1. 291 | HOMINEM peccati iugo ita captivum teneri, ne ad bonum aut voto aspirare, aut studio contendere suapte natura queat, sufficienter, nisi fallor, probatum est. Praeterea distinctio inter coactionem et necessitatem posita fuit, unde liqueret eum, dum necessario peccat, nihilo tamen minus voluntarie peccare¹. Sed quoniam, dum in servitutem diabolo addicitur, illius arbitrio videtur magis agi quam suo, quale sit actionis utriusque genus, expediendum restat^a: tum solvenda quaestio^b, an aliquid in malis operibus Deo sit tribuendum, in quibus nonnullam eius actionem intercedere Scriptura insinuat. Alicubi Augustinus humanam voluntatem equo comparat sessoris nutum expectanti: Deum ac Diabolum, sessoribus. Si Deus illi insidet, inquit, perinde ac moderatus et peritus sessor, composite illam regit: tarditatem incitat, nimiam celeritatem compescit: petulantiam luxuriamque coercet, pervicaciam retundit, in rectam viam deducit; quod si eam Diabolus occupavit, instar stolidi ac petulantis sessoris per invia rapit, impellit in foveas, per praecipitia devolvit, ad contumaciam ferociamque instigat². Qua similitudine, quando melior non occurrit, in praesentia contenti erimus. Imperio igitur Diaboli quod animalis hominis voluntas dicitur subiacere ut inde agitetur, non significat ipsam reluctantem ac restitantem ad obsequia adigi (quemadmodum invita mancipia obire iussa nostra dominii iure cogimus) sed Satanae praestigiis fascinatam, illi se ad omnem ductum obsequentem necessario praebere^c. Nam quos Spiritus sui regimine non dignatur Dominus, eos ad Satanae actionem iusto iudicio^d ablegat. Quare Apostolus deum huius seculi excaecasse mentes infidelibus exitio destinatis ait, ne cernant lumen Evangelii [2. Cor. 4. a. 4]. Et alio loco, ipsum operari in filiis contumacibus [Ephes. 2. a. 2]. Excaecatio impiorum, et quaecunque inde sequuntur flagitia, opera Satanae nuncupantur: quorum tamen causa extra humanam voluntatem quaerenda non est, ex qua radix mali surgit: in qua fundamentum regni Satanae (hoc est, peccatum) residet.

1. Je pense que nous avons suffisamment prouvé comment l’homme est tellement tenu captif sous le joug de peché, qu’il ne peut de sa propre nature ne desirer le bien en sa volonté, ne s’y appliquer. Davantage nous avons mis la distinction entre Contrainte et Necessité: dont il appert que quand l’homme peche necessairement, il ne laisse point de pecher de sa volonté. Mais pource que quand on le met en servitude du diable, il semble qu’il soit mené au plaisir d’iceluy plustost que du sien: il reste de despecher en quelle sorte cela se fait. Apres il faut soudre la question dont on doute communement: C’est, si on doit attribuer quelque chose à Dieu és œuvres mauvaises, esquelles l’Escriture signifie que sa vertu y besongne aucunement. Quant au premier, sainct Augustin accomparage en quelque, lieu la volonté de l’homme à un cheval, qui se gouverne par le plaisir de celuy qui est monté dessus. Il accomparage d’autre part Dieu et le diable à des chevaucheurs, disant que si Dieu a occupé le lieu en la volonté de l’homme, comme un bon chevaucheur et bien entendu, il l’a conduit de bonne mesure, il l’incite quand elle est trop tardive, il la retient si elle est trop aspre, si elle s’escarmouche trop fort, il la reprime, il corrige sa rebellion, et l’ameine en droite voye. Au contraire, si le diable a gagné la place, comme un mauvais chevaucheur et estourdy, il l’egare à travers champs, il la fait tomber dans des fosses, il la fait trebuscher et revirer par les vallées, il l’accoustume à rebellion et desobeissance. De ceste similitude nous nous contenterons pour le present, puis que nous n’en avons pas de meilleure. Ce qui est donc dit, que la volonté de l’homme naturel est sujette à la seigneurie du diable, pour en estre menée: cela ne signifie point quelle soit contreinte par force et maugré qu’elle en ait à obtemperer, comme on contraindroit un serf à faire son office combien qu’il ne le vousist point: mais nous entendons qu’estant abusée des tromperies du diable, il est necessaire qu’elle se sumette à obtemperer à ce que bon luy semble, combien qu’elle le face sans contrainte. Car ceux ausquels nostre Seigneur ne fait point la grace de les gouverner par son Esprit, sont abandonnez à Satan pour estre menez de luy. Pour ceste cause, dit sainct Paul, que le dieu de ce monde (qui est le diable) a aveuglé l’entendement des infideles, à ce qu’ils n’apperçoivent point la lumiere de l’Evangile (2 Cor. 4:4). Et en un autre lieu il dit qu’il regne en tous iniques et desobeissans (Ephes. 2:2). L’aveuglement donc des meschans, et tous les malefices qui s’en ensuyvent, sont nommez œuvres du diable: et toutesfois il n’en faut point chercher la cause hors de leur volonté, de laquelle procede la racine de mal, et en laquelle est le fondement du regne du diable, c’est à dire le peché.

1. 278 It has now, I apprehend, been sufficiently proved, that man is so enslaved by sin, as to be of his own nature incapable of an effort, or even an aspiration, towards that which is good. We have also laid down a distinction between coaction and necessity, from which it appears that while he sins necessarily, he nevertheless sins voluntarily. But since, while he is devoted to the servitude of the devil, he seems to be actuated by his will, rather than by his own, it remains for us to explain the nature of both kinds of influence. There is also this question to be resolved, whether any thing is to be attributed to God in evil actions, in which the Scripture intimates that some influence of his is concerned. Augustine somewhere compares the human will to a horse, obedient to the direction of his rider; and God and the devil he compares to riders. “If God rides it, he, like a sober and skilful rider, manages it in a graceful manner; stimulates its tardiness; restrains its immoderate celerity; represses its wantonness and wildness; tames its perverseness, and conducts it into the right way. But if the devil has taken possession of it, he, like a foolish and wanton rider, forces it through pathless places, hurries it into ditches, drives it down over precipices, and excites it to obstinacy and ferocity.” With this similitude, as no better occurs, we will at present be content. When the will of a natural man is said to be subject to the power of the devil, so as to be directed by it, the meaning is, not that it resists and is compelled to a reluctant submission, as masters compel slaves to an unwilling performance of their commands, but that, being fascinated by the fallacies of Satan, it necessarily submits itself to all his directions. For those whom the Lord does not favour with the government of his Spirit, he abandons, in righteous judgment, to the influence of Satan. Wherefore the Apostle says, that “the god of this world hath blinded the minds of them which believe not,” who are destined to destruction, “lest the light of the gospel should shine unto them.”⁶⁵⁴ And in another place, that he “worketh in the children of disobedience.”⁶⁵⁵ The blinding of the wicked, and all those enormities which attend it, are called the works of Satan; the cause of which must nevertheless be sought 279 only in the human will, from which proceeds the root of evil, and in which rests the foundation of the kingdom of Satan, that is, sin.

1. Connection of this chapter with the preceding. Augustine’s similitude of a good and bad rider. Question answered in respect to the devil.

265 That man is so enslaved by the yoke of sin, that he cannot of his own nature aim at good either in wish or actual pursuit, has, I think, been sufficiently proved. Moreover, a distinction has been drawn between compulsion and necessity, making it clear that man, though he sins necessarily, nevertheless sins voluntarily. But since, from his being brought into bondage to the devil, it would seem that he is actuated more by the devil’s will than his own, it is necessary, first, to explain what the agency of each is, and then solve the question,¹ Whether in bad actions anything is to be attributed to God, Scripture intimating that there is some way in which he interferes? Augustine (in Psalm 31 and 33) compares the human will to 266a horse preparing to start, and God and the devil to riders. “If God mounts, he, like a temperate and skilful rider, guides it calmly, urges it when too slow, reins it in when too fast, curbs its forwardness and over-action, checks its bad temper, and keeps it on the proper course; but if the devil has seized the saddle, like an ignorant and rash rider, he hurries it over broken ground, drives it into ditches, dashes it over precipices, spurs it into obstinacy or fury.” With this simile, since a better does not occur, we shall for the present be contented. When it is said, then, that the will of the natural man is subject to the power of the devil, and is actuated by him, the meaning is not that the wills while reluctant and resisting, is forced to submit (as masters oblige unwilling slaves to execute their orders), but that, fascinated by the impostures of Satan, it necessarily yields to his guidance, and does him homage. Those whom the Lord favours not with the direction of his Spirit, he, by a righteous judgment, consigns to the agency of Satan. Wherefore, the Apostle says, that “the god of this world has blinded the minds of them which believe not, lest the light of the glorious gospel of Christ, who is the image of God, should shine into them.” And, in another passage,he describes the devil as “the spirit that now worketh in the children of disobedience,” (Eph. 2:2). The blinding of the wicked, and all the iniquities consequent upon it, are called the works of Satan; works the cause of which is not to be Sought in anything external to the will of man, in which the root of the evil lies, and in which the foundation of Satan’s kingdom, in other words, sin, is fixed.

1. Dat de mens door het juk der zonde zo gevangen gehouden wordt, dat hij uit zijn eigen natuur naar het goede niet kan streven door begeerte of jagen door ijver, is, indien ik me niet vergis, voldoende bewezen. Bovendien is het onderscheid tussen dwang en noodzakelijkheid uiteengezet, opdat duidelijk zou zijn, dat hij, wanneer hij uit noodzaak zondigt, desniettemin vrijwillig zondigt. Maar aangezien hij,doordat hij de duivel tot slavernij wordt toegewezen, meer naar diens oordeel schijnt gedreven te worden, dan naar het zijne, blijft nog over te verklaren, van welke aard beider werk is; dan moet de kwestie opgelost worden of aan God enig aandeel in de slechte werken moet worden toegekend, waarin Hij, volgens de Schrift, in enig opzicht werkzaam is. Augustinus vergelijkt ergens de menselijke wil met een paard, dat let op de wenk van zijn berijder, en God en de duivel met berijders. "Indien God," zo zegt hij, "'s mensen wil berijdt, dan bestuurt Hij die als een kalm en ervaren ruiter, op bedaarde wijze; Hij vuurt zijn traagheid aan, zijn al te grote snelheid bedwingt Hij, zijn uitgelatenheid en weelderigheid toomt Hij in; zijn hardnekkigheid breekt Hij, Hij voert hem op de rechte weg. Maar wanneer de duivel hem in beslag genomen heeft, dan drijft hij hem als een dwaas en dol ruiter over heg en steg, jaagt hem in kuilen, doet hem van steilten neervallen en zet hem aan tot weerspannigheid en woestheid." En met die vergelijking zullen wij, daar geen betere ons voor de geest komt, tevreden zijn. Wanneer dus gezegd wordt, dat de wil van de natuurlijke mens aan de heerschappij van de duivel onderworpen is, om daardoor gedreven te worden, dan wil dat niet zeggen, dat de wil weerstrevend en zich verzettend tot gehoorzaamheid genoopt wordt (zoals wij onwillige slaven krachtens onze heerschappij dwingen onze bevelen op te volgen) ; maar dat hij door de begoochelingen van Satan betoverd, zich noodzakelijk ter beschikking stelt om zijn gehele leiding te gehoorzamen. Want hen, die de Here de leiding van zijn Geest niet waardig keurt, geeft Hij door zijn rechtvaardig oordeel aan de werking van Satan over. Daarom zegt de apostel, dat de God dezer eeuw de zinnen verblind heeft der ongelovigen, die tot het verderf bestemd zijn (2 Cor. 4:4) opdat zij het licht van het evangelie niet zien. En op een andere plaats (Ef. 2:2) zegt de apostel, dat hij werkt in de kinderen der ongehoorzaamheid. De verblinding der goddelozen en de schanddaden, die daaruit voortkomen, worden werken van Satan genoemd; maar toch moet de oorzaak daarvan niet buiten de menselijke wil gezocht worden, waaruit de wortel des kwaads oprijst, en waarin het fundament van Satans rijk (dat is de zonde) zijn ligplaats heeft.

1. 178Der Mensch steht unter der Gewalt des Teufels, und zwar willentlich

Wenn ich nicht irre, so ist jetzt hinreichend bewiesen, daß der Mensch derart unter dem Joch der Sünde steht, daß er von sich, aus seiner Natur heraus weder nach dem Guten trachten noch darum ringen kann. Ferner haben wir einen Unterschied aufgestellt zwischen „Zwang“ und „Notwendigkeit“, aus welchem hervorgehen sollte, daß der Mensch zwar notwendig sündigt, aber trotzdem mit Willen. Aber der Mensch ist ja der Knechtschaft des Teufels unterworfen und wird, wie es sich ansieht, mehr von dessen Willen als von seinem eigenen regiert. Deshalb müssen wir (1.) jetzt noch überlegen, wie diese doppelte Leitung aussieht. Dann müssen wir (2.) die Frage beantworten, ob denn bei den bösen Werken Gott ein Anteil zuzuschreiben sei, da ja die Schrift immerhin eine gewisse Wirksamkeit Gottes dabei andeutet. Irgendwo vergleicht Augustin den menschlichen Willen mit einem Pferd, das sich nach dem Wink seines Reiters richtet; Gott und der Teufel sind in diesem Gleichnis die Reiter. „An Gott hat es einen ruhigen und geschickten Reiter, der es klug lenkt, seiner Langsamkeit den Sporn gibt und zu große Geschwindigkeit mäßigt, seinen Mutwillen und Übermut zügelt, seinen Trotz zähmt und es auf den rechten Weg leitet. Hat aber der Teufel von ihm Besitz ergriffen, so treibt er es wie ein toller und mutwilliger Reiter durch wegloses Land, läßt es in Sümpfe rennen, stürzt es Abgründe hinunter und reizt es zu Halsstarrigkeit und Wildheit.“ Mit diesem Gleichnis wollen wir uns, da uns kein besseres einfällt, vorderhand zufrieden geben. Wenn es aber heißt, der Wille des natürlichen Menschen sei dem Befehl des Teufels unterworfen und werde von ihm regiert, so bedeutet das nicht: der Wille wird widerstrebend und unter Widerstand zum Gehorsam gezwungen — so wie wir einen Knecht gegen seinen Willen kraft des Herrschaftsrechtes zwingen, unserem Befehl zu gehorchen —, sondern vielmehr: er läßt sich durch die schmeichlerische Rede des Satans betören und leistet nun notwendig dessen ganzer Führung Folge. Denn wen der Herr nicht mit der Führung durch seinen Geist begnadet, den liefert er in gerechtem Urteil der Wirkung des Satans aus. Deshalb sagt der Apostel, der Gott dieser Welt habe der Ungläubigen, also der zum Verderben Verordneten, Sinn verblendet, damit sie das Licht des Evangeliums nicht sehen (2. Kor. 4,4). An anderer Stelle hören wir, der Teufel wirke in den Kindern des Unglaubens (Eph. 2,2). Da wird also die Verblendung der Gottlosen und alles, was sich daraus an Lastern ergibt, als Werk des Teufels bezeichnet; und doch ist deren Ursache nicht außerhalb des menschlichen Willens zu suchen, aus dem die Wurzel alles Bösen hervorwächst und in dem das Fundament des Satansreiches, nämlich die Sünde, seinen Sitz hat.

1.

God gebruik die Satan om verwerpte mense se harte te verhard. (Afdeling 1-5)

430 As ek my nie misgis nie, is daar nou voldoende bewys gelewer dat die mens so onder die juk van die sonde gevange gehou word dat hy uit eie natuur nie na die goeie kan strewe nie, al begeer hy dit ook, en dat hy hom nie daarvoor kan inspan nie, al beywer hy hom ook. Daarbenewens is daar ook ’n onderskeid gemaak tussen dwang en noodsaaklikheid. Daaruit het dit duidelik geword dat iemand nietemin vrywillig sondig wanneer hy uit noodwendigheid sondig.²

Wanneer die mens homself in slawerny aan die duiwel uitlewer, lyk dit egter asof hy eerder deur die duiwel se oordeel as deur sy eie aangedryf word. Daar bly dus oor dat ons aan die aard van elkeen van hulle se werk daarin oorweging moet skenk; dan moet ons die vraagstuk oplos of ons iets in slegte werke aan God moet toeskryf, omdat die Skrif te kenne gee dat ’n sekere optrede van God daarin voorkom.

Augustinus vergelyk die mens se wil iewers met ’n perd wat op ’n bevel van sy ruiter wag; God en die duiwel dien vir hom as die ruiter. Hy sê: “As God op hom ry, regeer Hy die mens se wil rustig soos ’n gematigde en ervare ruiter. Wanneer dit traag is, spoor Hy dit aan; wanneer dit te vinnig is, hou Hy dit in toom; Hy beteuel sy moedswilligheid en baldadigheid; Hy staan sy koppigheid teen en lei hom op die regte pad. Maar as die duiwel die mens se wil in die hande kry, laat hy dit soos ’n onnosel, wrede ruiter voortsnel oor ’n plek waar daar nie ’n pad is nie. Hy dryf dit in slote in; hy laat dit oor afgronde tuimel; hy hits dit aan tot koppigheid en wreedheid.”³ Omdat ’n beter vergelyking hom nie aan ons voordoen nie, sal ons vir die huidige bespreking met syne tevrede wees.

431  Die feit dat daar gesê word dat die natuurlike mens⁴ se wil aan die heerskappy van die duiwel onderworpe is om uit hierdie oord aangedryf te word, beteken dus nie dat die wil teenstribbel en hom daarteen verset om die duiwel te gehoorsaam nie. Kragtens die eiendomsreg dwing ons byvoorbeeld ons slawe om ons te gehoorsaam. Dit beteken wel dat die wil deur die oëverblindery van die Satan betower is en homself noodgedwonge oorgee om elke bevel van hom te gehoorsaam. Want die Here lewer die mense wat Hy nie waardig ag om deur sy Gees geregeer te word nie, volgens sy regverdige oordeel aan die werk van die Satan uit. Daarom sê die apostel dat die god van hierdie wêreld die verstand van die ongelowiges wat vir die verderf bestem is, verblind het sodat hulle nie die lig van die evangelie kan sien nie.⁵ En elders sê hy dat hy in koppige kinders werk.⁶ Die verblinding van die goddeloses en al die oortredinge wat daaruit volg, word werke van die Satan genoem. Tog moet die oorsaak hiervan nie buite die mens se wil gesoek word nie; daaruit rys die wortel van die kwaad omhoog; daarin is die fondament van die koninkryk van die Satan, dit is die sonde.

1. Полагаю, что мы со всей очевидностью показали, до какой степени человек порабощён грехом: по самой своей природе он не в состоянии ни желать появления доброго начала в собственной воле, ни служить добру. Кроме того, мы провели различие между принуждением и необходимостью, из чего явствует, что человек, согрешающий по необходимости, грешит одновременно и по собственной воле. Однако когда человека называют слугой дьявола, может создаться впечатление, что он больше служит прихотям последнего, чем своему собственному удовольствию. Поэтому необходимо объяснить, что же происходит на самом деле. А затем разрешить вопрос, который ставит в тупик очень многих: следует ли приписывать Богу какое-то участие в злых делах, о которых Писание свидетельствует, что могущество Божье проявляется и в них.

Что касается первого вопроса, то в одном из своих творений св. Августин сравнивает человеческую волю с конём, повинующимся всаднику. Этому всаднику он уподобляет Бога и дьявола. Если добрый всадник человеческой воли - Бог, то, разумеется, Он правит ею должным образом, подгоняя, когда она медлительна, сдерживая, если чересчур резва, обуздывая, если своенравна, подавляя её буйство и выводя на верный путь. Наоборот, если на коне дьявол, то он, как дурной и безрассудный всадник, направляет своего коня по бездорожью, отчего тот попадает в ямы, спотыкается и падает; он приучает коня к буйству и непослушанию (Августин. Толк, на Пс 148, 2 (MPL, XXXVII, 1938); Псевдо-Августин. Гипогностик, III, XI, 20 (MPL, XLV, 1632)).

Не имея лучшего сравнения, удовольствуемся пока этим. Итак, воля естественного человека подчинена власти дьявола. Но сие не означает, что её принудили к этому силой, а она не желала подчиниться, подобно тому как раба принуждают делать какое-то дело, когда он этого не хочет. Но, с другой стороны, мы понимаем, что, будучи обманут дьяволом, человек уже не может не исполнять его прихотей, хотя и делает это без принуждения. Ибо те люди, которым наш Господь не дал милости водительства своим Духом, преданы Сатане и ведомы им. Поэтому св. Павел сказал, что бог века сего (то есть дьявол) ослепил их умы, чтобы для них не воссиял свет благовествования (2 Кор 4:4). В другом месте он говорит, что дьявол царствует во всех нечестивых и непокорных (Эф 2:2). Итак, ослепление злых и вытекающие из него злодеяния именуются делами дьявола; и всё же не следует искать причину вне воли их совершающих, из которой как раз и произрастает корень зла и в которой лежит основание царства дьявола, то есть грех.

2. Longe est alia ratio divinae in talibus actionis. Quae ut certius nobis pateat, exemplo sit calamitas a Chaldaeis sancto 292 Iob illata. Chaldaei, interemptis eius pastoribus, gregem hostiliter depraedantur^a. Iam eorum improbum facinus palam extat; neque in eo opere cessat Satan, a quo totum id provenire narrat historia^{b 1}. Ipse autem Iob Domini opus in eo recognoscit, quem dicit sibi abstulisse quae erepta erant per Chaldaeos². Quomodo idem opus ad Deum, ad Satanam, ad hominem authorem referamus, quin vel Satanam excusemus Dei consortio, vel Deum mali authorem praedicemus? Facile, si finem agendi primum inspiciamus, deinde modum. Domini consilium est servi sui patientiam calamitate^c exercere: Satan molitur eum ad desperationem adigere: Chaldaei ex re aliena praeter ius et fas lucrum quaerere affectant. Tanta in consiliis diversitas opus iam valde distinguit. In modo non minus est discriminis. Satanae affligendum servum suum Dominus permittit: Chaldaeos, quos ad id exequendum ministros delegit, illi permittit ac tradit impellendos: Satan alioqui pravos Chaldaeorum animos venenatis suis aculeis ad perpetrandum id flagitium instigat: illi ad iniustitiam furiose ruunt, omniaque membra scelere obstringunt ac contaminant. Proprie ergo agere dicitur Satan in reprobis: in quibus regnum suum, hoc est nequitiae, exercet. Dicitur et Deus suo modo agere, quod Satan ipse (instrumentum quum sit irae eius) pro eius nutu ac imperio huc atque illuc se^d inflectit ad exequenda eius iusta iudicia. Omitto hic universalem Dei motionem, unde creaturae omnes ut sustinentur, ita efficaciam quidvis agendi ducunt. De illa speciali actione tantum loquor quae in unoquoque facinore apparet. Idem ergo facinus Deo, Satanae, homini assignari, videmus non esse absurdum: sed varietas in fine et modo facit ut illic inculpata Dei iustitia reluceat, Satanae hominisque nequitia cum suo opprobrio^e se prodat.

2. Quant est de l’action de Dieu, elle est bien autre en iceux. Mais pour la bien entendre, nous prendrons l’injure que firent les Chaldeens à Job: c’est qu’ayans tué ses bergers, ils luy ravirent tout son bestail (Job 1:17). Nous voyons desja à l’œil les autheurs de ceste meschanceté. Car quand nous voyons des volleurs, qui ont commis quelque meurtre ou larrecin, nous ne doutons point de leur imputer la faute et de les condamner. Or est-il ainsi que l’histoire recite que cela provenoit du diable. Nous voyons donc qu’il y a besongne de son costé. D’autre part Job recognoit que c’est œuvre de Dieu, disant que Dieu l’a despouillé du bien qui luy avoit esté osté par les Chaldeens. Comment pourronsnous dire qu’une mesme œuvre ait esté faite de Dieu, du diable et des hommes, que nous n’excusions le diable entant qu’il semble conjoint avec Dieu: ou bien que nous ne disions Dieu estre autheur du mal? Facilement, si nous considerons premierement la fin, puis apres la maniere d’operer. Le conseil de Dieu estoit d’exercer son serviteur en patience, par adversité: Satan s’efforçoit de le mettre en desespoir: les Chaldeens taschoyent de s’enrichir du bien d’autruy par rapine. Une telle difference de conseil distingue bien entre l’œuvre de l’un et de l’autre. En la maniere de faire, il n’y la pas moins de dissimilitude. Le Seigneur abandonne son serviteur Job à Satan pour l’affliger: d’autrepart il luy baille les Chaldeens, qu’il avoit ordonnez pour estre ministres de ce faire, et luy commet de les pousser et mener. Satan stimule par ses aiguillons venimeux, à commettre ceste iniquité, les cœurs des Chaldeens, qui autrement estoyent mauvais. Les Chaldeens, s’a-bandonnans à mal faire, contaminent leurs ames et leurs corps. C’est donc proprement parlé, de dire que Satan besongne és reprouvez, esquels il exerce son regne, c’est à dire le regne de perversité. On peut bien aussi dire que Dieu aucunement y besongne, d’autant que Satan, lequel est instrument de son ire, selon son vouloir et ordonnance les pousse çà et là pour executer ses jugemens. Je ne parle point icy du mouvement universel de Dieu, duquel comme toutes creatures sont soustenues, aussi elles en prennent leur vertu pour faire ce quelles font. Je parle de son action particuliere, laquelle se monstre en chacun œuvre. Parquoy nous voyons qu’il n’est pas inconvenient qu’une mesme œuvre soit attribuée à Dieu, et au diable, et à l’homme. Mais la diversité qui est en l’intention et au moyen, fait que la justice de Dieu par tout apparoit irreprehensible: la malice du diable et de l’homme se monstre avec sa confusion.

2. Very different, in such instances, is the method of the Divine operation. And that we may have a clearer view of it, let us take as an example the calamity which holy Job suffered from the Chaldeans.⁶⁵⁶ The Chaldeans massacred his shepherds, and committed hostile depredations on his flock. Now, the wickedness of their procedure is evident; yet in these transactions Satan was not unconcerned; for with him the history states the whole affair to have originated. But Job himself recognizes in it the work of the Lord, whom he asserts to have taken from him those things of which he had been plundered by the Chaldeans. How can we refer the same action to God, to Satan, and to man, as being each the author of it, without either excusing Satan by associating him with God, or making God the author of evil? Very easily, if we examine, first, the end for which the action was designed, and secondly, the manner in which it was effected. The design of the Lord is to exercise the patience of his servant by adversity; Satan endeavours to drive him to despair: the Chaldeans, in defiance of law and justice, desire to enrich themselves by the property of another. So great a diversity of design makes a great distinction in the action. There is no less difference in the manner. The Lord permits his servant to be afflicted by Satan: the Chaldeans, whom he commissions to execute his purpose, he permits and resigns to be impelled by Satan: Satan, with his envenomed stings, instigates the minds of the Chaldeans, otherwise very depraved, to perpetrate the crime: they furiously rush into the act of injustice, and overwhelm themselves in criminality. Satan therefore is properly said to work in the reprobate, in whom he exercises his dominion; that is, the kingdom of iniquity. God also is said to work in a way proper to himself, because Satan, being the instrument of his wrath, turns himself hither and thither at his appointment and command, to execute his righteous judgments. Here I allude not to the universal influence of God, by which all creatures are sustained, and from which they derive an ability to perform whatever they do. I speak only of that special influence which appears in every particular act. We see, then, that the same action is without absurdity ascribed to God, to Satan, and to man; but the variety in the end and in the manner, causes the righteousness of God to shine without the least blemish, and the iniquity of Satan and of man to betray itself to its own disgrace.

2. Question answered in respect to God and man. Example from the history of Job. The works of God distinguished from the works of Satan and wicked men. 1. By the design or end of acting. How Satan acts in the reprobate. 2. How God acts in them.

The nature of the divine agency in such cases is very different. For the purpose of illustration, let us refer to the calamities brought upon holy Job by the Chaldeans. They having slain his shepherds, carry off his flocks. The wickedness of their deed is manifest,¹ as is also the hand of Satan, who, as the history informs us, was the instigator of the whole. Job, however, recognises it as the work of God, saying, that what the Chaldeans had plundered, “the Lord” had “taken away.” How can we attribute the same work to God, to Satan, and to man, without either excusing Satan by the interference of God, or making God the author of the crime? This is easily done, if we look first to the end, and then to the mode of acting. The Lord designs to exercise the patience of his servant by adversity; Satan’s plan is to drive him to despair; while the Chaldeans are bent on making unlawful gain by plunder. Such diversity of purpose makes a wide distinction in the act. In the mode there is not less difference. The Lord permits Satan to afflict his servant; and the Chaldeans, who had been chosen as the ministers to execute the deed, he hands over to the impulses of Satan, who, pricking on the already depraved 267Chaldeans with his poisoned darts,instigates them to commit the crime. They rush furiously on to the unrighteous deed, and become its guilty perpetrators. Here Satan is properly said to act in the reprobate, over whom he exercises his sway, which is that of wickedness. God also is said to act in his own way; because even Satan when he is the instrument of divine wrath, is completely under the command of God, who turns him as he will in the execution of his just judgments. I say nothing here of the universal agency of God,which, as it sustains all the creatures, also gives them all their power of acting. I am now speaking only of that special agency which is apparent in every act. We thus see that there is no inconsistency in attributing the same act to God, to Satan, and to man, while, from the difference in the end and mode of action, the spotless righteousness of God shines forth at the same time that the iniquity of Satan and of man is manifested in all its deformity.

2. Geheel anders staat het met Gods werking in zulke mensen. En opdat dit ons des te zekerder moge blijken, zij het onheil, door de Chaldeën de heilige Job aangedaan, tot een voorbeeld. Nadat de Chaldeën zijn herders gedood hebben, roven zij zijn kudde vijandig weg. Hun goddeloze daad is duidelijk te zien; en in dit werk is Satan niet werkeloos, maar dit alles komt voort van hem, zoals de geschiedenis verhaalt. Job zelf echter herkent er des Heren werk in, en hij zegt, dat Hij hem ontnomen heeft, wat hem door de Chaldeën ontroofd was. Hoe moeten wij hetzelfde werk God, Satan en de mens als bewerker toeschrijven, zonder Satan te verontschuldigen door zijn saamwerking met God, of te verklaren, dat God de bewerker van het kwaad is? Gemakkelijk, wanneer wij eerst zien op de bedoeling van het werk en dan op de manier. De bedoeling des Heren is de lijdzaamheid van zijn dienaar door ongeluk te oefenen; Satan zoekt hem te brengen tot wanhoop; de Chaldeën begeren tegen recht en billijkheid winst te verkrijgen uit de bezitting van een ander. Een zo grote verscheidenheid in de bedoelingen onderscheidt het werk reeds zeer. In de manier is niet minder verschil. De Here staat Satan toe zijn dienstknecht te treffen; de Chaldeën, die Hij heeft uitgekozen als dienaren om dat te volvoeren, laat Hij aan Satan over en geeft ze hem om hen aan te zetten; Satan vuurt de toch reeds slechte gemoederen der Chaldeën met zijn venijnige prikkels aan om deze schanddaad te volbrengen; zij ijlen in razernij tot het volvoeren der ongerechtigheid en verstrikken al hun leden in misdaad en bevlekken ze daarmee. Eigenlijk wordt dus de Satan gezegd te werken in de verworpenen, in wie hij zijn heerschappij, namelijk die der slechtheid, uitoefent. Ook God wordt gezegd op zijn manier te werken, omdat Satan zelf (daar hij een werktuig is van Gods toorn) naar zijn wil en bevel zich hier en gindsheen buigt om zijn rechtvaardige oordelen uit te voeren. Ik spreek hier niet van de algemene beweging Gods, waardoor alle schepselen zowel onderhouden worden, als ook de werkdadigheid ontvangen om alles te doen. Ik spreek slechts over die bijzondere werking, die in iedere daad aan de dag komt. Zo zien we, dat het niet ongerijmd is, dat dezelfde daad toegeschreven wordt aan God, Satan en de mens; maar de verscheidenheid in doel en wijze maakt, dat daar de onberispelijke rechtvaardigheid Gods schittert, en de slechtheid van Satan en de mens tot haar smaad zich openbaart.

2. Gott, der Satan und der Mensch - im gleichen Geschehnis wirksam!

Ganz anders verhält es sich in solchen Fällen mit dem göttlichen Wirken. Um dies deutlicher gewahren zu können, wollen wir die Not ins Auge fassen, die dem heiligen Manne Hiob von Seiten der Chaldäer zustieß. Die Chaldäer erschlugen seine Hirten und raubten ihm mit Gewalt seine Herde. Ihre Übeltat liegt offen zutage. Aber auch der Satan ist bei diesem Werke nicht müßig, ja von ihm geht nach der Erzählung das alles aus. Hiob selbst aber erkennt darin das Werk des Herrn und sagt, er habe ihm genommen, was doch von den Chaldäern geraubt worden war! Wie sollen wir für die nämliche Tat Gott, den Satan und den Menschen als den Urheber ansehen, ohne den Satan damit zu entschuldigen, daß doch auch Gott beteiligt sei, oder aber Gott zum Urheber des Bösen zu erklären? Das ist leicht, wenn wir zunächst auf die Absicht der Handlung achten und dann auf die Art der Ausführung. Der Ratschluß des Herrn geht darauf hinaus, seinen Knecht durch die Not in der Geduld zu üben. Der Satan bemüht sich, ihn zur 179 Verzweiflung zu bringen. Und die Chaldäer möchten fremdes Gut wider alles Recht vor Gott und Menschen an sich reißen. Eine so große Verschiedenheit der Absichten trägt nun auch tiefe Unterschiede in das Werk selbst hinein. Nicht geringer ist daher auch die Verschiedenheit in der Art der Ausführung. Der Herr liefert seinen Knecht dem Satan aus, daß er ihn plage; er übergibt dem Satan auch die Chaldäer, die er als Diener zu solchem Werk bestimmt hatte, damit er sie dazu treibe. Der Satan dagegen bringt mit seinem giftigen Stachel das böse Wesen der Chaldäer dazu, diese Untat zu vollbringen. Und die Chaldäer rennen wild ins Unrecht hinein, verstricken und beflecken sich an Leib und Seele mit Bosheit. Man kann deshalb recht eigentlich sagen: In den Verworfenen wirkt der Satan; denn in ihnen übt er ja seine Herrschaft, also das Regiment der Bosheit aus. Man kann aber auch sagen: hier handelt Gott; denn der Satan selber ist ja das Werkzeug seines Zorns und wendet sich nach seinem Wink und Befehl bald hierhin, bald dorthin, um seine gerechten Gerichte zu vollstrecken. Dabei sehe ich hier von der allgemeinen Regierung Gottes ab, die alle Geschöpfe hebt und trägt und ihnen Kräfte zum Wirken verleiht. Ich rede nur von der besonderen Wirksamkeit, die in jeder einzelnen Tat sich zeigt. Es ist also, wie wir bemerken, gar nicht widersinnig, wenn die gleiche Tat Gott, dem Satan und dem Menschen zugeschrieben wird; aber die Verschiedenheit in Absicht und Ausführung bewirkt doch, daß hier Gottes Gerechtigkeit unbescholten in Ehren bleibt und anderseits die Verworfenheit des Satans und des Menschen sich zu ihrer eigenen Schande kundtut.

2. In een en dieselfde werk veroorsaak die verskillende doelstellings en handelswyses dat God se geregtigheid onberispelik daarin skitter maar dat die Satan en die mens se boosheid in die kalklig kom.

Daar is ’n heeltemal ander rede vir God se werk in sulke mense. Om dit vir ons baie duidelik te maak moet ons die teenspoed wat die heilige Job deur die Chaldeërs aangedoen is, as voorbeeld noem. Die Chaldeërs was sy vyand en het sy herders doodgemaak en sy vee gebuit.⁷ Klaarblyklik was hulle daad onregmatig. Die Satan bly in hulle werk ook nie op die agtergrond nie, want die geskiedenis vertel dat al sy lyde uit die Satan ontstaan het.⁸ Tog herken Job daarin die werk van die Here wanneer hy sê dat die Here dit wat deur die Chaldeërs van hom geroof is, van hom weggeneem het.⁹ Hoe kan ons nou een en dieselfde werk aan God, aan die Satan en aan die mens as bewerker daarvan toeskrywe, sonder om die Satan te verontskuldig omdat hy saam met God optree, en sonder om te verklaar dat God die Bewerker van die kwaad was? Maklik genoeg as ons eers die doel en daarop die wyse van elkeen se optrede ondersoek.

432 Die Here se doel is om die geduld van sy dienskneg deur teenspoed te beproef. Die Satan poog om hom wanhopig te maak. Die Chaldeërs probeer om strydig met wat reg en geoorloof is, uit ’n ander se eiendom wins te slaan. So ’n groot uiteenlopendheid in hulle doelstellings het alreeds hulle werk sterk onderskei. Ook in die wyse waarop hulle werk, is daar ewe veel onderskeid. Die Here laat die Satan toe om sy dienskneg te gésel. Die Here laat ook die Chaldeërs wat Hy gekies het om sy werk te doen, aan hom oor en Hy lewer hulle aan hom oor om hulle aan te dryf. Die Satan prikkel die Chaldeërs se harte, wat andersins in elk geval bedorwe is, met sy venynige angels om die vergryp te begaan. Die Chaldeërs breek rasend in ongeregtigheid uit en verstrengel en besmet hulle heeltemal met hulle oortreding. Eintlik kan daar dus gesê word dat die Satan in verworpe mense werk, want in hulle voer hy heerskappy oor die boosheid. Daar kan ook gesê word dat God op sy eie manier werk omdat die Satan hom juis na sy goeddunke en op sy bevel hierheen of daarheen wend om sy regverdige oordele te volbring, aangesien die Satan ’n werktuig van sy toorn is. Ek bekommer my nou nie oor die algemene bemoeienis van God waardeur alle skepsels onderhou word en die krag ontvang om iets te doen nie.¹⁰ Ek praat slegs van daardie besondere werking wat in elke afsonderlike daad na vore kom.

Ons sien dus dat dit nie ongerymd is om een en dieselfde werk aan God, aan die Satan en aan die mens toe te skrywe nie. Die verskil in doelstelling en handelwyse veroorsaak dat God se geregtigheid onberispelik daarin skitter maar dat die Satan en die mens se boosheid tot hulle skande daarin na vore kom.

2. Действие Бога совершенно иное. Чтобы лучше понять его, обратимся к злодейству, которое сделали Иову халдеи: они убили пастухов и захватили все его стада. Итак, мы уже видим виновников этого злодеяния. Ведь когда мы видим перед собою преступников, совершивших убийство и грабёж, мы не колеблемся обвинить и осудить их. Однако из истории Иова явствует, что всё это исходило от дьявола, Мы знаем, что действовал он. Но, с другой стороны, Иов сознаёт, что это дело Бога, восклицая, что Бог лишил его добра, которое у него отняли халдеи (Иов 1: 14 сл.). Как же мы можем утверждать, что одно и то же дело сделали Бог, дьявол и люди, когда мы не оправдываем дьявола, хотя он и представляется здесь сотрудничающим с Богом, и не признаём, что Бог творит зло? Вполне можем, если рассмотрим, во-первых, цель, а во-вторых, способ действия. Замысел Бога состоял в том, чтобы испытать своего служителя в терпении, действуя от противного. Сатана пытался ввергнуть его в отчаяние. Халдеи хотели обогатиться, похитив чужое имущество. Подобное различие намерений определяет и различие действий. Не в меньшей степени различны и способы их осуществления. Господь предаёт своего служителя Иова Сатане, чтобы посрамить сего последнего. В то же время Он посылает ему халдеев, которым велит быть исполнителями этого замысла, и попускает Сатане руководить ими. Поразив своим ядовитым жалом сердца халдеев, которые и так были злы, Сатана побуждает их совершить злодеяние. Этим ядом заражаются души и тела предавшихся злу халдеев.

Это в точности означает, что в отверженных Богом действует Сатана, что в них он осуществляет своё царство - царство порока. Можно также сказать, что каким-то образом в них действует и Бог, поскольку Сатана, являющийся орудием его гнева, по его желанию и велению толкает их в ту или другую сторону, чтобы исполнить Божий приговор. Я не говорю здесь об общем механизме действия Бога, которым поддерживается существование всех созданий и из которого они черпают силы делать то, что делают. Я говорю о его частном действии, которое проявляется в каждом конкретном деле. Поэтому, как мы видим, нет ничего абсурдного в том, что одно и то же дело осуществляется Богом, дьяволом и человеком. Но различие в намерениях и средствах заставляет нас заключить, что справедливость Бога остаётся безупречной, а коварство дьявола и человека проявляется во всём своём уродстве.

3. Veteres religiosius interdum simplicem quoque veritatis confessionem in hac parte reformidant, quod verentur ne impietati fenestram de operibus Dei irreverenter obloquendi aperiant. Quam sobrietatem ut exosculor, ita minime periculosum iudico si simpliciter teneamus quod Scriptura tradit. Ne Augustinus 293 quidem illa superstitione interdum solutus est: quemadmodum ubi dicit indurationem et excaecationem non ad operationem Dei sed ad^a praescientiam spectare [Lib. de Praedest. et gratia]¹. At istas argutias non recipiunt tot Scripturae locutiones, quae plus aliquid Dei quam praescientiam intervenire clare ostendunt. || Et Augustinus ipse libro contra Iulianum 5, longa oratione contendit^b, non permissionis tantum aut patientiae divinae esse peccata, sed etiam potentiae, ut sic priora peccata puniantur². || Similiter quod de permissione afferunt³, dilutius est quam ut subsistat. Saepissime excaecare dicitur Deus et indurare reprobos, eorum corda vertere, inclinare, impellere, ut alibi fusius docui^{c 4}. Id quale sit, nequaquam explicatur, si confugitur ad praescientiam aut permissionem. Nos ergo duplici ratione respondemus id fieri. Siquidem quum sublato eius lumine, nihil quam caligo et caecitas supersit: quum ablato eius Spiritu, corda nostra in lapides obdurescant: quum cessante eius directione, in obliquitatem contorqueantur: rite excaecare, indurare, inclinare dicitur quibus facultatem videndi, parendi, recte^d exequendi adimit. Secunda ratio, quae multo propius accedit ad verborum proprietatem, quod ad exequenda sua iudicia per ministrum irae suae Satanam, et consilia eorum destinat quo visum est, et voluntates excitat, et conatus firmat. || Sic ubi recitat Moses Sehon regem^e transitum non dedisse populo, quia induraverat Deus spiritum^f eius, et cor obfirmaverat, finem consilii mox subiungit, Ut daret eum in manus nostras, inquit [Deut. 2. f. 30]. Ergo quia perditum Deus volebat, obstinatio cordis, divina fuit ad ruinam praeparatio.

3. Les anciens Docteurs craignent aucunesfois de confesser la verité en cest endroit, pource qu’ils ont peur de donner occasion aux mauvais de mesdire, ou parler irreveremment des œuvres de Dieu. Laquelle sobrieté j’approuve tellement, que je ne pense point toutesfois qu’il y ait aucun danger de tenir simplement ce que nous en monstre l’Escriture. Sainct Augustin mesme a aucunesfois ce scrupule: comme quand il dit, que l’aveuglement et endurcissement des mauvais ne se rapporte point à l’operation de Dieu, mais à sa prescience⁵⁶. Or ceste subtilité ne peut convenir avec tant de façons de parler de l’Escriture, lesquelles monstrent evidemment qu’il y a autre chose que la prescience de Dieu. Et sainct Augustin mesme au cinquieme livre contre Julien, se retractant de l’autre sentence, maintient fort et ferme que les pechez ne se font pas seulement par la permission ou souffrance de Dieu, mais aussi par sa puissance, à fin de punir les autres pechez. Semblablement ce qu’aucuns amenent, que Dieu permet le mal, mais ne l’envoye point, ne peut subsister, tant est foible. Souvent il est dit que Dieu aveugle et endurcit les mauvais, qu’il tourne et fleschit et pousse leurs cœurs, comme nous avons cy dessus declairé plus à plein. Ce n’est point expliquer telles formes de parler, que de recourir à la prescience ou permission. Pourtant nous respondons que cela se fait doublement. Car comme ainsi soit que la lumiere de Dieu ostée, il ne reste sinon obscureté et aveuglement en nous: son Esprit osté, noz cœurs soyent endurcis comme pierre: sa conduite cessant, nous ne puissions que nous esgarer à travers champs: à bonne cause il est dit qu’il aveugle, endurcit et pousse ceux ausquels il oste la faculté de voir, obeir et faire bien. La seconde maniere, qui approche plus à la proprieté des mots, c’est que Dieu, pour executer ses jugemens par le diable, qui est ministre de son ire, tourne où bon luy semble le conseil des mauvais, et meut leur volonté et conferme leur effort. Voila pourquoy Moyse, apres avoir recité que Sehon roy des Amorrheens s’estoit mis en armes pour empescher le passage du peuple, d’autant que Dieu avoit endurcy son esprit et confermé son cœur à cela, adjouste incontinent la fin du conseil de Dieu, que c’estoit pour le livrer entre les mains des Juifs (Deut. 2:30). Parquoy telle obstination a esté pour le preparer à sa ruine, à laquelle Dieu l’avoit destiné.

3. 280 The fathers are sometimes too scrupulous on this subject, and afraid of a simple confession of the truth, lest they should afford an occasion to impiety to speak irreverently and reproachfully of the works of God. Though I highly approve this sobriety, yet I think we are in no danger, if we simply maintain what the Scripture delivers. Even Augustine at one time was not free from this scrupulosity; as when he says that hardening and blinding belong not to the operation, but to the prescience of God. But these subtleties are inconsistent with numerous expressions of the Scripture, which evidently import some intervention of God beyond mere foreknowledge. And Augustine himself, in his fifth book against Julian, contends very largely, that sins proceed not only from the permission or the prescience, but from the power of God, in order that former sins may thereby be punished. So also what they advance concerning permission is too weak to be supported. God is very frequently said to blind and harden the reprobate, and to turn, incline, and influence their hearts, as I have elsewhere more fully stated. But it affords no explication of the nature of this influence to resort to prescience or permission. We answer, therefore, that it operates in two ways. For, since, when his light is removed, nothing remains but darkness and blindness; since, when his Spirit is withdrawn, our hearts harden into stones; since, when his direction ceases, they are warped into obliquity; he is properly said to blind, harden, and incline those whom he deprives of the power of seeing, obeying, and acting aright. The second way, which is much more consistent with strict propriety of language, is, when, for the execution of his judgments, he, by means of Satan, the minister of his wrath, directs their counsels to what he pleases, and excites their wills and strengthens their efforts. Thus, when Moses relates that Sihon the king would not grant a free passage to the people, because God had “hardened his spirit, and made his heart obstinate,” he immediately subjoins the end of God's design: “That he might deliver him into thy hand.”⁶⁵⁷ Since God willed his destruction, the obduration of his heart, therefore, was the Divine preparation for his ruin.

3. Old Objection, that the agency of God in such cases is referable to prescience or permission, not actual operation. Answer, showing that God blinds and hardens the reprobate, and this in two ways; 1. By deserting them; 2. By delivering them over to Satan.

Ancient writers sometimes manifest a superstitious dread of making a simple confession of the truth in this matter, from a fear of furnishing impiety with a handle for speaking irreverently of the works of God. While I embrace such soberness with all my heart, I cannot see the least danger in simply holding what Scripture delivers. when Augustine was not always free from this superstition, as when he says, that blinding and hardening have respect not to the operation of God, but to prescience (Lib. de Predestina. et Gratia). But this subtilty is repudiated by many passages of Scriptures which clearly show that the divine interference amounts to something more than prescience. And Augustine himself, in his book against Julian,¹ contends at length that sins are manifestations not merely of divine permission or patience, but also of divine power, that thus former sins may be punished. In like manner, what is said of permission is too weak to stand. God is very often said to blind and harden the reprobate, to turn their hearts, to incline and impel them, as I have elsewhere fully explained (Book 1 c. 18). The extent of this agency can never be explained by having recourse to prescience or permission. We,therefore, hold that there are two methods in which God may so act. When his light is taken away, nothing remains but blindness and darkness: when his Spirit is taken away, our hearts become hard as stones: when his guidance is withdrawn, we immediately turn from the right path: and hence he is properly said to incline, harden, and blind those whom he deprives of the faculty of seeing, obeying, and rightly executing. The second method, which comes much nearer to the exact meaning of the words,is when executing his judgments by Satan as the minister of his anger, God both directs men’s counsels, and excites their wills, and regulates their efforts as he pleases. Thus when Moses relates that Simon, king of the Amorites, did not give the Israelites a passage, because the Lord 268“had hardened his spirit, and made his heart obstinate,” he immediately adds the purpose which God had in view—viz. that he might deliver him into their hand (Deut. 2:30). As God had resolved to destroy him, the hardening of his heart was the divine preparation for his ruin.

3. De ouden schrikken soms angstvallig terug ook voor de eenvoudige belijdenis der waarheid in dit stuk, omdat ze vrezen, dat ze de goddeloosheid er daardoor toe zouden brengen oneerbiedig over de werken Gods te spreken. En hoewel ik die ingetogenheid hartelijk liefheb, ben ik toch van oordeel, dat er geen gevaar dreigt, als wij eenvoudig vasthouden, wat de Schrift leert. Zelfs Augustinus is soms van die angst niet vrij geweest; zo op de plaats, waar hij zegt¹, dat de verharding en de verblinding niet behoort tot de werking Gods, maar tot zijn vooruit weten. Maar de spitsvondigheden worden niet gesteund door de vele uitspraken der Schrift, die duidelijk aantonen, dat er iets meer van God bijkomt dan het vooruit weten. En Augustinus beweert zelf in het vijfde boek tegen Julianus in een lang betoog, dat de zonden niet slechts vallen onder de toelating of het dulden Gods, maar ook onder zijn macht, opdat zo de vroegere zonden gestraft worden. Evenzo is, wat zij aanvoeren aangaande de toelating te zwak dan het dat staande kan blijven. Zeer dikwijls wordt gezegd, dat God de verworpenen verblindt en verhardt, hun harten wendt, neigt en aanzet, zoals ik elders uitvoeriger geleerd heb. Van welke aard dit is, wordt geenszins uitgelegd, wanneer men zijn toevlucht neemt tot het vooruitweten of de toelating. Wij antwoorden dus, dat dit op tweeërlei wijze geschiedt. Immers daar, wanneer zijn licht weggenomen is, niets dan duisternis en blindheid overblijft, daar, wanneer zijn Geest weggenomen is, onze harten tot stenen verharden, daar zij, wanneer zijn leiding ophoudt, verkromd en verdraaid worden, wordt er terecht gezegd, dat Hij hen verblindt, verhardt, en neigt, aan wie Hij het vermogen om te zien, te gehoorzamen en het goede te doen ontneemt. De tweede wijze, die veel dichter nadert tot de eigenlijke zin der woorden, is deze, dat Hij, om zijn oordelen uit te voeren door de dienaar zijns toorns, Satan, hun raadslagen neigt, werwaarts Hij wil en hun wil opwekt en hun pogingen sterkt. Zo wanneer Mozes verhaalt (Deut. 2:30) dat koning Sihon aan het volk geen doortocht gaf, omdat God zijn geest verhard had en zijn hart verstokt, dan voegt hij terstond daaraan toe de bedoeling daarvan: "opdat," zo zegt hij, "Hij hem in onze hand gave." Dus omdat God wilde, dat hij zou omkomen, was de verharding des harten de Goddelijke voorbereiding tot zijn val.

3. Was bedeutet "verstockung"?

Die alten Kirchenlehrer haben in allzu großer Zurückhaltung zuweilen Scheu, in diesem Stück die Wahrheit schlicht zu bekennen; sie möchten eben nicht der Gottlosigkeit Raum geben, ehrfurchtslos von Gottes Werken zu reden. Diese Bescheidenheit halte ich in allen Ehren; aber ich bin doch der Überzeugung, daß keine Gefahr besteht, wenn wir nur schlicht festhalten, was die Schrift uns sagt. Selbst Augustin ist von jener abergläubischen Furcht zuweilen nicht frei; so sagt er zum Beispiel, Verstockung und Verblendung des Menschen gehörten nicht zum tätigen Wirken Gottes, sondern zu seinem Vorherwissen (Von der Prädestination und der Gnade, 5). Aber derartigen Spitzfindigkeiten widerstehen viele Stellen der Schrift, die zeigen, daß Gott hier anders wirksam ist als bloß mit seinem Vorherwissen! Auch Augustin selber vertritt im fünften Buche der Schrift gegen Julian in langer Ausführung den Satz, die Sünde geschehe nicht nur mit Gottes Zulassung und unter seiner Geduld, sondern unter seiner Machtwirkung, nämlich zur Strafe für die früheren Sünden. Was man dann in gleicher Absicht von der „Zulassung“ Gottes redet, ist zu gehaltlos, um bestehen zu können. Denn wir hören doch sehr oft, daß Gott die Verworfenen verblendet und verstockt, daß er ihr Herz wendet, leitet und antreibt — wie ich das oben ausführlicher dargelegt habe. Man wird aber nie klarmachen können, um was es sich da handelt, wenn man seine Zuflucht zu Wörtern wie „Vorherwissen“ oder „Zulassung“ nimmt. Wir antworten also, daß dies (das Verblenden und Verstocken der Verworfenen) auf zweierlei Weise geschehe. Zunächst: Nimmt Gott sein Licht weg, so bleibt um uns nichts als Finsternis und in uns nur Blindheit! Zieht er seinen Geist zurück, so wird unser Herz hart wie Stein. Hört seine Führung auf, so verwirrt und verirrt es sich. Wenn er also einem Menschen das Vermögen nimmt, zu sehen, zu gehorchen und das Rechte zu tun, so kann man mit Recht sagen, er verblende, er verstockt, er bringe ihn vom rechten Wege ab! Das Zweite kommt dem eigentlichen Sinn der genannten Worte noch näher: Gott lenkt, um seine Gerichte zu vollstrecken, durch den Satan, den Diener seines Zorns, der Verworfenen Ratschlüsse nach seinem Wohlgefallen, erweckt ihre Entschlüsse und bekräftigt sie in der Tat. So berichtet auch Mose, der König Sihon habe das Volk nicht durch sein Land ziehen lassen, weil Gott seinen Geist verhärtet und sein Herz verstockt hatte; dann fügt er als Absicht bei diesem 180 Ratschluß hinzu: „Um ihn in eure Hände zu geben“ (Deut. 2,30). Gott wollte ihn also verderben, und deshalb war die Halsstarrigkeit seines Herzens Gottes Vorbereitung zu seinem Untergang.

3. God laat nie alleen die verharding van die goddelose toe nie, maar Hy gebruik die Satan ook daarin om sy raadsplan te volbring.

Die skrywers van die ou tyd deins soms ook te eerbiedig van ’n eenvoudige belydenis van die waarheid oor die onderwerp terug. Hulle vrees naamlik dat hulle vir goddelose mense ’n skuiwergat sal gee om oneerbiedig oor die werke van God te praat. Hoewel ek hulle nugterheid hartlik verwelkom, is my oordeel daaroor dat dit hoegenaamd geen gevaar inhou as ons maar net doodeenvoudig vashou aan dit wat die Skrif ons leer nie. Soms was selfs Augustinus nie van die bygeloof vry nie, byvoorbeeld wanneer hy sê dat verharding en verblinding nie op die werking van God gerig is nie maar op sy voorkennis.¹¹ Maar soveel 433  uitsprake van die Skrif aanvaar glad nie sulke spitsvondige redenasies nie. Dit dui trouens duidelik aan dat daarin iets meer as net die voorkennis van God voorkom. Augustinus het self in ’n lang betoog in sy vyfde boek teen Julianus verklaar dat God die sonde nie alleen toelaat en duld nie, maar dat Hy dit ook moontlik maak, sodat vorige sondes so gestraf kan word.¹² Net so is hulle redenasie in verband met sy toelating te swak om staande te bly.

Daar word baie dikwels gesê dat God die verworpenes verblind en verhard, dat Hy hulle harte omkeer, wend en aandryf soos ek elders breedvoeriger verduidelik het.¹³ Die verduideliking van die wyse waarop dit gebeur, is egter van nul en gener waarde as ons ons toevlug tot sy voorkennis of toelating neem nie.¹⁴ Ons antwoord dan dat dit op tweërlei wyse geskied. Want wanneer sy lig weggeneem word, bly daar niks anders as duisternis en blindheid vir ons oor nie; as sy Gees weggeneem word, word ons harte hard soos klip; as sy bestiering ophou, word ons harte verwronge. Daar word dus tereg gesê dat Hy mense verblind, verhard en wegdraai wanneer Hy hulle vermoë om te sien, te gehoorsaam en dit wat reg is, te doen, van hulle wegneem.¹⁵ Die tweede rede kom baie nader aan die inhoud van die woorde. Dit is naamlik dat Hy hulle planne stuur waarheen dit Hom behaag, hulle wil aanhits en hulle pogings versterk om deur die Satan as dienaar van sy toorn sy oordele te volbring. Wanneer Moses byvoorbeeld vertel dat koning Sihon die volk nie laat deurtrek het nie omdat God sy gees verhard en sy hart koppig gemaak het, voeg hy dadelik die doel van sy raadsplan by wanneer hy sê: “sodat Hy hom in ons handè kan oorlewer”.¹⁶ Omdat God hom dus wou laat verlore gaan, het Hy sy hart verhard¹⁷ om hom reg te maak vir sy val.

3. Древние учители порой опасались признать во всём этом глубокую истину, потому что тем самым они дали бы повод недоброжелателям представлять деяния Бога в ложном свете. Я одобряю эту сдержанность, хотя не вижу ни малейшей опасности в том, чтобы открыто держаться того, о чём нам говорит Св. Писание. Но этого опасался даже св. Августин, когда утверждал, что ослепление и ожесточение злых относятся не к действию Бога, а лишь к его предзнанию (prescience) (Псевдо-Августин. О предопределении и благодати, V, 5 (MPL, XLV, 1668)). Однако все эти предосторожности не соответствуют свойственным Писанию способам выражения: оно явно свидетельствует о том, что речь здесь идёт о чём-то ином, нежели предзнание Бога. И сам св. Августин в пятой книге против Юлиана, отказываясь от своего прежнего суждения, говорит, что грехи совершаются не только по допущению или терпению Бога, но и его властью, дабы покарать за другие грехи (Августин. Против Юлиана, V, гл. Ill (MPL, XLIV, 786 p.)).

Сходным образом невозможно согласиться с утверждением некоторых, что Бог попускает зло, но не насылает его, ибо это утверждение лишено оснований. Иногда говорят, что Бог, ослепляя и ожесточая злых, обращает, усмиряет и направляет их сердца. Так и мы совершенно чётко заявляли выше . Подобные выражения не могут быть обоснованы лишь с помощью понятий предзнания и попущения. Это можно сделать двояким образом. Во-первых, напомнив, что, когда мы лишены Божьего света, в нас царят лишь мрак и слепота; лишённые его Духа, наши сердца каменеют. Без водительства Бога мы обречены блуждать по бездорожью, ибо недаром говорится, что Бог ослепляет, ожесточает и сталкивает в пропасть тех, у кого Он отнимает способность видеть, повиноваться и делать добро. Второй способ заключается в рассмотрении смысла слов: Бог, приводя в исполнение свой приговор через посредство дьявола, который является носителем Божьего гнева, обращает устремления злых куда Ему угодно, движет их волей и поддерживает их усилия. Так, Моисей, рассказав о том, как аморрейский царь Сигон взялся за оружие с целью помешать пройти израильскому народу, потому что Бог ожесточил его дух и сделал упрямым его сердце, тут же добавляет, что Он сделал это, дабы предать Сигона в руки евреев (Втор 2:30). Так что упрямство обрекло его на гибель, к которой его предназначил Бог.

4. | Secundum priorem rationem istud videtur dictum^g, Aufert labium a veracibus, et rationem tollit a senioribus [Iob. 12. d. 20^h; Ezech. 7. g. 26]. Aufert cor ab iis qui praesunt populo terrae, errare eos facit per invium [Psal. 107. d. 40].ⁱ Item, Quare dementasti nos Domine, indurasti cor nostrum, ne timeamus te [Iesa. 63. d. 17.]? Quandoquidem indicant potius quales Deus homines faciat deserendo, quam 294 qualiter opus in ipsis suum peragat. At sunt alia testimonia quae ultra procedunt: qualia sunt de Pharaonis induratione, Indurabo^a cor Pharaonis, ne vos audiat, ac dimittat populum [Exod. 4. c. 21, et 7. a. 3]. Postea dicit se aggravasse cor illius, et roborasse [Exod. 10. a. 1]. An induravit non emolliendo? Id quidem verum est: sed plus aliquid fecit, quod obstinatione pectus eius^b obfirmandum Satanae mandavit; unde prius dixerat, Tenebo cor illius^c. Egreditur populus ex Aegypto: prodeunt obviam infesti^d regionis incolae; unde excitati? Moses certe populo asserebat Dominum fuisse qui corda eorum roborasset [Deut. 2. f. 30]. Propheta vero eandem historiam recitans, dicit ipsum vertisse corda eorum ut odio haberent populum suum [Psal. 105. c. 25]. Iam dicere non possis destitutos Domini consilio impegisse. Nam si roborantur et vertuntur, destinato inflectuntur ad idipsum^e. Adhaec, quoties in populi transgressiones vindicare illi placuit, quomodo opus suum in reprobis adimplevit? ut videas efficaciam agendi penes ipsum fuisse, illos ministerium duntaxat praebuisse. Quare nunc sibilo suo evocaturum se illos minabatur [Iesa. 5. f. 26, et 7. c. 18]: nunc instar sagenae sibi fore ad irretiendos [Ezech. 12. d. 13 et 17. f. 20]: nunc mallei instar, ad feriendos Israelitas [Iere. 50. d. 23]. Sed praecipue tum declaravit quam^f non sit otiosus in illis, dum Sennacherib^g securim vocat [Iesa. 10. d. 15], quae ad secandum manu sua et destinata fuit et impacta^h. Non male alicubi Augustinus ita definit, quod ipsi peccant, eorum esse: quod peccando hoc vel illud agant, ex virtute Dei esse, tenebras prout visum est dividentis [Aug. de praedest. sanct.]¹.

4. Selon la premiere raison se doit entendre ce qui est dit en Job, Il oste la langue à ceux qui parlent bien: et le conseil aux anciens et sages. Il oste le cœur à ceux qui president en la terre, et les fait errer hors de la voye. Item en Isaie, Pourquoy, Seigneur, nous as-tu osté le sens? pourquoy nous as-tu endurcy le cœur, à ce que nous ne te craignissions point (Job 12:20; Is. 63:17)? Car toutes ces sentences sont plus pour signifier que c’est que Dieu fait des hommes, en les abandonnant et delaissant, que pour monstrer comment il besongne en eux. Mais il y a d’autres tesmoignages qui passent outre: comme quand il est parlé de l’endurcissement de Pharaon: J’endurciray, dit le Seigneur, le cœur de Pharaon, à fin qu’il ne vous escoute point et qu’il ne delivre le peuple. Puis apres il dit qu’il luy a confermé et corroboré son cœur (Ex. 4:21; 10:1). Faut-il entendre qu’il luy a endurcy, en ne luy amolissant point? Cela est bien vray. Mais il a fait davantage: c’est qu’il a livré son cœur à Satan pour le confermer en obstination. Pourtant il avoit dit dessus, Je tiendray son cœur. Pareillement quand le peuple d’Israel sort d’Egypte les habitans du pays où ils entrent, viennent au devant de mauvais courage: d’où dirons-nous qu’ils sont incitez (Ex. 3:19; Deut. 2:30)? Certes Moyse disoit que ç’avoit esté le Seigneur, qui avoit confermé leurs cœurs. Le Prophete recitant la mesme histoire, dit que le Seigneur avoit tourné leur cœur en la haine de son peuple (Ps. 105:25). On nepourroit maintenant dire qu’ils ont failly seulement à cause qu’ils estoyent desnuez du conseil de Dieu. Car s’ils sonteonfermez et conduits à cela, le Seigneur aucunement les y encline et meine. Davantage toutes les fois qu’il luy a pleu chastier les transgressions de son peuple, comment a-il executé son jugement par les meschans? Certes en telle sorte qu’on voit bien que la vertu et efficace de l’œuvre procedoit de luy, et qu’iceux estoyent seulement ses ministres. Pourtant aucunesfois il menace qu’en siblant il fera venir les peuples infideles pour destruire Israel: aucunesfois les accomparageant à un rets, aucunesfois à un marteau. Mais principalement il a demonstré combien il n’estoit point oisif en eux, en accomparageant Sennacherib, homme meschant et pervers, à une coignée: disant qu’il le conduisoit et poussoit de sa main, pour coupper selon son bon plaisir (Is. 5:26; 7:18; Ezech. 12:13; 17:20; Jer. 50:23; Is. 10:15). Sainct Augustin en quelque lieu met une distinction qui n’est point mauvaise: c’est que ce que les iniques pechent, cela vient de leur propre: qu’en pechant ils font une chose ou autre, cela est de la vertu de Dieu, lequel divise les tenebres comme bon luy semble?⁵⁷

4. The following expressions seem to relate to the former method: “He removeth away the speech of the trusty, and taketh away the understanding of the aged. He taketh away the heart of the chief people of the earth, and causeth them to wander in a wilderness where there is no way.”⁶⁵⁸ Again: “O Lord, why hast thou made us to err from thy ways, and hardened our heart from thy fear?”⁶⁵⁹ For these passages rather indicate what God makes men by deserting them, than show 281 how he performs his operations within them. But there are other testimonies, which go further; as those which relate to the hardening of Pharaoh: “I will harden his (Pharaoh's) heart, that he shall not let the people go.”⁶⁶⁰ Afterwards the Lord says, “I have hardened his heart.”⁶⁶¹ Did he harden it by not mollifying it? That is true; but he did somewhat more, for he delivered his heart to Satan to be confirmed in obstinacy; whence he had before said, “I will harden his heart.” The people march out of Egypt; the inhabitants of the country meet them in a hostile manner: by whom were they excited? Moses expressly declared to the people, that it was the Lord who had hardened their hearts.⁶⁶² The Psalmist, reciting the same history, says, “He turned their heart to hate his people.”⁶⁶³ Now, it cannot be said that they fell in consequence of being deprived of the counsel of God. For if they are “hardened” and “turned,” they are positively inclined to that point. Besides, whenever it has pleased him to punish the transgressions of his people, how has he executed his work by means of the reprobate? In such a manner that any one may see, that the efficacy of the action proceeded from him, and that they were only the ministers of his will. Wherefore he threatened sometimes that he would call them forth by hissing,⁶⁶⁴ sometimes that he would use them as a net⁶⁶⁵ to entangle, sometimes as a hammer⁶⁶⁶ to strike the people of Israel. But he particularly declared himself to be operative in them, when he called Sennacherib an axe,⁶⁶⁷ which was both directed and driven by his hand. Augustine somewhere makes the following correct distinction: “that they sin, proceeds from themselves; that in sinning they perform this or that particular action, is from the power of God, who divides the darkness according to his pleasure.”

4. Striking passages of Scripture, proving that God acts in both ways, and disposing of the objection with regard to prescience. Confirmation from Augustine.

In accordance with the former methods it seems to be said,¹ “The law shall perish from the priests and counsel from the ancients.” “He poureth contempt upon princes, and causeth them to wander in the wilderness, where there is no way.” Again “O Lord, why hast thou made us to err from thy ways, and hardened our heart from thy fear?” These passages rather indicate what men become when God deserts them, than what the nature of his agency is when he works in them. But there are other passages which go farther, such as those concerning the hardening of Pharaoh: “I will harden his heart, that he shall not let the people go.” The same thing is afterwards repeated in stronger terms. Did he harden his heart by not softening it? This is, indeed, true; but he did something more: he gave it in charge to Satan to confirm him in his obstinacy. Hence he had previously said, “I am sure he will not let you go.” The people come out of Egypt, and the inhabitants of a hostile region come forth against them. How were they instigated? Moses certainly declares of Sihon, that it was the Lord who “had hardened his spirit, and made his heart obstinate,” (Deut. 2:30). The Psalmists relating the same history says, “He turned their hearts to hate his people,” (Psalm 105:25). You cannot now say that they stumbled merely because they were deprived of divine counsel. For if they are hardened and turned, they are purposely bent to the very end in view. Moreover, whenever God saw it meet to punish the people for their transgression, in what way did he accomplish his purpose by the reprobate? In such a way as shows that the efficacy of the action was in him, and that they were only ministers. At one time he declares, “that he will lift an ensign to the nations from far, and will hiss unto them from the end of the earth;” at another, that he will take a net to ensnare them; and at another, that he will be like a hammer to strike them. But he specially declared that he was not inactive among theme when he called Sennacherib an axe, which was formed and destined to be wielded by his own hand.² Augustine is not far from the mark when he states the matter thus, That men sin, is attributable to themselves: that in sinning they produce this or that result, is owing to the mighty power of God, who divides the darkness as he pleases (August. de Prædest. Sanct).

4. Overeenkomstig de eerste wijze schijnt dit gezegd te zijn: "Hij beneemt de getrouwen de spraak en der ouden oordeel neemt Hij weg." (Job 12:20) "Hij neemt het hart weg van hen, die het volk der aarde regeren, en doet hen dwalen daar, waar geen weg is" (Ps. 107:40) Evenzo (Jes. 63:17) "Waarom hebt Gij ons dwaas gemaakt, Here, en hebt Gij ons hart verstokt, dat wij U niet vrezen." Want deze woorden wijzen veeleer aan hoedanig God de mensen maakt, wanneer Hij hen verlaat, dan op welke wijze Hij zijn werk in hen volvoert. Maar er zijn andere getuigenissen, die verder gaan; zo die handelen over de verharding van Farao (Ex. 4:21; 7:3) "Ik zal het hart van Farao verstokken, dat hij u niet hoort en het volk niet laat gaan." Later zegt Hij, dat Hij zijn hart verzwaard en verstokt heeft (Ex. 10:1) Heeft Hij het verhard, omdat Hij het niet verzacht heeft? Dat is wel waar; maar Hij heeft iets meer gedaan, door dat Hij Farao's hart aan de Satan heeft overgegeven om het door hardnekkigheid te stijven. Daarom had Hij eerder gezegd: "Ik zal zijn hart houden." Het volk trekt uit Egypte, de inwoners des lands trekken het vijandig tegemoet: waardoor opgewekt? Mozes betuigde ongetwijfeld, dat het de Here geweest is, die hun harten verstokt had (Deut. 2:30) De profeet echter, dezelfde geschiedenis verhalend, zegt (Ps. 105:25) dat Hij hun harten omgekeerd had, dat zij zijn volk zouden haten. Nu kan men niet zeggen, dat ze, van de raad des Heren verstoken, zich gestoten hebben. Want als ze verstokt en omgekeerd worden, worden ze opzettelijk daartoe gebogen. Daarenboven, zo dikwijls het Hem behaagd heeft de overtredingen des volks te straffen, hoe heeft Hij dan zijn werk in de verworpenen volvoerd ? Dan kunt ge zien, dat de werkdadigheid hij Hem geweest is, en dat zij slechts hun dienst verleend hebben. Daarom dreigde Hij nu eens, dat Hij hen door zijn gesis zou oproepen (Jes. 5:26; 7:18) dan weer, dat ze Hem zouden zijn als een net om de Israëlieten te verstrikken (Eze. 12:13; 17:20) dan weer als een hamer om hen te slaan (Jer. 50:23) Maar vooral heeft Hij toen verklaard, hoe Hij in hen niet werkeloos is, als Hij Sanherib een bijl noemt (Jes. 10:15) die door zijn hand bestemd en gedreven was om te bouwen. Niet kwaad bepaalt Augustinus dat ergens¹ zo, dat van henzelf is, dat ze zondigen, maar dat uit Gods kracht is, dat ze zondigend dit of dat doen, daar Hij de duisternis verdeelt naar zijn goeddunken.

4. Schriftbeispiele für das Handeln Gottes in den Gottlosen

Dem ersten Gedankengang entspricht etwa das Wort: „Er entzieht die Sprache den Bewährten und nimmt weg den Verstand der Alten“ (Hiob 12,20; Ez. 7,26). Oder: „Er nimmt weg die Weisheit von den Obersten des Volkes im Lande und führt sie irre durch wegloses Land“ (Ps. 107,40; nicht Luthertext). Ferner: „Warum lässest du uns, Herr, irren von deinen Wegen und unser Herz verstocken, daß wir dich nicht fürchten?“ (Jes. 63,17). Denn diese Stellen zeigen eher, was Gott aus dem Menschen macht, wenn er ihn verläßt, als etwa, wie er (aktiv) sein Werk in ihnen tut. Aber andere Schriftzeugnisse gehen weiter. So besonders die, welche von der Verstockung des Pharao reden: „Ich will sein Herz verstocken, daß er das Volk nicht ziehen lassen wird“ (Ex. 4,21; 7,3). Nachher sagt er, er habe sein Herz steif und hart gemacht (Ex. 10,1). Bedeutete dies Verhärten einfach das Unterlassen des Erweichens? Gewiß: das auch. Aber er tat noch etwas mehr: er trug dem Satan auf, sein Herz zu verhärten, wie er zuvor gesagt hatte: „Ich will sein Herz halten.“ Dann zog das Volk aus Ägypten aus. Aber da traten ihm feindliche Bewohner des Landes in den Weg. Wer hatte sie aufgestachelt? Mose jedenfalls behauptet dem Volke gegenüber, daß es der Herr war, der ihre Herzen verhärtet hatte (Deut. 2,30). Und der Prophet, der das nämliche Ereignis berührt, sagt, Gott habe ihr Herz verkehrt, daß sie seinem Volke gram wurden (Ps. 105,25). Nun kann man also nicht mehr sagen, sie seien bloß angelaufen, weil ihnen des Herrn Rat gefehlt habe. Denn wenn sie verhärtet und verkehrt wurden, so hieß das: sie wurden mit Vorbedacht in dieser Richtung geleitet! Und weiter: oft genug gefiel es dem Herrn, das Volk für seine Übertretung zu strafen — wie hat er denn da sein Werk in den Gottlosen getan? Jedenfalls so, daß man sehen kann: das Wirken stand bei ihm, und jene haben ihm nur Dienst geleistet. So droht er, die Feinde mit seinem Zischen herbeizurufen (Jes. 5,26; 7,18), sie als Netz zu gebrauchen, um Israel darin zu fangen (Ez. 12,13; 17,20), sie als Hammer zu schwingen, um sein Volk zu zerschlagen (Jer. 50,23). Daß er aber in den Feinden selbst nicht untätig ist, gab er vor allem dadurch kund, daß er den Sanherib eine Axt nannte (Jes. 10,15), die er mit seiner Hand führte und schwang, um damit das Volk zu zerhauen. Nicht übel gibt Augustin irgendwo die Beschreibung: Was sie sündigen, ist ihre Sache; aber daß sie mit ihrem Sündigen dies oder das tatsächlich vollbringen, das kommt aus Gottes Kraft, der die Finsternis zerteilt, wie es ihm gefällt (Von der Prädestination der Heiligen, 16).

4. Voorbeelde uit die Skrif wat God se blote voorkennis en toelating van die werke van goddeloses weerlê.

Klaarblyklik is die volgende uitspraak in ooreenstemming met die eerste rede: “Hy verwyder die spraak van waaragtiges en neem die raad van die oudstes weg;¹⁸ Hy neem die hart van die owerstes van die volke van die aarde weg en laat hulle op omweë dwaal.”¹⁹ Net so: “Here, 434  waarom beroof U ons van ons verstand; waarom verhard U ons harte sodat ons U nie vrees nie?”²⁰ Hierdie verwysings dui egter eerder aan hoedanig God die mens maak deur hom te verlaat as op wat die aard van sy optrede teenoor hulle is. Daar is egter ander getuienis wat verder gaan. So byvoorbeeld in verband met Farao se verharding: “Ek sal Farao se hart verhard sodat hy nie na julle luister en die volk laat trek nie”.²¹ Later sê Hy dat Hy sy hart verswaar en hard gemaak het.²² Het Hy dit dan verhard deur dit nie te versag nie? Dit is wel waar, maar Hy het iets meer gedoen, naamlik dat Hy sy hart aan die Satan oorgegee het om dit met koppigheid te sterk. Daarom het Hy tevore gesê: “Ek sal sy hart l5vashou”.²³ Die volk trek uit Egipte; vyandelike bewoners van die landstreek kom hulle tegemoet. Wie het hulle aangehits? Moses het in elk geval vir die volk gesê dat dit die Here was wat die vyand se harte verhard het.²⁴ Wanneer die profeet dieselfde geskiedenis weergee, sê hy dat God self hulle harte geneig het om sy volk te haat.²⁵ Nou sou ’n mens nie kon sê dat hulle deur die Here verlaat is en teen sy raadsplan gebots het nie. Want as hulle verhard en omgekeer word, word hulle volgens sy bestemming juis daarheen gedraai. Afgesien hiervan - hoe het Hy sy werk in verworpe mense volbring so dikwels as wat dit Hom behaag het om die oortredinge van sy volk te straf? ’n Mens kan sien dat die kragdadige werking daarvan in sy hande was en dat hulle hulle net as sy diensknegte geleen het. Daarom dreig Hy soms dat Hy hulle vyande met ’n gefluit sal oproep;²⁶ en dan weer dat Hy vir hulle soos ’n net sal wees om hulle daarin te verstrik.²⁷ Dan weer dreig Hy dat Hy soos ’n hamer sal wees om Israel te slaan.²⁸ Maar Hy het besonderlik verklaar dat Hy nie onverskillig teenoor hulle sou wees nie, toe Hy Sanherib ’n byl genoem het wat deur sy hand bestem en verorden is om te kap.²⁹ Elders beskrywe Augustinus dit goed wanneer hy sê dat dit van hulle self kom dat hulle sondig. Die feit dat hulle deur te sondig die een of ander ding doen, 435  spruit volgens hom uit die krag van God, wat éie duisternis verdeel soos dit Hom behaag.³⁰

4. Если следовать первому из приведённых выше доводов, то нужно глубоко осознать сказанное в Книге Иова: «Отнимает язык у велеречивых, и старцев лишает смысла... Отнимает ум у глав народа земли, и оставляет их блуждать в пустыне, где нет пути» (Иов 12:20,24). То же у Исайи: «Для чего, Господи, Ты попустил нам совратиться с путей Твоих, ожесточиться сердцу нашему, чтобы не бояться Тебя?» (Ис 63:17). Этих высказываний достаточно, чтобы понять, что делает Бог с людьми, покидая их, и как Он действует в них.

Но есть и другие свидетельства, которые идут ещё дальше, как, например, то, что сказано об ожесточении фараона: «Я ожесточу сердце его [фараона], и он не отпустит народа»; позже Господь сказал, что Он отягчил и окаменил его сердце (Исх 4:21; 7:3; 10:1). Следует ли отсюда заключить, что Господь действительно ожесточил, а не смягчил сердце фараона? Конечно. Более того, Бог предал сердце фараоново Сатане, чтобы тот укрепил фараона в его упорстве. Поэтому ранее Бог говорит: «Я удержу его сердце» (дословно такой фразы («le tiendray son coeur») в Библии нет). Подобно этому, когда израильский народ вышел из Египта, люди той страны, куда вошли сыны Израилевы, воспротивились им. Спрашивается, кем они были возбуждены? Разумеется, говорит Моисей, сам Господь ожесточил их сердца (Втор 2:30). Вспоминая об этой истории, пророк говорит, что Господь возбудил в сердце их ненависть против его народа (Пс 104/105:25). Нельзя утверждать, что они пали исключительно по той причине, что не были ведомы Богом. Но раз они ожесточились и поступили так, значит, Господь каким-то образом склонил и привёл их к этому.

Далее, когда Богу было угодно наказать свой народ за грехи и преступления, как исполнял Он свой приговор через посредство ожесточённых? Разумеется так, что становится очевидным, что сила и результат деяния происходят от Бога, а злые люди - лишь его орудия. Поэтому один раз Бог грозит, что даст знать дальним народам и они уничтожат Израиль (Ис 5:26; 7:18); в другой раз Он обещает накинуть на него сеть (Иез 12:15; 17:20); в третий раз уподобляет Себя молоту (Иер 50:23). Но особенно впечатляет доказательство того, что Бог действует через людей, когда Он сравнивает Сеннахирима, человека жестокого и порочного, с секирой, которой Он двигает своею рукою, чтобы рубить по своей воле (Ис 10:15). В одном из своих творений св. Августин проводит полезное различие. Когда нечестивые грешат, это происходит от них самих; когда же, согрешая, они производят то одно действие, то другое, это происходит от силы Бога, который разделяет тьму по своей воле (Августин. О предназначении святых, XVI, 33 (MPL, XLIV, 984)).

5. Porro Satanae ministerium intercedere ad reprobos instigandos, quoties huc atque illuc Dominus providentia sua eos destinat, vel ex uno loco satis constiterit. Dicitur enim saepius in Samuele, quod Saulem aut raptaverit aut dimiserit spiritus Domini malus, et spiritus malus a Dominoⁱ [1. Sam. 16. c. 14 et 18. c. 10, et 19.^k b. 9]. Ad Spiritum sanctum id referre nefas est. Spiritus ergo impurus, Dei^l spiritus vocatur, quia ad eius nutum potentiamque respondet, instrumentum magis ipsius agendo, quam a seipso author. || Simul addendum est 295 quod a Paulo traditur, divinitus efficaciam erroris ac seductionis immitti, ut credant mendacio qui veritati non paruerunt [2. Tes. 2. c. 11^a]^b. || Longo tamen discrimine semper distat in eodem opere id quod agit Dominus, ab eo quod Satan et impii moliuntur. Ille mala instrumenta, quae sub manu habet et versare quolibet potest, servire iustitiae suae facit. Hi, prout mali sunt, nequitiam ingenii pravitate conceptam effectu pariunt. Reliqua quae ad vindicandam a^c calumnia Dei maiestatem, tum praecidendam impiis tergiversationem pertinent, in capite De providentia iam exposita sunt^{d 1}. Hic enim breviter propositum modo fuit, quomodo in reprobo homine regnet Satan, quomodo in utroque agat Dominus, indicare.

5. Or que le ministere de Satan entrevienne à inciter les mauvais, quand Dieu par sa providence les veut fleschir çà et là, il apparoistra assez par un passage. Car il est souventesfois dit que le mauvais esprit de Dieu a invadé ou laissé Saul (1 Sam. 16:14; 18:10; 19:9). Il n’est pas licite de referer cela au sainct Esprit. Pourtant nous voyons que l’esprit immonde est nommé de Dieu, entant qu’il respond au plaisir et pouvoir de Dieu: et est instrument de sa volonté, plustost qu’autheur de soymesme. Il faut aussi adjouster ce qui est dit par sainct Paul: c’est que Dieu envoye efficace d’erreur et d’illusion, afin que ceux qui n’ont point voulu obeir à la verité, croyent à mensonge (2 Thess. 2:10s). Neantmoins, comme il a esté dit, il y a tousjours grande distance entre ce que Dieu fait ou ce que fait le diable ou les meschans en une mesme œuvre. Dieu fait servir à sa justice les mauvais instrumens qu’il a en sa main, et qu’il peut fleschir partout où bon luy semble. Le diable et les iniques, comme ils sont mauvais, produisent et enfantent par œuvres la meschanceté qu’ils ont conceue en leur esprit pervers. Le reste qui appartient à defendre la majesté de Dieu contre toutes calomnies, et refuter les subterfuges dont usent les blasphemateurs en cest endroit, a esté exposé desja par cy devant, quand nous avons traicté de la providence de Dieu. Car icy j’ay voulu seulement monstrer en bref comment le diable regne en un meschant homme, et comment Dieu besongne tant en l’un comme en l’autre.

5. Now that the ministry of Satan is concerned in instigating the reprobate, whenever the Lord directs them hither or thither by his providence, may be sufficiently proved even from one passage. For it is frequently asserted in Samuel that an evil spirit of the Lord, and an evil spirit from the Lord, either agitated or quitted Saul.⁶⁶⁸ To refer this to the Holy Spirit were impious. An impure spirit, therefore, is called a spirit of God, because it acts according to his command and by his power, being rather an instrument in the performance of the action, than itself the author of it. We must add, also, what is advanced by Paul, that “God shall send strong delusion, that they who believed not the truth should believe a lie.”⁶⁶⁹ Yet 282 there is always a wide difference, even in the same work, between the operation of God and the attempts of Satan and wicked men. He makes the evil instruments, which he has in his hand, and can turn as he pleases, to be subservient to his justice. They, as they are evil, produce the iniquity which the depravity of their nature has conceived. The other arguments, which tend to vindicate the majesty of God from every calumny, and to obviate the cavils of the impious, have already been advanced in the chapter concerning Providence. For, at present, I only intend briefly to show how Satan reigns in the reprobate man, and how the Lord operates in them both.

5. A modification of the former answer, proving that God employs Satan to instigate the reprobate, but, at the same time, is free from all taint.

Moreover, that the ministry of Satan is employed to instigate the reprobate, whenever the Lord, in the course of his providence, has any purpose to accomplish in them, will sufficiently appear from 269a single passage. It is repeatedly said in the First Book of Samuel, that an evil spirit from the Lord came upon Saul, and troubled him (1 Sam. 16:14; 18:10; 19:9). It were impious to apply this to the Holy Spirit. An impure spirit must therefore be called a spirit from the Lord, because completely subservient to his purpose, being more an instrument in acting than a proper agent. We should also add what Paul says, “God shall send them strong delusion, that they should believe a lie: that they all might be damned who believed not the truth,” (2 Thess. 2:11, 12). But in the same transaction there is always a wide difference between what the Lord does, and what Satan and the ungodly design to do. The wicked instruments which he has under his hand and can turn as he pleases, he makes subservient to his own justice. They, as they are wicked, give effect to the iniquity conceived in their wicked minds. Every thing necessary to vindicate the majesty of God from calumny, and cut off any subterfuge on the part of the ungodly, has already been expounded in the Chapters on Providence (Book 1 Chapter 16–18). Here I only meant to show, in a few words, how Satan reigns in the reprobate, and how God works in both.

5. Verder, dat de dienst van Satan tussenbeide komt om de verworpenen aan te zetten, zo dikwijls als de Here door zijn voorzienigheid hen tot dit of dat bestemt, zal voldoende blijken zelfs uit één plaats. Want meer dan eens wordt in het boek Samuël gezegd, dat een boze geest des Heren en een boze geest van de Here Saul meesleurde of losliet (1 Sam. 16:14, 18:10 enz.). Dit mag men niet betrekken op de Heilige Geest. Dus wordt een onreine geest een geest Gods genoemd, omdat hij acht geeft op Gods wil en macht, meer een werktuig zijnde van Hem in het handelen, dan een bewerker uit zichzelf. Hieraan moet tevens toegevoegd worden wat door Paulus wordt geleerd (2 The. 2:11) dat hun van Godswege een kracht der dwaling en der verleiding gezonden wordt, opdat zij, die de waarheid niet gehoorzaamd hebben, de leugen zouden geloven. Toch is er in hetzelfde werk altijd een groot onderscheid tussen hetgeen de Here doet en hetgeen Satan en de goddelozen uitvoeren. De Here maakt, dat de boze werktuigen, die Hij onder zijn macht heeft en die Hij kan wenden, waarheen Hij wil, zijn rechtvaardigheid dienen. Maar zij, daar ze slecht zijn, brengen de boosheid, die ze door de slechtheid van hun aard ontvangen hebben, metterdaad voort. Het overige, dat dient om de majesteit Gods, te bevrijden van de laster, alsook om de goddelozen de tegenwerping af te snijden, is reeds uiteengezet in het hoofdstuk over de voorzienigheid. Want het was slechts mijn bedoeling hier in het kort aan te wijzen, hoe in een verworpen mens Satan regeert en hoe de Here in hen beiden werkt.

5. Auch der Satan muß Gott dienen

Nun dient der Satan dazu, die Gottlosen anzustacheln, sooft der Herr sie in seiner Vorsehung zu diesem oder jenem Werk bestimmt. Das läßt sich aus einer einzigen Stelle hinreichend ersehen. Im 1. Samuelbuche heißt es nämlich öfters, der „böse Geist des Herrn“ oder ein „böser Geist vom Herrn“ habe den Saul ergriffen, bzw. sei wieder von ihm gewichen (1. Sam. 16,14; 18,10; 19,9). Dies auf den Heiligen Geist zu beziehen, wäre frevelhaft. Es wird also ein böser Geist als Gottes Geist bezeichnet, weil er ja seinem Wink und seiner Macht Untertan ist und daher bei seinem Wirken eher Gottes Werkzeug als etwa sein eigener Meister ist! Zugleich ist zuzufügen, was Paulus lehrt: Gott sende kräftige Irrtümer und allerlei Verführung (zur Ungerechtigkeit), damit alle, die der Wahrheit nicht gehorcht haben, nun der Lüge glauben (2. Thess. 2,11). Und doch besteht bei dem gleichen Werk ein tiefer Unterschied zwischen dem, was der Herr tut und dem, was der Satan und die Gottlosen ins Werk setzen. Er läßt die bösen Werkzeuge, die er in der Hand hat und lenken kann, wohin er will, seiner Gerechtigkeit dienstbar sein. Sie dagegen sind ja böse und bringen mit ihrer Tat nur die Bosheit ihres Wesens, die sie in ihrer Verworfenheit ausgebrütet haben, ans Licht. Was sonst noch zu sagen 181 wäre, um Gottes Majestät gegen alle Lästerung zu verteidigen und den Gottlosen jede Ausflucht abzuschneiden, ist in dem Kapitel „Über die Vorsehung“ bereits ausgeführt. Hier hatte ich nur die Absicht, kurz zu zeigen, wie der Satan in einem verworfenen Menschen regiert — und wie doch der Herr selbst in beiden am Werke ist.

5. Hoe die Satan in ‘n verworpe mens heers en hoe God in albei werk.

Net uit een aanhaling sal dit genoegsaam blyk dat die diens van die Satan tussenbeide tree om verworpe mense aan te hits so dikwels as wat die Here dit deur sy voorsienigheid so bestem. In die boek Samuel word daar dikwels gesê dat ’n bose gees van die Here en ’n bose gees uit die Here oor Saul vaardig geword of van hom gewyk het.³¹ Ons mag dit nie aan die deur van die Heilige Gees lê nie. Dit is dus ’n onrein gees. Dit word egter ’n gees van God genoem omdat dit aan sy wil en gesag beantwoord en ’n werktuig in sy werk eerder as skepper van die werk is. Terselfdertyd moet ons egter ook Paulus se leer byvoeg, naamlik dat die kragdadige werking van dwaling en verleiding van Godsweë gestuur word sodat die wat die waarheid nie gehoorsaam het nie, in die leuen kan glo.³² In een en dieselfde werk is daar nogtans ’n groot verskil tussen wat die Here doen en wat die Satan en die goddelose bedryf. God laat die bose instrumente wat Hy onder sy hand het en wat Hy in enige rigting kan laat swenk, dienaars van sy geregtigheid wees. Die Satan en sy trawante weer bring daarin hulle goddeloosheid wat hulle deur die boosheid van hulle geaardheid ontvang het, aan die lig, goddeloos soos hulle is. Die res, wat daarop gemik is om God se majesteit teen valse beskuldigings te verdedig en om alle uitvlugte van goddelose mense af te sny, is reeds in die hoofstuk in verband met God se voorsienigheid behandel.³³ Hier was my voorneme net om kortliks aan te dui hoe die Satan oor ’n verworpe mens heers en hoe die Here in albei werk.

God se voorsienigheid oorspan die mens se wil (Afdeling 6-8)

5. Вмешательство Сатаны с целью возбуждения злых, когда Бог своим провидением желает склонить их к тому или иному поступку, легко проследить на одном фрагменте из Библии. В Первой книге Царств приведено несколько эпизодов, когда злой дух от Господа нападал на Саула и отступал от него (1 Цар 16:14; 18:10; 19:9). Это невозможно отнести к Св. Духу. Сказано, однако, что этот злобный дух - от Бога, поскольку он исполняет желания и осуществляет власть Бога, являясь орудием его воли, а не действует самостоятельно. К этому следует добавить сказанное св. Павлом: Бог посылает действие заблуждения, чтобы те, кто не послушен истине, верили лжи (2 Фес 2:10-11). И всё-таки, как уже говорилось выше, существует глубокое различие между тем, что в одном и том же действии совершает Бог, и тем, что совершают в нём дьявол и злые люди. Бог заставляет служить своей справедливости дурные орудия, которые находятся у Него в руках и которыми Он может действовать по своему усмотрению. Дьявол и нечестивцы, будучи злы, порождают своими делами озлобление, которое заключено в их извращённом духе.

Прочие доводы в защиту Бога от разного рода клеветы, к которой прибегают в этом пункте всякие богохульники, были изложены выше, при рассмотрении нами божественного провидения. Поэтому здесь я хотел лишь в общих чертах показать, каким образом дьявол господствует в злом человеке и каким образом Бог действует в разных людях.

6. In actionibus autem quae nec iustae per se, nec vitiosae sunt, et ad corpoream magis quam spiritualem vitam spectant, quam libertatem obtineat homo, etsi supra attigimus^{e 2}, nondum tamen^f explicatum est. Nonnulli in talibus liberam ei electionem concesserunt³: magis, ut^g arbitror, quod de re non magni momenti disceptare nolebant, quam quod asserere pro certo vellent illud ipsum quod concedunt^h. Ego, etsi eos qui nullas esse sibi ad iustitiam vires tenent⁴ quod in primis ad salutem cognitu necessarium est tenere fateor, non tamen puto hanc quoque partem negligendam, ut noverimus specialis esse gratiae Domini, quoties in mentem venit eligere quod e re nostra est: quoties eo voluntas inclinat: rursum quoties et mens et animus refugit quod alioqui erat nociturum. Atque huc se protendit divinae providentiae vis, non modo ut rerum eventus succedant quemadmodum expedire prospexerit: sed ut voluntates quoque hominum eodem tendant. Equidem si sensu nostro reputamus rerum externarum administrationem, nihil dubitabimus eatenus sub humano arbitrio sitas esse: verum si aures tot testimoniis praebemus, quae Dominum in his quoque regere animos hominum clamant, arbitrium ipsumⁱ speciali Dei motioni subiicere nos cogent^k. Quis Aegyptiorum voluntates Israelitis conciliavit ut pretiosissima quaeque vasa illis commodato darent [Exod. 11. a. 3]? Nunquam eo animum ipsi suapte sponte 296 induxissent. Ergo eorum animi Domino magis suberant quam a seipsis regebantur. || Nec sane Iacob nisi persuasus esset Deum, prout visum est, hominibus induere diversos affectus, dixisset de filio Ioseph (quem profanum esse quempiam Aegyptium putabat) Det vobis Deus invenire misericordiam coram hoc viro [Gen. 43. c. 14]. Sicuti et tota Ecclesia in Psalmo fatetur, quum eius misereri voluit Deus, mansuefacta ad clementiam ab ipso fuisse crudelium Gentium corda [Psal. 106. f. 46]. Rursum quum exarsit in iram Saul ut se ad bellum accingeret, causa exprimitur, quod eum impulerit spiritus Dei [1. Sam. 11. b. 6]. || Quis animum Absolomi avertit ab amplexando consilio Achitophel, quod esse vice oraculi solebat [2. Sam. 17. c. 14]? Quis flexit Rehabeam, ut iuvenili consilio persuaderetur [1. Reg. 12 b. 10]¹? || Quis Gentes magnae prius audaciae perterruit ad Israelis adventum? Id quidem divinitus fieri confessa est meretrix Rahab [Iosue 2. b. 9]. Quis rursus metu et formidine deiecit Israelis corda, nisi qui in Lege minatus est se daturum illis cor pavidum [Levit. 26. f. 36; Deut. 28. g. 65^a]?

6. Quant est des actions lesquelles de soy ne sont ne bonnes ne mauvaises, et appartiennent plustost à la vie terrienne que spirituelle, il n’a pas esté encore declairé quelle est la liberté de l’homme en icelles. Aucuns ont dit que nous avons en icelles election libre. Ce qu’ils ont fait, comme je pense, plus pource qu’ils ne vouloyent debatre une chose qu’ils ne pensoyent pas estre de grande importance, que pour asseurer cela comme certain. Quant à moy, comme je confesse que ceux qui recognoissent leurs forces estre nulles pour se justifier, entendent ce qui est necessaire à salut, toutesfois je pense que cela n’est pas à oublier, d’entendre que c’est une grace speciale de Dieu, quand il nous vient en l’entendement d’elire ce qui nous est profitable, et de le desirer: et aussi d’autrepart, quand nostre esprit et nostre cœur fuyent ce qui nous est nuisible. Et de fait, la providence de Dieu s’estend jusques là, non seulement de faire advenir ce qu’il cognoit estre expedient, mais aussi d’encliner la volonté des hommes à un mesme but. Bien est vray que si nous reputons la conduite des choses externes selon nostre sens, nous jugerons qu’elles sont en l’arbitre et puissance de l’homme: mais si nous escoutons tant de tesmoignages qui denoncent que nostre Seigneur mesme en cest endroit gouverne les cœurs des hommes, nous sumettrons la puissance humaine au mouvement special de Dieu. Qui est-ce qui a esmeu les cœurs des Egyptiens à ce qu’ils prestassent au peuple d’Israel les plus precieux vaisseaux qu’ils eussent (Ex. 11:3)? Jamais d’eux-mesmes n’eussent esté induits à cela. Il s’ensuit donc que leurs cœurs estoyent plus menez de Dieu, que de leur propre mouvement ou inclination. Et aussi le Patriarche Jacob, s’il n’eust esté persuadé que Dieu met diverses affections aux hommes, selon que bon luy semble, n’eust pas dit de son fils Joseph (lequel il estimoit estre quelque Egyptien profane), que Dieu vous donne de trouver misericorde envers cest homme-là (Gen. 43:14). Comme aussi toute l’Eglise confesse au Pseaume, que Dieu luy a fait mercy, en adoucissant à humanité les cœurs des peuples autrement cruels (Ps. 106:46). A l’opposite quand Saul a esté enflambé pour esmouvoir guerre, la cause est exprimée, que l’Esprit de Dieu l’a poussé à cela. Qui est-ce qui destourna le cœur d’Absalon, pour faire qu’il ne receust point le conseil d’Achitophel, qui avoit accoustumé d’estre receu comme Evangile? Qui est-ce qui induit Roboam pour le faire obeir au conseil des jeunes gens? Qui est-ce qui espovanta à la venue des enfans d’Israel tant de peuples, qui estoyent hardis tant et plus, et bien aguerris? Ceste povre paillarde Rahab confessoit cela estre advenu de Dieu. Derechef, qui est-ce qui a abbattu de frayeur les cœurs du peuple d’Israel, sinon celuy qui menace en la Loy de donner des cœurs espovautez (1 Sam. 11:6; 2 Sam. 17:14; 1 Rois 12:10; Jos. 2:9; Lev. 26:36; Deut. 28:65)?

6. But what liberty man possesses in those actions which in themselves are neither righteous nor wicked, and pertain rather to the corporeal than to the spiritual life, although we have before hinted, has not yet been explicitly stated. Some have admitted him in such things to possess a free choice; rather, as I suppose, from a reluctance to dispute on a subject of no importance, than from an intention of positively asserting that which they concede. Now, though I grant that they who believe themselves to be possessed of no power to justify themselves, believe what is principally necessary to be known in order to salvation, yet I think that this point also should not be neglected, that we may know it to be owing to the special favour of God, whenever our mind is disposed to choose that which is advantageous for us; whenever our will inclines to it; and, on the other hand, whenever our mind and understanding avoid what would otherwise hurt us. And the power of the providence of God extends so far, as not only to cause those events to succeed which he foresees will be best, but also to incline the wills of men to the same objects. Indeed, if we view the administration of external things with our own reason, we shall not doubt their subjection to the human will; but if we listen to the numerous testimonies, which proclaim that in these things also the hearts of men are governed by the Lord, they will constrain us to submit the will itself to the special influence of God. Who conciliated the minds of the Egyptians towards the Israelites,⁶⁷⁰ so as to induce them to lend them the most valuable of their furniture? They would never have been induced to do this of their own accord. It follows, therefore, that their hearts were guided by the Lord rather than by an inclination of their own. And Jacob, if he had not been persuaded that God infuses various dispositions into men according to his pleasure, would not have said concerning his son Joseph, whom he thought to be some profane Egyptian, “God Almighty give you mercy before the man.”⁶⁷¹ 283 As the whole Church confesses in the Psalms, that, when God chose to compassionate her, he softened the hearts of the cruel nations into clemency.⁶⁷² Again, when Saul was so inflamed with rage, as to prepare himself for war, it is expressly mentioned as the cause, that he was impelled by the Spirit of God.⁶⁷³ Who diverted the mind of Absalom from adopting the counsel of Ahithophel, which used to be esteemed as an oracle?⁶⁷⁴ Who inclined Rehoboam to be persuaded by the counsel of the young men?⁶⁷⁵ Who caused the nations, that before were very valiant, to feel terror at the approach of the Israelites? Rahab the harlot confessed that this was the work of God. Who, on the other hand, dejected the minds of the Israelites with fear and terror, but he who had threatened in the law that he would “send a faintness into their hearts?”⁶⁷⁶

6. How God works in the hearts of men in indifferent matters. Our will in such matters not so free as to be exempt from the overruling providence of God. This confirmed by various examples.

In those actions, which in themselves are neither good nor bad, and concern the corporeal rather than the spiritual life, the liberty which man possesses, although we have above touched upon it (supra, Chap. 2 sect. 13–17), has not yet been explained. Some have conceded a free choice to man in such actions; more, I suppose, because they were unwilling to debate a matter of no great moment, than because they wished positively to assert what they were prepared to concede. While I admit that those who hold that man has no ability in himself to do righteousness, hold what is most necessary to be known for salvation, I think it ought not to be overlooked that we owe it to the special grace of God, whenever, on the one hand, we choose what is for our advantage, and whenever our will inclines in that direction; and on the other, whenever with heart and soul we shun what would otherwise do us harm. And the interference of Divine Providence goes to the extent not only of making events turn out as was foreseen to be expedient, but of giving the wills of men the same direction. If we look at the administration of human affairs with the eye of sense, we will have no doubt that, so far, they are placed at man’s disposal; but if we lend an ear to the many passages of Scripture which proclaim that even in these matters the minds of men are ruled by God, they will compel us to place human choice in subordination to his special influence. Who gave the Israelites such favour in the eyes of the Egyptians, that they lent them all their most valuable commodities? (Exod. 11:3). They never would have been so inclined of their own accord. Their inclinations, therefore, were more overruled by God than regulated by themselves. And surely, had not Jacob been persuaded that God inspires men with divers affections as seemeth to him good, he would 270not have said of his son Joseph (whom he thought to be some heathen Egyptian), “God Almighty give you mercy before the man,” (Gen. 43:14). In like manner, the whole Church confesses that when the Lord was pleased to pity his people, he made them also to be pitied of all them that carried them captives (Ps. 106:46). In like manner, when his anger was kindled against Saul, so that he prepared himself for battle, the cause is stated to have been, that a spirit from God fell upon him (1 Sam. 11:6). who dissuaded Absalom from adopting the counsel of Ahithophel, which was wont to be regarded as an oracle? (2 Sam. 17:14). Who disposed Rehoboam to adopt the counsel of the young men? (1 Kings 12:10). Who caused the approach of the Israelites to strike terror into nations formerly distinguished for valour? Even the harlot Rahab recognised the hand of the Lord. Who, on the other hand, filled the hearts of the Israelites with fear and dread (Lev. 26:36), but He who threatened in the Law that he would give them a nn “trembling heart”? (Deut. 28:65).

6. Hoewel we boven aangeroerd hebben, wat voor een vrijheid de mens bezit in die handelingen, die op zichzelf noch rechtvaardig, noch zondig zijn en die meer betrekking hebben op het lichamelijke leven dan op het geestelijke, is het toch nog niet uiteengezet. Sommigen hebben hem in zulke werken een vrije keuze toegekend, meer, naar ik meen, omdat ze over een zaak van weinig belang niet wilden twisten, dan omdat ze wilden beweren, dat ontwijfelbaar was wat ze hem toekenden. Hoewel ik erken, dat zij, die vasthouden, dat ze geen krachten tot gerechtigheid hebben, houden wat in 't bijzonder geweten moet worden tot zaligheid, meen ik toch, dat ook dit stuk niet veronachtzaamd mag worden, dat we weten, dat het een bijzondere genade van de Here is, zo dikwijls als ons in de geest komt te kiezen, wat in ons belang is, zo dikwijls als onze wil daarheen neigt en wederom zo dikwijls onze geest en ons hart ontvluchten wat anders schade zou hebben toegebracht. En hiertoe strekt zich de kracht der Goddelijke voorzienigheid uit, niet alleen, dat de afloop der dingen komt, zoals zij voorzien heeft, dat nuttig is, maar ook, dat de wil der mensen zich daarop richt. Zeker, indien wij het bestuur der uiterlijke dingen nagaan naar ons begrip, zullen wij er niet aan twijfelen, dat ze in zoverre aan het menselijk oordeel onderworpen zijn; maar indien wij het oor lenen aan zoveel getuigenissen, die uitroepen, dat de Here ook hierin de harten der mensen bestuurt, dan zullen die ons dwingen het oordeel zelf aan Gods bijzondere inwerking te onderwerpen. Wie heeft de wil der Egyptenaren gunstig gestemd jegens de Israëlieten, dat ze hun het kostbaarste vaatwerk te leen gaven (Ex. 11:3) Nooit zouden ze zelf uit eigen beweging hun hart daartoe gebracht hebben. Dus waren hun harten meer de Here onderworpen, dan dat ze door henzelf bestuurd werden. En zeker zou ook Jacob niet, wanneer hij niet overtuigd geweest was, dat God naar zijn goeddunken de mensen verschillende gezindheden geeft, over zijn zoon Jozef (die hij voor een of andere onheilige Egyptenaar hield) gezegd hebben: "Geve God u barmhartigheid te vinden voor het aangezicht van die man" (Gen. 43:14) Gelijk ook de gehele kerk belijdt in de Psalm (Ps. 106:46) dat, wanneer God zich harer wilde erbarmen, de harten der wrede heidenen door Hem tot zachtzinnigheid zijn gestemd. Wederom toen Saul tot toorn ontstoken was, zodat hij zich tot de oorlog gordde, was daarvan de oorzaak, zoals medegedeeld wordt (1 Sam. 11:6) dat de Geest Gods hem dreef. Wie heeft het hart van Absalom ervan afkerig gemaakt om de raad van Achitofel te aanvaarden, die voor een Godsspraak placht gehouden te worden (2 Sam. 17:14) Wie heeft Rehabeam geneigd, dat hij zich liet overreden door de raad der jongelingen (1 Kon. 12:10) Wie heeft de tevoren zo stoutmoedige heidenen verschrikt bij de komst van Israël? De hoer Rachab heeft bekend, dat het van God kwam (Jozua 2:9) Wie wederom heeft de harten van Israël door vrees en schrik ternedergeslagen, dan Hij, die de wet gedreigd heeft, dat Hij hun een beangst hart zou geven (Lev. 26:36)

6. Auch bei Entschlüssen, die an sich weder gut noch böse sind, sind wir nicht auf uns selbst gestellt

Aber wir haben noch nicht auseinandergesetzt, was für eine Freiheit der Mensch in solchen Handlungen besitzt, die an sich weder gerecht noch böse sind und also mehr das leibliche als das geistliche Leben betreffen; diese Frage haben wir erst kurz berührt. Manche haben dem Menschen in solchen Dingen die freie Entscheidung zugesprochen. Nach meiner Ansicht haben sie das mehr darum getan, weil sie über diese wenig wichtige Frage keinen großen Streit haben mochten, als etwa deshalb, weil sie mit Sicherheit jenes von ihnen gemachte Zugeständnis festhalten wollten. Ich gestehe nun: wer erkennt, daß er keinerlei Vermögen zur Gerechtigkeit besitzt, der weiß damit das, was zum Heil vor allem zu wissen nötig ist. Aber ich glaube doch, daß auch dieses Lehrstück nicht vernachlässigt werden darf. Wir müssen erkennen: wenn es uns einfällt, uns für das zu entscheiden, was uns zugute kommt, wenn der Wille sich dem zuwendet, und wenn anderseits Verstand und Gemüt dem aus dem Wege gehen, was schaden müßte, so ist das eine besondere Gnade des Herrn! Die Kraft der göttlichen Vorsehung geht so weit, daß die Dinge sich so auswirken, wie Gott es als gut ersehen hat, und daß auch der Wille der Menschen sich nach diesem Plan richten muß! Denken wir nach unserem Sinn über die Leitung des äußerlichen Geschehens nach, so werden wir ohne Bedenken sagen, dies unterstünde dem menschlichen Willen. Leihen wir aber jenen vielen Schriftzeugnissen das Ohr, die deutlich darauf hinweisen, daß der Herr auch in diesen Dingen die Menschenherzen regiert, so zwingen uns diese, auch hier unseren Willen der besonderen göttlichen Leitung zu unterstellen. Wer soll denn zum Beispiel den Willen der Ägypter den Israeliten geneigt gemacht haben, so daß sie ihnen alle die kostbarsten Geräte liehen? (Ex. 11,2f.). Sie selbst waren von sich aus nie auf den Gedanken gekommen! Also unterstand auch ihr Herz der Leitung des Herrn und nicht eben ihrer eigenen Führung! So sagt Jakob von seinem Sohne Joseph, den er für irgendeinen Ägypter hält: „Gott lasse euch Barmherzigkeit vor diesem Manne finden“ (Gen. 43,14). Das hätte er nicht getan, wenn er nicht überzeugt gewesen wäre, daß Gott nach seinem Wohlgefallen in den Menschen die verschiedenen Empfindungen erweckt. So bekennt auch die ganze Kirche im Psalm (106,46), der Herr habe sich ihrer erbarmen wollen und deshalb das Herz grimmiger Völker zur Milde gewandelt. Ferner heißt es von Saul, sein Zorn sei entbrannt, so daß er sich zum Kriege rüstete — und als Ursache wird der Antrieb des Geistes Gottes angegeben! (1. Sam. 11,6). Wer hat das Herz des Absalom vom Rate des Ahitophel abgebracht, der doch sonst für ihn geradezu als göttlicher Spruch galt? (2. Sam. 17,14). Wer verkehrte den Sinn Rehabeams, daß er sich vom Rate der Jungen überzeugen ließ? (1. Kön. 12,10; 11,15). Wer hat Völker, die zuvor von großer Tapferkeit waren, vor den Israeliten in Schrecken gejagt? Die Hure Rahab jedenfalls erklärt das für ein Werk des Herrn! (Jos. 2,9). Und wer hat denn anders Israels Herz in Furcht und Schrecken versinken lassen als der, der im Gesetz gedroht hatte, dem Volk ein erschrockenes Herz zu geben, wenn es nicht gehorchte? (Lev. 26,36; Deut. 28,65).

6. Wanneer dit in ons gedagte opkom om iets tot ons beswil te kies, moet ons dit ook aan God se besondere genade toeskryf.

Hoewel ek hierbo aan die vraag geraak het watter vryheid ’n mens in werke het wat op sigself nie regverdig en ook nie bedorwe is. 436 nie en wat op die liggaamlike eerder as op die geestelike lewe sien, het ek dit tog nie opgeklaar nie.³⁴ Sommige mense het in sulke werke aan die mens ’n vrye keuse toegestaan.³⁵ Na my mening wou hulle nie oor ’n saak van weinig belang twis eerder as om hulle toegewing as ’n vaste reël te verdedig nie. Sover dit my aangaan, erken ek dat die mense wat meen dat hulle geen vermoë het om regverdigheid te behaal nie, ’n houding het wat besonderlik noodsaaklik is vir die kennis van hulle saligheid. Tog dink ek nie dat ons hierdie onderwerp moet verwaarloos nie, naamlik om te weet dat dit ’n eienskap van God se besondere genade is wanneer dit in ons gedagte opkom om iets tot ons beswil te kies; wanneer ons wil daartoe geneë is; en, aan die ander kant, wanneer ons verstand en ons gemoed ’n afkeer het van iets wat andersins skadelik sou wees. Die krag van God se voorsienigheid strek ook so ver, nie alleen dat sake geslaagd verloop in soverre as wat Hy voorsien het dat dit voordelig is nie, maar ook dat die mens se wil hom daarop moet rig. Want as ons met ons verstand oor die hantering van uitwendige dinge nadink, sal ons nie daaroor twyfel dat dit slegs in soverre in die mens se oordeel geleë is nie. Maar as ons ons ore vir soveel getuienisse oopmaak wat uitroep dat die Here die mens se gemoed ook in hierdie dinge regeer, sal dit ons dwing om ook ons oordeel aan die besondere beînvloeding van God ondergeskik te stel. Wie het die wil van die Egiptenare gunstig gemaak vir die Israeliete sodat hulle hulle kosbaarste vase aan hulle geleen het?³⁶ Hulle sou nooit vanself die gesindheid gehad het nie. Hulle gemoedere was dus eerder aan die Here onderwerp as wat dit deur hulleself geregeer is. As Jakob nie daarvan oortuig was dat God na sy welbehae aan die mens verskillende gemoedstemminge gee nie, sou hy in elk geval nie in verband met sy seun Josef, wat hy gemeen het ’n onheilige Egiptenaar is, gesê het nie: “Mag God dit julle gun om barmhartigheid te vind voor hierdie man”.³⁷ Wanneer God Hom byvoorbeeld oor die kerk wil ontferm, bely die hele kerk in ’n Psalm dat die wrede harte van die heidene deur God tot goedertierenheid versag is.³⁸

437 Toe Saul aan die ander kant in toorn ontbrand het om hom vir die stryd aan te gord, word die oorsaak daarvan wel uitgedruk, naamlik dat die Gees van God oor hom vaardig geword het.³⁹ Wie het Absalom afkerig gemaak om Agitôfel se raad aan te neem hoewel dit gewoonlik as ’n profesie gedien het?⁴⁰ Wie het Rehâbeam beînvloed om deur die raad van die jong manne oortuig te word?⁴¹ Wie het die heidene, wat vooraf groot vermetelheid aan die dag gelê het, by die aankoms van die Israeliete verskrik?⁴² Die straatvrou Ragab het in elk geval bely dat dit God se werk was. Wie het verder die harte van die Israeliete met vrees en bewing neergeslaan anders as net Hy wat in die wet gedreig het dat Hy aan hulle ’n hart vol bewing sal gee?⁴³

6. Пока ничего не было сказано о том, какова свобода человека в поступках, которые сами по себе ни дурны, ни хороши и относятся больше к мирской, чем к духовной жизни. Некоторые утверждают, что в них у нас есть свобода выбора. Полагаю, они говорят так скорее потому, что не желают обсуждать предмет, который не считают особенно важным, нежели по глубокому убеждению. Что касается меня, то я признаю, что люди, уверенные в невозможности получить оправдание собственными силами, правильно понимают, что именно необходимо для спасения. Но всё же нельзя забывать и о том, что наш разум способен избрать полезное и пожелать его благодаря особой милости Бога. Благодаря ей же наш дух и наше сердце избегают вредного. В самом деле, провидение Бога не только даёт нам то, что Он полагает полезным, но более того - склоняет волю людей к соответствующей цели. Совершенно верно, что если мы судим о состоянии и поведении предметов внешнего мира соответственно собственному представлению, то приходим к выводу, что они доступны власти и выбору человека. Но если мы прислушаемся к множеству свидетельств о том, что и здесь сердцами людей управляет сам Господь, то убедимся, что все человеческие силы подчинены одной движущей силе Бога.

Кто склонил сердца египтян к тому, чтобы они отдали израильскому народу свои самые драгоценные сосуды (Исх 11:2-3)? Сами они никогда бы этого не сделали. Следовательно, их сердца направлялись более Богом, нежели их собственными побуждениями. И если бы патриарх Иаков не был убежден, что Бог влагает в людей самые разные устремления, какие только пожелает, он не сказал бы о своём сыне Иосифе (которого считал обыкновенным язычником-египтянином), что Бог даст им найти милость у того человека (Быт 43:14). И вся Церковь исповедует в псалме, что Бог возбуждал сострадание к ней, склоняя к человечности сердца обычно жестоких народов (Пс 105/106:46). Напротив, когда Саул воспламенился гневом и готов был начать войну, то подтолкнул его к этому Дух Божий (1 Цар 11:6). Кто отвратил сердце Авессалома от совета Ахитофела - ведь обычно он принимал его советы как благую весть (2 Цар 17:14)? Кто заставил Ровоама послушаться совета молодых людей (3 Цар 12:10)? Кто при проходе сынов Израилевых навел ужас на столько народов - храбрых и закаленных в боях? Даже какая-то несчастная блудница Раав сказала, что это от Бога (Ис Нав 2:9). И опять же, кто поразил робостью сердца сынов Израилевых, как не Тот, кто грозил в Законе дать им трепещущее сердце (Лев 26:36; Втор 28:65)?

7. | Excipiet quispiam, esse haec singularia exempla, ad quorum regulam exigi nequaquam universa debeant². Ego vero dico, sufficienter iis probari quod contendo, Deum, quoties viam facere vult suae providentiae, etiam in rebus externis hominum voluntates flectere et versare, nec ita esse liberam ipsorum electionem quin eius libertati Dei arbitrium dominetur. Velis nolis, animum tuum a motione Dei potius quam ab electionis tuae libertate pendere, haec quotidiana experientia reputare coget, quod te in rebus minime perplexis iudicium et mens saepe deficit: in rebus factu non arduis, animus flaccescit: rursum in rebus obscurissimis, expeditum statim offertur consilium: in magnis et periculosis^b, animus omni difficultate superior suppetit.^c Atque ita interpretor quod ait Solomo, Ut auris audiat, ut oculus videat, Dominus facit utrunque [Prov. 20. b. 12]. Non enim mihi de creatione loqui videtur, sed peculiari functionis gratia^d. Quum vero scribit, Dominum cor Regis, quasi rivos aquarum, in manu sua tenere, et inclinare quocunque voluerit [Prov. 21. a. 1]: sub una profecto specie totum genus comprehendit. Sicuius enim voluntas omni subiectione soluta 297 est, id iuris regiae voluntati maxime competit, quae in alias quodammodo regnum exercet; quod si illa Dei manu flectitur, neque nostra eximetur ea conditione. Hac de re insignis extat Augustini sententia, Scriptura, si diligenter inspiciatur, ostendit non solum bonas hominum voluntates, quas ipse facit ex malis^a, et a se factas in actus bonos et vitam dirigit aeternam: verum illas quae conservant seculi creaturam, ita esse in Dei potestate, ut eas quo voluerit, quando voluerit faciat inclinari vel ad praestanda beneficia, vel ad poenas infligendas, occultissimo quidem^b iudicio, sed iustissimo^c [De gratia et Lib. arbit. ad Valent. cap. 20.]^{d 1}.

7. Quelcun repliquera que ces exemples sont particuliers, dont on ne doit pas faire une reigle commune; mais je dy qu’ils suffisent pour prouver ce que je preten, c’est que Dieu toutes fois et quantes qu’il veut donner voye à sa providence, mesmes és choses externes, fleschit et tourne la volonté des hommes à son plaisir: et que leur election à choisir n’est pas tellement libre, que Dieu ne domine par dessus. Vueillons ou non, l’experience journelle nous contraindra d’estimer que nostre cœur est plustost conduit par le mouvement de Dieu, que par son election et liberté: veu que souvent la raison et entendement nous defaut en choses qui ne sont point trop difficiles à cognoistre, et perdons courage en choses qui sont aisées à faire: au contraire, en choses tresobscures et douteuses nous deliberons sans difficulté, et savons comment nous en devons sortir: en choses de grande consequence et de grand danger, le courage nous y demeure ferme et sans crainte. D’où procede cela, sinon que Dieu besoigne tant d’une part que d’autre: Et de fait, j’enten en ceste maniere ce que dit Salomon, Le Seigneur fait que l’oreille oye, et que l’œil voye. Car il ne me semble point advis que là il parle de la creation, mais de la grace speciale que Dieu fait aux hommes de jour en jour. Davantage, quand il dit que le Seigneur tient le cœur des Rois en sa main, comme un ruisseau d’eau, et qu’il les fait couler quelque part que bon luy semble (Prov. 20:12; 21:1): il n’y a point de doute qu’il ne comprenne tous hommes sous une espece. Car s’il y a homme duquel la volonté soit exemp tée de toute sujettion, ce privilege là appartient au Roy par dessus tous, duquel la volonté gouv erne les autres. Si donc la volonté du Roy est conduite par la main de Dieu, la nostre ne sera point exemptée de ceste condition. De quoy il y a une belle sentence en sainct Augustin,⁵⁸ l’Escriture, dit-il, si on la regarde diligemment, monstre que non seulement les bonnes volontez des hommes, lesquelles Dieu a creées en leur cœur, et les ayant creées, les conduit à bonnes œuvres et à la vie eternelle, sont en la puissance de Dieu: mais aussi toutes celles qui appartiennent à la vie presente: et tellement y sont, qu’il les incline selon son plaisir çà ou là: ou pour profiter à leurs prochains, ou pour leur nuire, quand il veut faire quelques chastimens: et tout cela fait-il par son jugement occulte, et neantmoins juste.

7. Some one will object, that these are peculiar examples, to the rule of which, things ought by no means universally to be reduced. But I maintain, that they are sufficient to prove that for which I contend; that God, whenever he designs to prepare the way for his providence, inclines and moves the wills of men even in external things, and that their choice is not so free, but that its liberty is subject to the will of God. That your mind depends more on the influence of God, than on the liberty of your own choice, you must be constrained to conclude, whether you are willing or not, from this daily experience, that in affairs of no perplexity your judgment and understanding frequently fail; that in undertakings not arduous your spirits languish; on the other hand, in things the most obscure, suitable advice is immediately offered; in things great and perilous, your mind proves superior to every difficulty. And thus I explain the observation of Solomon, “The hearing ear, and the seeing eye, the Lord hath made even both of them.”⁶⁷⁷ For he appears to me to speak, not of their creation, but of the peculiar favour of God displayed in their performing their functions. When he says, that “the king's heart is in the hand of the Lord; as the rivers of water, he turneth it whithersoever he will;”⁶⁷⁸ under one species he clearly comprehends the whole genus. For if the will of any man be free from all subjection, that privilege belongs eminently to the will of a king, which exercises a government in some measure over the wills of others; but if the will of the king be subject to the power of God, ours cannot be exempted from the same authority. Augustine has a remarkable passage on this subject: “The Scripture, if it be diligently examined, shows, not only that the good wills of men, which he turns from evil into good, and directs to good actions and to eternal 284 life, but also that those wills which relate to the present life, are subject to the power of God, so that he, by a most secret, but yet a most righteous judgment, causes them to be inclined whither he pleases, and when he pleases, either for the communication of benefits, or for the infliction of punishments.”

7. Objection, that these examples do not form the rule. An answer, fortified by the testimony of universal experience, by Scripture, and a passage of Augustine.

It may be objected, that these are special examples which cannot be regarded as a general rule. They are sufficient, at all events, to prove the point for which I contend—viz. that whenever God is pleased to make way for his providence, he even in external matters so turns and bends the wills of men, that whatever the freedom of their choice may be, it is still subject to the disposal of God. That your mind depends more on the agency of God than the freedom of your own choice, daily experience teaches. Your judgment often fails, and in matters of no great difficulty, your courage flags; at other times, in matters of the greatest obscurity, the mode of explicating them at once suggests itself, while in matters of moment and danger, your mind rises superior to every difficulty.¹ In this way, I interpret the words of Solomon, “The hearing ear, and the seeing eye, the Lord hath made even both of them,” (Prov. 20:12). For they seem to me to refer not to their creation, but to peculiar grace in the use of them, when he says, “The king’s heart is in the hand of the Lord as the rivers of water; he turneth it whithersoever he will,” (Prov. 21:1), he comprehends the whole race under one particular class. If any will is free from subjection, it must be that of one possessed of regal power, and in a manner exercising dominion over other wills. But if it is under the hand of God, ours surely cannot be exempt from it. On this subject there is an admirable sentiment of Augustine, “Scripture, if it be carefully examined, will show not only that the good wills of men are made good by God out of evil, and when so made, are directed to good acts, even to eternal life, but those which retain the elements of the world are in the power of God, to turn them whither he pleases, and when he pleases, either to perform acts of kindness, or by a hidden, indeed, but, at the 271same time, most just judgment to inflict punishment,” (August. De Gratia et Lib. Arb. ad Valent. cap. 20).

7. Wellicht zal iemand zeggen, dat dit bijzondere gevallen zijn, naar wier regel men geenszins alle andere mag afmeten. Ik echter zeg, dat door die gevallen voldoende bewezen wordt wat ik beweer, namelijk dat God, zo dikwijls Hij de weg wil banen voor zijn voorzienigheid, ook in de uiterlijke zaken de wil der mensen buigt en wendt, en dat hun keuze niet zo vrij is, dat Gods wil niet over die vrijheid zou regeren. Dat uw gemoed meer gebonden is aan de leiding Gods dan aan de vrijheid uwer keuze, zal, of ge wilt of niet, deze dagelijkse ervaring u nopen te bedenken, dat in allerminst ingewikkelde zaken het oordeel en het inzicht u dikwijls ontbreekt, en in dingen, die niet moeilijk te doen zijn, uw gemoed verslapt, maar daarentegen in zeer duistere zaken zich terstond een flink plan voordoet en in grote en gevaarlijke zaken het gemoed alle moeilijkheden meester is. En zo leg ik uit, wat Salomo zegt (Spr. 20:12) "Dat het oor hoort, dat het oog ziet, dat beide heeft de Here gemaakt." Want ik meen, dat hij niet van de schepping spreekt, maar van de bijzondere genade van het gebruik. En wanneer hij schrijft (Spr. 21:1) dat de Here des konings hart als waterbeken in zijn hand heeft en neigt, waarheen Hij wil, dan vat hij ongetwijfeld in één soort het gehele geslacht te zamen. Want indien er iemand is, wiens wil van alle onderwerping vrij is, dan komt dit recht het meest toe aan de wil van een koning, die over de wil van anderen in zekere zin heerschappij oefent; en als die wil door Gods hand gebogen wordt, dan zal ook de onze daaraan niet onttrokken worden. Hierover bestaat een uitstekende uitspraak van Augustinus¹ : "Wanneer men de Schrift naarstig inziet, toont zij aan, dat niet alleen de goede willen der mensen, die God van slechte goede willen maakt en dan, als ze zo gemaakt zijn, tot goede werken en tot het eeuwige leven richt, maar ook die, welke de aard der wereld nog bewaren, zo in Gods macht zijn, dat Hij ze waarheen en wanneer Hij wil doet buigen, hetzij tot het verrichten van weldaden, hetzij tot het toebrengen van straffen, naar zijn wel zeer verborgen, maar zeer rechtvaardige raad."

7. In jedem Fall steht Gottes Herrschaft über unserer Freiheit

Nun wird vielleicht jemand einwenden, das seien Einzelbeispiele, aus denen man keine allgemeine Regel machen sollte. Ich erwidere: diese Beispiele sind mir ein vollgültiger Beweis für meine Behauptung, daß Gott, wenn er seiner Vorsehung Raum schaffen will, auch in äußeren Dingen den Willen der Menschen leitet und wendet, so daß also auch ihnen gegenüber nicht in dem Sinne eine freie Entscheidung besteht, daß etwa Gottes Wille die Herrschaft über unsere Freiheit einbüßte! Daß unser Wille von Gottes Lenken und nicht eben von unserer eigenen Entscheidungsfreiheit 182 abhängt, lehrt, ob man will oder nicht, selbst die tagtägliche Erfahrung: oft fehlt uns in recht verständlichen Dingen Urteilskraft und Verstand, oder bei einfachen Aufgaben ermattet der Mut, oder es zeigt sich uns anderseits in ganz verwickelten Angelegenheiten auf einmal ein lösender Plan, oder unser Mut gewinnt auch in großer Gefahr die Überlegenheit über alle Schwierigkeiten. In dieser Weise verstehe ich das Wort des Salomo: „Ein hörendes Ohr und ein sehendes Auge — beide macht der Herr“ (Spr. 20,12). Er scheint mir da nämlich nicht von der Schöpfung zu sprechen, sondern von der Gnade, unsere Anlagen im besonderen Fall recht anzuwenden. Wenn er dann schreibt: „Des Königs Herz ist in der Hand des Herrn wie Wasserbäche; und er neigt es, wohin er will“ (Spr. 21,1), so faßt er sicherlich unter der einen Person des Königs das ganze Menschengeschlecht zusammen. Denn wäre überhaupt der Wille eines Menschen von aller Abhängigkeit frei, so träfe das doch sicher auf den König zu, der doch sozusagen den Willen anderer Menschen regiert. Wird also der Wille des Königs von Gott geleitet, so gilt das sicherlich erst recht von dem unsrigen! Hierüber gibt es einen ausgezeichneten Satz des Augustin: „Forscht man sorgfältig in der Schrift, so zeigt sie nicht nur, daß der gute Wille des Menschen, der zuvor böse war und von Gott gut gemacht worden ist und nun von ihm zu guten Handlungen und zum ewigen Leben hingelenkt wird, in Gottes Gewalt steht. Sie zeigt, daß auch jeder Wille, der zur gegenwärtigen Kreatur gehört, in Gottes Hand ist, so daß er ihn leiten kann, wohin er will und wann er will, Wohltaten zu erweisen oder auch nach seinem verborgenen, aber doch so gerechten Urteil Strafen zu vollstrecken!“ (Von der Gnade und dem freien Willen, 20).

7. God buig die mens se wil om by sy voorsienigheid aan te pas.

Iemand sal die beswaar opper dat die voorbeelde hierbo uitsonderlik is en dat alles nie aan die maatstaf daarvan gemeet behoort te word nie. Sover dit my aangaan, verklaar ek dat dit my opvatting voldoende bewys, naamlik dat God selfs in uitwendige sake die wil van die mens buig en omkeer wanneer Hy ’n weg vir sy voorsienigheid wil baan. Verder dink ek nie dat die mens se keuse so vry is dat God se oordeel nie nog oor sy vryheid heers nie. Die alledaagse ervaring dwing ’n mens trouens om teen wil en dank daaroor na te dink dat sy gemoedstemming eerder van die bemoeienis van God afhanklik is as van sy vryheid om ’n eie keuse te maak. Selfs in die geringste problème ontbreek dit die mens dikwels aan oordeel en verstand,. In sake wat maklik gedoen kan word, begewe ’n mens se moed hom dikwels, maar aan die ander kant word in die duisterste sake dadelik nuttige raad aan hom gegee; en in belangrike en gevaarlike sake skep die mens dikwels moed wat hom bo elke probleem laat uitstyg. So interpreteer ek Salomo se verklaring wanneer hy sê: “’n Oor wat hoor, ’n oog wat sien - die Here het albei gemaak”.⁴⁴ Want dit lyk vir my asof hy nie van die skepping praat nie maar van die besondere genade om dit te gebruik. Wanneer hy trouens skryf dat die Here die harte van konings soos waterstrome in sy hande hou en dat Hy hulle lei waarheen Hy wil,⁴⁵ vat hy inderdaad onder een enkele groep mense die 438  hele mensdom saam. Want as daar iemand is wie se wil vry van alle onderworpenheid is, is dit ’n bevoegdheid wat besonderlik die wil van die koninklike prerogatief pas, omdat hy ook so oor ander heers. As die wil van konings dan deur die hand van God gebuig word, word ons wil nie daarvan uitgesonder nie. In verband hiermee is daar ’n voortreflike uitspraak van Augustinus. Hy sê: “As ons die Skrif deeglik ondersoek, toon dit nie alleen dat die goeie wil van die mens, wat God self uit ’n bose wil goed maak, deur Hom goed gemaak is om goeie werke te verrig en dat Hy dit op die ewige lewe rig nie. Dit toôn immers ook aan dat die wil wat die skepping van die wêreld bewaar, op so ’n wyse in die mag van God is dat Hy dit na sy oordeel, wat wel in diepte verborge is maar tog baie regverdig, laat neig waarheen en wanneer Hy wil om weldade te bewys of om te straf.⁴⁶

7. Кто-нибудь возразит, что всё это частные примеры, из которых не следует выводить общее правило. Однако я настаиваю, что этих примеров вполне достаточно, чтобы обосновать мою точку зрения: Бог всегда, когда Он хочет открыть дорогу своему провидению, даже в отношении вещественного мира, склоняет и направляет волю людей по своему желанию, а их выбор вовсе не настолько свободен, чтобы за ним не стоял Бог. Хотим мы того или нет, повседневный опыт заставляет признать, что наше сердце более ведомо Богом, чем нашим выбором и свободой: ведь нам так часто недостаёт разума и понимания даже в не слишком сложных для познания вещах и мы робеем перед легко выполнимыми задачами. И наоборот, мы без затруднений судим о тёмных и вызывающих сомнение предметах и умеем в них разобраться. В делах, грозящих серьёзными последствиями и связанных с большими опасностями, нас не покидают мужество и твёрдость. Откуда всё это, как не от Бога, который в одних случаях действует так, а в других иначе?

В самом деле, только в таком смысле я понимаю слова Соломона: «Ухо слышащее и глаз видящий - и то и другое создал Господь» (Прит 20:12). Мне представляется, что здесь он говорит не о творении, а об особой милости, которую Бог посылает людям изо дня в день. Далее, нет ни малейшего сомнения в том, что, когда Соломон говорит: «Сердце царя в руке Господа, как потоки вод: куда захочет, Он направляет его» (Прит 21:1), - то он имеет в виду людей всякого звания. Ибо нет человека, чья воля была бы свободна от подчинения. Эта привилегия принадлежит лишь Царю всех, и его воля управляет другими волями. Но если и волю царя направляет рука Бога, то уж тем более наша воля не избавлена от этой руки. На этот счёт есть хорошее высказывание у св. Августина: «Если подходить к Писанию с должным вниманием, то оно свидетельствует, что не только добрая воля людей, которую сотворил в их сердцах Бог и, сотворив, ведёт их к добрым делам и вечной жизни, - не только она находится в Божьей власти. В его власти всякая воля, действующая в этой жизни. И пока она здесь, Бог направляет её куда захочет - либо на пользу ближним, либо во вред им, если Он хочет кого-нибудь наказать. И всё это Бог совершает по своему тайному, но справедливому суду» (Августин. О благодати и свободном решении, XX, 41 (MPL, XLIV, 906)).

8. Hic meminerint lectores, ab eventu rerum non esse aestimandam humani arbitrii facultatem, quod imperiti quidam praepostere facere solent. Ex eo enim pulchre et ingeniose sibi videntur humanam voluntatem convincere servitutis, quod ne summis quidem monarchis omnia ex sententia fluant^e. Atqui facultas ista, de qua loquimur, intra hominem consideranda est, non ab extraneo successu metienda. Siquidem in liberi arbitrii disputatione non hoc quaeritur, an homini quaecunque animo deliberarit, perficere et exequi per externa impedimenta liceat: sed an in re qualibet liberam habeat et iudicii electionem, et voluntatis affectionem^f, quae utraque si hominibus suppetat, non minus liberi arbitrii Attilius Regulus erit, angustiis dolii aculeati inclusus², quam Augustus Caesar, magnam orbis terrarum partem nutu suo gubernans^g.

8. Or il faut ici que les lecteurs se souviennent, qu’il ne faut pas estimer la faculté du liberal arbitre de l’homme par l’evenement des choses, comme font aucuns ignorans. Car il leur semble bien advis qu’ils peuvent prouver la volonté des hommes estre en servitude, d’autant que les choses ne viennent point au souhait des plus grans Princes du monde et que le plus souvent ils ne peuvent venir à bout de leurs entreprinses. Or la puissance et liberté dont il est question maintenant, doit estre considerée en l’homme, et non pas estimée par les choses de dehors. Car quand on dispute du liberal arbitre, on ne debat point s’il est loisible à l’homme d’accomplir et executer ce qu’il a deliberé, sans que rien le puisse empescher: mais on demande si en toutes choses il a libre election en son jugement, pour discerner le bien et le mal, et approuver l’un et rejetter l’autre: ou pareillement s’il a libre affection en sa volonté pour appeter, chercher et suyvre le bien, hair et eviter le mal. Car si cela pouvoit estre en l’homme, il ne seroit pas moins libre estant enfermé en une prison, que dominant par toute la terre.

8. Here let the reader remember, that the ability of the human will is not to be estimated from the event of things, as some ignorant men are preposterously accustomed to do. For they conceive themselves fully and ingeniously to establish the servitude of the human will, because even the most exalted monarchs have not all their desires fulfilled. But this ability, of which we speak, is to be considered within man, and not to be measured by external success. For in the dispute concerning free will, the question is not, whether a man, notwithstanding external impediments, can perform and execute whatever he may have resolved in his mind, but whether in every case his judgment exerts freedom of choice, and his will freedom of inclination. If men possess both these, then Attilius Regulus, when confined to the small extent of a cask stuck round with nails, will possess as much free will as Augustus Cæsar, when governing a great part of the world with his nod.

8. Some, in arguing against the error of free will, draw an argument from the event. How this is to be understood.

Let the reader here remember, that the power of the human will is not to be estimated by the event, as some unskilful persons are absurdly wont to do. They think it an elegant and ingenious proof of the bondage of the human will, that even the greatest monarchs are sometimes thwarted in their wishes. But the ability of which we speak must be considered as within the man, not measured by outward success. In discussing the subject of free will, the question is not,whether external obstacles will permit a man to execute what he has internally resolved, but whether, in any matter whatever, he has a free power of judging and of willing. If men possess both of these, Attilius Regulus, shut up in a barrel studded with sharp nails, will have a will no less free than Augustus Caesar ruling with imperial sway over a large portion of the globe.¹

8. De lezers mogen hier bedenken, dat het vermogen van de menselijke wil niet beoordeeld moet worden naar de uitkomst der dingen, wat sommige onervarenen verkeerdelijk plegen te doen. Want ze menen schoon en vernuftig de dienstbaarheid van de menselijke wil daaruit te bewijzen, dat zelfs voor de allerhoogste alleenheersers alles niet naar hun wens verloopt. Maar het vermogen, waarover wij spreken, moet beschouwd worden binnen de mens, en niet afgemeten worden naar de uiterlijke afloop. Immers in de bespreking van de vrije wil is het niet de vraag, of de mens alles, wat hij in zijn geest overwogen heeft, kan volbrengen en uitvoeren niettegenstaande uitwendige beletselen, maar of hij in alle mogelijke zaken een vrije keuze des oordeels en een vrije gezindheid van de wil heeft. Indien deze beide de mensen ter beschikking zouden staan, Zou Atilius Regulus, in de engten van een met spijkers beslagen vat opgesloten, evenzeer een vrije wil hebben als keizer Augustus, die een groot deel der wereld naar zijn bevel regeert.

8. Die Frage nach dem "freien Willen" geht nicht darum, ob wir unseren Willen stets durchführen können, sondern darum, ob wir frei wollen können!

Hier möge nun der Leser bedenken, daß die Kraft unseres menschlichen Willens nicht etwa nach dem sichtbaren Ergebnis beurteilt werden darf, wie das einige unkundige Leute in ihrer Torheit tun. Sie meinen die Abhängigkeit des menschlichen Willens dadurch fein und kunstvoll beweisen zu können, daß ja nicht einmal den höchsten Herrschern alles nach ihren Wünschen gerät. Die Fähigkeit aber, von der wir zu reden hatten, ist im Menschen selbst zu sehen, nicht aber am äußeren Erfolg zu messen. Der Streit um den freien Willen dreht sich nicht um die Frage, ob der Mensch, was er innerlich bei sich beschlossen hat, nun auch durch alle äußeren Hemmnisse hindurch ausführen und durchsetzen könne. Es geht vielmehr darum, ob der Mensch überhaupt in irgendeiner Sache freie Entscheidung in seinem Urteil und freie Triebkraft seines Willens habe. Muß diese Frage bejaht werden, so hat Attilius Regulus in seinem engen, genagelten Fasse ebensoviel Freiheit wie Julius Cäsar, dessen Wink ein gut Teil des Erdkreises regierte!

8. Die vraagstuk in verband met wilsvryheid sentreer nie in die geslaagde verloop van wat die mens wil nie, maar daarin of hy enigsins ’n vrye keuse en uitdrukking van sy wil het.

Hier moet my lesers onthou dat ’n mens se oordeelsvermoë nie aan die verloop van gebeurtenisse gemeet moet word soos sommige onkundiges gewoonlik met voorbarigheid doen nie. Dit lyk immers vir hulle asof hulle voortreflik en vindingryk daaruit kan bewys dat die mens se wil aan slawerny gebonde is, omdat selfs nie eens die grootste monarge se planne altyd na wens verloop nie. Daardie vermoë waarvan ons praat, moet binne-in die mens oorweeg word en nie aan die uiterlike welslae daarvan gemeet word nie. Want in ’n bespreking van die vrye oordeel is die vraag nie of die mens alles wat hy hom van harte voorgeneem het, ten spyte van struikelblokke van buite af, kan voltooi en volbring nie, maar of hy in enigiets ’n vrye keuse en oordeel en ’n vrye uitdrukking van sy wil het. As die mens ’n vrye keuse en ’n vry wil sou gehad het, sou Atilius Regulus net so ’n vrye oordeel gehad het toe hy in ’n vat met skerp punte toegeslaan is, as wat Keiser Augustus gehad het toe hy ’n groot deel van die wêreld na sy goeddunke geregeer het.⁴⁷

8. Итак, читателю следует помнить, что способность человека к свободному выбору нельзя оценивать по ходу вещей, как делают некоторые невежды. Они полагают возможным доказать, что человеческая воля порабощена, поскольку события развиваются не по желанию даже самых могущественных князей, которые зачастую не могут довести до конца своих собственных начинаний. Но силу и свободу, о которых здесь идёт речь, следует искать внутри человека, а не оценивать исходя из вещей внешних. Ибо когда рассуждают о свободной воле, то спор идёт не о том, волен ли человек без помех исполнить задуманное. Это спор о том, всегда ли человек свободен в своих суждениях, чтобы различать добро и зло, принимать первое и отвергать второе, он о том, есть ли в человеческой воле свободное желание хотеть, искать, держаться добра, ненавидеть и отвергать зло. Если бы человек обладал подобной свободой, то, и будучи заключён в тюрьму, он был бы столь же свободен, как и господствуя над всею землёю.