, tels que nos adversaires les forgent, comme nous verrons cy apres. Outreplus, je dy que cela ne profiteroit de rien, sinon que ceste doctrine eust preoccupé: c’est que nous sommes justifiez par le seul merite de Christ, auquel nous participons par foy, et non point d’aucuns merites de nos œuvres. Car nul n’est disposé à sainctement vivre, qu’il n’ait premier receu et bien gousté ceste doctrine. Ce que le Prophete enseigne tresbien, quand il dit parlant à Dieu, Il y a mercy envers toy, Seigneur, afin que tu sois redouté (Ps. 130:4). Il demonstre qu’il n’y a nulle reverence de Dieu entre les hommes, sinon apres que sa misericorde est cogneue, laquelle est le fondement. Ce qui est bien notable, à ce que nous sachions que la misericorde de Dieu est non seulement le principe de bien et deuement le servir, mais aussi que la crainte de Dieu, laquelle les Papistes pensent estre meritoire de salut, ne peut estre reputée à merite, pource qu’elle est fondée en la remission des pechez.

3. These few instances, indeed, I have given as a specimen; for if I were disposed to quote every particular passage, I should produce a large volume. The apostles are quite full of admonitions, exhortations, and reproofs, to “furnish the man of God unto all good works,”¹¹⁸ and that without any mention of merit. But they rather deduce their principal exhortations from this consideration, That our salvation depends not on any merit of ours, but merely on the mercy of God. As Paul, after having very largely shown that we can have no hope of life, but from the righteousness of Christ, when he proceeds to exhortations, beseeches us “by the mercies of God” with which we have been favoured.¹¹⁹ And indeed this one reason ought to be enough; that God may be glorified in us.¹²⁰ But if any persons be not so powerfully affected by the glory of God, yet the remembrance of his benefits should be amply sufficient to incite them to rectitude of conduct. But these men, who by the obtrusion of merit extort some servile and constrained acts of obedience to the law, are guilty of falsehood when they affirm that we have no arguments to enforce the practice of good works, because we do not proceed in the same way; as though, truly, such obedience were very pleasing to God, who declares that he “loveth a cheerful giver;” and forbids any thing to be given “grudgingly, or of necessity.”¹²¹ Nor do I say this, because I either reject or neglect that kind of exhortation, which the Scripture frequently uses, that no method of animating us to our duty may be omitted. It mentions the reward which “God will render to every man according to his works;”¹²² but that this is the only argument, or the principal one, I deny. In the next place, I assert that we ought not to begin with it. Moreover, I contend that it has no tendency to establish the merit preached by these men, as we shall afterwards see; and, lastly, that it is entirely useless, unless preceded by this doctrine, That we are justified solely on account of the merit of Christ, apprehended by faith, and not on account of any merit in our own works; because none can be capable of the pursuit of holiness, but such as have previously imbibed this doctrine. 33This sentiment is beautifully suggested by the Psalmist when he thus addresses the Lord: “There is forgiveness with thee, that thou mayest be feared;”¹²³ for he shows that there is no worship of God without an acknowledgment of his mercy, on which alone it is both founded and established. And this well deserves to be remarked, in order that we may know, not only that the true worship of God arises from a reliance on his mercy, but that the fear of God (which the Papists hold to be meritorious) cannot be dignified with the title of merit, because it is founded in the pardon and remission of sins.

3. The Apostles make no mention of merit, when they exhort us to good works. On the contrary, excluding merit, they refer us entirely to the mercy of God. Another mode of refutation.

I have given these few passages merely as a specimen; for were I to go over them all, I should form a large volume. All the Apostles abound in exhortations, admonitions and rebukes, for the purpose of training the man of God to every good work, and that without any mention of merit. Nay, rather their chief exhortations are founded on the fact, that without any merit of ours, our salvation depends entirely on the mercy of God. Thus Paul, who during a whole Epistle had maintained that there was no hope of life for us save in the righteousness of Christ, when he comes to exhortations beseeches us by the mercy which God has bestowed upon us (Rom. 12:1). Andy indeed this one reason ought to have been sufficient, that God may be glorified in us. But if any are not so ardently desirous to promote101the glory of God, still the remembrance of his kindness is most sufficient to incite them to do good (see Chrysost. Homily. in Genes). But those men,¹ because, by introducing the idea of merit, they perhaps extract some forced and servile obedience of the Law, falsely allege, that as we do not adopt the same course, we have no means of exhorting to good works. As if God were well pleased with such services when he declares that he loves a cheerful giver, and forbids any thing to be given him grudgingly or of necessity (2 Cor. 9:7). I say not that I would reject that or omit any kind of exhortation which Scripture employs, its object being not to leave any method of animating us untried. For it states, that the recompense which God will render to every one is according to his deeds; but, first, I deny that that is the only, or, in many instances, the principal motive; and, secondly, I admit not that it is the motive with which we are to begin. Moreover, I maintain that it gives not the least countenance to those merits which these men are always preaching. This will afterwards be seen. Lastly, there is no use in this recompense, unless we have previously embraced the doctrine that we are justified solely by the merits of Christ as apprehended by faith, and not by any merit of works; because the study of piety can be fitly prosecuted only by those by whom this doctrine has been previously imbibed. This is beautifully intimated by the Psalmist when he thus addresses God, “There is forgiveness with thee, that thou mayest be feared,” (Ps. 130:4). For he shows that the worship of God cannot exist without acknowledging his mercy, on which it is founded and established. This is specially deserving of notice, as showing us not only that the beginning of the due worship of God is confidence in his mercy; but that the fear of God (which Papists will have to be meritorious) cannot be entitled to the name of merit, for this reason, that it is founded on the pardon and remission of sins.

3. En deze weinige plaatsen heb ik slechts als een proeve voorgelegd. Want als het mijn bedoeling was alles één voor één na te gaan, zou ik een groot boek moeten saamstellen. De apostelen zijn geheel vol van vermaningen, aansporingen en bestraffingen, om daardoor de mens Gods tot alle goed werk te onderwijzen, en dat zonder melding te maken van verdienste. Ja zelfs ontlenen zij hun voornaamste aansporingen hieraan, dat onze zaligheid, zonder enige verdienste van ons, berust op Gods barmhartigheid. Zoals Paulus (Rom. 12:1) nadat hij in de ganse brief uiteengezet heeft, dat wij geen enkele hoop des levens hebben behalve in de gerechtigheid van Christus, wanneer hij komt tot de vermaningen, ons smeekt bij de barmhartigheid Gods, welke Hij ons waardig gekeurd heeft. En ongetwijfeld deze ene oorzaak had voor ons genoeg moeten zijn, opdat God in ons verheerlijkt zou worden. Indien sommigen door Gods eer niet zo hevig geroerd worden is toch de herinnering aan zijn weldaden volkomen genoeg, om dezulken aan te zetten tot het doen van het goede. Maar omdat die sofisten misschien door het voorbehouden van de verdiensten enige slaafse en gedwongen gehoorzaamheid weten gedaan te krijgen, zeggen zij leugenachtig, dat wij niets hebben, waardoor wij tot goede werken kunnen aansporen, omdat wij niet dezelfde weg bewandelen. Alsof God in een dergelijke gehoorzaamheid groot behagen zou scheppen, die betuigt, dat Hij de blijmoedige gever liefheeft (2 Cor. 9:7) en verbiedt, dat iets gegeven wordt als het ware uit droefheid en noodzaak. En ik zeg niet, dat ik die wijze van aansporing versmaad of veronachtzaam, die de Schrift dikwijls gebruikt, opdat ze geen enkel middel om ons van alle kanten aan te moedigen zouden laten voorbijgaan. Want zij herinnert aan het loon, dat God een ieder geven zal naar zijn werken; maar ik ontken, dat dit het enige en ook te midden van vele het voornaamste middel is. Bovendien geef ik niet toe, dat daaruit het uitgangspunt moet genomen worden. Daarenboven beweer ik, dat het van geen betekenis is tot het opwekken van de verdiensten, zoals zij prediken, gelijk we later zullen zien. Tenslotte, dat het ook niet tot nut strekt, tenzij deze leer voorafgegaan is, dat wij alleen door Christus' verdienste, die door het geloof aangegrepen wordt, gerechtvaardigd worden, maar door geen enkele verdienste van onze werken; want niemand kan tot het streven van heiligheid geschikt zijn, dan zij, die deze leer eerst hebben ingedronken. En dat geeft ook de profeet (Ps. 130:4) schoon te kennen, wanneer hij God aldus toespreekt: "Bij U is vergeving, Here, opdat Gij gevreesd wordt". Want hij toont aan, dat er geen dienen van God is, tenzij men zijn barmhartigheid heeft leren kennen, door welke alleen de dienst van God gefundeerd en bevestigd wordt. En dat is bijzonder opmerkenswaard, opdat wij weten, dat het vertrouwen op zijn barmhartigheid niet alleen het beginsel is van het behoorlijk dienen van God, maar dat ook de vreze Gods (die volgens de pausgezinden verdienstelijk is) daarom niet voor een verdienste gehouden kan worden, omdat zij gegrond is in de vergeving en kwijtschelding der zonden.

3. Gottes Ehre und Gottes Barmherzigkeit als Antriebe zum Handeln

Diese wenigen Hinweise habe ich nun bloß als Kostprobe gegeben. Denn wenn ich im Sinne hätte, sie alle einzeln durchzugehen, so müßte ich darüber einen dicken Band füllen! Alle Apostelschriften sind ja voll von Zusprachen, Ermahnungen und Züchtigungen, mit denen sie den Menschen Gottes zu allem guten Werk unterweisen wollen (vgl. 2. Tim. 3,17) - und zwar ohne jede Erwähnung eines Verdienstes! Nein, sie gründen im Gegenteil gerade darauf die stärksten Ermahnungen, daß unser Heil durch kein Verdienst von unserer Seite, sondern allein durch Gottes Erbarmen Bestand hat! So macht es Paulus in Römer 12. In dem ganzen Briefe hat er davon gesprochen, daß wir einzig und allein in Christi Gerechtigkeit eine Hoffnung auf das Leben haben. Als er dann aber zu den Ermahnungen übergeht, da „ermahnt“ er seine Leser „durch die Barmherzigkeit Gottes“, deren er uns gewürdigt hat: (Röm. 12,1). Und dabei sollte uns doch zweifellos die eine Ursache genug sein, daß Gott durch uns verherrlicht werden soll (Matth. 5,16). Wenn aber einer von der Ehre Gottes innerlich nicht kräftig genug ergriffen ist, dann wird die Erinnerung an Gottes Barmherzigkeit doch sicher vollauf genügen, um solch einem Menschen zum rechten Handeln anzutreiben! (Vgl. Chrysostomus, Predigten zur Genesis, 26,5f.). Die Römischen dagegen erreichen mit ihrem Hinweis auf die Verdienste allenfalls einen knechtischen, erzwungenen Gehorsam gegen das Gesetz, und deshalb lügen sie, wir hätten, da wir ihren Weg nicht gehen wollen, nichts, um die Menschen zu guten Werken anzuspornen! Als ob sich Gott an derartigen Gehorsam sehr erfreute! Er tut uns doch kund, daß er „einen fröhlichen Geber lieb hat“, und er verbietet uns, etwas gleichsam „mit Unwillen oder aus Zwang“ zu geben (2. Kor. 9,7).

Lohn für Verdienste?

Das sage ich aber nicht, weil ich die Art der Ermahnung verwerfen oder vernachlässigen wollte, die die Schrift oftmals zur Anwendung bringt, um nur ja kein Mittel außer acht zu lassen, um uns von allen Seiten zum Handeln zu ermuntern. Sie macht uns nämlich auf den Lohn aufmerksam, den Gott jedem einzelnen nach seinen Werken geben werde (Matth. 16,27; Röm. 2,6f.; 1. Kor. 3,14f.; 2. Kor. 5,10). Ich bestreite aber, daß diese Art der Ermahnung die einzige oder auch nur unter den vielen anderen die wichtigste wäre. Auch gebe ich nicht zu, daß man von ihr den Ausgangspunkt nehmen kann. Ferner behaupte ich, daß diese Tatsache, wie wir nachher noch sehen werden, in keiner Weise dazu dient, die Verdienste aufzurichten, wie die Römischen sie predigen. Und endlich kann, so meine ich, diese Art der Ermahnung nur dann Nutzen stiften, wenn zuvor die Lehre zur Geltung gekommen ist, daß wir allein durch Christi Verdienst, das wir durch den Glauben ergreifen, gerechtfertigt werden, aber durch keinerlei Verdienst aus unseren Werken! 528 Denn zu solchem Streben nach Heiligkeit kann nur der geschickt sein, der diese Lehre zuvor in sich aufgenommen hat. Das gibt uns auch der Prophet trefflich zu verstehen, wenn er Gott anredet: „Denn bei dir, Herr, ist die Vergebung, daß man dich fürchte“ (Ps. 130,4). Er zeigt doch damit, daß es keine Verehrung Gottes gibt, wenn man nicht zuvor seine Barmherzigkeit erkannt hat, auf die jene sich gründet und von der sie ihre Kraft hat. Das ist wert, sehr nachdrücklich beachtet zu werden. Denn wir müssen nicht nur wissen, daß der Ursprung aller rechten Verehrung Gottes die Zuversicht auf seine Barmherzigkeit ist, sondern auch, daß die Furcht Gottes - die nach dem Willen der Papisten etwas Verdienstliches sein soll! - eben nicht mit dem Namen „Verdienst“ bezeichnet werden darf, weil sie ja auf die Vergebung und den Erlaß der Sünden gegründet ist!

3. Die apostels wat ons vermaan om goeie werke te doen, maak geen melding van verdienste nie

Hierdie handjievol Skrifverwysings het ek slegs as ’n voorsmakie voorgehou. Want as dit my bedoeling was om elkeen afsonderlik op te volg, sou ek ’n groot boek daaroor moes saamstel. Al die apostels is vol vermanings, aansporings en teregwysings waarmee hulle God se mens tot elke goeie werk onderrig,³¹ maar hulle doen dit sonder enige vermelding van verdienste. Ja, hulle lei eerder die kragtigste aansporings daaruit af dat ons saligheid slegs deur die barmhartigheid van God sonder enige eie verdienste van ons tot stand kom. Wanneer Paulus byvoorbeeld in ’n hele brief verduidelik het dat ons geen hoop op die lewe het behalwe in 1018 die geregtigheid van Christus ni, en hy by sy vermanings kom, smeek hy by die barmhartigheid van God wat Hy ons waardig geag het.³² En die een enkele rede moes sekerlik vir ons genoeg gewees het, naamlik dat God in ons verheerlik moet word.³³ Maar as iemand dan nie so hewig deur die heerlikheid van God beïnvloed word nie, is die herinnering aan sy weldade tog meer as voldoende om sulke mense aan te por om goed te doen.³⁴

Maar omdat daardie mense³⁵ miskien ’n slaafse en gedwonge gehoorsaamheid aan die wet op mense (wil) afdwing deur die invoering van verdienstes, vertel hulle die leuen dat ons niks het waarmee ons mense tot goeie werke kan aanspoor nie, omdat ons dan nie dieselfde pad as hulle betree nie. Net asof God genot put uit sulke (slaafse) gehoorsaamheid, terwyl Hy getuig dat Hy ’n blymoedige gewer liefhet en Hy verbied dat iets uit droefheid of nood gegee word.³⁶ En ek sê dit nie omdat ek die soort aansporing wat die Skrif telkemale gebruik om geen manier om ons van alle oorde af aan te por verby te laat gaan, verwerp of verontagsaam nie. Want dit herinner ons aan die loon wat God aan elkeen volgens sy werke sal gee.³⁷ Ek ontken egter dat dit die enigste of selfs die belangrikste van baie middele is. Verder gee ek nie toe dat ons met die middel moet begin nie. Hierbenewens is my opvatting dat dit geen bydrae lewer om mense tot die soort verdienstes wat hulle verkondig, op te wek nie, soos ons later sal sien.³⁸ Ten slotte verklaar ek dat dit ook geen nut het nie tensy die leer voorrang geniet dat ons slegs deur die verdienste van Christus wat ons deur die geloof bekom, regverdig gemaak word sonder enige verdienste van ons werke, want niemand kan bekwaam wees om heiligheid na te jaag tensy hy vooraf hierdie leer ingedrink het nie.

Die profeet dui ook pragtig daarop wanneer hy God soos volg aanspreek: “By U, o Here, is vergewing sodat U gevrees mag word”.³⁹ Hy toon trouens aan dat daar geen verering van God bestaan as sy barmhartigheid nie erken word nie aangesien God se heerlikheid alleen hierop gefundeer en gevestig is. Dit verdien besonderlik ons aandag, sodat ons kan weet dat die vertroue op sy barmhartigheid nie alleen die beginsel daarvan is om God na behore te dien nie, maar ook dat die vrees van God 1019 wat volgens die pousgesindes se opvatting verdienstelik is,⁴⁰ daarom nie onder die woord verdienste gereken kan word nie, omdat hierdie vrees op die genadige vergiffenis van sondes gegrond is.

3. Эти отрывки я привёл для примера. Если бы я захотел собрать все подобные им, то мне понадобился бы целый том. Все писания апостолов полны доводов, доказательств, убеждений, в которых верующие наставляются в добрых делах и где нет ни одного упоминания о заслугах. Наоборот, они по большей части наставляют в том, что наше спасение заключается в Божьем милосердии, мы же сами ничего не заслужили. Так, св. Павел, на протяжении всего Послания к римлянам изъясняющий, что у нас нет никакой надежды на спасение, кроме Христовой милости, переходя к увещеванию, основывает своё учение именно на этом милосердии, о котором он писал (Рим 12:1). Строго говоря, для доброй жизни нам должно быть достаточно одного-единственного мотива - чтобы в нас прославлялся Бог (Мф 5:16). И если находятся люди, которых не трогает слава Божья, то таковым достаточно вспомнить о Божьих благодеяниях. Но эти фарисеи, настаивая на заслугах, почти силой навязывают людям рабское поведение и ложно внушают нам, что нас нельзя побудить к добрым делам иначе, как их доводами. Как будто Богу очень нравятся такие вынужденные услуги, когда Он говорит, что принимает лишь жертвы, принесённые добровольно, и запрещает что-либо давать с огорчением и по принуждению (2 Кор 9:7).

Я утверждаю всё это не потому, что отвергаю или презираю способ воодушевить нас, который часто используется в Писании. Оно не упускает ни единой возможности, чтобы пробудить нас от лени, в том числе и такой, когда обещается воздаяние каждому по делам его (Рим 2:6). Но я не отрицаю, что есть и другой способ, причём он является основным. Более того, я считаю, что не с этого следует начинать. Но главное, я утверждаю, что гордиться заслугами пустое дело, а наши противники, как мы увидим в дальнейшем, утверждают обратное. Наконец, я говорю, что пользу нам может принести лишь одно единственное учение - что мы оправданы только лишь заслугою Иисуса Христа, к которой причастны через веру, а не какими-то собственными заслугами. Ибо никто не предрасположен к святой жизни, прежде чем не примет и хорошо не усвоит это учение.

Об этом возвещал ещё пророк, обращаясь к Богу: «У Тебя прощение, да благоговеют пред Тобою» (Пс 129/130:4). Он показал, что нет среди людей никакого почитания Бога, прежде чем они не познают его милость, которая одна есть основание всего. Нам необходимо твёрдо знать, что милость Бога - не только основание должного и доброго служения Ему, но и боязни Его, которую и паписты считают важной для спасения. При этом она не может быть вменена в заслугу, потому что основана на прощении грехов.

4. | Longe vero futilissima calumnia, invitari ad peccandum homines quum gratuitam peccatorum remissionem, in qua collocatam dicimus^b iustitiam, affirmamus³. Tanti enim esse dicimus ut nullo nostro bono pensari possit: ideoque nunquam impetrandam, nisi gratuita foret. Porro nobis quidem esse gratuitam, || Christo non item, cui tam magno constitit: nempe suo sacratissimo sanguine, extra^c quem nullum satis dignum pretium fuit quod Dei iudicio^d solveretur. Haec quum docentur homines, admonentur^e per ipsos non stare quominus toties sacratissimus ille sanguis effundatur^f quoties peccant. Ad hoc^g, dicimus^h eam esse nostram foeditatemⁱ quae nisi huius purissimi sanguinis fonte nunquam eluatur. Haec qui audiunt || annon maiorem debent concipere horrorem peccati, quam si bonorum operum aspersione abstergi diceretur? Et || siquid Dei habent, quomodo non horreant semel purificati, denuo^k se in lutum provolvere, quo huius fontis puritatem quantum in se est conturbent et inficiant^l? Lavi pedes meos (inquit fidelis anima apud Solomonem) quomodo rursum inquinabo illos [Cant. 5. a. 3]? Nunc palam est utri et^m viliorem peccatorum remissionem faciant, et iustitiae dignitatem magis prostituantⁿ. Illi 253 Deum frivolis suis satisfactionibus, hoc est stercoribus, placari nugantur¹; nos graviorem asserimus esse peccati noxam^a quam quae tam levibus nugis expietur: graviorem^b Dei offensam quam quae his nihili satisfactionibus remittatur; proinde^c hanc solius sanguinis Christi^d praerogativam esse. || Illi iustitiam, sicubi deficiat, instaurari dicunt ac reparari satisfactoriis operibus²: nos pretiosiorem esse putamus quam ut aequari ulla operum compensatione queat; ideo ut restituatur, ad solam Dei misericordiam confugiendum esse. Caetera quae ad peccatorum remissionem pertinent, ex capite proximo^e petantur³.

4. C’est aussi une calomnie trop frivole, de dire que nous convyons les hommes à peché, en prescbant la remission des pechez gratuite, en laquelle nous colloquons toute justice. Car en parlant ainsi, nous la poisons de si grand poids, qu’elle ne peut estre compensée d’aucuns biens procedans de nous: et pourtant que nous ne la pourrions obtenir, sinon qu’elle fust gratuite. Or nous disons qu’elle nous est gratuite, mais non pas à Christ, auquel elle a cousté bien cher: car il l’a rachetée de son tresprecieux et sacré sang, pource qu’il n’y avoit nul autre prix par lequel le jugement de Dieu peust estre contenté. Et enseignant ainsi les hommes, nous les admonnestons qu’il ne tient point à eux que ce sacré sang ne soit respandu, toutes fois et quantes qu’ils pechent. Davantage, nous leur remonstrons que l’ordure de peché est telle, qu’elle ne se peut laver sinon par ceste seule fontaine. En oyant cela, ne doyvent-ils pas concevoir un plus grand horreur de peché, que si on leur disoit qu’ils se peussent nettoyer par quelque bonnes œuvres? Et s’ils ont quelque crainte de Dieu, comment n’auront-ils horreur de se veautrer encore en la boue apres avoir esté purgez, pour troubler (entant qu’en eux est) et infecter ceste fontaine trespure, en laquelle ils ont leur lavement? J’ay lavé mes pieds (dit l’ame fidele en Salomon) comment les souilleray-je de nouveau (Cant. 5:3)? Il est maintenant notoire lesquels font la remission des pechez plus vile, et lesquels aneantissent plus la dignité de justice. Nos adversaires babillent qu’on peut appaiser Dieu par je ne say quelles satisfactions frivoles: c’est à dire par fiente et estrons. Nous disons que l’offense de peché est trop grieve, pour se pouvoir recompenser de tels fatras: que l’ire de Dieu est aussi trop grieve, pour pouvoir estre remise legierement. Et pourtant cest honneur et prerogative appartient seulement au sang de Christ. Ils disent que la justice, si elle defaut en quelque endroit, peut estre reparée par œuvres satisfactoires. Nous disons qu’elle est trop precieuse pour pouvoir estre si facilement acquise: et pourtant, que pour la recouvrer il nous faut avoir nostre refuge à la seule misericorde de Dieu. Le reste qui appartient à la remission des pechez, sera deduit au chapitre prochain.

4. But the most futile of all their calumnies is, that men are encouraged to the practice of sin by our maintaining the gratuitous remission of sins, in which we make righteousness to consist. For we say that so great a blessing could never be compensated by any virtue of ours, and that therefore it could never be obtained, unless it were gratuitously bestowed; moreover, that it is gratuitous to us indeed, but not so to Christ, whom it cost so much, even his own most sacred blood, beside which no price sufficiently valuable could be paid to Divine justice. When men are taught in this manner, they are apprized that it is not owing to them that this most sacred blood is not shed as often as they sin. Besides, we learn that such is our pollution, that it can never be washed away, except in the fountain of this immaculate blood. Must not persons who hear these things conceive a greater horror of sin, than if it were said to be cleansed by a sprinkling of good works? And if they have any fear of God, will they not dread, after being once purified, to plunge themselves again into the mire, and thereby to disturb and infect, as far as they can, the purity of this fountain? “I have washed my feet,” (says the believing soul in Solomon,) “how shall I defile them?”¹²⁴ Now, it is plain which party better deserves the charge of degrading the value of remission of sins, and prostituting the dignity of righteousness. They pretend that God is appeased by their frivolous satisfactions, which are no better than dung; we assert, that the guilt of sin is too atrocious to be expiated by such insignificant trifles; that the displeasure of God is too great to be appeased by these worthless satisfactions; and therefore that this is the exclusive prerogative of the blood of Christ. They say, that righteousness, if it ever be defective, is restored and repaired by works of satisfaction. We think it so valuable that no compensation of works can be adequate to it; and therefore that for its restitution we must have recourse to the mercy of God alone. The remaining particulars that pertain to the remission of sins may be found in the next chapter.

4. Refutation of the second calumny and of an inference from it,—viz. that the obtaining righteousness is made too easy, when it is made to consist in the free remission of sins.

But the most futile calumny of all is, that men are invited to sin when we affirm that the pardon in which we hold that justification consists is gratuitous. Our doctrine is, that justification is a thing of such value, that it cannot be put into the balance with any good quality of ours; and, therefore, could never be obtained unless it were gratuitous: moreover, that it is gratuitous to us, but not also to Christ, who paid so dearly for it; namely his own most sacred blood, out of which there was no price of sufficient value to pay what was due to the justice of God. When men are thus taught they are reminded that it is owing to no merit of theirs that the shedding of that most sacred blood is not repeated every time they sin. Moreover, we say that our pollution is so great, that it can never be washed away save in the fountain of his pure blood. Must not those who are thus addressed conceive a greater horror of sin than if it were said to be wiped off by a sprinkling of good works? If they have any reverence for God, how can they, after being once purified, avoid shuddering102at the thought of again wallowing in the mire, and as much as in them lies troubling and polluting the purity of this fountain? “I have washed my feet,” (says the believing soul in the Song of Solomon, 5:3), “how shall I defile them?” It is now plain which of the two makes the forgiveness of sins of less value, and derogates from the dignity of justification. They pretend that God is appeased by their frivolous satisfactions; in other words, by mere dross. We maintain that the guilt of sin is too heinous to be so frivolously expiated; that the offense is too grave to be forgiven to such valueless satisfactions; and, therefore, that forgiveness is the prerogative of Christ’s blood alone. They say that righteousness, wherever it is defective, is renewed and repaired by works of satisfaction. We think it too precious to be balanced by any compensation of works, and, therefore, in order to restore it, recourse must be had solely to the mercy of God. For the other points relating to the forgiveness of sins, see the following chapter.

4. Maar verreweg de meest ongegronde lastering is het, als zij zeggen, dat de mensen uitgenodigd worden tot zondigen, wanneer wij betuigen de onverdiende vergeving der zonden, waarin, gelijk wij zeggen, de rechtvaardigheid gelegen is. Want wij zeggen, dat die vergeving van zo grote waarde is, dat geen enkel van onze werken daartegen zou kunnen opwegen, en dat ze daarom nooit verkregen zou worden, indien ze niet uit genade was. Verder zeggen wij, dat ze voor ons wel onverdiend is, maar niet voor Christus, wie ze op zoveel te staan gekomen is, namelijk op zijn allerheiligst bloed, buiten hetwelk geen prijs was, waarlijk genoeg om aan Gods oordeel betaald te worden. Wanneer dit de mensen geleerd wordt, worden zij vermaand, dat het niet van hen afhangt, dat het heilige bloed niet, zo dikwijls zij zondigen, opnieuw vergoten wordt. Bovendien zeggen wij, dat onze onreinheid zodanig is, dat ze nooit zou kunnen worden afgewist behalve door de bron van dit zeer zuivere bloed. Moeten zij, die dit horen, niet een grotere afschuw krijgen van de zonde, dan indien gezegd werd, dat ze door besprenging der goede werken worden afgewist? En indien ze iets hebben, dat van God is, hoe zouden ze er niet voor terugschrikken om, eenmaal gereinigd, zich opnieuw in het slijk te wentelen, om daardoor de zuiverheid van deze bron, voorzoveel in hen is, in verwarring te brengen en te verontreinigen? "Ik heb mijn voeten gewassen," zegt de gelovige ziel bij Salomo (Hoog. 5:3) "hoe zal ik ze weder bezoedelen?" Nu is het duidelijk, wie van beiden de vergeving der zonden goedkoop maakt, en de waardigheid der rechtvaardigheid meer veil stelt. Zij bazelen, dat God door hun nietige voldoeningen, dat is door drek, verzoend wordt; wij betuigen, dat de schuld der zonde te zwaar is, dan dat ze door zo lichte beuzelingen verzoend zou kunnen worden, en dat de belediging Gods te zwaar is, dan dat ze door deze nietswaardige voldoeningen zou kunnen worden kwijtgescholden; dat dit daarom het voorrecht is van Christus' bloed alleen. Zij zeggen, dat de rechtvaardigheid, indien ze ergens bezwijkt, kan vernieuwd en hersteld worden door de werken der voldoening; maar wij menen, dat ze te kostbaar is, dan dat tegen haar enige vergoeding der werken zou kunnen opwegen; dat men daarom, wil ze hersteld worden, tot de barmhartigheid Gods alleen de toevlucht moet nemen. Het overige, dat betrekking heeft op de vergeving der zonden, zoekt men in het volgende hoofdstuk.

4. Die Rechtfertigungslehre als Anreiz zum Sündigen?

Jetzt kommt aber die bei weitem unbegründetste Schmähung: wenn wir die unverdiente Vergebung der Sünden bezeugen, in der nach unserer Lehre die Gerechtigkeit ruht, so wirft man uns vor, damit reizten wir die Menschen zum Sündigen! Denn wir sagen ja, daß die Vergebung der Sünden zu köstlich ist, als daß sie mit irgendeinem Gut von unserer Seite aufgewogen werden könnte: wir vermöchten sie also nie und nimmer zu erlangen, wenn sie nicht umsonst geschähe! Nun ist sie - sagen wir weiter - für uns zwar umsonst, für Christus dagegen nicht eben so; denn er hat sie ja teuer bezahlt, nämlich mit seinem hochheiligen Blute, außer dem es kein Lösegeld gab, das wertvoll genug gewesen wäre, um dem Urteil Gottes Genüge zu leisten! Wenn man den Menschen diese Lehre Predigt, so werden sie damit daran erinnert, daß es nicht an ihnen liegt, wenn nicht jedesmal, wenn sie sündigen, aufs neue dieses hochheilige Blut vergossen wird! Außerdem sagen wir auch noch dies: unsere Schnödigkeit ist so groß, daß sie nur in dem Quell dieses unendlich reinen Blutes abgewaschen werden kann. Muß nun nicht der Mensch, welcher das hört, einen tieferen Abscheu vor der Sünde bekommen, als wenn man ihm sagt, er könne sie durch Abwaschung mit seinen guten Werken wieder loswerden? Und wenn solch ein Mensch irgendwie mit Gott zu tun hat, wie soll er dann nicht davor zurückschrecken, sich, nachdem er einmal gereinigt ist, aufs neue im Schlamm zu wälzen, um, soweit es bei ihm steht, die Reinheit dieser Quelle zu trüben und zu beschmutzen? „Ich habe meine Füße gewaschen“, spricht die gottesfürchtige Seele bei Salomo, „wie soll ich sie wieder besudeln?“ (Hoheslied 5,3). Jetzt ist es offenkundig, wer von uns beiden die Vergebung der Sünden mehr gemein macht und die Würde der Gerechtigkeit am schlimmsten schändet! Die Papisten schwatzen, sie könnten Gott mit ihren genugtuenden Werken, das heißt: mit ihrem Dreck, versöhnen. Wir dagegen behaupten, daß der Sündenschaden viel zu schlimm ist, als daß man ihn mit solch inhaltlosen Possen tilgen könnte, daß die Beleidigung, die wir Gott angetan haben, viel zu schwer ist, um auf Grund solcher nichtigen „genugtuenden Werke“ verziehen zu werden. Deshalb sagen wir: solche Tilgung der Schuld ist das alleinige Vorrecht des Blutes Christi! Die Papisten erklären, wir könnten die Gerechtigkeit, wo sie uns mangle, durch genugtuende Werke wieder aufrichten und erneuern. Wir dagegen halten sie für viel zu kostbar, als daß sie mit irgendeiner Ersatzleistung durch Werke aufgewogen werden könnte, und deshalb lehren wir, daß wir zur Wiederherstellung unserer Gerechtigkeit allein zu Gottes Barmherzigkeit unsere Zuflucht nehmen sollen. Das übrige, das mit der Vergebung der Sünden im Zusammenhang steht, muß man aus dem folgenden Kapitel entnehmen.

4. ’n Weerlegging van die beskuldiging dat Protestante mense aanpor om te sondig wanneer hulle onverdiende sondevergiffenis verkondig

Maar verreweg die ongegrondste klag teen ons is dat ons mense uitnooi om te sondig wanneer ons vrye vergiffenis van sondes verdedig, waarin geregtigheid volgens ons verklaring geleë is.⁴¹ Want ons sê dat die vrye vergiffenis van sondes soveel waarde het dat dit deur geen eie goeie werk van ons vereffen kan word nie, en daarom kan ons dit ook nooit bekom nie behalwe as dit ’n vrye gawe is. Verder sê ons dat dit wel vir ons ’n vrye gawe is maar nie vir Christus nie, omdat dit Hom so duur te staan gekom het, naamlik deur sy allerheiligste bloed. Hierbenewens was daar geen ander prys wat waardig genoeg was om aan God se oordeel betaal te word nie.⁴² Wanneer mense dit geleer word, word hulle vermaan dat dit nie anders kan as dat sy allerheiligste bloed so dikwels vergiet word as wat hulle sondig nie. Hierbenewens verklaar ons dat ons onreinheid so groot is dat dit nooit afgewas kan word nie behalwe deur die bron van hierdie allerreinste bloed. Moet mense wat hierdie stellings verneem, dan nie ’n groter afsku in die sonde kry as wanneer verklaar word dat hulle sondes deur die besprenkeling van hulle goeie werke weggevee word nie? En as hulle iets van God begryp, hoe sou hulle dan nie sidder om, wanneer hulle een maal rein gemaak is, weer eens in die modder te rol om die suiwerheid van hierdie bron sover dit binne hulle vermoë is, deurmekaar te krap en weer te bemors nie? “Ek het my voete gewas,” sê die gelowige by Salomo, “hoe kan ek dit weer vuil maak?”⁴³

Nou is dit duidelik watter een van die twee, ons of hulle, sondevergiffenis baie goedkoop maak en wie eerder die waardigheid van geregtigheid uitveil. Hulle raak die onsin kwyt dat God deur hulle waardelose voldoenings, dit is deur hulle drek, tevrede gestel word.⁴⁴ Ons voer aan dat ons sondeskuld te swaar is om deur sulke ligsinnige onsin versoen te word; dat die toorn van God te swaar is om deur sulke nikswerd voldoenings gestil te word en dat dit die voorreg slegs van die bloed van Christus alleen is om dit te doen. Hulle beweer dat as geregtigheid ooit 1020 iewers te kort skiet, dit weer deur werke van voldoening herstel en nuut gemaak word.⁴⁵ Ons reken dat dit te kosbaar is om met enige vergoeding van ons werke gelykgestel te word en dat ons ons toevlug daarom tot God se barmhartigheid alleen moet neem om hierdie geregtigheid te herstel. Verdere aspekte wat op sondevergiffenis betrekking het, moet in die volgende hoofstuk gesoek word.⁴⁶

4. Так что слишком бесстыдная клевета утверждать, будто мы склоняем людей ко греху, проповедуя даваемое даром прощение грехов, в котором мы видим истинную праведность. Ибо, говоря так, мы, напротив, придаём ей весьма большое значение, а именно утверждаем, что её невозможно сравнить с какими-либо нашими добрыми делами, и поэтому мы можем получить её только даром. Итак, мы утверждаем, что праведность даётся нам даром. Нам, но не Христу, которому она стоила очень дорого: Он купил её своею бесценной святою кровью, ибо не было никакой иной цены, которая могла бы удовлетворить Божий суд. Когда мы учим этому людей, то убеждаем их в том, что эта святая кровь проливается всякий раз, когда они грешат. Мы показываем им, что скверна греха столь велика, что не может быть смыта иначе, кроме как из этого единственного источника. Слушая это, разве не должны они более ужаснуться греху, нежели тогда, когда им говорят, что они могут очиститься от него какими-то добрыми делами? И если есть у них страх Божий, то разве не ужаснутся они при мысли снова свалиться в грязь после того, как были омыты, и тем самым замутить и загрязнить (насколько это в их силах) тот чистейший источник, в котором омыты? У Соломона верующая душа говорит: «Я вымыла ноги мои; как же мне марать их?» (Песн 5:3)

Теперь очевидно, кто на самом деле оскверняет прощение грехов и кто уничтожает достоинство праведности. Наши противники болтают, что Бога можно умиротворить неведомо какими ничтожными приношениями, которые не ценнее навоза и всякого сора [Флп 3:8]. Мы же говорим, что оскорбление, наносимое грехом, слишком тяжко для того, чтобы так легко получить прощение. И поэтому эта прерогатива и эта честь принадлежат исключительно крови Христовой. Они твердят, будто праведность, если она в чём-то повреждена, может быть восстановлена неким удовлетворением. Мы же говорим, что она слишком ценна, чтобы приобрести её с подобной лёгкостью, и поэтому для её восстановления мы должны прибегать исключительно к Божьему милосердию.