1. 320 QUUM in Adae persona perierit totum humanum genus nobis adeo nihil prodesset illa quam memoravimus originis praestantia et nobilitas¹, ut magis cedat in maiorem ignominiam, donec in Filii sui unigeniti persona Redemptor appareat Deus, qui homines peccato foedatos et corruptos pro suo opere non agnoscit. Ergo postquam excidimus a vita in mortem, inutilis esset tota illa Dei creatoris, de qua disseruimus, cognitio² nisi succederet etiam fides, Deum in Christo Patrem nobis proponens. Erat quidem hic genuinus ordo ut mundi fabrica nobis schola esset ad pietatem discendam: unde ad aeternam vitam et perfectam foelicitatem^a fieret transitus; sed post defectionem quocunque vertamus oculos, sursum et deorsum occurrit Dei maledictio, quae dum innoxias creaturas culpa nostra occupat et involvit^b, desperatione animas nostras obruat necesse est. Etsi enim multis adhuc modis paternum erga nos^c favorem extare vult Deus, ex mundi tamen conspectu patrem colligere non licet, ubi nos intus urget conscientia, ostenditque iustam in peccato abdicationis causam esse, ne pro filiis nos censeat Deus vel reputet. Accedit et socordia et ingratitudo: quia nec mentes nostrae, ut sunt excaecatae, quid verum sit cernunt: et, ut pravi sunt omnes sensus nostri, Deum maligne sua gloria fraudamus. Itaque veniendum ad illud Pauli, Quoniam in sapientia Dei non cognovit mundus per sapientiam Deum, placuit Deo per stultitiam praedicationis salvos facere credentes [1. Cor. 1. c. 21]. Sapientiam Dei appellat magnificum hoc theatrum caeli et terrae, innumeris miraculis refertum, ex cuius intuitu sapienter Deum cognoscere decebat: sed quia tam male illic profecimus, revocat nos ad fidem Christi, quae ob stultitiae speciem incredulis fastidio est. Quanquam ergo humano ingenio non respondet praedicatio crucis, humiliter tamen eam amplecti oportet, si ad Deum opificem nostrum et fictorem, a quo sumus alienati, redire cupimus, ut nobis iterum pater esse incipiat. Certe post lapsum primi hominis nulla ad salutem valuit Dei 321 cognitio absque Mediatore: quia non de sua tantum aetate loquitur Christus, sed omnia secula comprehendit, quum dicit hanc esse vitam aeternam, cognoscere Patrem verum unum Deum, et quem ille misit Iesum Christum [Iohan. 17. a. 3]. Quo foedior est eorum socordia, qui caelum profanis et incredulis quibuslibet patefaciunt, absque eius gratia¹ quem Scriptura passim docet unicam esse ianuam qua in salutem ingredimur². Quod siquis ad Evangelii promulgationem illud Christi dictum restringere velit, in promptu refutatio est, quia omnibus et seculis et Gentibus communis fuit ratio illa, non posse absque reconciliatione placere Deo, qui alienati sunt ab eo, et maledicti pronuntiantur ac filii irae. Huc adde quod respondit Christus mulieri Samaritanae, Vos adoratis quod nescitis: nos autem adoramus quod scimus: quia salus ex Iudaeis est [Iohan. 4. c. 22]. Quibus verbis et quaslibet Gentium religiones falsitatis damnat, et rationem assignat, quia soli electo populo fuerit promissus redemptor sub Lege; unde sequitur, nullum unquam Deo cultum placuisse nisi qui in Christum respiceret. Unde etiam affirmat Paulus Gentes omnes absque Deo fuisse, et spe vitae orbatas [Ephes. 2. c. 12]. Iam quum doceat Iohannes, vitam ab initio fuisse in Christo [Iohan. 1. a. 4], et ab ea excidisse totum mundum³, ad fontem illum redire necesse est; atque ideo Christus, quatenus est propitiator, se vitam esse asserit⁴. Et sane non ad alios quam Dei filios pertinet caelorum haereditas. Filiorum autem loco et ordine censeri minime consentaneum est qui non insiti sunt in corpus unigeniti Filii. Et clare testatur Iohannes, qui credunt in eius nomen, filios Dei fieri [Iohan. 1. b. 12]. Sed quia de fide in Christum ex professo disserere mihi nondum propositum est, in transcursu attigisse satis fuerit.

1. Puis que tout le genre humain est peri en Adam, toute nostre dignité et noblesse dont nous avons parlé, tellement ne nous profiteroit rien, que plustost elle nous tourneroit en une ignominie, sinon que Dieu nous apparust redempteur, comme il fait en la personne de son Fils unique: veu qu’il ne recognoit n’advoue pour son œuvre les hommes vitieux et abastar-dis. Parquoy depuis que nous sommes decheus de vie à mort, tout ce que nous pouvons cognoistre de Dieu, entant qu’il est nostre createur, nous seroit inutile, si la foy n’estoit conjointe, nous proposant Dieu pour Pere et Sauveur en Jesus Christ. C’estoit bien l’ordre naturel, que le bastiment du monde nous fust une escole pour estre enseignez à pieté, et par ce moyen nous conduire à la vie eternelle, et à la felicité parfaite à laquelle nous sommes créez: mais depuis la cheute et revolte d’Adam, quelque part que nous tournions les yeux, il ne nous apparoist haut ne bas que malediction: laquelle estant espandue sur toutes creatures, et tenant le ciel et la terre comme enveloppez, doit bien accabler nos ames d’horrible desespoir. Car combien que Dieu desploye encores en plusieurs sortes sa faveur paternelle, toutesfois par le regard du monde nous ne pouvons pas nous asseurer qu’il nous soit pere: pource que la conscience nous tient convaincus au dedans, et nous fait sentir qu’à cause du peché nous meritons d’estre rejettez de luy, et n’estre point tenus pour ses enfans. Il y a aussi la brutalité et ingratitude: pource que nos esprits, selon qu’ils sont aveuglez, ne regardent point à ce qui est vray: et selon que nous avons tous les sens pervertis, nous fraudons injustement Dieu de sa gloire. Parquoy il faut venir à ce que dit sainct Paul: d’autant que le monde n’a point sagement cogneu Dieu en la sagesse d’iceluy, qu’il a fallu que les croyans fussent sauvez par la follie de la predication (1 Cor. 1:21). Il appelle la sagesse de Dieu, ce theatre du ciel et de la terre tant riche et excellent, et garni de miracles infinis, pour nous faire cognoistre Dieu par son regard avec jugement et prudence: mais pource que nous y profitons si mal, il nous rappelle à la foy de Jesus Christ, laquelle ayant apparence de folie, est en desdain aux incredules. Combien donques que la predication de la croix ne plaise point à l’esprit humain, tant y a que si nous desirons de retourner à nostre createur, duquel nous sommes alienez, afin que derechef il recommence de nous estre pere, il nous faut embrasser ceste follie avec toute humilité. Et de fait, depuis la ruine d’Adam, nulle cognoissance de Dieu n’a peu profiter à salut sans mediateur: car Jesus Christ en disant que c’est la vie eternelle de cognoistre son Pere pour seul vray Dieu, et luy qui est envoyé, pour Christ (Jean 17:3): il n’applique pas le propos à son temps seulement, mais l’estend à tous aages. Dont la bestise d’aucuns est tant plus vilaine, lesquels ouvrent la porte de paradis à tous incredules et gens profanes, sans la grace de Jesus Christ: lequel toutesfois l’Escriture enseigne estre la seule porte pour nous faire entrer à salut. Si quelcun vouloit restreindre la sentence de Jesus Christ, que je vien d’amener, au temps que l’Evangile a esté publié, la refutation est toute preste: pource que ceste raison a esté commune à tous siecles et nations, que ceux qui sont alienez de Dieu ne lui peuvent plaire devant qu’estre reconciliez, et sont prononcez maudits et enfans d’ire. Il y a aussi la response de nostre Seigneur Jesus à la Samaritaine, Vous ne savez ce que vous adorez: nous savons ce que nous adorons, d’autant que le salut est des Juifs (Jean 4:22). Par lesquelles parolles il condamne toutes especes de religions que tenoyent les Payens, d’erreur et de fausseté: et assigne la raison, Pource que le Redempteur avoit esté promis sous la Loy au seul peuple eleu. Dont il s’ensuyt que nul service n’a jamais esté agreable à Dieu, sinon qu’il regardast en Jesus Christ. Et voila dont sainct Paul afferme que tous les Payens ont esté sans Dieu, et exclus de l’esperance de vie (Ephes. 2:12). Outreplus, veu que sainct Jean (Jean 1:4) enseigne que la vie a esté dés le commencement en Christ, et que tout le monde a esté retrenché d’icelle, il est necessaire de retourner à ceste source. Parquoy Jesus Christ se nomme vie, entant qu’il est propiciateur pour appaiser son Pere envers nous. D’autrepart l’heritage des cieux n’appartient qu’aux enfans de Dieu. Or ce n’est pas raison que ceux qui ne sont point incorporez au Fils unique soyent tenus d’un tel reng: comme sainct Jean testifie que ceux qui croyent en Jesus Christ ont ce titre et privilege, d’estre faits enfans de Dieu (Jean 1:12). Mais pource que mon intention n’est pas de traiter maintenant entierement de la foy, c’est assez d’en avoir touché ce mot comme en passant.

1. 305 The whole human race having perished in the person of Adam, our original excellence and dignity, which we have noticed, so far from being advantageous to us, only involves us in greater ignominy, till God, who does not acknowledge the pollution and corruption of man by sin to be his work, appears as a Redeemer in the person of his only begotten Son. Therefore, since we are fallen from life into death, all that knowledge of God as a Creator, of which we have been treating, would be useless, unless it were succeeded by faith exhibiting God to 306 us as a Father in Christ. This, indeed, was the genuine order of nature, that the fabric of the world should be a school in which we might learn piety, and thence be conducted to eternal life and perfect felicity. But since the fall, whithersoever we turn our eyes, the curse of God meets us on every side, which, whilst it seizes innocent creatures and involves them in our guilt, must necessarily overwhelm our souls with despair. For though God is pleased still to manifest his paternal kindness to us in various ways, yet we cannot, from a contemplation of the world, conclude that he is our Father, when our conscience disturbs us within, and convinces us that our sins afford a just reason why God should abandon us, and no longer esteem us as his children. We are also chargeable with stupidity and ingratitude; for our minds, being blinded, do not perceive the truth; and all our senses being corrupted, we wickedly defraud God of his glory. We must therefore subscribe to the declaration of Paul: “For after that in the wisdom of God, the world by wisdom knew not God, it pleased God by the foolishness of preaching to save them that believe.”⁷³⁷ What he denominates the wisdom of God, is this magnificent theatre of heaven and earth, which is replete with innumerable miracles, and from the contemplation of which we ought wisely to acquire the knowledge of God. But because we have made so little improvement in this way, he recalls us to the faith of Christ, which is despised by unbelievers on account of its apparent folly. Wherefore, though the preaching of the cross is not agreeable to human reason, we ought, nevertheless, to embrace it with all humility, if we desire to return to God our Creator, from whom we have been alienated, and to have him reassume the character of our Father. Since the fall of the first man, no knowledge of God, without the Mediator, has been available to salvation. For Christ speaks not of his own time only, but comprehends all ages, when he says that “this is life eternal, to know thee, the only true God, and Jesus Christ, whom thou hast sent.”⁷³⁸ And this aggravates the stupidity of those who set open the gate of heaven to all unbelievers and profane persons, without the grace of Christ, whom the Scripture universally represents as the only door of entrance into salvation. But if any man would restrict this declaration of Christ to the period of the first promulgation of the gospel, we are prepared with a refutation. For it has been a common opinion, in all ages and nations, that those who are alienated from God, and pronounced accursed, and children of wrath, cannot please him without a reconciliation. Here add the answer of Christ to the woman of Samaria: “Ye 307 worship ye know not what: we know what we worship; for salvation is of the Jews.”⁷³⁹ In these words he at once condemns all the religions of the Gentiles as false, and assigns a reason for it; because under the law the Redeemer was promised only to the chosen people; whence it follows that no worship has ever been acceptable to God, unless it had respect to Christ. Hence also Paul affirms that all the Gentiles were without God, and destitute of the hope of life.⁷⁴⁰ Now, as John teaches us that life was from the beginning in Christ, and that the whole world are fallen from it,⁷⁴¹ it is necessary to return to that fountain; and therefore Christ asserts himself to be the life, as he is the author of the propitiation. And, indeed, the celestial inheritance belongs exclusively to the children of God. But it is very unreasonable that they should be considered in the place and order of his children, who have not been engrafted into the body of his only begotten Son. And John plainly declares that “they who believe in his name become the sons of God.”⁷⁴² But as it is not my design in this place to treat professedly of faith in Christ, these cursory hints shall at present suffice.

1. The knowledge of God the Creator of no avail without faith in Christ the Redeemer. First reason. Second reason strengthened by the testimony of an Apostle. Conclusion. This doctrine entertained by the children of God in all ages from the beginning of the world. Error of throwing open heaven to the heathen, who know nothing of Christ. The pretexts for this refuted by passages of Scripture.

292 The whole human race having been undone in the person of Adam, the excellence and dignity of our origin, as already described, is so far from availing us, that it rather turns to our greater disgrace, until God, who does not acknowledge man when defiled and corrupted by sin as his own work, appear as a Redeemer in the person of his only begotten Son. Since our fall from life unto death, all that knowledge of God the Creator, of which we have discoursed, would be useless, were it not followed up by faith, holding forth God to us as a Father in Christ. The natural course undoubtedly was, that the fabric of the world should be a school in which we might learn piety, and from it pass to eternal life and perfect felicity. But after looking at the perfection beheld wherever we turn our eye, above and below, we are met by the divine malediction, which, while it involves innocent creatures in our fault, of necessity fills our own souls with despair. For although God is still pleased in many ways to manifest his paternal favour towards us, we cannot, from a mere survey of the world, infer that he is a Father. Conscience urging us within, and showing that sin is a just ground for our being forsaken, will not allow us to think that God accounts or treats us as sons. In addition 293to this are our sloth and ingratitude. Our minds are so blinded that they cannot perceive the truth, and all our senses are so corrupt that we wickedly rob God of his glory. Wherefore, we must conclude with Paul, “After that in the wisdom of God the world by wisdom knew not God, it pleased God by the foolishness of preaching to save them that believe,” (1 Cor. 1:21). By the “wisdom of God,” he designates this magnificent theatre of heaven and earth replenished with numberless wonders, the wise contemplation of which should have enabled us to know God. But this we do with little profit; and, therefore, he invites us to faith in Christ,—faith which, by a semblance of foolishness, disgusts the unbeliever. Therefore, although the preaching of the cross is not in accordance with human wisdom, we must, however, humbly embrace it if we would return to God our Maker, from whom we are estranged, that he may again become our Father. It is certain that after the fall of our first parent, no knowledge of God without a Mediator was effectual to salvation. Christ speaks not of his own age merely, but embraces all ages, when he says “This is life eternal that they might know thee the only true God, and Jesus Christ, whom thou hast sent,” (John 17:3). The more shameful therefore is the presumption of those who throw heaven open to the unbelieving and profane, in the absence of that grace which Scripture uniformly describes as the only door by which we enter into life. Should any confine our Saviour’s words to the period subsequent to the promulgation of the Gospel, the refutation is at hand; since on a ground common to all ages and nations, it is declared, that those who are estranged from God, and as such, are under the curse, the children of wrath, cannot be pleasing to God until they are reconciled. To this we may add the answer which our Saviour gave to the Samaritan woman “Ye worship ye know not what; we know what we worship: for salvation is of the Jews,” (John 4:22). By these words, he both charges every Gentile religion with falsehood, and assigns the reason—viz. that under the Law the Redeemer was promised to the chosen people only, and that, consequently, no worship was ever pleasing to God in which respect was not had to Christ. Hence also Paul affirms, that all the Gentiles were “without God,” and deprived of the hope of life. Now, since John teaches that there was life in Christ from the beginning, and that the whole world had lost it (John 1:4), it is necessary to return to that fountain; And, accordingly, Christ declares that inasmuch as he is a propitiator, he is life. And, indeed, the inheritance of heaven belongs to none but the sons of God (John 15:6). Now, it were most incongruous to give the place and rank of sons to any who have not been engrafted into the body of the only begotten Son. And John distinctly testifies that those become the sons of God who believe in his name. But as it is not my intention at present formally to discuss the subject of faith in Christ, it is enough to have thus touched on it in passing.

1. Daar het ganse menselijke geslacht in de persoon van Adam verloren is gegaan, is die voortreffelijkheid en adel van oorsprong, waarover we gesproken hebben, ons zo weinig tot voordeel, dat ze veeleer strekt tot grotere smaad, totdat God, die de door de zonde bezoedelde en verdorven mensen niet erkent als zijn werk, in de Persoon van zijn eniggeboren Zoon als Verlosser verschijnt. Nadat we dus van het leven tot de dood vervallen zijn, zou die ganse kennis van God de Schepper, waarover wij gehandeld hebben geen nut hebben, indien daar niet ook het geloof bij kwam, dat ons God voor ogen stelt als een Vader in Christus. Dit was wel de echte orde, dat de bouw der wereld ons tot een school zou zijn om de vroomheid te leren en dat we dan vandaar zouden komen tot het eeuwige leven en het volmaakte geluk. Maar na de afval ontmoeten we, waarheen we ook de ogen wenden, naar omhoog en naar omlaag, overal de vloek Gods, die, daar hij ook de onschuldige schepselen door onze schuld aangrijpt en omvat, onze zielen wel met wanhoop moet vervullen. Want ook al wil God, dat nog op vele manieren zijn vaderlijke gunst jegens ons blijkt, zo kunnen wij toch uit het beschouwen der wereld niet opmaken, dat Hij onze Vader is, wanneer het geweten ons in ons binnenste kwelt en aantoont, dat in de zonde een rechtmatige oorzaak gelegen is voor de verwerping, zodat God ons niet meer voor zijn kinderen houdt en rekent. Daar komt bij de bekrompenheid van geest en de ondankbaarheid; want ons verstand bemerkt, doordat het verblind is, de waarheid niet, en door de slechtheid van al onze zinnen, beroven wij God kwaadaardig van zijn heerlijkheid. Dus moet men komen tot wat Paulus zegt (1 Cor.1:21) "Nademaal in de wijsheid Gods, de wereld God niet heeft gekend door de wijsheid, zo heeft het Gode behaagd door de dwaasheid der prediking zalig te maken die geloven." De wijsheid Gods noemt hij dit prachtige schouwtoneel van hemel en aarde, vervuld met talloze wonderen, uit welks beschouwing wij God wijselijk hadden moeten leren kennen; maar omdat wij daarin zo slecht gevorderd zijn, roept hij ons terug tot het geloof van Christus, dat wegens de schijn der wijsheid de afkeer der ongelovigen wekt. Hoewel dus de prediking des Kruises niet beantwoordt aan het menselijk vernuft, moeten wij haar toch ootmoedig aanvaarden, als wij tot God, onze Schepper en Maker, van wie wij vervreemd zijn, begeren terug te keren, opdat Hij weder onze Vader beginne te zijn. Ongetwijfeld heeft na de val van de eerste mens geen kennis Gods kracht gehad ter zaligheid zonder de Middelaar; want niet alleen over zijn eigen tijd spreekt Christus, maar Hij neemt alle tijden tezamen, wanneer Hij zegt, dat dit het eeuwige leven is de Vader, de enige waarachtige God, te kennen en Jezus Christus, die Hij gezonden heeft (Joh. 17:3) En daarom is de onwetendheid van hen des te schandelijker, die de hemel openstellen voor alle ongewijden en ongelovigen, zonder de genade van Hem, die, gelijk de Schrift op vele plaatsen leert, de enige deur is, waardoor wij tot de zaligheid ingaan. En indien iemand dat woord van Christus wil beperken tot de tijd van de openbaring van het evangelie, dan ligt de weerlegging voor de hand; want in alle tijden en bij alle volkeren is dit de algemene opvatting geweest, dat zij, die van God vervreemd zijn en vervloekt worden genoemd en kinderen des toorns, God niet kunnen behagen zonder verzoening. Voeg hieraan toe, wat Christus antwoordt (Joh. 4:22) aan de Samaritaanse vrouw: "Gijlieden aanbidt, wat gij niet weet, wij aanbidden, wat wij weten: want de zaligheid is uit de Joden." In welke woorden Hij niet alleen alle godsdiensten der heidenen als vals veroordeelt, maar ook de reden daarvan aanwijst, namelijk omdat alleen aan het uitverkoren volk de Verlosser onder de wet toegezegd is. En daaruit volgt, dat nooit enige dienst God behaagd heeft, dan die zag op Christus. En daarom ook verklaart Paulus (Ef. 2:12) dat alle heidenen zonder God zijn geweest en beroofd van de hoop des levens. Daar verder Johannes (Joh. 1:4) leert, dat het leven van den beginne in Christus geweest is en dat de gehele wereld daarvan vervallen is, is het nodig tot die bronwel terug te keren. En daarom verklaart Christus, voorzover Hij de Verzoener is, dat Hij het leven is. En zeker komt niet aan de kinderen Gods de erfenis der hemelen toe. Het is echter allerminst geoorloofd als kinderen te rekenen hen, die niet ingelijfd zijn in het lichaam van de eniggeboren Zoon. En duidelijk betuigt Johannes, dat kinderen Gods worden zij, die in zijn naam geloven. Maar aangezien het nog niet mijn voornemen is om over het geloof in Christus opzettelijk te handelen, moge het voldoende zijn, dat ik dit terloops aangeroerd heb.

1. 200Dem gefallenen Menschen hilft nur der Mittler

So ist also das ganze Menschengeschlecht in Adam zugrunde gegangen. Und all jener ursprüngliche Vorrang und Adel, den wir erwähnten, würde uns rein gar nichts einbringen, ja nur noch schrecklicher unsere Schande offenbar machen, wofern nicht Gott, der die von der Sünde befleckten und verderbten Menschen nicht als sein Werk anerkennt, in der Gestalt seines eingeborenen Sohnes als der Erlöser erschienen wäre. Seitdem wir also vom Leben zum Tode übergegangen sind, würde uns all jene Erkenntnis Gottes als unseres Schöpfers, von der wir gesprochen haben, rein nichts mehr nützen, wenn nicht der Glaube hinzukäme, der uns Gott in Christus als unseren Vater vor Augen stellt! Die ursprüngliche Ordnung war es, daß das Gebäu der Welt für uns die Schule wäre, in der wir rechte Gottesfurcht lernten, um dann von da zum ewigen Leben und zu vollkommener Seligkeit überzugehen. Aber seit dem Abfall ist es anders: wohin wir auch blicken, allenthalben tritt uns Gottes Fluch entgegen; der trifft durch unsere Schuld gar die unschuldige Kreatur und zieht sie mit ins Verderben; so muß er notwendig unsere Seele in die Verzweiflung stürzen! Denn Gott läßt zwar noch immer auf vielerlei Weise seine väterliche Huld gegen uns merken; aber es ist doch aus dem Anschauen der Welt nicht möglich, zu erfassen, daß er der Vater ist; denn das Gewissen plagt uns innerlich und hält uns vor, daß die Sünde die gerechte Ursache dazu sei, daß Gott uns verstoße und uns nicht mehr als Kinder ansehe oder achte. Dazu kommt auch unsere Trägheit und Undankbarkeit; denn unser „Gemüt“ ist ja verblendet und vermag nicht zu erkennen, was wahr ist, auch sind ja alle unsere Sinne verderbt, und darum berauben wir Gott in boshafter Weise seiner Ehre. Wir müssen also zu dem Ausspruch des Paulus kommen: „Da die Welt in ihrer Weisheit Gott in seiner Weisheit nicht erkannte, so gefiel es Gott wohl, durch törichte Predigt selig zu machen die, so daran glauben“ (1. Kor. 1,21). Unter der Weisheit Gottes versteht Paulus das herrliche Bild Himmels und der Erde, wie es erfüllt ist mit unzählbaren Wundern, ein Bild, aus dessen Anschauen Gott hätte weislich erkannt werden sollen; aber weil wir ihn daran so wenig erkannt haben, so ruft uns der Apostel zum Glauben an Christus. Dieser Glaube ist freilich den Ungläubigen lächerlich, da er den Schein der Torheit an sich trägt. Obwohl also die Predigt vom Kreuze dem menschlichen Stolz nicht entspricht, müssen wir sie doch in Demut annehmen, wenn wir zu Gott, unserem Schöpfer und Wirker, von dem wir abgekommen sind, zurückkehren wollen, daß er wieder von neuem unser Vater sei! Denn nach dem Fall des ersten Menschen hat ganz sicher keine Erkenntnis Gottes etwas zum Heil gegolten ohne den Mittler. Christus redet ja nicht bloß von seiner Zeit, sondern umfaßt alle Jahrhunderte, wenn er spricht: „Das ist das ewige Leben, daß sie dich, der du allein wahrer Gott bist, erkennen, und den du gesandt hast, Jesum Christum“ (Joh. 17,3). Um so schnöder ist der Unverstand solcher Leute, die den Himmel allen Unfrommen und Ungläubigen öffnen, abseits von der Gnade Christi, der doch nach der Lehre der Schrift die einzige Pforte ist, durch die wir zum Heil gelangen können. Wollte aber jemand dieses Wort Jesu bloß auf die Ausbreitung des Evangeliums beziehen, so kann man ihn sofort widerlegen; denn allen Zeiten und Völkern war der Grundsatz bekannt, daß wir Menschen, da wir von Gott abgekommen sind und deshalb verfluchte und Kinder des Zorns heißen, nicht ohne Versöhnung Gott gefallen können. Auch muß man hierzu das Wort Jesu an das samaritanische Weib beachten: „Ihr betet an, was ihr nicht wißt, wir aber wissen, was wir anbeten; denn das Heil kommt von den Juden“ (Joh. 4,22). Mit diesen Worten erklärt er die Religionen aller 201 Völker für falsch, er gibt auch den Grund an: allein dem auserwählten Volke war im Gesetz der Erlöser verheißen. Daraus folgt, daß Gott nie an einer Gottesverehrung Gefallen gehabt hat, die nicht auf Christus ausgerichtet war. Daher behauptet ja auch Paulus, alle Völker seien ohne Gott gewesen und ohne Hoffnung auf das Leben (Eph. 2,12). Und wenn Johannes lehrt, wie das Leben im Anfang in Christus gewesen sei und doch die ganze Welt davon abgefallen sei, so müssen wir zu dieser Quelle zurückkehren. So nennt sich Christus ja auch selber das „Leben“ (Joh. 11,25; 14,6), weil er der Versöhner ist. Und zwar gehört das Erbe des Himmels nur den Kindern Gottes. Man kann aber unmöglich solchen Menschen die Stellung und den Stand der Kinder zusprechen, die nicht in den Leib des eingeborenen Sohnes eingefügt sind. Auch Johannes bezeugt das klar: die an seinen Namen glauben, die werden Gottes Kinder! (Joh. 1,12). Ich habe aber hier noch nicht vor, eigentlich über den Glauben an Christus zu reden, und so muß diese Berührung im Vorbeigehen vorerst genügen.

1. Die in sonde vervalle mens het ’n Middelaar nodig om hom met God te versoen.

467 Aangesien die hele mensdom in die persoon van Adam verlore gegaan het, sou die voortreflikheid en adel van ons oorsprong waarvan ons melding gemaak het,² geen voordeel vir ons ingehou het nie. Dit sou ons eerder tot groter skande strek, omdat God die mens wat deur sonde besmet en bedorwe is, nie as sy eie werk erken nie, totdat Hy as Verlosser in die Persoon van sy eniggebore Seun verskyn. Ons het dus van die lewe in die dood verval. Dan sou al die kennis van God, die Skepper, waaroor ons reeds gepraat het,³ nutteloos gewees het as dit nie was dat die geloof wat God die Vader in Christus vir ons aanbied, vir ons beskikbaar was nie. Dit was wel sy ware beskikking dat die gebou van die wêreld⁴ vir ons ’n skool sou wees waarin ons godsvrug kan leer, en dat ons van daar af ’n oorgang na die ewige lewe en volmaakte geluksaligheid sou verkry. Maar waarheen ons ook al na die val ons oë wend, na bo of na onder - orals doem God se vloek voor ons op. Terwyl dit onskuldige skepsels deur ons toedoen oorrompel en verstrik het, moet dit ons siele noodwendig in wanhoop verswelg. Want hoewel God sy vaderlike guns jeens ons nog op baie wyses wil toon, kan ons tog nie uit ’n aanskouing van die wêreld aflei dat Hy ons Vader is nie,⁵ wanneer ons gewete ons binneste aankla en bewys dat daar vir Hom in die sonde gegronde rede is om ons te verwerp en ons nie as sy kinders te reken of te beskou nie. Hierby kom ons onverstandigheid en ondankbaarheid. Met ons verstand kan ons immers nie sien wat die waarheid is nie - verblind soos ons is! En bedorwe soos wat ons sinne is, beroof ons God kwaadwillig van die heerlikheid wat Hom toekom.

Ons moet derhalwe by Paulus se verklaring kom: “Aangesien in die wysheid van God die wêreld deur die wysheid God nie geken het nie, het dit God behaag om deur die dwaasheid van die prediking dié wat 468  glo, te red”.⁶ Hy noem hierdie wonderbare skouburg van hemel en aarde die wysheid van God. Die skouburg is propvol ontelbare wonders waaruit ons God moes leer ken deur dit mec wysheid te aanskou.⁷ Omdat ons vordering daarin egter so sleg was, roep Hy ons op tot die geloof in Christus. As gevolg van die skyn van dwaasheid het die ongelowige egter ’n afkeer daarin. Hoewel die prediking van die kruis dus nie aan die mens se vernuf beantwoord nie, moet ons dit tog ootmoedig aanvaar as ons begeer om na God, ons Skepper en ons Maker, van wie ons vervreemd is, terug te keer, sodat Hy weer vir ons ’n Vader kan begin wees. In elk geval het geen kennis van God na die val van die eerste mens sonder die Middelaar krag gehad om die mens se saligheid te verkry nie. Christus praat immers nie net van sy eie tyd nie, maar Hy vat daarin alle eeue en tye saam wanneer Hy sê dat dit die ewige lewe is om die een God en waaragtige Vader te ken en Jesus Christus, wat Hy gestuur het.⁸

Daarom is die onverstandigheid van die mense wat die hemel sonder die genade van Christus vir al die onheiliges en ongelowiges oopstel,⁹ des te skandeliker omdat die Skrif oral leer dat Hy die enigste deur is waardeur ons tot ons saligheid kan toetree.¹⁰ As iemand die uitspraak van Christus tot die bekendmaking van die evangelie sou wou beperk, is die voor die hand liggende weerlegging daarvan dat dit op alle tye en volkere betrekking gehad het; dat dié wat van Hom vervreem is¹¹ en van wie verklaar word dat hulle vervloek en kinders van die toorn is,¹² God nie sonder versoening kan behaag nie. Hierby kom ook nog Christus se antwoord aan die Samaritaanse vrou, naamlik: “Julle aanbid wat julle nie ken nie, maar ons aanbid wat ons ken, want die saligheid is uit die Jode”.¹³ Met hierdie woorde verdoem Hy al die godsdienste van die heidene op grond van valsheid, en Hy voer as rede daarvoor aan dat die Verlosser onder die wet slegs aan sy uitverkore volk belowe is. Daaruit volg dat God nooit ’n welgevalle gehad het in enige diens wat nie op 469 Christus gerig was nie. Daarom bevestig Paulus ook dat al die heidene sonder God was en dat hulle van die hoop op die ewige lewe verstoke was.¹⁴

Aangesien Johannes leer dat die lewe van die begin af in Christus was¹⁵ en dat die hele wêreld daarvan afgewyk het,¹⁶ is dît nodig dat ons na daardie bron terugkeer. Daarom verklaar Christus dat Hy die lewe is in soverre as wat Hy ook ons Versoener is.¹⁷ Die erfdeel van die hemele kom in elk geval net die kinders van God toe.¹⁸ Om te reken dat die mense wat nie in die liggaam van die eniggebore Seun ingelyf is nie, ook die plek en rang van sy kinders het, is glad nie aanvaarbaar nie. Johannes getuig ook duidelik dat dié wat in sy Naam glo, kinders van God word.¹⁹ Maar omdat ek nie die voorneme het om nou al uitdruklik van die geloof in Christus te praat nie,²⁰ sal dit voldoende wees dat ek die onderwerp net terloops aangeroer het.

1. Поскольку в Адаме погиб весь человеческий род, то наши достоинства и благородное происхождение не только не могут принести нам никакой пользы, но, наоборот, они толкнули бы нас на крайнее падение, если бы Бог не явился нам как Искупитель. Он сделал это в лице своего единородного Сына, ибо не считал достойными своего дела людей, порочных и развращённых. Поэтому с тех пор как мы отпали от жизни в смерть, всё, что мы можем узнать о Боге как о нашем Спасителе, оказалось бы бесполезным, если бы, это знание не было соединено с верой, утверждающей для нас Бога как Отца и Спасителя в Иисусе Христе.

Было вполне естественно, что устроение мира стало для нас школой, дабы мы научились в ней благочестию и тем самым были приведены к вечной жизни и совершенному счастью, для которых мы созданы. Но с момента падения и мятежа Адама куда бы мы ни обращали свой взор, повсюду видим лишь проклятие, которое, распространившись на всё творение и отделив небеса от земли, должно повергнуть наши души в страшное отчаяние. И, хотя Бог всё ещё посылает нам всевозможные отеческие милости, мы, взирая на мир, не в силах убедить себя, что Он - наш Отец. Ибо совесть заставляет нас чувствовать, что своим грехом мы заслужили отпадение от Бога и более не являемся его детьми. Мы полны жестокости и неблагодарности, потому что наш ослеплённый ум не обращается к истине, а извращённые чувства крадут у Бога его славу. Поэтому следует прислушаться к словам св. Павла: «Когда мир своею мудростью не познал Бога в премудрости Божией, то благоугодно было Богу безумием проповеди спасти верующих» (1 Кор 1:21). Премудростью Божьей апостол называет театр неба и земли, богатый и изумительный, полный бесчисленных чудес, данным нам, чтобы мы познавали Бога, созерцая сей мир со вниманием и разумением. Но так как мы очень плохо использовали эту возможность, Бог призвал нас к вере в Иисуса Христа, которая похожа на безумие и потому презираема неверующими.

И как бы ни была неугодна человеческому роду проповедь Креста, но, если мы желаем возвратиться к нашему Творцу, от которого отчуждены, чтобы Он вновь сделался нашим Отцом, нам нужно принять это безумие с полным смирением. В самом деле, со времени падения Адама никакое богопознание не могло привести к спасению без Посредника. Слова Иисуса Христа о том, что вечная жизнь заключается в познании Отца как единственного истинного Бога и посланного Им Иисуса Христа (Ин 17:3), относятся не только к моменту, когда они были произнесены, но ко всем временам. И потому тем более порочна глупость людей, открывающих двери рая неверующим и язычникам, отрицающих необходимость милости Иисуса Христа, о котором Писание учит, что Он - единственная дверь, ведущая нас к спасению [Ин 10:9]. Впрочем, если кто-либо ограничивает приведённые мною слова Иисуса Христа эпохой написания Евангелия, то это легко опровергнуть: во все века всем народам было известно, что люди, отпавшие от Бога, не могут стать угодными Ему прежде, чем примирятся с Ним. До этого они - проклятые дети гнева. Можно кроме того добавить и ответ Господа самарянке: «Вы не знаете, чему кланяетесь; а мы знаем, чему кланяемся, ибо спасение от Иудеев» (Ин 4:22). Этими словами Он осуждает все религии, совращающие язычников на путь заблуждения и лжи, и указывает причину: Искупитель обетован во времена Закона одному избранному народу. Отсюда следует, что никакое служение никогда не было угодно Богу, если в нём не почитали Иисуса Христа. Св. Павел с полным основанием утверждает, что никто из язычников не имел Бога и надежды на жизнь (Эф 2:12).

Более того, поскольку жизнь, как учит св. Иоанн, с самого начала была во Христе, но мир оказался отчуждён от неё, необходимо вернуться к её источнику. Вот почему Иисус Христос, призванный примирить с нами Отца, называет Себя жизнью. С другой стороны, небесное наследие принадлежит только чадам Божьим. Поэтому нет оснований, чтобы те, кто не соединён с единородным Сыном, удостаивались этого звания. Св. Иоанн свидетельствует, что оно принадлежит верующим в Иисуса Христа (Ин 1:4 сл.). Я не намереваюсь сейчас детально рассуждать о вере, поэтому достаточно упомянуть об этом как бы мимоходом.

2. Ac proinde veteri populo nunquam se Deus ostendit propitium, nec spem gratiae unquam fecit absque Mediatore. Omitto sacrificia Legis, quibus palam et aperte edocti fuerunt fideles, non alibi quam in expiatione quae a solo Christo peracta est, quaerendam salutem esse. Hoc tantum dico, beatum et foelicem Ecclesiae statum semper in Christi persona fuisse fundatum. Nam etsi Deus totam Abrahae sobolem in foedere suo complexus est, prudenter tamen ratiocinatur Paulus, Christum 322 proprie esse semen illud in quo benedicendae erant omnes Gentes [Galat. 3. c. 16]: quando scimus non omnes qui secundum carnem ex eo geniti sunt, reputatos fuisse in semine. Nam ut de Ismaele et aliis taceam, qui factum est ut ex duobus filiis Isaac, nempe Esau et Iacob fratribus geminis, quum adhuc in utero matris coniuncti essent, uno electo alter repudiaretur¹? Imo qui factum est ut primogenito reiecto, minor natu solus gradum tenuerit? Unde etiam contigit ut maior pars abdicaretur? Patet igitur in uno praecipue capite censeri Abrahae semen: nec salutem promissam constare donec ad Christum ventum fuerit, cuius officium est quae dissipata erant colligere. Prima itaque electi populi adoptio a gratia Mediatoris pendebat. Quod etsi non adeo claris verbis exprimitur apud Mosen, vulgo tamen piis omnibus fuisse notum satis apparet. Nam antequam Rex in populo creatus esset, iam Hanna Samuelis mater de piorum^a foelicitate disserens, in suo cantico sic loquitur, Dabit robur Regi suo Deus, et exaltabit cornu Messiae sui [1. Sam. 2. b. 10]. Quibus verbis intelligit Deum Ecclesiae suae benedicturum. Cui etiam respondet oraculum^b quod paulo post subiicitur, Ambulabit Sacerdos quem constituam coram Christo meo². Nec vero dubium est quin caelestis Pater in Davide eiusque posteris conspici voluerit vivam Christi imaginem. Ideo pios ad Dei timorem hortari volens, iubet osculari Filium^c [Psal. 2. c. 12]: cui scilicet haec Evangelii sententia respondet, qui non honorat Filium, non honorat Patrem [Iohan. 5. d. 23]. Itaque licet decem tribuum defectione collapsum fuerit regnum, foedus tamen quod pepigerat Deus in Davide et eius successoribus, stare oportuit, sicut et per Prophetas loquutus est, Non scindam prorsus regnum propter David servum meum et propter Ierusalem quam elegi: sed filio tuo restabit tribus una; ubi secundo et tertio idem repetitur [1. Reg. 11. b. 12³. f. 34]. Diserte etiam adscribitur, Affligam semen Davidis: sed non cunctis diebus [Ibidem g. 39]. Aliquo postea temporis intervallo dictum est, Propter David servum suum dedit lucernam Deus in Ierusalem, ut suscitaret ei filium, et salvam tueretur Ierusalem [1. Reg. 15. a. 4], Iam quum res ad interitum vergerent, rursus dictum fuit, Noluit Deus dispergere Iehudah propter David servum suum, quia loquutus erat ut daret ei lucernam et filiis eius in perpetuum [1. Reg. 11. f. 34]⁴. Huc redit summa, praeteritis omnibus aliis, 323 Davidem unum fuisse electum, in quo beneplacitum Dei resideret: sicuti dicitur alibi, Repulit tabernaculum Silo, et tabernaculum Ioseph, et tribum Ephraim non elegit [Psal. 78. f. 60. f. 67]: sed elegit tribum Iehudah, montem Sion quem dilexit¹: Elegit servum suum David, ut pasceret Iacob populum suum, haereditatem suam Israel². Denique sic Ecclesiam suam servare voluit Deus, ut eius incolumitas^a et salus a capite illo penderet. Ideoque exclamat David, Iehovah fortitudo populi sui, robur salutum Christi sui [Psal. 28. c. 8]. Et mox precationem addit, Serva populum tuum, et benedic haereditati tuae³: significans Ecclesiae statum individuo nexu cum Christi imperio coniunctum esse. Eodem sensu alibi, Serva Iehovah, Rex exaudiat nos quo die invocabimus [Psal. 20. b. 10]. Quibus verbis aperte docet, fideles non alia fiducia confugisse ad Dei opem, nisi quia delitescebant sub Regis praesidio, quod ex alio Psalmo colligitur, Serva Iehovah, benedictus qui venit in nomine Iehovae [Psal. 118. d. 25. 26]: ubi satis constat revocari ad Christum fideles, ut se Dei manu salvos fore sperent. Eodem respicit alia precatio, ubi tota Ecclesia Dei misericordiam implorat, Sit manus tua super virum dexterae tuae, super filium hominis quem conservasti (vel aptasti) tibi [Psal. 80. d. 18]. Nam etsi populi totius dissipationem deplorat author Psalmi, tamen instaurationem flagitat in solo capite. Ubi autem populo in exilium abducto, vastata terra, et rebus in speciem perditis, Ecclesiae cladem luget Ieremias, praecipue regni interitu spem fidelibus praecisam esse queritur. Christus, inquit, spiritus oris nostri captus est in peccatis nostris, cui diximus, In umbra tua vivemus inter Gentes [Thre. 4. d. 20]. Hinc iam satis liquet, quia non potest Deus propitius humano generi esse absque Mediatore, sanctis Patribus sub Lege Christum semper fuisse obiectum, ad quem fidem suam dirigerent.

2. Quoy qu’il en soit, Dieu ne s’est jamais monstré propice aux Peres anciens, et ne leur a donné nulle esperance de grace, sans leur proposer un mediateur. Je laisse à parler des sacrifices de la Loy, par lesquels les fideles ont esté ouvertement enseignez, qu’ils ne devoyent chercher salut, sinon en la satisfaction qui a esté accomplie en Jesus Christ: seulement je di en somme, que la felicité que Dieu a promise de tout temps à son Eglise a esté fondée en la personne de Jesus Christ. Car combien que Dieu ait comprins toute la race d’Abraham en son alliance, toutesfois sainct Paul a bonne raison de conclurre, que ceste semence en laquelle toutes gens devoyent estre benites, à parler proprement, est Christ (Galat. 3:16): veu que nous savons que plusieurs ont esté engendrez d’Abraham selon la chair, lesquels ne sont point reputez de sa lignée. Car encores que nous laissions Ismael et beaucoup d’autres, dont est-il advenu que des deux fils jumeaux d’Isaac, assavoir Esau et Jacob, du temps qu’ils estoyent encores unis au ventre de la mere, l’un a esté rejetté, et l’autre eleu? Mesmes dont est-il advenu que l’aisné ait esté rebouté, et que le second ait tenu son lieu? Finalement, dont est-il advenu que la plus grand’ part du peuple ait esté retrenchée comme bastarde? Il est donc notoire que la race d’Abraham prend son tiltre du chef; et que le salut promis n’a point d’arrest jusques à ce qu’on vienne à Christ, duquel l’office est de recueillir ce qui estoit dissipé: dont il s’ensuyt que la premiere adoption du peuple eleu dependoit de la grace du mediateur. Or combien que ceci ne soit pas du tout si clairement exprimé en Moyse: toutesfois il est certain qu’il a esté cogneu en general de tous fideles. Car devant qu’il y eust Roy creé au peuple, desja Anne la mere de Samuel parlant de la felicité de l’Eglise, dit en son cantique: Le Seigneur donnera force à son Roy, et exaltera la corne de son Christ (1 Sam. 2:10). Par lesquelles parolles elle entend que Dieu benira son Eglise. A quoy aussi s’accorde la prophetie donnée à Ely, qui est mise un peu apres: assavoir, Le Sacrificateur que j’establiray cheminera devant mon Christ (1 Sam. 2:35). Et n’y a doute que le Pere celeste n’ait voulu pourtraire une image vive de Jesus Christ en la personne de David et de ses successeurs. Parquoy, luy voulant exhorter les fideles à la crainte de Dieu, commande qu’on baise le Fils pour luy faire hommage. A quoy respond ceste sentence de l’Evangile, Qui n’honnore point le Fils, n’honnore point le Pere (Ps. 2:12; Jean 5:23). Parquoy combien que par la revolte des dix lignées le regne de David ait esté fort abattu, toutesfois l’alliance que Dieu avoit faite avec luy et ses successeurs est tousjours demourée: comme il en a parié par ses Prophetes: Je ne raseray point du tout ce royaume à cause de David mon serviteur, et de Jerusalem que j’ay eleue: mais il demourera une lignée à ton fils (1 Rois 11:12, 34, 39). Ce propos est reiteré et deux et trois fois: et notamment ce mot est adjousté, J’affligeray la semence de David, mais non pas à tousjours. Quelque temps apres il est dit que Dieu avoit laissé une lampe en Jerusalem pour l’amour de David son serviteur, afin de luy susciter semence, et de garder Jerusalem (1 Rois 15:4). Mesmes comme les choses tendoyent à ruyne et extreme confusion, derechef il fut dit (2 Rois 8:19), que Dieu n’avoit point voulu espardre la lignée de Juda à cause de David son serviteur, auquel il avoit promis de donner une lampe, et à ses enfans à perpetuité. La somme de ce propos revient là, que Dieu a eleu David seul pour faire reposer en luy sa faveur et amour: comme il est dit en l’autre passage, Il a rebouté le tabernacle de Silo et de Joseph, et n’a pas eleu la lignée d’Ephraim, mais celle de Juda, et la montagne de Sion qu’il a aymée. Il a eleu son serviteur David, pour paistre son peuple et son heritage d’Israel (Ps. 78:60, 67, 70, 71). Bref, Dieu a tellement voulu maintenir son Eglise, que l’estat, bon heur, et salut d’icelle dependoit de ce chef. Et pourtant David s’escrie, L’Eternel est la force de son peuple, et la vertu du salut de son Christ (Ps. 28:8). Puis il adjouste une priere: Sauve ton peuple, et beni ton heritage: signifiant par ces mots, que tout le bien de l’Eglise est uni d’un licn inseparable avec la superiorité et empire de Jesus Christ. Suyvant ceste raison il dit aussi ailleurs, O Dieu, sauve! que le Roy nous exauce au jour que nous prierons (Ps. 20:10). Car il enseigne clairement que les fideles n’ont jamais eu leur recours à l’aide de Dieu en autre fiance, que pource qu’ils estoyent cachez sous la protection du Roy. Ce que nous pouvons recueillir par l’autre Pseaume: O Dieu, sauve! benit soit celuy qui vient au nom de l’Eternel (Ps. 118:25, 26); où on voit que les fideles se sont adressez à Jesus Christ, pour esperer d’estre garantis sous la main de Dieu. Auquel but regarde aussi l’autre priere, où toute l’Eglise implore la misericorde de Dieu: O Dieu, que ta main soit sur l’homme de ta dextre, sur le Fils de l’homme que tu as approprié à ton service (Ps. 80:18). Car combien que l’autheur du Pseaume se lamente de la dissipation de tout le peuple, il en demande toutesfois la restauration par le moyen du seul chef. Et quand Jeremie, apres que le peuple a esté transporté en pays estrange, la terre gastée et saccagée, pleure et gemist sur la calamité de l’Eglise: sur tout il fait mention de la desolation du regne, pource qu’en icelle l’esperance des fideles estoit comme coupée: Le Christ, dit-il, qui estoit l’esprit de nostre bouche, a esté prins à cause de nos pechez, voire celuy auquel nous disions, Nous vivrons sous ton ombre entre les peuples (Lament 4:20). Par ceci il est assez liquide, pource que Dieu ne peut estre propice au genre humain sans quelque mediateur, qu’il a tousjours mis au devant sous la Loy Jesus Christ, afin que les Peres y adressassent leur foy.

2. Therefore God never showed himself propitious to his ancient people, nor afforded them any hope of his favour, without a Mediator. I forbear to speak of the legal sacrifices, by which the faithful were plainly and publicly instructed that salvation was to be sought solely in that expiation, which has been accomplished by Christ alone. I only assert, that the happiness of the Church has always been founded on the person of Christ. For though God comprehended in his covenant all the posterity of Abraham, yet Paul judiciously reasons, that Christ is in reality that Seed in whom all the nations were to be blessed;⁷⁴³ since we know that the natural descendants of that patriarch were not reckoned as his seed. For, to say nothing of Ishmael and others, what was the cause, that of the two sons of Isaac, the twin-brothers Esau and Jacob, even when they were yet unborn, one should be chosen and the other rejected? How came it to pass that the first-born was rejected, and that the younger obtained his birthright? How came the majority of the people to be disinherited? It is evident, therefore, that the seed of Abraham is reckoned principally in one person, and that the promised salvation was not manifested till the coming of Christ, whose office it is to collect what had been scattered abroad. The first adoption, therefore, of the chosen people, depended on the grace of the Mediator; which, though it is not so plainly expressed by 308 Moses, yet appears to have been generally well known to all the pious. For before the appointment of any king in the nation, Hannah, the mother of Samuel, speaking of the felicity of the faithful, thus expressed herself in her song: “The Lord shall give strength unto his king, and exalt the horn of his anointed.”⁷⁴⁴ Her meaning in these words is, that God will bless his Church. And to this agrees the oracle, which is soon after introduced: “I will raise me up a faithful priest, and he shall walk before mine anointed.” And there is no doubt that it was the design of the heavenly Father to exhibit in David and his posterity a lively image of Christ. With a design to exhort the pious, therefore, to the fear of God, he enjoins them to “kiss the Son;”⁷⁴⁵ which agrees with this declaration of the gospel: “He that honoureth not the Son honoureth not the Father.”⁷⁴⁶ Therefore, though the kingdom was weakened by the revolt of the ten tribes, yet the covenant, which God had made with David and his successors, could not but stand, as he also declared by the Prophets: “I will not rend away all the kingdom, but will give one tribe to thy son, for David my servant's sake, and for Jerusalem's sake which I have chosen.”⁷⁴⁷ This is repeated again and again. It is also expressly added, “I will for this afflict the seed of David, but not for ever.”⁷⁴⁸ At a little distance of time it is said, “For David's sake did the Lord his God give him a lamp in Jerusalem, to set up his son after him, and to establish Jerusalem.”⁷⁴⁹ Even when the state was come to the verge of ruin, it was again said, “The Lord would not destroy Judah, for David his servant's sake, as he promised him to give him alway a light, and to his children.”⁷⁵⁰ The sum of the whole is this—that David alone was chosen, to the rejection of all others, as the perpetual object of the Divine favour; as it is said, in another place, “He forsook the tabernacle of Shiloh; he refused the tabernacle of Joseph, and chose not the tribe of Ephraim; but chose the tribe of Judah, the mount Zion, which he loved. He chose David also his servant, to feed Jacob his people, and Israel his inheritance.”⁷⁵¹ Finally, it pleased God to preserve his Church in such a way, that its security and salvation should depend on that head. David therefore exclaims, “The Lord is their strength, and he is the saving strength of his anointed;”⁷⁵² and immediately adds this petition: “Save thy people, and bless thine inheritance;” signifying that the state of the Church is inseparably connected with the government of Christ. In the same sense he elsewhere says, “Save, Lord; let the king hear us when 309 we call.”⁷⁵³ In these words he clearly teaches us that the faithful resort to God for assistance, with no other confidence than because they are sheltered under the protection of the king. This is to be inferred from another psalm: “Save, O Lord! Blessed be he that cometh in the name of the Lord;”⁷⁵⁴ where it is sufficiently evident that the faithful are invited to Christ, that they may hope to be saved by the power of God. The same thing is alluded to in another prayer, where the whole Church implores the mercy of God: “Let thy hand be upon the man of thy right hand, upon the Son of man whom thou madest strong for thyself.”⁷⁵⁵ For though the author of the psalm deplores the dissipation of all the people, yet he ardently prays for their restoration in their head alone. But when Jeremiah, after the people were driven into exile, the land laid waste, and all things apparently ruined, bewails the miseries of the Church, he principally laments that by the subversion of the kingdom, the hope of the faithful was cut off. “The breath of our nostrils, the anointed of the Lord, was taken in their pits, of whom we said, Under his shadow we shall live among the heathen.”⁷⁵⁶ Hence it is sufficiently evident, that since God cannot be propitious to mankind but through the Mediator, Christ was always exhibited to the holy fathers under the law, as the object to which they should direct their faith.

2. God never was propitious to the ancient Israelites without Christ the Mediator. First reason founded on the institution of sacrifice. Second reason founded on the calling of Abraham. Third reason founded on the elevation of David’s family to regal dignity, and confirmed by striking passages of Scripture.

Hence it is that God never showed himself propitious to his ancient people, nor gave them any hope of grace without a Mediator. I say nothing of the sacrifices of the Law, by which believers were plainly and openly taught that salvation was not to be found anywhere but in the expiation which Christ alone completed. All I maintain is that the prosperous and happy state of the Church was always founded in the person of Christ. For although God embraced the whole posterity of Abraham in his covenant, yet Paul properly argues (Gal. 3:16), that Christ was truly the seed in which all the nations of the earth were to be blessed, since we know that all who were born of Abraham, according to the flesh, were not accounted the seed. To omit Ishmael and others, how came it that of the two sons of Isaac, the twin brothers, Esau and Jacob, while yet in the womb, the one was chosen and the other rejected? Nay, how came it that the first-born was rejected, and the younger alone admitted? Moreover, how happens it that the majority are rejected? It is plain, therefore, that the seed of Abraham is considered chiefly in one head, and that the promised salvation is not attained without coming to Christ, whose office it is to gather together those which were scattered abroad. Thus the primary adoption of the chosen people depended on the grace of the Mediator. Although it is not expressed in very distinct terms in Moses, it, however, appears to have been commonly known to all the godly. For before a king was appointed over the Israelites, Hannah, the mother of Samuel, describing the happiness of the righteous, speaks thus in her song, “He shall give strength unto his king, and exalt the horn of his anointed;” meaning by these words, that God would bless his Church. To this corresponds the prediction, which is afterwards added, “I will raise me up a faithful priest, and he shall walk before mine anointed for ever,” (1 Sam. 2:10, 35). And there can be no doubt that our heavenly Father intended that a living image of Christ should be seen in David and his posterity. Accordingly, exhorting the righteous to fear Him, he bids them “Kiss the Son,” (Psalm 2:12). Corresponding to this is the passage in the Gospel, “He that honoureth not the Son, honoureth not the Father,” (John 5:23). Therefore, though the kingdom was broken up by the revolt of the ten tribes, yet the covenant which God had made in David and his successors behaved to stand,as is also declared by his Prophets, “Howbeit I will not take the whole kingdom out of his hand: but I will make him prince all the days of his life for David my servant’s sake,” (1 Kings 11:34). The same thing is repeated a second and third time. It is also expressly said, “I will for this afflict the seed of David, but not for ever,” (1 Kings 11:39). Some time afterwards it was said, “Nevertheless, for David’s sake did the Lord his God give him a lamp in Jerusalem, to set up his son after him, and to establish Jerusalem,” (1 Kings 15:4). And when matters were bordering on destruction, it was again said, “Yet the Lord would 295not destroy Judah for David his servant’s sake, as he had promised to give him alway a light, and to his children,” (2 Kings 8:19).

The sum of the whole comes to this—David, all others being excluded, was chosen to be the person in whom the good pleasure of the Lord should dwell; as it is said elsewhere, “He forsook the tabernacle of Shiloh;” “Moreover, he refused the tabernacle of Joseph, and chose not the tribe of Ephraim;” “But chose the tribe of Judah, the mount Zion which he loved;” “He chose David also his servant, and took him from the sheep folds: from following the ewes great with young he brought him to feed Jacob his people, and Israel his inheritance,” (Ps. 78:60, 67, 70, 71). In fine, God, in thus preserving his Church, intended that its security and salvation should depend on Christ as its head. Accordingly, David exclaims, “The Lord is their strength, and he is the saving strength of his anointed;” and then prays “Save thy people, and bless thine inheritance;” intimating, that the safety of the Church was indissolubly connected with the government of Christ. In the same sense he elsewhere says, “Save, Lord: let the king hear us when we call,” (Ps. 20:9). These words plainly teach that believers, in applying for the help of God, had their sole confidence in this—that they were under the unseen government of the King. This may be inferred from another psalm, “Save now, I beseech thee O Lord: Blessed be he that cometh in the name of the Lord,” (Ps. 118:25, 26). Here it is obvious that believers are invited to Christ, in the assurance that they will be safe when entirely in his hand. To the same effect is another prayer, in which the whole Church implores the divine mercy “Let thy hand be upon the Man of thy right hand, upon the Son of man, whom thou madest strong (or best fitted) for thyself,” (Ps. 80:17). For though the author of the psalm laments the dispersion of the whole nations he prays for its revival in him who is sole Head. After the people were led away into captivity, the land laid waste, and matters to appearance desperate, Jeremiah,lamenting the calamity of the Church, especially complains, that by the destruction of the kingdom the hope of believers was cut off; “The breath of our nostrils, the anointed of the Lord, was taken in their pits, of whom we said, Under his shadow we shall live among the heathen,” (Lam. 4:20). From all this it is abundantly plain, that as the Lord cannot be propitious to the human race without a Mediator, Christ was always held forth to the holy Fathers under the Law as the object of their faith.

2. En daarom heeft God zich nooit aan het oude volk gunstig betoond noch ooit de hoop op genade geschonken zonder de Middelaar. Ik laat nu daar de offers der wet, waardoor de gelovigen openlijk en duidelijk geleerd is, dat de zaligheid nergens elders gezocht moet worden dan in de verzoening, die alleen door Christus volbracht is. Ik zeg slechts dit, dat de zalige en gelukkige staat der kerk altijd in de Persoon van Christus gegrondvest is geweest. Want ofschoon God het gehele nakroost van Abraham in zijn verbond begrepen heeft, redeneert toch Paulus verstandig (Gal. 3:16) zeggende, dat Christus eigenlijk dat zaad is, in hetwelk alle volkeren gezegend moesten worden; aangezien wij weten, dat niet allen, die naar het vlees uit hem geboren zijn, tot het zaad gerekend zijn. Want om over Ismaël en anderen te zwijgen, hoe is het gebeurd, dat van de twee zoons van Izak, de tweelingbroeders Ezau en Jacob, toen ze nog, in de schoot hunner moeder verenigd waren, de een uitverkoren en de ander verworpen werd? Ja hoe is het gebeurd, dat, terwijl de eerstgeborene verworpen is, de jongste alleen zijn plaats behouden heeft? Waardoor het ook gekomen is, dat het grootste deel verstoten werd? Het is dus duidelijk, dat Abrahams zaad voornamelijk in één hoofd gerekend wordt; en dat de beloofde zaligheid niet vast staat, totdat men tot Christus komt, wiens plicht het is te verzamelen, wat verstrooid was. Dus de eerste aanneming van het uitverkoren volk hing aan de genade van de Middelaar. En ofschoon dit niet met zo duidelijke woorden bij Mozes uitgedrukt staat, is het toch duidelijk genoeg, dat het algemeen aan alle vromen bekend geweest is. Want voordat een koning gekozen was onder het volk, sprak reeds Hanna, de moeder van Samuël, handelend over het geluk der vromen, in haar lofzang aldus (1 Sam. 2:10) "God zal zijn Koning sterkte geven en de hoorn zijns Gezalfden verhogen." Met welke woorden zij wil zeggen, dat God zijn kerk zal zegenen. En daarna beantwoordt de uitspraak, die een weinig verder toegevoegd wordt: "De priester, die ik aanstellen zal, zal wandelen voor het aangezicht mijns Gezalfden" (1 Sam. 2:35) Het is ook niet twijfelachtig, dat de hemelse Vader gewild heeft, dat in David en zijn nakomelingen een levend beeld van Christus zou gezien worden. Daarom, wanneer Hij de vromen tot de vreze Gods wil aansporen, beveelt Hij hun de Zoon te kussen (Ps. 2:12) en daarmee stemt deze uitspraak van het evangelie overeen: "Die de Zoon niet eert, eert de Vader niet" (Joh. 5:23) Ofschoon dus het koninkrijk ineengestort was door de afval der tien stammen, moest toch het verbond, dat God gesloten had in David en zijn opvolgers, in stand blijven, zoals Hij ook door de profeten gesproken heeft (1 Kon. 11:12,34,29) "Ik zal het koninkrijk niet geheel scheuren om mijns knechts Davids wil en om Jeruzalem, dat ik uitverkoren heb; maar voor uw zoon zal één stam blijven." En hetzelfde wordt daar tweemaal en driemaal herhaald. Uitdrukkelijk wordt er ook bijgeschreven: "ik zal het zaad Davids verootmoedigen, nochtans niet altijd." Enige tijd later werd gezegd: "Om Davids zijns knechts wil gaf God een lamp in Jeruzalem, dat Hij hem een zoon verwekte en Jeruzalem bevestigde" (1 Kon. 15:4) En toen de ondergang reeds naderde, werd weer gezegd (2 Kon. 8:19) "Doch de Here wilde Juda niet verderven om Davids zijns knechts wil, want Hij had gezegd, dat Hij hem en zijn zonen te allen tijde een lamp zou geven." Hier komt de hoofdzaak op neer, dat, met voorbijgaan van alle anderen, David alleen uitverkoren is, opdat in hem Gods welbehagen zou rusten; gelijk elders gezegd wordt (Ps. 78:60,67) "Hij heeft de tabernakel te Silo en de tent van Jozef verstoten, en de stam van Efraïm niet verkoren; maar Hij verkoos de stam van Juda, de berg Sion, die Hij liefhad; Hij verkoos zijn knecht David om Jacob, zijn volk, te weiden, en Israël, zijn erfenis." Eindelijk, God heeft zijn kerk zo willen bewaren, dat haar behoud en zaligheid aan dat Hoofd zou hangen. En daarom roept David uit (Ps. 28:8) "De Here is de sterkte zijns volks, de sterkheid der verlossingen zijns Gezalfden." En dan voegt hij de bede toe: "Behoed uw volk, en zegen uw erve," te kennen gevend dat de staat der kerk door een onverbrekelijke band met Christus' rijk verbonden is. In dezelfde zin zegt hij elders (Ps. 20:10) "O Here, behoud, die Koning verhore ons ten dage van ons roepen." Door die woorden leert hij duidelijk, dat de gelovigen door geen ander vertrouwen tot Gods hulp gevloden zijn, dan omdat zij schuilden onder de bescherming eens Konings, wat men kan opmaken uit een andere Psalm (Ps. 118:25,26) "Here, behoud, gezegend zij hij, die komt in de naam des Heren"; waar voldoende blijkt, dat de gelovigen geroepen worden tot Christus, opdat ze mogen hopen door Gods hand behouden te zullen worden. Op hetzelfde ziet ook een andere bede, waar de ganse kerk Gods barmhartigheid inroept (Ps. 80:18) "Uw hand zij over de man uwer rechterhand, over de mensen zoon, die Gij U bewaard (of bevestigd) hebt." Want ofschoon de psalmist de verstrooiing van het gehele volk beweent, bidt hij toch om de wederoprichting alleen in het Hoofd. En wanneer Jeremia treurt over de ondergang der kerk, toen het volk in ballingschap weggevoerd was, het land verwoest was en alles verloren scheen te zijn, dan klaagt hij voornamelijk, dat door de ondergang van het koninkrijk de hoop voor de gelovigen afgesneden is (Kla. 4:20) "De Gezalfde," zegt hij, "de adem van ons gelaat, is gevangen in onze zonden, tot wie wij zeiden: in uw schaduw zullen wij leven onder de heidenen." Hieruit nu is voldoende duidelijk, dat, aangezien God het menselijk geslacht niet genadig kan zijn zonder Middelaar, Christus de heilige vaderen onder de wet altijd is voorgesteld geweest om hun geloof naar Hem te richten.

2. Schon im Alten Bunde gab es keinen Glauben an den gnädigen Gott ohne den Mittler

Deswegen also hat sich Gott dem Volke des Alten Bundes nie gnädig gezeigt und ihm nie Hoffnung auf das Heil gemacht ohne den Mittler. Ich gehe hier nicht näher auf die vom Gesetz geforderten Opfer ein: da wurden ja die Gläubigen klar und deutlich darüber belehrt, daß das Heil nirgendwo anders zu suchen sei als in der Versöhnung, die ja einzig in Christo vollzogen worden ist! Ich will hier nur dies aussprechen: Seligkeit und Glück der Kirche sind stets auf die Person Christi begründet gewesen. So hat Gott gewiß die gesamte Nachkommenschaft des Abraham mit in seinen Bund aufgenommen; und doch zieht Paulus weislich die Folgerung: im eigentlichen Sinn sei Christus dieser „Same, in welchem sollten gesegnet sein alle Völker“ (Gal. 3,16). Denn wir wissen ja, daß nicht etwa alle, die dem Fleische nach von Abraham abstammen, zu dessen Samen gerechnet wurden. Ich will von Ismael und anderen schweigen. Aber wie ist es denn geschehen, daß von den beiden Söhnen des Isaak, nämlich den Zwillingsbrüdern Jakob und Esau, als sie noch im Mutterleibe beieinander waren, der eine erwählt und damit der andere verworfen wurde? Ja, wie ist es dazu gekommen, daß nach Verwerfung des Erstgeborenen nun allein der Jüngere in volle Rechte kam? Woher kam es, daß der größere Teil (des Volkes) verstoßen wurde? Da ist es doch klar, daß Abrahams Same nur in einem Haupte seine hohe Würde empfängt, und daß jenes verheißene Heil einzig und allein in Erfüllung gehen konnte, als Christus erschien, dessen Amt es ist, das Zerstreute zu sammeln! Es hing also die Annahme des erwählten Volkes von Anfang an von der Gnade des Mittlers ab. Dies wird zwar bei Mose nicht mit ganz klaren Worten ausgedrückt; aber es ist doch offenbar allen Frommen gemeinhin bekannt gewesen. Denn ehe überhaupt im Volke ein König eingesetzt war, sang Hanna, die Mutter Samuels, um die Seligkeit der Frommen zu beschreiben, in ihrem Liede: „Gott wird Macht geben seinem Könige, und erhöhen das Horn seines Gesalbten“ (1. Sam. 2,10). Darunter versteht sie, daß Gott seine Kirche segnen wird. Dem entspricht auch die kurz danach erwähnte Verheißung: „Ich will mir einen treuen Priester erwecken, daß er vor meinem Gesalbten wandele immerdar“ (1. Sam. 2,35). So wollte ohne Zweifel der himmlische Vater in David und seinen Nachfolgern das lebendige Bild Christi anschaulich machen. So gebietet er auch, um die Frommen zur Furcht Gottes zu ermuntern: „Küsset den Sohn“ (Ps. 2,12) — und dazu paßt die Stelle aus dem Evangelium: „Wer den Sohn nicht ehret, der ehret den Vater nicht“ (Joh. 5,23). So konnte zwar das Reich (Davids) durch den Abfall der zehn Stämme zusammenbrechen, aber der Bund, den Gott mit David und seinen Nachfolgern gemacht hatte, mußte bestehen bleiben. Deshalb heißt es bei dem Propheten: „Ich will nicht das ganze Reich abreißen um Davids, meines Knechts, willen, und um Jerusalems willen, die ich erwählet habe, sondern deinem Sohne wird ein Stamm übrigbleiben“ — eine Verheißung, die zwei- und dreimal wiederholt wird 202 (1. Kön. 11,13.34). Ausdrücklich wird hinzugesetzt: „Ich will den Samen Davids demütigen, doch nicht ewiglich“ (1. Kon. 11,39). Nach Ablauf einiger Zeit hören wir dann: „Um seines Knechtes David willen gab Gott ihm eine Leuchte zu Jerusalem, daß er seinen Sohn nach ihm erweckte und Jerusalem erhielt“ (1. Kön. 15,4). Selbst als die Ereignisse bereits dem Untergange zutrieben, hieß es wieder: „Es wollte Gott Juda nicht verderben um Davids, seines Knechtes willen, wie er ihm verheißen hatte, ihm zu geben eine Leuchte unter seinen Kindern ewiglich“ (2. Kön. 8,19). So findet alles darin seine Zusammenfassung: Vor allen anderen hat Gott allein den David erwählt, daß sein Wohlgefallen auf ihm ruhen sollte. So heißt es denn auch: „Er ließ fahren die Hütte zu Silo und verwarf die Hütte Joseph und erwählte nicht den Stamm Ephraim (Ps. 78,60.67), sondern erwählte den Stamm Juda, den Berg Zion, welchen er liebte (V. 68), er erwählte seinen Knecht David, daß er sein Volk weiden sollte und sein Erbe Israel“ (V. 70f.). Kurz, Gott wollte seine Kirche so erhalten, daß ihr Bestehen und ihr Heil einzig von jenem Haupte abhinge. So ruft David aus: „Der Herr ist seines Volkes Schutz, er ist der Heilshelm seines Gesalbten“ (Ps. 28,8; nicht Luthertext). Und dann bittet er: „Hilf deinem Volk und segne dein Erbe“ (Ps. 28,9), um zu zeigen, wie das Bestehen der Kirche durch ein unzerreißbares Band mit dem Reiche Christi (des Gesalbten) verbunden ist. Im gleichen Sinne sagt er an anderer Stelle: „Hilf, Herr, der König erhöre uns an dem Tage, da wir rufen“ (Ps. 20,10; Luthertext anders). Da lehrt er deutlich: wenn die Gläubigen zu Gottes Hilfe ihre Zuflucht nahmen, so kamen sie zu diesem Vertrauen nur dadurch, daß sie unter dem Schutze des Königs sich sicher wußten, wie auch ein anderer Psalm zeigt: „O Herr, hilf, ... Gelobet sei, der da kommt im Namen des Herrn!“ (Ps. 118,25.26). Daraus geht ja deutlich hervor, daß die Gläubigen zu Christus gerufen wurden, um die Hoffnung zu gewinnen, sie empfingen Hilfe durch Gottes Hand. Dahin führt auch ein anderes Gebet, in welchem die ganze Kirche Gott um Erbarmen anfleht: „Deine Hand schütze den Mann deiner Rechten, den Menschensohn, den du dir bereitet“ (Ps. 80,18; Luthertext anders). Der Verfasser dieses Psalms beklagt zwar die Zerstreuung des ganzen Volkes, aber er erbittet doch dessen Wiederherstellung allein durch sein Haupt. Und als dann das Volk in die Verbannung geführt, das Land verwüstet und alles offenbar zu Ende war, da beklagte Jeremia das Elend der Kirche und sprach es in dieser Klage aus, daß vor allem der Untergang des Königtums den Gläubigen alle Hoffnung abschneide. So sagt er: „Der Gesalbte, der der Geist unseres Mundes war, ist gefangen worden um unserer Sünden willen, er, zu dem wir sagten: In deinem Schatten werden wir leben unter den Völkern“ (Klagel. 4,20). Hier wird es nun vollends klar: Gott kann dem Menschengeschlecht nicht gnädig sein ohne den Mittler, und deshalb ist den heiligen Vätern unter dem Gesetz stets Christus vorgehalten worden, auf den sie ihren Glauben richten sollten.

2. Selfs in die ou Verbond het God sy volk sonder ’n Middelaar nie op sy genade laat hoop nie.

En soos God Hom nooit gunstig betoon het teenoor sy volk van ouds nie, het Hy eweneens nooit by hulle die hoop op genade sonder die Middelaar gewek nie. Ek laat die offers van die wet agterweë. Die gelowiges is openlik en duidelik daardeur geleer dat hulle hulle saligheid nie elders moet soek nie as net in die versoening wat alleen deur Christus volbring is. Ek sê slegs dat die gelukkige en salige staat van die kerk altyd in die Persoon van Christus gegrond was. Hoewel God die hele nageslag van Abraham in sy verbond ingesluit het,²¹ redeneer Paulus tog verstandig wanneer hy sê dat Christus eintlik die saad is waarin al die volke geseën sal wees,²² want ons weet dat nie almal wat na die vlees uit Hom gebore is, onder sy saad gereken is nie.²³ Want - om Ismael en ander nou maar te verswyg -, hoe het dit dan gebeur dat van die twee seuns van Isak, naamlik die tweelingbroers Esau en Jakob, die een uitverkies en die ander een verwerp is toe hulle nog in die moederskoot was?²⁴ Ja, hoe het dit gebeur dat die eersgebore seun 470 verwerp is en die jongere alleen die posisie beklee het? Hoe het dit gebeur dat die grootste deel weggewys is? Dit is dus duidelik dat Abraham se saad in die besonder onder een hoof gereken word. Dit is ook duidelik dat die beloofde saligheid nie tot stand kom voordat ons tot Christus kom nie, omdat dit sy amp is om die volk wat verstrooi was, te versamel. Die eerste aanneming van die uitverkore volk het dus van die genade van die Middelaar afgehang. En hoewel dit nie by Moses in soveel woorde uitgedruk word nie, is dit duidelik genoeg dat dit nogtans oor die algemeen aan al die godvrugtiges bekend was. Want voordat ’n koning onder die volk aangewys is, het Hanna, Samuel se moeder, in haar lofsang oor die geluksaligheid van die godvrugtiges melding gemaak en soos volg gepraat: “God sal sterkte gee aan sy koning en die horing van sy Gesalfde verhef’.²⁵ Met hierdie woorde gee sy te kenne dat God sy kerk sal seën. Die godspraak wat ’n rukkie later volg, stem daarmee ooreen: “Die priester wat Ek sal instel, sal voor my Gesalfde wandel”.²⁶ Daar kan inderdaad geen twyfel daaroor wees dat die hemelse Vader in Dawid en sy nageslag ’n lewende beeld van sy Gesalfde wou laat sien nie. Wanneer Hy daarom die godvrugtiges wil vermaan om God te vrees, gebied Hy hulle om sy Seun te kus.²⁷ Hierdie uitspraak van die evangelie stem trouens daarmee ooreen: “Wie die Seun nie eer nie, eer ook nie die Vader nie”.²⁸

Hoewel die koningskap as gevolg van die afval van die tien stamme in duie gestort het, moes die verbond wat God gesluit het, nogtans in Dawid en sy opvolgers bly bestaan, soos Hy ook deur die profete gespreek het: “Ek sal nie die hele koningskap afskeur nie ter wille van my kneg, Dawid, en ter wille van Jerusalem, wat Ek verkies het, maar vir jou Seun sal een stam oorbly”.²⁹ Dieselfde woorde word twee of drie keer herhaal. Daar staan ook uitdruklik geskrywe: “Ek sal die saad van Dawid verneder maar nie vir altyd nie”.³⁰ ’n Klein rukkie later word daar gesê: “Ter wille van Dawid, sy kneg, het God ’n lamp in Jerusalem gegee om vir hom ’n seun te verwek en Jerusalem veilig te hou”.³¹ Wanneer die sake van die ryk reeds op ondergang afstuur, word daar weer eens gesê: “Maar God wou Juda nie verstrooi nie ter wille van sy kneg Dawid omdat Hy gesê het dat Hy aan hom en aan sy seuns vir altyd ’n lamp sou gee”.³²

471  Dit kom kortliks hierop neer: al die ander is verbygegaan en Dawid alleen is uitverkies, omdat God se welbehae in hom gevestig sou wees. So word daar elders gesê: “Hy het die tabernakel in Silo en die tent van Josef verwerp en die stam van Efraim nie uitverkies nie; maar Hy het die stam van Juda uitverkies, die berg Sion, wat Hy liefgehad het. Hy het sy kneg, Dawid, uitverkies om Jakob, sy volk, op te pas en Israel, sy erfdeel”.³³

Kortom: dit was die wil van God om sy kerk so te bewaar dat die veiligheid en heil daarvan van Hom as Hoof afhanklik sou wees. Daarom roep Dawid uit: “Die Here is die sterkte van sy volk, die krag van die verlossing van sy Gesalfde.”³⁴ Weldra voeg hy ook die gebed by: “Bewaar u volk en seën u erfdeel”.³⁵ Daarmee gee hy te kenne dat die welstand van die kerk met ’n onverdeelbare band aan die heerskappy van Christus verbonde is. Met dieselfde betekenis sê Hy elders: “o Here, red ons! Mag die Koning ons verhoor op die dag waarop ons Hom aanroep”.³⁶ Met hierdie woorde leer Hy ons duidelik dat gelowiges met geen ander vertroue hulle toevlug tot die hulp van God geneem het nie as omdat hulle onder die Koning se beskerming kon skuil. Ons kan dit ook uit ’n ander psalm aflei: “Here, red ons; geseënd is Hy wat kom in die Naam van die Here”.³⁷ Daaruit blyk duidelik genoeg dat die gelowiges na Christus teruggeroep word sodat hulle kan hoop dat hulle deur die hand van God salig kan word. ’n Ander gebed het dieselfde strekking. Daar bid hy vir die hele kerk om die barmhartigheid van God: “Laat u hand wees oor die man van u regterhand, oor die menseseun wat U self bewaar het”.³⁸ Hoewel die Psalmdigter ween oor die verstrooiing van die hele volk, bid hy tog dat dit in die enigste Hoof daarvan herstel mag word. Wanneer die volk egter in ballingskap weggevoer, hulle land verwoes en alles skynbaar verlore is, treur Jeremia oor die teenspoed van die kerk, en hy kla in die besonder daaroor dat die gelowiges se hoop van hulle weggeneem is omdat die ryk ondergegaan het.³⁹ Hy sê: “Die asem van ons neus, die Gesalfde, is in ons sondes gevang. In u skadu sal ons onder die nasies lewe”.⁴⁰ 472  Hieruit blyk dit duidelik genoeg dat, omdat God die mensdom nie sonder die Middelaar kan begenadig nie, Christus altyd onder die wet aan die heilige aartsvaders voorgehou is om hulle geloof op Hom te rig.

2. Бог никогда не являлся древним и не дал им ни малейшей надежды на милость без Посредника. Я не говорю о жертвоприношениях согласно Закону. Через них верующие наглядным образом научались тому, что надо искать спасения только в умилостивлении, которое впоследствии совершилось в Иисусе Христе. Я говорю лишь, что процветание, искони обещанное Богом своей Церкви, было основано на личности Иисуса Христа. Ибо, хотя Бог заключил союз со всем родом Авраама [Быт 17:4], св. Павел имел основания полагать, что семя Авраамово, в котором благословятся все племена земные,- это, собственно говоря, Христос (Гал 3:16).

Мы знаем, что некоторые рождённые от Авраама по плоти не удостоились чести называться его потомством. Даже если оставить в стороне Измаила и многих других, как могло случиться, что из двоих сыновей-близнецов Исаака Исав был отвергнут, а Иаков избран ещё в утробе матери? Почему отвергнут был старший, а его место занял младший? И почему, наконец, было отсечено, подобно незаконнорожденным, большинство народа? Ясно, что род Авраама - это как бы глава, водитель и что обещанное спасение не наступит, пока дело не дойдёт до Христа, миссия которого - собрать расточенное. Отсюда следует, что первое усыновление избранного народа зависело от милости Посредника. Хотя у Моисея это не выражено с достаточной ясностью, тем не менее очевидно, что это было известно всем верующим. Ведь ещё до того как над народом был поставлен царь, мать Самуила Анна в своём хвалебном песнопении уже возвещает о благоденствии Церкви: «Господь... даст крепость царю Своему и вознесёт рог помазанника Своего» (1 Цар 2:10). В этих словах она подразумевает, что Бог благословит свою Церковь. С этим согласуется пророчество, услышанное несколько позднее Илием: «И поставлю Себе священника... он будет ходить пред помазанником Моим» (1 Цар 2:35).

В образе Давида наш Небесный Отец, несомненно, захотел написать живой лик Христа. Поэтому, чтобы вселить в верующих страх Божий, Он велит целовать Сына, дабы почтить Его (Пс 2:12). С этими словами перекликаются слова Евангелия: «Кто не чтит Сына, тот не чтит и Отца» (Ин 5:23). И хотя в результате восстания десяти колен царство Давида пало, союз, заключённый Богом с Давидом и его потомством, сохраняется, о чём и сказал Бог устами своих пророков: «А одно колено останется за ним ради раба Моего Давида и ради города Иерусалима, который Я избрал» (3 Цар 11:32). Это положение повторяется два или три раза, а потом следует важное дополнение: «И смирю Я род Давидов... но не на все дни» (3 Цар 11:39). Чуть позже сказано, что Бог оставил светильник в Иерусалиме из любви к Давиду, служителю своему, чтобы сохранить его потомство и укрепить Иерусалим (3 Цар 15:4). Но дело шло к полному расстройству и гибели; поэтому снова было возвещено, что Бог не желает гибели колену Иудину ради Давида, служителя своего, которому Он обещал дать светильник,- ему и детям его на все времена (4 Цар 8:19).

Смысл всего этого в том, что Бог избрал одного Давида, чтобы ниспослать ему милости и любовь, как и сказано в другом месте: «И отверг шатёр Иосифов, и колена Ефремова не избрал, а избрал колено Иудино, гору Сион, которую возлюбил... И избрал Давида, раба Своего... пасти народ Свой... и наследие Своё, Израиля» (Пс 77/78:67 сл.). Короче говоря, Бог настолько сильно желал укрепить свою Церковь, что поставил её благосостояние и спасение в зависимость от её Главы. Вот почему Давид восклицает: «Господь - крепость народа Своего и спасительная защита помазанника Своего» (Пс 27/28:8). И тут же прибавляет молитву: «Спаси народ Твой и благослови наследие Твоё!» Это означает, что всё достояние Церкви соединено неразрывной связью с Иисусом Христом, соединено его высшей властью и царствованием. По этой причине в другом месте Давид говорит: «Спаси царя и услышь нас, когда будем взывать к Тебе» (Пс 19/20:10). Он ясно учит, что верующие всегда прибегали к Богу лишь на том основании, что они находятся под защитой Царя. Этот мотив слышится и в другом псалме: «О, Господи, спаси же!.. Благословен грядущий во имя Господне» (Пс 117/118:25-26); очевидно, что верующие обращаются к Иисусу Христу, желая получить надежду на защиту под десницей Господней. Того же они ищут и в другой молитве, в которой вся Церковь просит о милости: «Да будет рука Твоя над мужем десницы Твоей, над сыном человеческим, которого Ты укрепил Себе» (Пс 79/80:18). Автор псалма, оплакивая рассеяние народа, просит о его воссоединении с помощью единого Главы.

И когда после того как народ был переселён в чужие земли, а страна разорена и опустошена, Иеремия оплакивает бедствия Церкви, то прежде всего он говорит о падении царства, вследствие чего верующие на время лишились надежды: «Дыхание жизни нашей помазанник Господень, пойман в ямы их, тот, о котором мы говорили: "под тенью его будем жить среди народов"» (Плач 4:20). Из всего этого становится достаточно ясно, что Бог не может быть благосклонен к человеческому роду без помощи Посредника, Иисуса Христа, которого Он во времена Закона постоянно ставил на первое место, чтобы отцы полагали в Нём свою веру.

3. Porro ubi rebus afflictis solatium promittitur, maxime ubi describitur Ecclesiae liberatio, fiduciae et spei vexillum in Christo ipso praefigitur, Egressus est Deus in salutem populi sui cum Messiah suo, inquit Habacuc [Habac. 3. c. 13]. Et quoties de instauratione Ecclesiae mentio fit apud Prophetas, populum revocant ad promissionem Davidi factam de regni perpetuitate. Nec mirum, quia nulla fuisset alioqui foederis stabilitas^b. Quo pertinet insigne illud responsum Iesaiae. Quum enim videret ab incredulo rege Achaz repudiari quod de solvenda 324 obsidione Hierosolymae et praesenti salute testatus fuerat, quasi ex abrupto transit ad Messiam, Ecce virgo concipiet ac pariet filium [Iesa. 7. c. 14], oblique significans quanvis Rex et populus sua pravitate reiicerent oblatam sibi promissionem acsi data opera incumberent ad labefactandam Dei fidem, non fore tamen irritum foedus quin suo tempore veniret Redemptor. Denique Prophetis omnibus curae fuit, ut Deum placabilem ostenderent, semper in medium proferre illud Davidis regnum unde pendebat et redemptio et aeterna salus. Sic Iesaias, Statuam vobiscum foedus, misericordias Davidis fideles; ecce testem dedi eum populis [Iesa. 55. a. 3]. Nempe quia in rebus perditis non aliter sperare poterant fideles, nisi teste illo interposito Deum sibi fore exorabilem. Eodem modo Ieremias ut desperatos erigat, Ecce (inquit) dies veniunt quibus suscitabo Davidis germen iustum, et tunc servabitur Iuda, et Israel tuto habitabit [Ierem. 23. a. 6]¹. Ezechiel autem, Suscitabo super oves meas pastorem unum, nempe Davidem servum meum. Ego Iehova illis in Deum ero, et servus meus David in pastorem: et percutiam cum iis foedus pacis [Ezec. 34. f. 23]². Item alibi, postquam de incredibili renovatione disseruit, Servus (inquit) meus David erit Rex eorum, et erit pastor unus super omnes, et foedus pacis aeternum percutiam cum ipsis [Ezech. 37. g. 25. 26]. Pauca ex multis delibo, quia tantum lectores volo admonitos, spem omnium piorum non alibi unquam fuisse repositam quam in Christo. Succinunt etiam alii omnes Prophetae, sicuti apud Oseam dicitur, Congregabuntur filii Iuda et filii Israel pariter, et ponent sibi caput unum [Oseae 1. d. 11]³; quod postea clarius explicat, Revertentur filii Israel, et inquirent Iehovam Deum suum et Davidem Regem suum [Oseae 3. b. 5]. Michaeas etiam, de populi reditu verba faciens, diserte exprimit, Transibit Rex ante ipsos, et Iehova in capite eorum [Mich. 2. d. 13]. Sic Amos populi renovationem^a promittere volens, Suscitabo (inquit) in die illa tabernaculum David quod collapsum est, et sepiam interruptiones, et subversiones erigam [Amos 9. c. 11]; nempe quia unicum illud erat salutis vexillum, iterum in sublime emergere regiam gloriam in familia Davidis, quod in Christo impletum est. Itaque Zacharias, sicuti eius seculum Christi manifestationi propius erat, apertius exclamat, Laetare filia Sion, iubila filia Ierusalem, ecce Rex tuus venit tibi iustus et servatus^b [Zach. 9. b. 9]. Quod loco Psalmi ante citato respondet, 325 Iehova robur salutum Christi sui, serva Iehova [Psal. 28. c. 8]; ubi salus a capite ad totum corpus extenditur.

3. Or quand il promet quelque soulagement aux afflictions, sur tout quand il est parlé de la delivrance de l’Eglise, il fait dresser la baniere de fiance et d’espoir en Jesus Christ. Dieu est sorti, dit Abacuc, pour le salut de son peuple, voire en salut avec son Christ (Hab. 3:13). Bref, quand il est fait mention aux Prophetes de la restauration de l’Eglise, le peuple est rappelé à la promesse faite à David, quant à la perpetuité du siege royal. Et ce n’est point merveille, veu qu’autrement il n’y eust eu nulle fermeté en l’alliance sur laquelle ils estoyent appuyez. A quoy se rapporte ceste sentence notable d’Isaie: Car en voyant que ce qu’il annonçait du secours que Dieu vouloit donner presentement à la ville de Jerusalem, estoit rejetté par le Roy incredule Achab, sautant par maniere de dire, d’un propos à l’autre, il vient au Messias: Voicy, la vierge concevra et enfantera un Fils (Is. 7:14): signifiant par mots couverts, combien que le Roy et le peuple rejettoyent par leur malice la promesse qui leur estoit offerte, et quasi de propos deliberé s’efforçoyent à renverser la verité de Dieu, que toutesfois l’alliance ne seroit point aneantie, que le Redempteur ne vint en son temps. Parquoy les Prophetes voulans asseurer le peuple qu’il trouveroit Dieu appaisé et favorable, ont tousjours observé ce stile, de mettre en avant le regne de David, duquel devait provenir la redemption et le salut eternel: comme quand Isaie dit, J’establiray mon alliance avec vous, les misericordes infaillibles de David (Is. 55:3): Voicy je l’ay donné tesmoin aux peuples. Voire, d’autant que les fideles voyans les choses si confuses et desesperées, ne pouvoyent esperer que Dieu leur fust propice ou enclin à merci, sans qu’un tel tesmoin leur fust produit. Semblablement Jeremie pour remettre sus ceux qui estoyent desesperez, Voici, dit-il, les jours viennent, je susciteray à David un germe juste, et lors Juda et Israel habiteront seurement (Jer. 23:5, 6). Et Ezechiel de son costé, Je susciteray sur mes brebis un pasteur, assavoir mon serviteur David. Moy l’Eternel je leur seray pour Dieu, et mon serviteur David pour pasteur. J’establiray avec eux alliance de paix (Ezech. 34:23, 25). Item en un autre passage, apres avoir traité du renouvellement qui estoit incroyable, Mon serviteur David, dit-il, sera leur Roy, et sera luy seul pasteur sur tous: et ratifleray alliance permanente de paix avec eux (Ezech. 37:25, 26). Je choisi d’une grande quantité de tesmoignages quelque petit nombre, pource que seulement je veux advertir les lecteurs, que l’espoir des fideles n’a jamais reposé ailleurs qu’en Jesus Christ Tous les autres Prophetes parlent aussi un mesme langage: comme il est dit en Osée, Les fils de Juda et les fils d’Israel seront rassemblez en un, et ordonneront un chef sus eux. Ce qui est encore mieux exprimé apres, Les fils d’Israel retourneront et chercheront l’Eternel leur Dieu, et David leur Roy (Osée 1:11; 3:5). Pareillement Michée, traitant du retour du peuple, declaire notamment que le Roy passera devant eux, et l’Eternel sera leur chef (Mich. 2:13). Parquoy Amos voulant promettre le restablissement de l’Eglise: Je susciteray, dit-il, le pavillon de David, lequel est decheu: je muniray toutes ses breches, et repareray ses ruines (Amos 9:11). En quoy il monstre qu’il n’y avoit autre signe de salut, sinon que gloire et majesté royale fust derechef redressée en la maison de David: ce qui a esté accompli en Christ. C’est pourquoy Zacharie, d’autant que son temps estoit plus prochain de la manifestation de Christ, s’escrie plus ouvertement, Esjouy toy, fille de Sion, esgaye-toy, fille de Jerusalem, voicy ton Roy vient à toy juste et sauveur (Zach. 9:9). Comme desja nous avons allegué un lieu semblable du Pseaume, l’Eternel est la force du salut de son Christ: O Dieu, sauve (Ps. 28:8)! Car par ces mots il est monstré que le salut s’estend du chef à tout le corps.

3. Now, when consolation is promised in affliction, but especially when the deliverance of the Church is described, the standard of confidence and hope is erected in Christ alone. “Thou wentest forth for the salvation of thy people, even for salvation with thine anointed,”⁷⁵⁷ says Habakkuk. And whenever the Prophets mention the restoration of the Church, they recall the people to the promise given to David concerning the perpetuity of his kingdom. Nor is this to be wondered at; for otherwise there would be no stability in the covenant. To this refers the memorable answer of Isaiah. For when he saw that his declaration concerning the raising of the siege, and the present deliverance of Jerusalem, was rejected by that unbelieving king, Ahaz, he makes rather an abrupt transition to the Messiah: “Behold, a virgin shall conceive, and bear a son;”⁷⁵⁸ indirectly suggesting, that although the king and the people, in their perverseness, rejected the promise which had been given them, as though they would purposely labour to invalidate the truth of God, yet that his covenant would not be frustrated, but that the Redeemer should come at his appointed time. Finally, all the Prophets, in order to display 310 the Divine mercy, were constantly careful to exhibit to view that kingdom of David, from which redemption and eternal salvation were to proceed. Thus Isaiah: “I will make an everlasting covenant with you, even the sure mercies of David. Behold, I have given him for a witness to the people;”⁷⁵⁹ because in desperate circumstances the faithful could have no hope, any otherwise than by his interposition as a witness, that God would be merciful to them. Thus also Jeremiah, to comfort them who were in despair, says, “Behold, the days come, saith the Lord, that I will raise unto David a righteous Branch. In his days Judah shall be saved, and Israel shall dwell safely.”⁷⁶⁰ And Ezekiel: “I will set up one Shepherd over them, and he shall feed them, even my servant David. And I the Lord will be their God, and my servant David a prince among them; and I will make with them a covenant of peace.”⁷⁶¹ Again, in another place, having treated of their incredible renovation, he says, “David my servant shall be king over them; and they all shall have one Shepherd. Moreover I will make a covenant of peace with them; it shall be an everlasting covenant with them.”⁷⁶² I select a few passages out of many, because I only wish to apprize the reader, that the hope of the pious has never been placed any where but in Christ. All the other Prophets also uniformly speak the same language. As Hosea: “Then shall the children of Judah and the children of Israel be gathered together, and appoint themselves one head.”⁷⁶³ And in a subsequent chapter he is still more explicit: “The children of Israel shall return, and seek the Lord their God, and David their king.”⁷⁶⁴ Micah also, discoursing on the return of the people, expressly declares, “their king shall pass before them, and the Lord on the head of them.”⁷⁶⁵ Thus Amos, intending to predict the restoration of the people, says, “In that day I will raise up the tabernacle of David that is fallen, and close up the breaches thereof; and I will raise up his ruins.”⁷⁶⁶ This implies that the only standard of salvation was the restoration of the regal dignity in the family of David, which was accomplished in Christ. Zechariah, therefore, living nearer to the time of the manifestation of Christ, more openly exclaims, “Rejoice greatly, O daughter of Zion; shout, O daughter of Jerusalem: behold, thy King cometh unto thee: he is just, and having salvation.”⁷⁶⁷ This corresponds with a passage from a psalm, already cited: “The Lord is the saving strength of his anointed. Save thy people;”⁷⁶⁸ where salvation is extended from the head to the whole body.

3. Christ the solace ever promised to the afflicted; the banner of faith and hope always erected. This confirmed by various passages of Scripture.

Moreover when comfort is promised in affliction, especially when the deliverance of the Church is described, the banner of faith and hope in Christ is unfurled. “Thou wentest forth for the salvation of thy people, even for salvation with thine anointed,” says Habakkuk (3:13). And whenever mention is made in the Prophets of the renovation of the Church, the people are directed to the promise made to David, that his kingdom would be for ever. And 296there is nothing strange in this, since otherwise there would have been no stability in the covenant. To this purpose is the remarkable prophecy in Isaiah 7:14. After seeing that the unbelieving king Ahab repudiated what he had testified regarding the deliverance of Jerusalem from siege and its immediate safety, he passes as it were abruptly to the Messiah, “Behold, a virgin shall conceive and bear a son, and shall call his name Emmanuel;” intimating indirectly, that though the king and his people wickedly rejected the promise offered to them, as if they were bent on causing the faith of God to fail, the covenant would not be defeated—the Redeemer would come in his own time. In fine, all the prophets, to show that God was placable, were always careful to bring forward that kingdom of David, on which redemption and eternal salvation depended. Thus in Isaiah it is said, “I will make an everlasting covenant with you, even the sure mercies of David. Behold, I have given him for a witness to the people,” (Isa. 55:3, 4); intimating, that believers, in calamitous circumstances, could have no hope, had they not this testimony that God would be ready to hear them. In the same way, to revive their drooping spirits, Jeremiah says, “Behold, the days come, saith the Lord, that I will raise unto David a righteous Branch, and a King shall reign and prosper, and shall execute judgment and justice in the earth. In his days Judah shall be saved, and Israel shall dwell safely,” (Jer. 23:5, 6). In Ezekiel also it is said, “I will set up one Shepherd over them, and he shall feed them, even my servant David; he shall feed them, and he shall be their shepherd. And I the Lord will be their God, and my servant David a prince among them: I the Lord have spoken it. And I will make with them a covenant of peace,” (Ezek. 34:23, 24, 25). And again, after discoursing of this wondrous renovation, he says, “David my servant shall be king over them: and they all shall have one shepherd.” “Moreover, Iwill make a covenant of peace with them; it shall be an everlasting covenant with them,” (Ezek. 37:24–26). I select a few passages out of many, because I merely wish to impress my readers with the fact, that the hope of believers was ever treasured up in Christ alone. All the other prophets concur in this. Thus Hosea, “Then shall the children of Judah and the children of Israel be gathered together, and appoint themselves one head,” (Hosea 1:11). This he afterwards explains in clearer terms,“Afterward shall the children of Israel return, and seek the Lord their God, and David their king,” (Hosea 3:5). Micah, also speaking of the return of the people, says expressly, “Their king shall pass before them, and the Lord on the head of them,” (Micah 2:13). So Amos, in predicting the renovation of the people, says “In that day will I raise up the tabernacle of David that is fallen, and close up the breaches thereof; and I will raise up the ruins, and I will build it as in the days of old,” (Amos 9:11); in other words, the only banner of salvation was, the exaltation of the family of David to regal splendour, 297as fulfilled in Christ. Hence, too, Zechariah, as nearer in time to the manifestation of Christ, speaks more plainly, “Rejoice greatly, O daughter of Zion; shout, O daughter of Jerusalem: behold, thy King cometh unto thee: he is just, and having salvation,” (Zech. 9:9). This corresponds to the passage already quoted from the Psalms, “The Lord is their strength, and he is the saving health of their anointed.” Here salvation is extended from the head to the whole body.

3. Verder, wanneer in tegenspoed troost beloofd wordt, vooral wanneer de bevrijding der kerk beschreven wordt, wordt het vaandel van vertrouwen en hoop in Christus zelf opgestoken. "God is uitgetogen tot verlossing zijns volks met zijn Gezalfde," zegt Habakuk (Hab. 3:13) En zo dikwijls als er bij de profeten sprake is van de wederoprichting der kerk, wijzen zij het volk op de belofte aan David gedaan aangaande de eeuwigheid van het koninkrijk. En dat is geen wonder, want anders zou het verbond geen vastheid gehad hebben. En daarop heeft ook betrekking dat vermaarde woord van Jesaja. Want toen hij zag, dat door de ongelovige koning Achaz verworpen werd, wat hij getuigd had aangaande de opbreking van het beleg van Jeruzalem en de redding op die tijd, brak hij zijn woorden als het ware af en ging over op de Messias: "Zie een maagd zal zwanger worden en een zoon baren" (Jes. 7:14) daarmee zijdelings te kennen gevend, dat, ofschoon de koning en het volk door hun slechtheid de hun aangeboden belofte verwierpen, alsof ze met opzet zich er op toelegden Gods trouw aan het wankelen te brengen, toch het verbond niet ijdel zou zijn, maar dat de Verlosser te zijner tijd zou komen. Eindelijk hebben alle profeten, om aan te tonen, dat God zich wilde laten verzoenen, er voor gezorgd om altijd gewag te maken van het rijk van David, waaraan de verlossing en de eeuwige zaligheid hing. Zo Jesaja (Jes. 55:3) "Ik zal met u een verbond maken, de gewisse weldadigheden van David; ziet, Ik heb hem tot een getuige de volken gegeven." En wel omdat in wanhopige omstandigheden de gelovigen op geen andere wijze hoop konden koesteren, dat God zich door hen zou laten verbidden dan door tussenkomst van die getuige. Op dezelfde wijze zegt Jeremia (Jer. 23:5,6) om de wanhopigen op te beuren: "Ziet, de dagen komen, dat Ik aan David een rechtvaardige Spruit zal verwekken, en dan zal Juda verlost worden en Israël zal zeker wonen." En Ezechiël zegt (Eze. 34:23) "Ik zal een enige herder over mijn schapen verwekken, namelijk mijn knecht David; Ik, de Here zal hun tot een God zijn, en mijn knecht David tot een herder, en Ik zal een verbond des vredes met hen maken." Eveneens zegt hij elders (Eze. 37:24,26) nadat hij over de ongelofelijke vernieuwing gesproken heeft: "Mijn knecht David zal koning over hen zijn, en zij zullen allen tezamen één herder hebben, en ik zal een eeuwig verbond des vredes met hen maken." Ik neem slechts weinig getuigenissen uit vele; want ik wil slechts de lezers er op wijzen, dat de hoop van alle vromen nooit ergens anders op gevestigd is geweest dan op Christus. Hiermee stemmen ook alle andere profeten in, gelijk bij Hosea staat (Hos. 1:11) "De kinderen van Juda en de kinderen Israëls zullen samenvergaderd worden, en zich een enig hoofd stellen." En dat legt hij later (Hos. 3:5) duidelijker uit: "Daarna zullen de kinderen Israëls weerkeren en zoeken de Here, hun God en David hun koning." Ook Micha, sprekend over de terugkeer des volks, zegt duidelijk (Micha 2:13) "Hun koning zal voor hun aangezicht henengaan, en de Here in hun spits." Zo zegt Amos (Amos 9:11) wanneer hij de vernieuwing des volks wil beloven: "Te dien dage zal ik de vervallen hut van David weder oprichten, en ik zal haar reten vertuinen, en wat aan haar is afgebrokkeld, weder oprichten"; want dat was de enige banier der zaligheid, dat de koninklijke heerlijkheid in het huis Davids zich weer oprichtte, wat in Christus vervuld is. En daarom roept Zacharia, naarmate zijn tijd dichter was bij de openbaring van Christus, des te duidelijker uit (Zach. 9:9) "Verheug u, gij dochter Zions! juich, gij dochter Jeruzalems! zie uw koning zal u komen, rechtvaardig en behouden dat stemt overeen met de vroeger aangehaalde plaats uit de Psalm (Ps. 28:8) "De Here is de sterkheid der verlossingen zijns Gezalfden, verlos Here"; alwaar de zaligheid van het hoofd tot het gehele lichaam wordt uitgestrekt.

3. Glaube und Hoffnung der Frommen des Alten Bundes lebten von der Verheißung

Wo dann in der Trübsal Trost verheißen, insbesondere wo die Befreiung der Kirche beschrieben wird, da wird den Gläubigen in Christus selber das Panier des Vertrauens und der Hoffnung vor die Augen gestellt: „Gott ist ausgezogen, zu helfen seinem Volk, zu helfen mit seinem Gesalbten“ (Hab. 3,13; nicht Luthertext). Und allemal, wenn die Propheten auf die Wiederaufrichtung der Kirche zu sprechen kommen, dann erinnern sie das Volk an die Verheißung, die dem David die beständige Dauer seines Reiches zusagte. Das ist kein Wunder; denn sonst hätte der Bund keinen Bestand gehabt. Dazu gehört vor allem die herrliche Antwort, die einst Jesaja gab, als er dem ungläubigen Könige Ahab die Aufhebung der Belagerung Jerusalems und baldige Hilfe angekündigt hatte und er doch sah, wie der König das nicht annahm; da kam er sozusagen unvermittelt auf den Messias zu sprechen: „Siehe, eine Jungfrau wird schwanger werden ...“ (Jes. 7,14). Da deutet er klar an: Mögen auch König und Volk in ihrer Bosheit die dargebotene Verheißung von sich 203 weisen, als ob sie geradezu mit fester Absicht sich bemühten, die Zusage Gottes abzuschwächen: so wird dennoch der Bund nicht abgetan werden und zu seiner Zeit doch der Erlöser kommen!

Kurzum, alle Propheten wollten ja zeigen, daß Gott die Versöhnung wollte, und deshalb lag es ihnen an, stets jenes Reich Davids anzuführen, von dem Erlösung und ewiges Heil abhing. So lesen wir bei Jesaja: „Ich will mit euch einen Bund machen, daß ich euch gebe die gewissen Gnaden Davids; siehe, ich habe ihn zum Zeugen gestellt ... den Völkern“ (Jes. 55,3. 4). Denn in so verzweifelter Lage konnte das Volk nur dann glauben, Gott werde sich von ihm erbitten lassen, wenn dieser Zeuge ins Mittel trat. Gleicherweise spricht auch Jeremia, um die Verzweifelten aufzurichten: „Siehe, es kommt die Zeit, daß ich dem David ein gerechtes ‘Gewächs’ erwecken will, und soll dann Juda geholfen werden und Israel sicher wohnen“ (Jer. 23,6f.). Und Ezechiel sagt: „Ich will meiner Herde einen einigen Hirten erwecken ..., nämlich meinen Knecht David ... Ich, der Herr, will ihr Gott sein, und mein Knecht David soll der Fürst unter ihnen sein ... Und ich will einen Bund des Friedens mit ihnen machen“ (Ez. 34,23-25). Oder auch an anderer Stelle, nachdem er von der allen Glauben übersteigenden Erneuerung des Volkes geredet hat: „Mein Knecht David soll ihr König und ihrer aller einiger Hirte sein ... Und ich will mit ihnen einen Bund des Friedens machen, das soll ein ewiger Bund sein mit ihnen“ (Ez. 37,24.26). Ich wähle nur wenige Stellen aus vielen aus; denn ich will die Leser nur daran erinnern, daß je und je die Hoffnung aller Gläubigen einzig und allein auf Christus beruht hat. Dem stimmen auch alle anderen Propheten bei. So heißt es bei Hosea: „Es werden die Kinder Juda und die Kinder Israel zuhauf kommen und werden sich miteinander an ein Haupt halten ...“ (Hos. 2,2). Später setzt er das noch klarer auseinander: „Danach werden sich die Kinder Israel bekehren und den Herrn, ihren Gott, und ihren König David suchen ...“ (Hos. 3,5). Und Micha, der von der Heimkehr des Volkes redet, drückt es deutlich so aus: „Und ihr König wird vor ihnen hergehen, und der Herr vornean“ (Micha 2,13). Genau so schreibt auch Amos, um die Erneuerung des Volkes anzukündigen: „Zur selben Zeit will ich die zerfallene Hütte Davids wieder aufrichten und ihre Lücken verzäunen. und was abgebrochen ist, wieder aufrichten ...“ (Amos 9,11); das heißt: Ich will die königliche Würde des Hauses David, die doch das einzige Panier des Heils war, wieder emporkommen lassen — was ja in Christus in Erfüllung gegangen ist! Sacharjas Zeit war der Offenbarung Christi bereits näher, und so konnte er bereits deutlicher sagen: „Freue dich, du Tochter Zion, und du Tochter Jerusalem, jauchze; siehe, dein König kommt zu dir, ein Gerechter und ein Helfer“ (Sach. 9,9). Das entspricht der bereits genannten Psalmstelle: „Der Herr ist ihre Stärke, er ist die Stärke, die seinem Gesalbten hilft. Hilf, Herr ...“ (Ps. 28,8f.), wo ja das Heil vom Haupte auf den ganzen Leib ausgedehnt wird.

3. Die vaandel van vertroue en hoop in die Ou Verbond berus op die beloftes dat die Messias gebore sal word.

Wanneer daar verder in teenspoed vertroosting belowe word, en in die besonder wanneer die verlossing van die kerk beskrywe word, word die vaandel van vertroue en hoop juis in Christus voorgestel. Habakuk sê: “God het saam met sy Gesalfde uitgetrek tot heil van sy volk”.⁴¹ En elke keer wanneer daar in die profete van die herstel van die kerk melding gemaak word, herinner hulle die volk aan wat in verband met die ewigheid van die koninkryk aan Dawid belowe is.⁴² Geen wonder nie, want die verbond sou andersins geen bestendigheid gehad het nie. Jesaja se treffende antwoord het dieselfde strekking. Want toe hy gesien het dat sy getuienis in verband met die verbreking van die beleg van Jerusalem en hulle vinnige verlossing deur die ongelowige koning Agas verwerp word, gaan hy byna kortaf oor na die Messias en sê: “Kyk, die maagd sal swanger word en ’n seun baar”.⁴³ Hoewel die koning en die volk vanweë hulle boosheid die belofte wat aan hulle gegee is, verwerp het net asof hulle hulle opsetlik daarop toegelê het om die geloof in God te laat wankel, gee hy nogtans bedektelik te kenne dat die verbond nie tot niet sou gaan nie maar dat die Verlosser op sy eie tyd sou kom. Kortom: al die profete sorg daarvoor dat hulle altyd die koninkryk van Dawid in die midde stel om aan te toon dat God versoen kan word. Hulle verlossing en ewige saligheid was tewens van die huis van Dawid afhanklik. So sê Jesaja: “Ek sal my verbond met julle oprig, my betroubare barmhartighede; kyk, Ek het Hom as ’n getuie vir al die volke gegee”.⁴⁴ In hulle verlore toestand sou gelowiges immers geen hoop kon koester dat God lankmoedig sal wees nie, tensy Hy as getuie tussenbeide kom. Om die wanhopiges op te hef praat Jeremia in dieselfde trant: “Kyk, daar kom dae waarin ek ’n regverdige saad vir Dawid sal verwek. Dan sal Juda verlos word en Israel veilig woon”.⁴⁵ So sê ook Esegiël: “Ek sal een herder oor my skape verwek, naamlik my kneg Dawid. En Ek, die Here, sal vir hulle ’n God wees, en my kneg Dawid sal hulle herder wees. En Ek sal ’n verbond van vrede met hulle 473 sluit”.⁴⁶ Nadat hy elders van die ongelooflike herstel gepraat het, sê hy:

“My kneg Dawid sal hulle koning wees en hulle sal almal een herder hê en Ek sal ’n ewige verbond met hulle sluit”.⁴⁷

Uit vele getuienisse haal ek maar enkele voorbeelde aan, omdat ek wil hê dat my lesers gewaarsku moet wees dat die hoop van al die godvrugtiges nooit elders as in Christus geleë was nie. Al die ander profete stem ook daarin ooreen, soos wanneer daar in Hosea gesê word:

“Die kinders van Juda en die kinders van Israel sal saam vergader en hulle sal een hoof oor hulle aanstel”.⁴⁸ Dit verduidelik hy later nog uitvoeriger: “Die kinders van Israel sal hulle bekeer en die Here hulle God soek en Dawid hulle koning”.⁴⁹ Ook Miga druk dit duidelik uit wanneer hy oor die terugkeer van die volk praat: “Hulle koning sal voor hulle uit gaan en die Here aan hulle hoof’.⁵⁰ Wanneer Amos die herstel van die volk wil belowe, sê hy: “Op dié dag sal Ek die tent van Dawid wat geval het, weer oprig, en Ek sal sy skeure toebou en sy puinhope herstel”.⁵¹ Dit was naamlik die enigste vaandel van hulle heil dat die koninklike heerlikheid in die huis van Dawid weer omhoog rys soos dit in Christus volbring is. So roep Sagaria des te duideliker uit namate sy tyd nader gekom het aan die openbaring van Christus: “Verheug jou, o dogter van Sion! Juig, o dogter van Jerusalem! Kyk, jou Koning kom na jou, regverdig en behoue”.⁵² Daarmee stem die aanhaling uit die Psalm wat ons tevore gebruik het, ook ooreen: “Die Here is die sterkte van die verlossing van sy Gesalfde; red ons, o Here”.⁵³ Hierin word die saligheid van die Hoof af oor die hele liggaam uitgebrei.

3. Когда Бог обещает утешение в невзгодах и, особенно, когда речь идёт об избавлении Церкви, Он побуждает поднимать знамя надежды и веры в Иисуса Христа. Пророк Аввакум говорит: «Ты выступаешь для спасения народа Твоего, для спасения помазанного Твоего» (Авв 3:13). То есть, говоря о восстановлении Церкви, пророки призывают народ вспомнить данное Давиду обетование, что царство его будет вечным. Это неудивительно, потому что иначе не было бы никакой уверенности в союзе, на который они полагались. На нём основано и знаменитое пророчество Исайи. Видя, что его возвещение о помощи, которую Бог желает подать Иерусалиму, отвергнуто нечестивым царём Ахазом, Исайя неожиданно переходит к теме Мессии: «Дева во чреве приимет, и родит Сына» (Ис 7:14). Это означает, что, хотя царь и народ по своей греховности отвергли данное им обетование и даже пытались по собственному произволу ниспровергнуть Божью истину, союз всё-таки не расторгнут - и Искупитель придёт в своё время.

Поэтому пророки, стремясь убедить народ, что он встретит примирившегося с ним милостивого Бога, всегда прибегали к этому приёму: говорить вначале о царстве Давида, от которого должны произойти искупление и вечное спасение, как и сказал Исайя: «Дам вам завет вечный, неизменные милости, обещанные Давиду» (Ис 55:3). Ибо верующие, находившиеся в растерянности и в совершенно отчаянном положении, не осмеливались надеяться на милосердие Бога, пока им не был указан достойнейший свидетель. Подобно этому Иеремия, чтобы ободрить отчаявшихся, пророчествует: «Вот, наступают дни, говорит Господь,- и восставлю Давиду Отрасль праведную... Иуда спасётся и Израиль будет жить безопасно» (Иер 23:5-6). Иезекииль провозглашает: «Поставлю над ними одного пастыря... раба Моего Давида... И Я, Господь, буду их Богом, и раб Мой Давид будет князем среди них... И заключу с ними завет мира» (Иез 34:23 сл.). В другом месте после пророчества об обновлении, казавшемся невероятным, читаем: «Раб Мой Давид будет князем у них вечно. И заключу с ними завет мира, завет вечный будет с ними» (Иез 37:25-26).

Из огромного множества свидетельств я выбрал очень малое число, так как хочу лишь убедить читателей в том, что надежда верующих никогда не покоилась ни в ком и ни в чём ином, кроме как в Иисусе Христе. Все другие пророки изъясняются тем же языком, как, например, Осия: «И соберутся сыны Иудины и сыны Израилевы вместе и поставят себе одну главу» (Ос 1:11). Дальше он высказывается ещё лучше: «Обратятся сыны Израилевы и взыщут Господа Бога своего и Давида, царя своего» (Ос 3:5). Аналогично, Михей, повествуя о возвращении еврейского народа, объявляет, что перед ними пойдёт Царь, а главой их будет Предвечный (Мих 2:13). А вот как пророчествует о восстановлении Церкви Амос: «Я восстановлю скинию Давидову падшую, заделаю трещины в ней и разрушенное восстановлю» (Ам 9:11). Тем самым пророк показывает, что единственный знак спасения - это восстановление царской славы и величия дома Давидова, что и осуществилось во Христе. Восклицание Захарии, жившего ближе ко времени явления Христа, имеет уже более очевидный смысл: «Ликуй от радости, дщерь Сиона, торжествуй, дщерь Иерусалима: се, Царь твой грядёт к тебе, праведный и спасающий» (Зах 9:9). Это напоминает процитированный нами ранее псалом: «Господь - ...спасительная защита помазанника Своего. Спаси народ Твой» (Пс 27/28:8-9).

4. His vaticiniis ita imbui voluit Deus Iudaeos, ut liberationis petendae causa, recta oculos ad Christum converterent. Nec vero quanvis turpiter degenerassent, potuit tamen aboleri memoria generalis illius principii, Deum per manum Christi, sicuti Davidi pollicitus fuerat, fore Ecclesiae liberatorem: atque demum hoc modo firmum fore gratuitum foedus quo Deus electos suos adoptaverat. Hinc factum est ut in ore puerorum personaret canticum illud quum Christus Hierosolymam paulo ante mortem ingressus est, Hosianna filio David [Matth. 21. a. 9]. Vulgo enim notum ac celebre fuisse apparet atque ex communi usu petitum quod canebant unicum sibi restare misericordiae Dei pignus in adventu redemptoris. Hac ratione Christus ipse discipulos, ut distincte et perfecte credant Deo, iubet in se credere, Creditis in Deum, et in me credite, inquit^a, [Iohan. 14. a. 1], Etsi enim proprie loquendo, a Christo fides ad Patrem conscendit, significat tamen eam, etiamsi Deo innititur, paulatim evanescere nisi intercedat ipse medius qui eam in solida firmitate retineat: alioqui altior quoque est Dei maiestas quam ut ad eam penetrent mortales qui tanquam vermiculi super terram reptant. Quare illud vulgare dictum sic admitto, Deum esse fidei obiectum, ut tamen correctione opus habeat: quia non frustra vocatur Christus invisibilis Dei imago [Colos. 1. b. 15]: sed hoc elogio monemur, nisi occurrat nobis Deus in Christo, non posse in salutem nobis innotescere. Etsi autem apud Iudaeos falsis commentis obtenebraverant Scribae quod de Redemptore Prophetae tradiderant, sumpsit tamen pro confesso Christus, quasi publico consensu receptum, non aliud rebus perditis esse remedium, nec modum alium liberandae Ecclesiae, quam Mediatore exhibito. Non fuit quidem vulgo cognitum ut decebat, quod docet Paulus, Christum esse finem Legis [Rom. 10. a. 4]: quam tamen verum sit ac certum, ex Lege ipsa et Prophetis liquido patet. De fide nondum dissero, quia alibi opportunior erit locus¹: Hoc modo fixum lectoribus maneat, Primus ad pietatem gradus sit agnoscere Deum esse nobis patrem, ut nos tueatur, gubernet ac foveat, donec colligat in aeternam haereditatem regni sui: hinc palam fieri quod nuper diximus², salvificam^b Dei cognitionem absque Christo non constare; ideoque ab exordio mundi ipsum fuisse propositum omnibus electis in quem respicerent, et in quo acquiesceret eorum fiducia. Hoc sensu 326 scribit Irenaeus Patrem, qui immensus est, in Filio esse finitum, quia se ad modulum nostrum accommodavit, ne mentes nostras immensitate suae gloriae absorbeat¹. Quod fanatici non reputantes, utilem sententiam ad impium phantasma detorquent, acsi portio tantum divinitatis a tota perfectione defluens in Christo esset²: quum nihil aliud velit quam Deum in Christo solo comprehendi. Omnino verum semper fuit illud Iohannis, Qui non habet Filium, neque Patrem habet [1. Iohan. 2. d. 23^a]. Nam etsi olim gloriati sunt multi summum numen, caelique et terrae opificem se colere: quia tamen nullus illis erat Mediator, fieri non potuit ut Dei misericordiam vere gustarent, atque ita persuasi essent sibi patrem esse. Quia ergo caput non tenebant, hoc est Christum, evanida fuit apud eos Dei cognitio^b: unde etiam factum est ut in crassas foedasque superstitiones demum prolapsi, ignorantiam suam proderent; sicuti hodie Turcae, quanvis plenis buccis praedicent caeli et terrae creatorem suum esse Deum, substituunt tamen in locum veri Dei idolum, dum a Christo abhorrent.

4. Or Dieu a voulu que les Juifs fussent embuz de telles propheties, afin de les accoustumer à dresser les yeux à Jesus Christ, toutes fois et quantes qu’ils avoyent à demander d’estre delivrez. Et de fait, combien qu’ils se soyent abastardis vilainement, jamais la memoire de ce principe general n’a peu estre abolie: c’est que Dieu, selon qu’il avoit promis à David, seroit redempteur de son Eglise par la main de Jesus Christ: et que par ce moyen l’alliance gratuite, par laquelle Dieu avoit adopté ses eleus, seroit ferme. De là est advenu qu’à l’entrée de Jesus Christ en Jerusalem un peu devant sa mort, ce cantique resonnoit comme chose commune en la bouche des petits enfans: Osianna au fils de David (Matth. 21:9). Car il n’y a nulle doute que cela n’ait esté tiré de ce qui estoit receu entre tout le peuple, et qu’ils ne le chantassent journellement: assavoir qu’il ne leur restoit autre gage de la misericorde de Dieu, qu’en l’advenement du Redempteur. Pour ceste raison Christ commande à ses disciples de croire en luy, pour distinctement et parfaictement croire en Dieu (Jean 14:1). Car combien qu’à parler proprement, la foy monte là haut au Pere par Jesus Christ, toutesfois il signifie qu’estant mesme appuyée en Dieu, elle s’esvanouit petit à petit, sinon qu’il intervint au milieu pour la retenir en pleine fermeté. Au reste, la majesté de Dieu est trop haute, pour dire que les hommes mortels y puissent parvenir, veu qu’ils ne font que ramper sur la terre comme petits vers. Parquoy je reçoy ce dire commun, que Dieu est l’object de la foy, par tel si qu’on y adjouste correction: pource que ce n’est pas en vain que Jesus Christ est nommé l’image de Dieu invisible (Coloss. 1:15): mais par ce titre nous sommes advertis que si le Pere ne se presente à nous par le moyen du Fils, il ne peut estre cogneu à salut. Or combien que les Scribes eussent brouillé et obscurci par leurs fausses gloses tout ce que les Prophetes avoyent enseigné du Redempteur, toutesfois Jesus Christ a prins cest article pour resolu et receu du commun consentement: c’est qu’il n’y avoit autre remede en la confusion où estoyent tombez les Juifs, ny autre moyen de delivrer l’Eglise, sinon que le Redempteur promis vint en avant On n’a pas entendu entre le peuple si bien qu’il eust esté requis, ce que sainct Paul enseigne: assavoir que Jesus Christ est la fin de la Loy (Rom. 10:4): mais il appert clairement par la Loy et les Prophetes combien ceste sentence est vraye et certaine. Je ne dispute pas encores de la foy par le menu, pource que le lieu sera plus opportun ailleurs: seulement que cela soit conclu entre nous, comme ainsi soit que le premier degré à pieté soit de cognoistre que Dieu nous est Pere, pour nous maintenir, gouverner et nourrir, jusques à ce qu’il nous recueille en son heritage eternel: que de là s’ensuit sans doute ce que nous avons cy dessus declairé: assavoir que la vraye cognoissance de Dieu ne peut subsister sans Jesus Christ. Et par ainsi que dés le. commencement du monde il a esté mis en avant aux eleus, afin qu’ils eussent les yeux arrestez en luy, et que leur fiance s’y reposast. C’est en ce sens qu’escrivit Irenée, que le Pere estant infini en soy, s’est rendu fini en son Fils, d’autant qu’il s’est conformé à nostre petitesse, afin de ne point engloutir nos sens par l’infinité de sa gloire. Ce qu’aucuns fantastiques ne reputans point, ont tiré ceste sentence fort utile, pour colorer leur resverie infernale, comme si une portion tant seulement de deité estoit coulée de la perfection du Pere sur le Fils. Or ce bon Docteur n’entend autre chose, sinon que Dieu est comprins en Jesus Christ, et non autre part. Ceste sentence a tousjours esté vraye, Celuy qui n’a point le Fils n’a point le Pere (1 Jean 2:23). Car combien que plusieurs se soyent glorifiez d’adorer le souverain createur du ciel et de la terre, toutesfois pource qu’ils n’avoyent nul mediateur, il a esté impossible qu’ils goustassent à bon escient la misericorde de Dieu, pour estre droictement persuadez qu’il leur fust Pere. Pourtant donques qu’ils ne tenoyent point le chef, c’est à dire Christ, il n’y a eu en eux qu’une cognoissance ombrageuse de Dieu, et qui n’a eu nul arrest. Dont aussi il est advenu, qu’estans trebuschez en superstitions lourdes et enormes, il ont descouvert leur ignorance: comme aujourdhuy les Turcs, combien qu’ils se vantent à pleine bouche que le souverain createur est leur Dieu, neantmoins ils supposent une idole en son lieu, d’autant qu’ils reprouvent Jesus Christ.

4. 311 It was the will of God that the Jews should be instructed by these prophecies, so that they might direct their eyes to Christ whenever they wanted deliverance. Nor, indeed, notwithstanding their shameful degeneracy, could the memory of this general principle ever be obliterated—that God would be the deliverer of the Church by the hand of Christ, according to his promise to David; and that in this manner the covenant of grace, in which God had adopted his elect, would at length be confirmed. Hence it came to pass, that when Christ, a little before his death, entered into Jerusalem, that song was heard from the mouths of children, “Hosanna to the Son of David.”⁷⁶⁹ For the subject of their song appears to have been derived from a sentiment generally received and avowed by the people, that there remained to them no other pledge of the mercy of God, but in the advent of the Redeemer. For this reason Christ commands his disciples to believe in him, that they may distinctly and perfectly believe in God: “Ye believe in God, believe also in me.”⁷⁷⁰ For though, strictly speaking, faith ascends from Christ to the Father, yet he suggests, that though it were even fixed on God, yet it would gradually decline, unless he interposed, to preserve its stability. The majesty of God is otherwise far above the reach of mortals, who are like worms crawling upon the earth. Wherefore, though I do not reject that common observation that God is the object of faith, yet I consider it as requiring some correction. For it is not without reason that Christ is called “the image of the invisible God;”⁷⁷¹ but by this appellation we are reminded, that unless God reveal himself to us in Christ, we cannot have that knowledge of him which is necessary to salvation. For although among the Jews the scribes had by false glosses obscured the declarations of the Prophets concerning the Redeemer, yet Christ assumed it for granted, as if allowed by common consent, that there was no other remedy for the confusion into which the Jews had fallen, nor any other mode of deliverance for the Church, but the exhibition of the Mediator. There was not, indeed, such a general knowledge as there ought to have been, of the principle taught by Paul, that “Christ is the end of the law;”⁷⁷² but the truth and certainty of this evidently appears both from the law itself and from the Prophets. I am not yet treating of faith; there will be a more suitable place for that subject in another part of the work. Only let this be well fixed in the mind of the reader; that the first step to piety is to know that God is our Father, to protect, govern, and support us till he gathers us into the eternal inheritance of his 312 kingdom; that hence it is plain, as we have before asserted, that there can be no saving knowledge of God without Christ; and consequently that from the beginning of the world he has always been manifested to all the elect, that they might look to him, and repose all their confidence in him. In this sense Irenæus says that the Father, who is infinite in himself, becomes finite in the Son; because he has accommodated himself to our capacity, that he may not overwhelm our minds with the infinity of his glory.⁷⁷³ And fanatics, not considering this, pervert a useful observation into an impious reverie, as though there were in Christ merely a portion of Deity, an emanation from the infinite perfection; whereas the sole meaning of that writer is, that God is apprehended in Christ, and in him alone. The assertion of John has been verified in all ages, “Whosoever denieth the Son, the same hath not the Father.”⁷⁷⁴ For though many in ancient times gloried in being worshippers of the Supreme Deity, the Creator of heaven and earth, yet, because they had no Mediator, it was impossible for them to have any real acquaintance with the mercy of God, or persuasion that he was their Father. Therefore, as they did not hold the head, that is, Christ, all their knowledge of God was obscure and unsettled; whence it came to pass, that degenerating at length into gross and vile superstitions, they betrayed their ignorance, like the Turks in modern times; who, though they boast of having the Creator of heaven and earth for their God, yet only substitute an idol instead of the true God as long as they remain enemies to Christ.

4. The Jews taught to have respect to Christ. This teaching sanctioned by our Saviour himself. The common saying, that God is the object of faith, requires to be explained and modified. Conclusion of this discussion concerning Christ. No saving knowledge of God in the heathen.

By familiarising the Jews with these prophecies, God intended to teach them, that in seeking for deliverance, they should turn their eyes directly towards Christ. And though they had sadly degenerated, they never entirely lost the knowledge of this general principle, that God, by the hand of Christ, would be the deliverer of the Church, as he had promised to David; and that in this way only the free covenant by which God had adopted his chosen people would be fulfilled. Hence it was, that on our Saviour’s entry into Jerusalem, shortly before his death, the children shouted, “Hosannah to the son of David,” (Mt. 21:9). For there seems to have been a hymn known to all, and in general use, in which they sung that the only remaining pledge which they had of the divine mercy was the promised advent of a Redeemer. For this reason, Christ tells his disciples to believe in him, in order that they might have a distinct and complete belief in God, “Ye believe in God, believe also in me,” (John 14:1). For although, properly speaking, faith rises from Christ to the Father, he intimates, that even when it leans on God, it gradually vanishes away, unless he himself interpose to give it solid strength. The majesty of God is too high to be scaled up to by mortals, who creep like worms on the earth. Therefore, the common saying that God is the object of faith (Lactantius, lib. 4 c. 16), requires to be received with some modification. When Christ is called the image of the invisible God (Col. 1:15), the expression is not used without cause, but is designed to remind us that we can have no knowledge of our salvation, until we behold God in Christ. For although the Jewish scribes had by their false glosses darkened what the Prophets had taught concerning the Redeemer, yet Christ assumed it to be a fact, received, as it were, with public consent, that there was no other remedy in desperate circumstances, no other mode of delivering the Church than the manifestation of the Mediator. It is true, that the fact adverted to by Paul was not so generally known as it ought to have been—viz. that Christ is the end of the Law (Rom. 10:4), though this is both true, and clearly appears both from the Law and the Prophets. I am not now, however, treating of faith, as we shall elsewhere have a fitter place (Book 3 Chap. 2), but what I wish to impress upon my readers in this way is, that the first step in piety is, to acknowledge that God is a Father,to defend, govern, and cherish us, until he brings us to the eternal inheritance of his kingdom; that hence it is plain, as we lately observed, there is no 298having knowledge of God without Christ, and that, consequently, from the beginning of the world Christ was held forth to all the elect as the object of their faith and confidence. In this sense, Irenæus says, that the Father, who is boundless in himself, is bounded in the Son, because he has accommodated himself to our capacity, lest our minds should be swallowed up by the immensity of his glory (Irenaeus, lib. 4 cap. 8). Fanatics, not attending to this, distort a useful sentiment into an impious dream,¹ as if Christ had only a share of the Godhead, as a part taken from a whole; whereas the meaning merely is, that God is comprehended in Christ alone. The saying of John was always true, “whosoever denieth the Son, the same has not the Father,” (1 John 2:23). For though in old time there were many who boasted that they worshipped the Supreme Deity, the Maker of heaven and earth, yet as they had no Mediator, it was impossible for them truly to enjoy the mercy of God, so as to feel persuaded that he was their Father. Not holding the head, that is, Christ, their knowledge of God was evanescent; and hence they at length fell away to gross and foul superstitions betraying their ignorance, just as the Turks in the present day, who, though proclaiming, with full throat, that the Creator of heaven and earth is their God, yet by their rejection of Christ, substitute an idol in his place.

4. God heeft gewild, dat de Joden door deze voorzeggingen zo onderricht zouden worden, dat zij, om hun verlossing te verzoeken, regelrecht hun ogen naar Christus zouden keren. En ook al waren zij schandelijk ontaard, toch kon de herinnering aan dat algemeen beginsel niet uitgewist worden, dat God door de hand van Christus, zoals aan David toegezegd was, de Verlosser der kerk zou zijn; en dat eerst op die manier het genadeverbond krachtig zou zijn, waardoor God zijn uitverkorenen tot kinderen had aangenomen. Hierdoor is het gebeurd, dat toen Christus kort voor zijn dood Jeruzalem binnentrok, in de mond der kinderen dit lied weerklonk: "Hosanna de Zone Davids" (Matt. 21:9) Want het blijkt, dat zij zongen wat algemeen bekend en vermaard was en aan het algemeen gebruik ontleend, namelijk, dat het enige pand voor de barmhartigheid Gods voor hen gelegen was in de komst van de Verlosser. Daarom beveelt Christus zelf zijn discipelen in Hem te geloven, opdat ze nauwkeurig en volkomen in God zouden geloven: "Gijlieden gelooft in God, gelooft ook in mij," zo zegt Hij (Joh. 14:1) Want ook al stijgt, eigenlijk gezegd, het geloof van Christus tot de Vader op toch geeft Hij te kennen, dat het, al steunt het op God, toch langzamerhand verdwijnt, tenzij Hijzelf als Middelaar er tussen komt, om het in onwrikbare kracht te bewaren. Bovendien is de majesteit Gods ook te hoog, dan dat de stervelingen, die als wormpjes over de aarde kruipen, tot haar zouden kunnen doordringen. Daarom aanvaard ik dat algemeen verspreide gezegde, dat God het voorwerp des geloofs is, zo, dat het toch nog een verbetering behoeft; want niet zonder reden wordt Christus het beeld des onzienlijken Gods genoemd (Col. 1:15) maar door deze titel worden wij vermaand, dat God ons niet tot onze zaligheid bekend kan worden, tenzij Hij zich aan ons vertoont in Christus. En ofschoon bij de Joden de schriftgeleerden door onware verzinsels verduisterd hadden, wat de profeten over de Verlosser geleerd hadden, heeft Christus het toch als een algemeen bekende en door algemene instemming aanvaarde zaak genomen, dat op geen andere wijze de verloren zaak hersteld en de kerk verlost kon worden dan door de openbaring van de Middelaar. Wel was niet zo algemeen bekend, als paste, wat Paulus leert, namelijk dat Christus het einde der wet is (Rom. 10:4) hoe waar en zeker dat echter is, blijkt klaar uit de wet zelf en de profeten. Over het geloof spreek ik nog niet, omdat elders zich een geschikter plaats zal voordoen. Dit slechts moeten de lezers vasthouden: dat de eerste trap tot de vroomheid is te bekennen, dat God ons een Vader is, om ons te beschermen, te leiden en te koesteren, totdat Hij ons verzamelt tot de eeuwige erfenis zijns Koninkrijks; dat hieruit openbaar wordt, wat we te voren zeiden, dat de zaligmakende kennis Gods zonder Christus niet bestaat; en dat daarom van het begin der wereld af Hij aan alle uitverkorenen is voorgesteld, om op Hem te zien en op Hem hun vertrouwen te vestigen. In deze zin schrijft Irenaeus, dat de Vader, die onmetelijk is, in de Zoon begrensd is, omdat Hij zich aan onze maat heeft aangepast, opdat Hij niet ons verstand door de onmetelijkheid zijner heerlijkheid zou verzwelgen. En waanzinnige mensen, dit niet bedenkend, verdraaien deze nuttige uitspraak tot een goddeloos verzinsel, alsof slechts een deel der Godheid, uit de ganse volmaaktheid vloeiend, in Christus was, hoewel Irenaeus niets anders bedoelt, dan dat God in Christus alleen begrepen wordt. Volkomen waar is altijd het woord van Johannes geweest. "Een iegelijk, die de Zoon loochent, heeft ook de Vader niet" (1 Joh. 2:23) Want ofschoon oudtijds velen geroemd hebben van de hoogste God, en gezegd hebben, dat zij de Schepper van hemel en aarde dienden, was het toch, omdat ze geen Middelaar hadden, onmogelijk, dat ze Gods barmhartigheid naar waarheid smaakten, en zo overtuigd waren, dat Hij hun Vader was. Omdat zij dus het Hoofd, dat is Christus, niet kenden, was de kennis Gods bij hen ijdel; en daarom is het dan ook gebeurd, dat ze, ten laatste vervallen tot grove en schandelijke bijgelovigheden, hun onwetendheid verrieden; gelijk tegenwoordig de Turken, ofschoon ze met volle mond verkondigen, dat de Schepper des hemels en der aarde hun God is, toch in de plaats van de ware God een afgod stellen, daar ze afkerig zijn van Christus.

4. Glaube an Gott ist Glaube an Christus

Diese Weissagungen sollten die Juden nach Gottes Willen so in sich aufnehmen, daß sie ihre Augen stracks auf Christum richteten, wenn sie nach Befreiung begehrten. Und obwohl sie schändlich aus der Art schlugen, konnte doch die Erinnerung an die Hauptlehre nicht verlöschen, daß nämlich Gott, wie er dem David verheißen hatte, durch die Hand Christi die Kirche befreien werde und daß der Gnadenbund, in den Gott seine Erwählten aufgenommen hatte, auf diese Weise erst zu rechtem Bestand kommen werde. So kam es, daß bei Jesu Einzug in Jerusalem kurz vor seinem Sterben im Munde der Kinder der Gesang erscholl: „Hosianna dem Sohne Davids“ (Matth. 21,9). Denn wenn es schon die Kinder sangen, so muß es doch allgemein bekannt und gerühmt gewesen sein, daß das einzige Unterpfand der Barmherzigkeit Gottes auf die Ankunft des Erlösers aufbehalten sei! Deshalb gebietet auch Christus selber den Jüngern, um sie zum klaren und vollkommenen Glauben an Gott zu führen: „Glaubet an Gott — und glaubet an mich!“ (Joh. 14,1).

204 Gewiß gelangt eigentlich der Glaube durch Christus zum Vater; aber Christus will doch andeuten: selbst wenn der Glaube sich an Gott hält, muß er doch allmählich zunichte werden, wenn er nicht ins Mittel tritt und ihn in rechter Beständigkeit erhält. Auch ist ja Gottes Majestät viel zu erhaben, als daß sterbliche Menschen, die doch wie Würmlein am Boden kriechen, zu ihr hindurchdringen könnten. Die allgemeine Redeweise, daß der Glaube sich allein an Gott halte, nehme ich an, doch so, daß sie einer Verbesserung bedarf, weil ja Christus nicht umsonst das „Ebenbild des unsichtbaren Gottes“ heißt (Kol. 1,15); wir werden doch eben durch diesen Lobpreis Christi daran gemahnt: erst wenn Gott uns in Christus begegnet, können wir ihn zu unserem Heil erkennen. Obwohl die Schriftgelehrten bei den Juden die Verheißungen der Propheten über den Erlöser mit falschen Erdichtungen verfinstert hatten, betrachtete es Christus doch als gewiß und sozusagen anerkannt, daß in dem allgemeinen Verderben keine andere Arznei da sei, auch kein anderer Weg zur Befreiung der Kirche, als die Erscheinung des Mittlers. Was Paulus lehrt: „Christus ist des Gesetzes Ende“ (Röm. 10,4), war zwar im Volke nicht nach Gebühr bekannt, aber doch geht gerade aus dem Gesetz und den Propheten aufs deutlichste hervor, wie wahr und gewiß es ist. Ich rede hier aber noch nicht näher über den Glauben, weil das besser an anderer Stelle geschieht. Nur soll der Leser dies unbedingt festhalten: Der erste Schritt zur Gottesfurcht ist es, Gott als unseren Vater anzuerkennen, der uns schützt, lenkt und erhält und uns schließlich zur ewigen Erbschaft seines Reiches versammelt; hieraus aber wird offenbar, was wir bereits ausführten, nämlich: es gibt keine heilbringende Erkenntnis Gottes ohne Christus, und deshalb ist seit Anbeginn der Welt er allen Erwählten vor Augen gestellt worden, daß sie auf ihn schauten und ihr Vertrauen auf ihn setzten.

In diesem Sinne schreibt Irenäus: der Vater, der ja unendlich ist, sei im Sohne endlich geworden, weil er sich unserem Maße anpaßte, damit nicht die Unermeßlichkeit seiner Herrlichkeit unser Herz ganz verzehre. Diesen nützlichen Ausspruch haben die Schwärmer nicht genügend bedacht, und deshalb zwängen sie ihn in ihre gottlose Phantasterei hinein, wonach in Christus bloß ein Teil der Gottheit sich befinde, der aus der ganzen Vollkommenheit Gottes herabflösse. Und dabei wollte doch Irenäus nichts anderes sagen, als daß Gott einzig in Christus begriffen werden könne. Es ist allezeit das Wort des Johannes wahr gewesen: „Wer den Sohn nicht hat, der hat auch den Vater nicht“ (1. Joh. 2,23). Denn es haben sich zwar viele Menschen gerühmt, die höchste Gottheit oder den Schöpfer Himmels und der Erden zu verehren; aber weil ihnen der Mittler fehlte, so konnten sie Gottes Barmherzigkeit nicht recht erkennen und darum auch nicht zu der Gewißheit gelangen, daß Gott ihr Vater sei. Sie hatten das Haupt nicht, nämlich Christus — und darum war die Erkenntnis Gottes bei ihnen leer und nichtig; daher kommt es, daß sie in groben und schändlichen Aberglauben verfallen sind und damit ihre Unwissenheit ans Licht brachten. So verkündigen heutzutage die Türken mit vollen Backen, ihr Gott sei der Schöpfer Himmels und der Erden, und doch setzen sie an des wahren Gottes Statt einen Götzen, weil sie mit Christus nichts zu tun haben wollen!

4. Ons kan God nie tot ons saligheid leer ken nie, tensy Hy in Christus, wat die beeld van die onsienlike God is, aan ons verskyn.

Dit was God se wil dat die Jode met hierdie profesieë so deurdrenk moes word om hulle oë lynreg na Christus te wend ter wille daarvan dat 474  hulle om hulle verlossing kan vra. En hoewel hulle skandelik ontaard het, kon die algemene herinnering aan die volgende beginsel nie uitgewis word nie, naamlik dat God deur die hand van sy Gesalfde die kerk sou verlos soos Hy aan Dawid belowe het, en dat die genadeverbond waarvolgens God sy uitverkorenes aangeneem het, eers dan op hierdie wyse bestendig sou word. Die gevolg hiervan was dat die loflied uit die mond van die jongelinge weerklink het toe Christus ’n rukkie voor sy dood Jerusalem binnegegaan het: “Hosanna vir die Seun van Dawid”.⁵⁴ Want dit is duidelik dat hulle loflied algemeen bekend, geyierd en uit die algemene gebruik geput was, naamlik dat die enigste borg vir die barmhartighede van God in die koms van die Verlosser geleë was. Daarom gebied Christus self sy dissipels om in Hom te glo om met onderskeiding en volmaaktheid in God te kan glo. Hy sê: “Julle glo in God; glo ook in My”.⁵⁵ Hoewel die geloof egter, om dit reg uit te druk, van Christus na die Vader opklim, gee hy nogtans te kenne dat die geloof, selfs al steun dit op God, geleidelik verdwyn as Hy nie as Middelaar tussenbeide kom om die geloof onwankelbaar en bestendig te hou nie. Andersins is God se majesteit ook te hoog vir sterflike mense om daartoe deur te dring, omdat hulle soos wurmpies op die aarde rondkruip. Daarom aanvaar ek die algemene uitdrukking dat God die voorwerp van die geloof is⁵⁶ slegs op voorwaarde dat dit verbeter word. Christus word immers niç sonder rede die beeld van die onsienlike God genoem nie.⁵⁷ Met hierdie beskrywing word ons egter vermaan dat ons God nie tot ons saligheid kan leer ken tensy Hy in Christus aan ons verskyn nie.⁵⁸ Hoewel die skrifgeleerdes dit wat die profete in verband met die Verlosser geleer het, onder die Jode met valse verdigsels verduister het, het Christus dit uitdruklik aangeneem asof dit algemeen aanvaar is dat die geopenbaarde Middelaar die enigste hulpmiddel in verlore sake is en die enigste manier om die kerk te verlos. Dit wat Paulus leer, was weliswaar nie algemeen bekend soos dit hoort nie, naamlik dat Christus die einde van die wet is.⁵⁹ Juis uit die wet en die profete blyk dit hoe waar en seker dit is. 475 Ek praat nog nie van die geloof nie, omdat daar elders ’n geskikter geleentheid daarvoor sal wees.⁶⁰ Dit moet egter by my lesers onwrikbaar vas wees: die eerste trap tot godvrugtigheid is om te erken dat God ons Vader is om ons te beskerm, te regeer en te koester totdat Hy ons as ewige erfgename van sy koninkryk versamel. Dit word dan duidelik wat ons so pas gesê het,⁶¹ naamlik dat die saligmakende kennis van God nie sonder Christus kan bestaan nie. Ons moet onthou dat Hy van die begin van die wêreld af aan al die uitverkorenes voorgehou is sodat hulle na Hom kon opsien en sodat hulle vertroue in Hom kon berus. In hierdie betekenis skryf Irenaeus dat die Vader, wat onmeetlik is, in die Seun voleindig is, omdat Hy Hom by ons maat aangepas het om te verhoed dat Hy ons verstand deur die onmeetlikheid van sy heerlikheid sou verswelg.⁶² Besete mense dink nie daaroor na nie en verdraai die voordelige uitspraak tot ’n goddelose fantasie net asof ’n deeltjie van die Godheid wat uit die volmaakte Godheid afvloei, in Christus was.⁶³ Die uitspraak beteken net dat God net in Christus begryp kan word. Johannes se woorde was trouens altyd volkome waar. Hy sê: “Wie die Seun nie het nie, het ook nie die Vader nie”.⁶⁴ Want hoewel baie mense hulle eenmaal daarop beroem het dat hulle die allerhoogste Godheid en Maker van die hemel en die aarde eerbiedig, kon hulle tog nie die barmhartigheid van God waarlik smaak en daarvan oortuig wees dat Hy hulle Vader is nie, omdat hulle geen Middelaar gehad het nie. Omdat hulle dus nie die Hoof, dit is Christus, gehad het nie, was hulle kennis van God verganklik. Daarom het dit gebeur dat hulle uiteindelik in growwe afstootlike bygelowe verval het en hulle onkunde geopenbaar het. Die Turke is vandag ’n voorbeeld hiervan. Hoewel hulle met vol kieste verkondig dat die Skepper van die hemel en die aarde hulle God is, plaas hulle ’n afgod in die plek van die ware God terwyl hulle afkerig is van Christus.

4. Бог пожелал, чтобы евреи, глубоко проникнувшись этими пророчествами, в своём стремлении к освобождению неизменно обращали взоры к Иисусу Христу. Несмотря на то что они низко пали, из их памяти никогда не изглаживался исходный принцип: Бог по обетованию, данному Давиду, станет Искупителем своей Церкви через Иисуса Христа. Благодаря этому будет укреплён бескорыстный союз, в котором Бог усыновил своих избранных. Поэтому при входе Иисуса Христа в Иерусалим накануне его смерти вполне естественно звучали восклицания детей: «Осанна Сыну Давидову!» (Мф 21:9). Нет никакого сомнения в том, что это приветствие взято из гимнов, известных всему народу, которые распевали ежедневно, ибо у людей не осталось никакого иного залога милости Божьей, кроме пришествия Искупителя. Поэтому Христос и заповедует своим ученикам веровать в Него, чтобы твёрдо и совершенно веровать в Бога (Ин 14:1).

Собственно говоря, вера восходит к Отцу через Иисуса Христа. Даже утвердившись в Боге, она постепенно слабеет, если не вмешивается сам Христос, чтобы укрепить её. Величие Бога слишком высоко для смертного человека, который, как червь, ползает по земле. В силу этого общеизвестное утверждение, что объект веры - Бог, я принимаю лишь с тем уточнением, что Иисус Христос недаром именуется образом Бога невидимого (Кол 1:15). Это должно убедить нас, что, если бы Отец не явился нам в Сыне, мы не могли бы познать Его и получить спасение. И хотя книжники своими ложными толкованиями запутали и затемнили возвещённое пророками об Искупителе, Иисус Христос принял это как непреложный факт и при всеобщем согласии: нет иного целительного средства от отчаянного состояния, в которое впали евреи, и нет иного способа освободить Церковь, кроме прихода обещанного Искупителя. Народ не принимал, как следовало бы, то, чему учил св. Павел, а именно, что Иисус Христос - конец Закона (Рим 10:4). Но через Закон и пророков ясно открывалась истинность и очевидность этого.

Здесь я не буду подробно говорить о вере, так как делаю это в другом месте; сейчас я хочу лишь, чтобы у нас с читателем установилось полное согласие в том, что первая ступень благочестия состоит в признании Бога нашим Отцом, который нас поддерживает, направляет и питает, пока не примет в свою вечную обитель. Отсюда безусловно следует сказанное нами выше: истинное богопознание невозможно без Иисуса Христа. Поэтому Он и был явлен избранным от начала мира, дабы взоры их были устремлены на Него и дабы они во всём на Него полагались. Именно это имел в виду Ириней, когда писал, что Отец, бесконечный в Себе, стал конечным в своём Сыне, поскольку это более соответствует нашей малости, - иначе все наши чувства были бы поглощены необъятностью его славы (Ириней. Против ересей, IV, гл. IV, 2 (MPG, VII, 982)).

Не поняв смысла этого высказывания, иные безумцы использовали его для украшения своих дьявольских фантазий, будто бы Сыну передалась от совершенства Отца некая малая частица божественности. На самом же деле Ириней хотел сказать, что Бог пребывает в Иисусе Христе и нигде более. Это издавна считалось истиной: «Всякий, отвергающий Сына, не имеет и Отца» (1 Ин 2:23). Хотя многие хвалились тем, что почитают единого Творца неба и земли, но, поскольку они не имели Посредника, им было невозможно вкусить Божье милосердие, чтобы непосредственно убедиться в том, что Бог - их Отец. Не имея главы, то есть Христа, они могли получить лишь смутное и преходящее представление о Боге. Погрязнув в тяжких суевериях, они обнаружили своё невежество - как теперь турки, которые кричат на весь мир, что их Бог есть всемогущий Создатель, но на самом деле ставят на его место идола, ибо отвергают Иисуса Христа.