1. 458 |PORRO quod dicitur Verbum carnem esse factum [Iohan. 1. b. 14], non sic intelligendum est quasi vel in carnem versum, vel carni confuse permixtum fuerit: sed quia e Virginis utero templum sibi delegit in quo habitaret, et qui Filius erat Dei, filius hominis factus est: non confusione substantiae, sed unitate personae. || Siquidem ita coniunctam unitamque humanitati divinitatem asserimus, ut sua utrique naturae solida proprietas maneat, et tamen ex duabus illis unus Christus constituatur. || Siquid in rebus humanis tanto mysterio simile potest reperiri, hominis similitudo appositissima videtur, quem ex duabus substantiis^g conspicimus constare: || quarum neutra tamen sic alteri permixta est, ut non retineat naturae suae proprietatem. Neque enim aut anima corpus, aut corpus anima est. Quare et de anima seorsum dicitur quod in corpus nullo modo cadere potest: et de corpore rursus, quod nulla ratione animae conveniat: de toto homine, quod nec de anima seorsum, nec de corpore, nisi inepte, accipi possit. Postremo animi^h propria transferuntur ad corpusⁱ, et propria corporis^k ad animam; qui tamen iis constat, unus homo est, non plures. Huiusmodi vero loquendi formulae et unam esse in homine personam^l 459 ex duabus^a connexis compositam significant, et duas subesse diversas^b naturas quae hanc constituant^{c 1}. Ita^d et de Christo Scripturae loquuntur; attribuunt illi interdum quae ad humanitatem singulariter referri oporteat: interdum quae divinitati peculiariter competant: nonnunquam quae utranque naturam complectantur, neutri seorsum satis conveniant. || Atque istam quidem duplicis naturae coniunctionem, quae in Christo subest, tanta religione exprimunt, ut eas quandoque inter se communicent; qui tropus veteribus ἰδιωμάτων κοινωνία dictus est².

1. Or ce qu’il est dit que la Parolle a esté faite chair (Jean 1:14), ne se doit tellement entendre, comme si elle avoit esté convertie en chair, ou confusement meslée: mais d’autant qu’elle a prins du ventre de la vierge corps humain, pour un temple auquel elle habitast. Et celuy qui estoit fils de Dieu, a esté fait fils d’homme, non point par confusion de substance, mais par unité de personne: c’est à dire, qu’il a tellement conjoint et uni sa divinité avec l’humanité qu’il a prinse, qu’une chacune des deux natures a retenu sa proprieté: et neantmoins Jesus Christ n’a point deux personnes distinctes, mais une seule. Si on peut trouver quelque chose semblable à un si haut mystere, la similitude de l’homme y semble propre, lequel nous voyons estre composé de deux natures: desquelles toutesfois l’une n’est tellement meslée avec l’autre, qu’elle ne retienne sa proprieté. Car l’ame n’est pas corps, et le corps n’est pas ame. Parquoy on dit de l’ame particulierement ce qui ne peut convenir an corps: et pareillement du corps, ce qui ne peut convenir à l’ame: de l’homme total, ce qui ne peut competer à l’une des parties, ny à l’autre à part soy. Finalement, les choses qui sont particulierement à l’ame, sont transferées au corps, et du corps à l’ame mutuellement. Cependant la personne qui est composée de ces deux substances, est un homme seul et non plusieurs. Telle maniere de parler signifie qu’il y a une nature en l’homme, composée de deux conjointes, et neantmoins qu’entre ces deux il y a difference. L’Escriture parle selon ceste forme de Jesus Christ: car aucunesfois elle luy attribue ce qui ne se peut rapporter qu’à l’humanité, aucunesfois ce qui compete particulierement à la divinité, aucunesfois ce qui est convenable à toutes les deux natures conjointes, et non pas à une seule. Et mesme exprime si diligemment ceste union des deux natures, qui est en Jesus Christ, qu’elle communique à l’une ce qui appartient à l’autre: laquelle forme de parler a esté nommée par les anciens Docteurs, Communication des proprietez.

1. 435 When it is said that “the Word was made flesh,”¹¹⁷⁰ this is not to be understood as if the Word was transmuted into flesh, or blended with flesh. Choosing from the womb of the Virgin a temple for his residence, he who was the Son of God, became also the Son of man, not by a confusion of substance, but by a unity of person. For we assert such a connection and union of the Divinity with the humanity, that each nature retains its properties entire, and yet both together constitute one Christ. If any thing among men can be found to resemble so great a mystery, man himself appears to furnish the most apposite similitude; being evidently composed of two substances, of which, however, neither is so confounded with the other, as not to retain its distinct nature. For the soul is not 436 the body, nor is the body the soul. Wherefore that is predicated separately of the soul, which cannot be at all applied to the body. On the contrary, that is predicated of the body, which is totally incompatible with the soul. And that is predicated of the whole man, which cannot with propriety be understood either of the soul or of the body alone. Lastly, the properties of the soul are transferred to the body, and the properties of the body to the soul; yet he that is composed of these two parts is no more than one man. Such forms of expression signify that there is in man one person composed of two distinct parts; and that there are two different natures united in him to constitute that one person. The Scriptures speak in a similar manner respecting Christ. They attribute to him, sometimes those things which are applicable merely to his humanity; sometimes those things which belong peculiarly to his Divinity; and not unfrequently those things which comprehend both his natures, but are incompatible with either of them alone. And this union of the two natures in Christ they so carefully maintain, that they sometimes attribute to one what belongs to the other—a mode of expression which the ancient writers called a communication of properties.

1. Proof of two natures in Christ—a human and a divine. Illustrated by analogy, from the union of body and soul. Illustration applied.

415 When it is said that the Word was made flesh, we must not understand it as if he were either changed into flesh, or confusedly intermingled with flesh, but that he made choice of the Virgin’s womb as a temple in which he might dwell. He who was the Son of God became the Son of man, not by confusion of substance, but by unity of person. For we maintain, that the divinity was so conjoined and united with the humanity, that the entire properties of each nature remain entire, and yet the two natures constitute only one Christ. If, in human affairs, any thing analogous to this great mystery can be found, the most apposite similitude¹ seems to be that of man, who obviously consists of two substances, neither of which however is so intermingled with the other as that both do not retain their own properties. For neither is soul body, nor is body soul. Wherefore that is said separately of the soul which cannot in any way apply to the body; and that, on the other hand, of the body which is altogether inapplicable to the soul; and that, again, of the whole man, which cannot be affirmed without absurdity either of the body or of the soul separately. Lastly, the properties of the soul are 416transferred to the body, and the properties of the body to the soul, and yet these form only one man, not more than one. Such modes of expression intimate both that there is in man one person formed of two compounds, and that these two different natures constitute one person. Thus the Scriptures speak of Christ. They sometimes attribute to him qualities which should be referred specially to his humanity and sometimes qualities applicable peculiarly to his divinity, and sometimes qualities which embrace both natures, and do not apply specially to either. This combination of a twofold nature in Christ they express so carefully, that they sometimes communicate them with each other, a figure of speech which the ancients termed ijdiwmavtwn koinoniva (a communication of properties).

1. Verder, wat gezegd wordt (Joh. 1:14) dat het Woord vlees geworden is, moet niet zo verstaan worden, alsof het of in vlees veranderd is, of met vlees geheel en al vermengd is; maar het wordt gezegd, omdat het Woord uit de schoot der maagd zich een tempel gekozen heeft, om daarin te wonen; en Hij, die de Zoon Gods was, is de Zoon des mensen geworden, niet door vermenging van wezen, maar door eenheid des persoons. Immers wij zeggen, dat de Godheid zo met de mensheid is verbonden en verenigd, dat ieder van beide naturen haar eigenaardigheid geheel behoudt, en toch uit die twee één Christus wordt tot stand gebracht. Indien onder de menselijke zaken iets gevonden kan worden, dat gelijkenis vertoont met een zo grote verborgenheid, dan schijnt daartoe het allergeschiktst de vergelijking met een mens, die, naar we zien, uit twee zelfstandigheden bestaat, van welke echter geen van beide zo met de andere vermengd is, dat ze niet de eigenaardigheid van haar natuur behoudt. Immers de ziel is niet het lichaam, of het lichaam de ziel. En daarom worden over de ziel afzonderlijk dingen gezegd, die op generlei wijs toepasselijk zijn op het lichaam, en over het lichaam aan de andere kant dingen, die geenszins passen op de ziel; over de mens in zijn geheel dingen, die noch van de ziel afzonderlijk, noch van het lichaam kunnen aanvaard worden zonder dat men dwaasheid zou spreken. Tenslotte de eigenschappen van de ziel worden overgedragen op het lichaam, en de eigenschappen des lichaams op de ziel. En toch is hij, die uit die twee bestaat, één mens, en niet meer. Dergelijke wijzen van spreken echter duiden aan, dat er in de mens één persoon is, saamgesteld uit twee onderling verbonden bestanddelen en dat er twee verschillende naturen aanwezig zijn, die deze persoon vormen. Zo nu spreekt ook de Schrift over Christus. Zij kent Hem soms dingen toe, die op zijn mensheid in 't bijzonder moeten worden betrokken, soms dingen die speciaal passen bij zijn Godheid; soms dingen, die beide naturen insluiten, maar bij geen van beide afzonderlijk passen. En die verbinding van beide naturen, die in Christus zijn drukt de Schrift met zo grote nauwgezetheid uit, dat ze de naturen soms tot iets gemeenschappelijks maakt; welke redekundige figuur de ouden verbinding der eigenschappen noemden.

1. 299Zweiheit und Einheit

Wenn es nun heißt: „das Wort ward Fleisch“ — so ist das nicht so zu verstehen, als ob das Wort in Fleisch verwandelt oder mit dem Fleisch vermischt worden sei. Es geschah vielmehr, weil es sich aus dem Schoße der Jungfrau heraus einen Tempel ersehen, in dem es Wohnung nehmen sollte, weil er, der Sohn Gottes, zum Menschensohn geworden ist, und zwar nicht durch Vermischung des Grundwesens, sondern durch die Einheit der Person. Diese Verbindung und Einigung der Gottheit mit der menschlichen Natur aber ist — wie wir behaupten — von solcher Art, daß jede Natur vollkommen behält, was ihr zugehört, und daß doch aus diesen zweien der eine Christus geworden ist.

Sollen wir etwas nennen, das vielleicht diesem erhabenen Geheimnis vergleichbar wäre, so könnte man am ehesten den Menschen selber betrachten: er besteht auch aus zwei Grundwesen; und doch ist dabei keines mit dem anderen derart vermischt, daß es etwa seine Eigenart verlöre! Denn die Seele ist nicht der Leib, und der Leib ist nicht die Seele. Deshalb kann man von der Seele manches sagen, was vom Leibe in keiner Weise gelten kann, und wiederum auch manches vom Leibe, was unter keinen Umständen auf die Seele zutrifft; auch vom ganzen Menschen läßt sich vieles aussagen, was man weder auf die Seele für sich allein, noch auf den Leib ohne Verschiebung des Inhalts anwenden kann! Endlich kann man Eigenschaften der Seele auf den Leib und Eigenschaften des Leibes auf die Seele übertragen — und doch ist der Mensch, der aus Leib und Seele besteht, einer und nicht mehrere. Redet man so vom Menschen, so ergibt sich einerseits, daß er eine Person ist, die sich aus zwei verbundenen Teilen zusammensetzt, daß aber andererseits zwei verschiedene Naturen da sind, die jene Person bilden. Auf diese Weise redet die Schrift auch von Christus. Sie schreibt ihm einmal das zu, was man seinem Wesen nach notwendig auf die menschliche Natur beziehen muß, zum anderen aber auch, was deutlich in besonderer Weise der Gottheit eigen ist, oft aber auch, was beiden Naturen gemeinsam ist, aber keiner an und für sich in besonderer Weise zukommt! Von dieser Vereinigung der Naturen, die in Christus stattfindet, spricht die Schrift mit Geflissentlichkeit so, daß sie die Eigenart der einen auch der anderen zuteilt; diese Art, von den Dingen zu lehren, nennen die alten Kirchenlehrer „wechselseitiges Teilhaben an den Eigenschaften“ (idiomaton koinonia, communicatio idiomatum).

1. Die Woord het so vlees geword dat die Middelaar ware mens sowel as ware God was.¹

634 Verder moet ons die feit dat daar gesê word dat die Woord vlees geword het,² nie so verstaan asof die Woord in vlees verander of met die vlees vermeng is nie. Dit beteken trouens dat die Woord uit die liggaam van die maagd vir Homself ’n tempel uitgekies het om daarin te woon³ en dat Hy wat die Seun van God was, Seun van die mens geword het - nie deur die wese van die een met dié van die ander te vermeng nie maar deur die eenheid van sy Persoon. Want ons verklaar dat sy Goddelikheid op so ’n wyse met sy menswees verbind en verenig is dat die eie aard⁴ van albei se nature ten voile bly en dat tog uit die twee nature net een Christus tot stand kom.⁵

As daar nog iets onder die mensdom soortgelyk aan so ’n groot geheimenis te vinde is, lyk dit asof ’n vergelyking met die mens die gepaste is, want ons merk dat hy uit twee substansies bestaan, waarvan die een tog nie so met die ander vermeng is dat dit nie die eie aard van sy eie natuur behou nie. Want siel is nie liggaam nie en liggaam is nie siel nie.⁶ Daarom sê ons van die siel afsonderlik iets wat hoegenaamd nie op die liggaam betrek kan word nie. Aan die ander kant sê ons weer iets van die liggaam wat glad nie by die siel pas nie, en ook van die voile mens, wat nog afsonderlik van die siel nog van die liggaam verstaan kan word 635 tensy dit dwaas gedoen word. Ten laaste word dit wat eie aan die siel is, op die liggaam oorgedra en dit wat eie aan die liggaam is, op die siel.

Tog is iemand wat daaruit bestaan, net een mens en nie meer mense nie.

Sulke spreekwyses dui aan dat daar een persoon in die mens is wat uit ’n samevoeging van die twee bestaan, en dat daar twee verskillende nature is wat hierdie een persoon tot stand bring.⁷

So praat die Skrif ook van Christus. Die Skrif skryf soms dinge aan Hom toe wat afsonderlik op sy menswees toegepas moet word, soms ook weer dinge wat in besonder by sy Goddelikheid pas, en soms dinge wat albei nature saamvat maar nie by elkeen afsonderlik pas nie. En die verbinding tussen die tweevoudige nature wat in Christus aanwesig is, druk die Skrif met soveel eerbied uit dat dit die nature soms met mekaar deel. Dit is ’n stylfiguur wat die skrywers van ouds “mededeling van eienskappe”⁸ genoem het.

1. Выражение «Слово стало плотию» (Ин 1:14) следует понимать не в том смысле, что Слово превратилось в плоть или смешалось с нею, а в том, что Оно восприняло человеческое тело от чрева Девы как храм, в котором начало обитать. И Тот, кто был Сыном Божьим, сделался Сыном Человеческим не через смешение субстанций, но через единство Личности. То есть Он соединил свою божественную природу с воспринятой человеческой таким образом, что каждая из двух природ сохранила свои свойства. В то же время Иисус Христос обладал не двумя разными личностями, а одной. (Начиная с первого абзаца, Кальвин на протяжении всей главы строго придерживатеся халкидонской ортодоксии.)

Если и можно найти что-либо подобное этой возвышенной тайне, то это сам человек, который, как мы знаем, состоит из двух природ, ни одна из которых не смешивается с другой, но сохраняет свои особенные свойства. Ибо душа - это не тело, а тело - не душа. Поэтому о душе можно сказать то, что неприменимо к телу, а о теле то, что неприменимо к душе. А о человеке в целом - то, что не относится ни к той ни к другой его части, взятой в отдельности. С другой стороны, свойственное душе переносится на тело, а свойственное телу - на душу. Тем не менее личность, состоящая из этих двух субстанций,- это один человек, а не несколько. Всё это означает, что у человека имеется одна природа, состоящая из двух частей, но между этими частями существует различие. Именно под таким углом зрения в Св. Писании говорится об Иисусе Христе: порой то, что свойственно божественности, а иногда то, что относится к обеим природам, а не к одной. И даже в Писании иногда так усердно подчёркивается единство двух природ во Христе, что одной из них передаётся то, что свойственно другой. Древние учители называли такую форму выражения «передачей свойств».

2. | Haec parum firma essent nisi plurimae et passim obviae Scripturae phrases probarent nihil eorum fuisse humanitus excogitatum^e. || Quod de se ipse dicebat Christus, Antequam Abraham fieret, ego sum [Ioh. 8. g. 58], longe ab humanitate^f alienum erat.^g || Nec me latet quo cavillo depravent locum hunc erronei spiritus, nempe superiorem fuisse omnibus seculis, quia iam tunc praecognitus fuit Redemptor tam in Patris consilio, quam in mentibus piorum³. Sed quum aperte diem manifestationis ab aeterna essentia distinguat, et ex professo ab antiquitate imperium sibi conciliet, quo excellat supra Abraham, sibi haud dubie vendicat quod divinitatis est proprium. || Quod primogenitum Paulus asserit universae creaturae^h, qui ante omnia extiterit, et per quem omnia consistant [Coloss. 1. b. 15ⁱ]: || quod etiam se praedicat gloriosum fuisse apud Patrem ante mundum conditum [Iohan. 17. a. 5], seque^k una cum Patre operari [Iohan. 5. c. 17], || nihilo magis homini competit. || Haec igitur^l et similia peculiariter divinitati attribui certum est^m. Quod autemⁿ servus Patris vocatur [Iesa. 42. a. 1, et aliis locis.]^o, quod crevisse narratur aetate et sapientia apud 460 Deum et homines [Luc. 2. g. 52],^a quod gloriam suam non quaerere [Iohan. 8. f. 50], || ^bnescire diem ultimum^c [Marc. 13. d. 32], a seipso non loqui, non facere voluntatem suam [Ioh. 14. b. 10, et 6. d. 38], visus et palpatus fuisse^d dicitur [Luc. 24. f. 39], || solius humanitatis id totum est^e. Siquidem quatenus Deus est,^f nec augeri ulla re potest, et omnia propter se^g operatur, || nec quicquam eum latet:^h agit omnia pro suae voluntatis arbitrio, et est invisibilisⁱ ac impalpabilis. || Neque tamen haec humanae tantum suae naturae seorsum adscribit, sed in seipsum recipit quasi Mediatoris personae conveniant. || Communicatio autem idiomatum sive proprietatum est quod dicit Paulus^k Deum suo sanguine acquisivisse sibi Ecclesiam [Act. 20. f. 28], et Dominum gloriae crucifixum [1.Cor. 2. b. 8^l]. || Item quod dicit Iohannes, palpatum fuisse sermonem vitae [1. Iohan. 1. a. 1]. || Deus certe nec sanguinem^m habet, nec patitur, nec manibus tangi potestⁿ; sed quoniam is qui verus erat Deus et^o homo Christus sanguinem suum pro nobis crucifixus^p fudit, quae in humana eius natura^q peracta sunt, ad divinitatem improprie, licet non sine ratione^r, transferuntur. || Simile est exemplum, ubi Iohannes docet Deum posuisse animam suam pro nobis [1. Iohan. 3. c. 16]. Ergo et illic humanitatis^s proprietas cum altera natura^t communicatur. || Rursum quum diceret Christus^u adhuc in terris agens^v, neminem in caelum ascendisse nisi Filium hominis qui in caelo erat^w [Iohan. 3. b. 13], certe tunc secundum hominem et in carne quam induerat non erat in caelo^x, sed quia ipse idem erat Deus et homo, propter duplicis naturae^y unionem^z alteri^aa dabat quod erat alterius^bb.

2. Ces choses pourroyent estre tenues pour mal seures, si nous n’avions en main des passages de l’Escriture tant et plus, pour prouver que rien de ce que nous avons dit n’a esté forgé des hommes. Ce que Jesus Christ disoit de soy, qu’il estoit devant Abraham (Jean 8:58), ne peut convenir à son humanité. Je say bien de quelle sophisterie les esprits erronés depravent ceste sentence: c’est qu’il a esté devant tous siecles, pource que desja il estoit predestiné redempteur au conseil de son Pere, et cognu tel entre les fideles. Mais puis qu’ouvertement il distingue son essence eternelle du temps de sa manifestation en chair, et que notamment il se veut monstrer plus excellent qu’Abraham par son ancienneté, il n’y a nulle doute qu’il ne prenne à soy ce qui est propre à la divinité. Ce que sainct Paul l’appelle Premier nay de toutes creatures (Col. 1:15), disant qu’il a esté devant toutes choses, et que toutes choses consistent par luy: ce que luy mesme prononce, qu’il a eu sa gloire avec le Pere devant que le monde fust creé, et que dés le commencement il besongne tousjours avec le Pere (Jean 17:5; 5:17): cela n’appartiendroit point à la nature humaine. Parquoy il convient attribuer le tout en particulier à la divinité. Ce qu’il est nommé Serviteur du Pere (Is. 42:1 et autres passages); ce que sainct Luc recite, qu’il est creu en aage et sagesse envers Dieu et envers les hommes: ce que luy mesme proteste de ne point chercher sa gloire, de ne savoir quand sera le dernier jour, qu’il ne parle point de soy, qu’il ne fait point sa volonté: ce que sainct Jean dit, qu’on l’a veu et touché, cela est de la nature humaine seulement (Luc 2:52; Jean 8:50; Marc 13:32; Jean 14:10; 6:38; Luc 24:39). Car entant qu’il est Dieu, il ne peut augmenter ne diminuer, et fait toutes choses pour l’amour de soy mesme, rien ne luy est caché, il ordonne et dispose tout comme il luy plaist, il est invisible et ne se peut manier: et toutesfois il n’attribue point toutes ces choses simplement à sa nature humaine, mais il les prend à soy comme convenantes à la personne du Mediateur. La communication des proprietez se prouve par ce que dit sainct Paul, que Dieu s’est acquis l’Eglise par son sang. Item, que le Seigneur de gloire a esté crucifié. Mesmes ce que nous venons d’alleguer de sainct Jean, que la Parole de vie a esté touchée; car Dieu n’a point de sang et ne peut souffrir, ny estre touché des mains (Act. 20:28: 1 Cor. 2:8; 1 Jean 1:1). Mais d’autant que Jesus Christ, qui estoit vray Dieu et vray homme, a esté crucifié et a espandu son sang pour nous: ce qui a esté fait en sa nature humaine est improprement appliqué à la divinité, combien que ce ne soit pas sans raison. Il y a un pareil exemple en sainct Jean; quand il dit que Dieu a exposé sa vie pour nous (1 Jean 3:16); car chacun void que ce qui est propre à l’humanité, est communiqué avec l’autre nature. Derechef, quand Jesus Christ conversant encore au monde, disoit que nul n’estoit monté au ciel, sinon le Fils de l’homme qui estoit au ciel (Jean 3:13): il est notoire que selon l’homme et en la chair qu’il avoit vestue, il n’estoit pas au ciel: mais d’autant que luy-mesme estoit Dieu et homme, au regard de l’union des deux natures, il attribuoit à l’une ce qui estoit à l’autre.

2. These things might be liable to objection, if the Scripture did not abound with passages, which prove that none of them is of human invention. What Christ asserted concerning himself, “Before Abraham was, I am,”¹¹⁷¹ was very inapplicable to his humanity. I am aware of the cavil with which erroneous spirits would corrupt this passage,—that he was before all ages, because he was even then foreknown as the Redeemer, as well in the decree of the Father, as in the minds of the faithful. But as he clearly distinguishes the day of his manifestation from his eternal essence, and professedly urges his antiquity, in proof of his possessing an authority in which he excels Abraham, there is no doubt that he challenges to himself what is peculiar to the Deity. Paul asserts him to be “the first-born of every creature, that he is before all things, and that by him all things consist:”¹¹⁷² he declares himself, that he “had a glory with the Father before the world was,”¹¹⁷³ and that he coöperates with the Father.¹¹⁷⁴ These things are equally incompatible with humanity. It is certain that these, and such as these, are peculiar attributes of Divinity. But when he is called the “servant” of the Father;¹¹⁷⁵ when it is stated that he “increased in wisdom and stature, and in favour with God and man;”¹¹⁷⁶ that he seeks not his own glory; that he knows not the last day; that he speaks not of himself; that he does not his own will; that he was 437 seen and handled;¹¹⁷⁷ all this belongs solely to his humanity. For as he is God, he is incapable of any augmentation whatever; he does all things for his own glory, and there is nothing concealed from him; he does all things according to the decision of his own will, and is invisible and intangible. And yet he ascribes these things not to his human nature separately, but to himself, as though they belonged to the person of the Mediator. But the communication of properties is exemplified in the assertion of Paul that “God purchased the Church with his own blood,”¹¹⁷⁸ and that “the Lord of glory” was “crucified.”¹¹⁷⁹ Also in what John says, that they had “handled the Word of life.”¹¹⁸⁰ God has no blood; he is not capable of suffering, or of being touched with hands; but since he, who was at once the true God and the man Christ Jesus, was crucified and shed his blood for us, those things which were performed in his human nature are improperly, yet not without reason, transferred to the Divinity. There is a similar example of this, where John teaches us, that “God laid down his life for us.”¹¹⁸¹ There also the property of the humanity is transferred to the other nature. Again, when Christ, while he still lived on the earth, said, “No man hath ascended up to heaven, but he that came down from heaven, even the Son of man which is in heaven:”¹¹⁸² as man, and in the body which he had assumed, he certainly was not at that time in heaven, but because he was both God and man, on account of the union of both natures, he attributed to one what belonged to the other.

2. Proof from passages of Scripture which distinguish between the two natures. Proof from the communication of properties.

Little dependence could be placed on these statements, were it not proved by numerous passages throughout the sacred volume that none of them is of man’s devising. What Christ said of himself, “Before Abraham was I am,” (John 8:58), was very foreign to his humanity. I am not unaware of the cavil by which erroneous spirits distort this passage—viz. that he was before all ages, inasmuch as he was foreknown as the Redeemer, as well in the counsel of the Father as in the minds of believers. But seeing he plainly distinguishes the period of his manifestation from his eternal existence, and professedly founds on his ancient government, to prove his precedence to Abraham, he undoubtedly claims for himself the peculiar attributes of divinity. Paul’s assertion that he is “the first-born of every creature,” that “he is before all things, and by him all things consist,” (Col. 1:15, 17); his own declaration, that he had glory with the Father before the world was,and that he worketh together with the Father, are equally inapplicable to man. These and similar properties must be specially assigned to his divinity. Again, his being called the servant of the Father, his being said to grow in stature, and wisdom, and favour with God and man, not to seek his own glory, not to know the last day, not to speak of himself, not to do his own will, his being seen and handled,¹ apply entirely to his humanity; since, as God, he cannot be in any respect said to grow, works always for himself, knows every thing, does all things after the counsel of his own will, and is incapable of being seen or handled. And yet he not merely ascribes these things separately to his human nature, but applies them to himself as suitable to his office of Mediator. There is a communication of ijdiwvmata, or properties, when Paul says, that God purchased the Church “with his own blood,” (Acts 20:28), and that the Jews crucified the Lord of glory (1 Cor. 2:8). In like manner, John says, that the Word of God was “handled.” God certainly has no blood, suffers not, cannot be touched with hands; but since that Christ, who was true God and true man, shed 417his blood on the cross for us, the acts which were performed in his human nature are transferred improperly, but not ceaselessly, to his divinity. We have a similar example in the passage where John says that God laid down his life for us (1 John 3:16). Here a property of his humanity is communicated with his other nature. On the other hand, when Christ, still living on the earth, said, “No man has ascended up to heaven but he that came down from heaven, even the Son of man, which is in heaven,” (John 3:13), certainly regarded as man in the flesh which he had put on, he was not then in heaven, but inasmuch as he was both God and man, he, on account of the union of a twofold nature, attributed to the one what properly belonged to the other.

2. Deze dingen zouden weinig zeker zijn, indien niet zeer vele en overal voorkomende uitdrukkingswijzen der Schrift bewezen, dat niets van dat alles menselijk verzinsel is. Wat Christus van zichzelf zeide: "Eer Abraham werd, ben ik" (Joh. 8:58) had gans geen betrekking op zijn mensheid. En het ontgaat mij niet, door welke uitvlucht dwaalgeesten deze plaats bederven, namelijk dat Christus eerder geweest is dan alle tijden, omdat Hij reeds toen voorgekend is als Verlosser, zowel in de raad des Vaders, als in de harten der vromen. Maar daar Hij kennelijk de dag zijner openbaring onderscheidt van het eeuwige zijn en opzettelijk zichzelf de heerschappij van oude tijden af toeschrijft, waardoor Hij uitmunt boven Abraham, zo kent Hij zonder twijfel zichzelf toe hetgeen de Godheid eigen is. Wat Paulus van Hem zegt, dat Hij de eerstgeborene aller creatuur is (Col. 1:15) die bestaan heeft voor alle dingen en door wie alle dingen bestaan, en wat Hij van zichzelf zegt (Joh. 17:5) dat Hij heerlijk geweest is bij de Vader voor de schepping der wereld, en dat Hij werkt tezamen met de Vader (Joh. 5:17) dat past evenmin bij zijn mensheid. Het is dus zeker, dat deze en dergelijke dingen in het bijzonder aan zijn Godheid toegekend worden. Maar dat Hij de dienstknecht des Vaders genoemd wordt (Jes. 42:1 en andere plaatsen), dat verhaald wordt, dat Hij toenam in grootte en in wijsheid bij God en de mensen (Luc. 2:52) dat van Hem gezegd wordt, dat Hij zijn eigen eer niet zocht (Joh. 8:50) de laatste dag niet wist (Marc. 13:32) van zichzelf niet sprak, zijn eigen wil niet deed (Joh. 14:10; 6:38) gezien en betast is (Luc. 24:39) dat alles behoort alleen bij zijn mensheid. Immers inzover Hij God is, kan Hij in niets toenemen, werkt Hij alles ter wille van zichzelf en is niets voor Hem verborgen; doet Hij alles naar zijn eigen vrije wil, en is onzienlijk en ontastbaar. En toch schrijft Hij deze dingen niet afzonderlijk aan zijn menselijke natuur alleen toe, maar Hij neemt ze tot zichzelf op, alsof ze behoorden tot de Persoon des Middelaars. En verbinding der eigenschappen is het, wat Paulus zegt (Hand. 20:28) dat God zich door zijn bloed een gemeente verkregen heeft, en dat de Here der heerlijkheid gekruisigd is (1 Cor. 2:8) Evenzo wat Johannes zegt (1 Joh. 1:1) dat het Woord des levens getast geweest is. Voorzeker, God heeft geen bloed, en lijdt niet, en kan niet met de handen getast worden, maar aangezien Hij, die waarachtig God en mens was, Christus, voor ons gekruisigd zijnde, zijn bloed vergoten heeft, wordt datgene, wat in zijn menselijke natuur volbracht is, in oneigenlijke zin, hoewel niet zonder reden, op zijn Godheid overgebracht. Een gelijk voorbeeld vinden we, waar Johannes leert, dat God zijn leven voor ons gesteld heeft (1 Joh. 3:16) Ook daar wordt een eigenschap der menselijke natuur met de andere natuur verbonden. Wederom, toen Christus, nog op aarde verkerende, zeide (Joh. 3:13) dat niemand opgevaren is in de hemel dan de Zoon des mensen, die in de hemel was, was Hij ongetwijfeld op dat ogenblik naar de mens en met het vlees, dat Hij aangenomen had, niet in de hemel, maar omdat Hij zelf beide was, God en mens, gaf Hij, vanwege de vereniging der beide naturen, aan de ene natuur wat van de andere was.

2. Gottheit und Menschheit in ihrer Beziehung zueinander

Diese Erwägungen hätten indessen wenig Bestand, wenn nicht klare Stellen der Heiligen Schrift vorkämen, die beweisen, daß diese Sätze nicht vom Menschen ersonnen sind. Da sagt Christus von sich selber: „Ehe denn Abraham ward, bin ich“ (Joh. 8,58) — das paßt offenkundig in keiner Weise auf die menschliche Natur. Ich weiß freilich sehr wohl, was hier die Irrgeister für Unsinn aufbringen, um diese Stelle zu mißdeuten: sie sagen: Christus sei in dem Sinne eher da als alle Zeiten, weil er ja im Ratschluß des Vaters und dann auch im Sinne der Frommen schon je und je als der Erlöser bekannt war. Aber er macht selbst einen deutlichen Unterschied zwischen dem Tage seiner Offenbarung und seinem ewigen Sein und Wesen und schreibt sich ausdrücklich die seit Anbeginn bestehende Herrschaft zu, die ihn weit über den Abraham erhebt; damit aber nimmt er unzweifelhaft göttliche Eigenart für sich in Anspruch. Paulus nennt ihn „den Erstgeborenen vor allen Kreaturen“, der vor allem war und „durch den alles geschaffen ist“ (Kol. 1,15f.). Er selbst redet von der „Klarheit, die ich bei dir hatte, ehe die Welt war . .“ (Joh. 17,5). Er erklärt: „Mein Vater wirket bisher, und ich wirke auch“ (Joh. 5,17). Auch diese Aussagen können sich ebensowenig auf den Menschen beziehen 300 wie die zuerst genannte; wir müssen sie also ganz sicher in besonderer Weise der Gottheit zuschreiben.

Aber andererseits heißt er der „Knecht“ des Vaters (Jes. 42,1 und öfters); wir lesen: „Und er nahm zu an Alter, Weisheit und Gnade bei Gott und den Menschen“ (Luk. 2,52). Er selbst sagt: „Ich suche nicht meine Ehre ...“ (Joh. 8,50). Er weiß nach seiner eigenen Aussage den jüngsten Tag nicht (Mark. 13,32). Er erklärt: „Die Worte, die ich rede, die rede ich nicht von mir selbst ...“ (Joh. 14,10). Er tut auch nicht seinen eigenen Willen (Joh. 6,38). Man hat ihn gesehen und betastet (Luk. 24,39). Dies alles gehört allein der menschlichen Natur zu! Denn als Gott kann er nicht wachsen, als Gott handelt er in allem aus sich selbst, als Gott ist ihm nichts verborgen, als Gott tut er stets seinen eigenen Willen, als Gott ist er nicht sichtbar, nicht betastbar! Und doch macht er diese Aussagen nicht von seiner menschlichen Natur allein (abgetrennt von seiner „Person“), sondern er bezieht sie auf sich (als „Person“), da sie zu seiner Mittlerperson gehören!

Das „wechselseitige Teilhaben an den Eigenschaften“ finden wir zum Beispiel in dem Wort des Paulus: „(Die Gemeinde), welche er (Gott!) durch sein eigen Blut erworben hat!“ (Apg. 20,28), oder auch in seinem Satz: „Sonst hätten sie den Herrn der Herrlichkeit nicht gekreuzigt!“ (1. Kor. 2,8). Dahin gehört es auch, wenn Johannes von dem „Worte des Lebens“ spricht, „das ... unsere Hände betastet haben ...“ (1. Joh. 1,1). Denn Gott hat gewiß kein Blut, er ist gewiß nicht leidensfähig, er wird nicht mit Händen betastet. Aber Christus, der ja wahrer Gott und wahrer Mensch war, hat am Kreuze für uns sein Blut vergossen, und deshalb wird das, was er nach seiner menschlichen Natur vollbracht hat, zugleich auch von der göttlichen Natur ausgesagt, gewiß uneigentlich, aber wahrhaftig nicht ohne Grund! Ähnlich ist es auch mit der Stelle 1. Johannes 3,16, wo wir hören, Gott habe „sein Leben für uns gelassen“. Auch hier wird eine Eigentümlichkeit der menschlichen Natur zugleich der anderen zuteil gegeben. Auf der anderen Seite sagt Christus während seines Erdenwandels: „Und niemand fährt gen Himmel, denn der vom Himmel herniedergekommen ist, nämlich des Menschen Sohn, welcher im Himmel ist!“ (Joh. 3,13). Er war doch ganz gewiß damals nach dem Menschen und in seinem Fleisch, das er angenommen hatte, nicht im Himmel. Aber er war ja Gott und Mensch zugleich — und wegen der Einung und wechselseitigen Gemeinsamkeit der Naturen konnte er der einen zuschreiben, was eigentlich der anderen gehörte!

2. Die wisselwerking tussen Christus se Goddelike en sy menslike natuur

Hierdie dinge sou nie vas genoeg gewees het as dit nie was dat ons oral baie uitdrukkings in die Skrif teenkom wat bewys dat geeneen hiervan deur die mens uitgedink is nie. Dit wat Christus van Homself gesê het, naamlik: “Ek is voordat Abraham gebore was”,⁹ is heeltemal vreemd aan sy menswees. Dit is nie aan my onbekend met watter bespotting dwaalgeeste hierdie Skrifverwysing misvorm nie wanneer hulle sê dat Christus voor al die tye was omdat Hy in sowel die raadsplan van die Vader as in die verstand van godvrugtiges toe alreeds vooraf as Verlosser bekend was.¹⁰ Aangesien Hy egter die dag van sy openbaring openlik van sy ewige Wese onderskei en doelbewus die heerskappy waarin Hy Abraham te bowe gaan, van die verre verlede af vir Homself opeis, eis Hy ongetwyfeld iets vir Homself wat sy Goddelikheid toekom. Die feit dat Paulus verklaar dat Hy die Eersgeborene van die hele skepping is omdat 636 Hy voor alle dinge bestaan het en alle dinge deur Hom ontstaan¹¹, en dat Hy verkondig dat Hy heerlikheid by die Vader gehad het voordat die wêreld geskep is,¹² en dat Hy saam met die Vader werk,¹³ val ook nie binne die mens se bevoegdheid nie. Dit is dus seker dat hierdie en soortgelyke dinge aan sy Goddelikheid toegeskrywe word. Die feit dat Hy ’n dienskneg van die Vader genoem word,¹⁴ dat daar vertel word dat Hy in ouderdom en wysheid by God en die mense gegroei het,¹⁵ dat Hy os 46o nie sy eie heerlikheid soek nie,¹⁶ dat Hy die laaste dag nie weet nie,¹⁷ dat Hy nie uit Homself spreek nie, dat Hy nie sy eie wil doen nie,¹⁸ dat daar gesê word dat Hy gesien is en dat aan Hom gevat is,¹⁹ behoort ten voile slegs aan sy menswees. Want in soverre as wat Hy God is, kan Hy in niks toeneem nie en werk Hy alle dinge ter wille van Homself, en niks is vir Hom verborge nie. Hy doen alle dinge na die goeddunke van sy wil, en Hy is onsienlik en ontasbaar. Tog skryf Hy nie hierdie eienskappe slegs aan sy menslike natuur afsonderlik toe nie, maar Hy neem dit as sy eie aan net asof dit by sy Persoon as Middelaar pas. Die mededeling van eienskappe of besonderhede kom voor wanneer Paulus sê dat God deur sy bloed vir Homself ’n kerk verkry het²⁰ en dat die Here van die heerlikheid gekruisig is.²¹ Net so wanneer Johannes sê dat die Woord van die lewe getas is.²² God het gewis nie bloed nie, Hy kan nie ly nie, en Hy kan nie met hande aangeraak word nie. Omdat Hy wat waarlik God en mens was, naamlik Christus, vir ons gekruisig is en sy bloed vergiet het, word die dinge wat in sy menslike natuur volbring is, oneintlik maar nie sonder rede nie op sy Goddelikheid oorgedra. ’n Dergelike voorbeeld is wanneer Johannes leer dat God sy lewe vir ons afgelê het.²³ Daar word ’n eienskap van sy menswees dus met sy tweede natuur gedeel. Aan die ander kant, toe Christus nog op die aarde gewerk en gesê het dat niemand in die hemel opgevaar het nie behalwe die Seun van die mens, wat in die hemel was,²⁴ was Hy sekerlik na die mens en in die vlees wat Hy aangeneem het, nie in die hemel nie, maar omdat Hy God en mens was 637 en omdat twee nature in Hom verenig was, aan die een natuur toegeken wat aan die ander natuur behoort het.

2. Эти вещи могли бы показаться весьма неопределёнными, если бы у нас не было под рукой многочисленных свидетельств Писания, которые доказывают, что из сказанного нами ничто не является человеческим изобретением. Слова Иисуса Христа, что Он был прежде Авраама (Ин 8:58), не могут относиться к его человеческой природе. Я знаю, с какой изворотливостью искажают их заблудшие умы; Он был прежде всех веков, так как предвечным решением Отца было предопределено, что Он станет Искупителем и что таковым узнают Его верующие.

Но поскольку Иисус чётко разделяет свою вечную сущность и время своего явления во плоти и показывает, что Он был до Авраама, то не остаётся никакого сомнения, что Иисус относит к Себе то, что свойственно его божественности. О том же пишет св. Павел, называя Его рождённым прежде всякой твари и говоря, что Он есть прежде всего и что Им создано всё (Кол. 1:15 сл.). Это же провозглашает сам Иисус Христос в словах, что Он имел у Отца славу прежде бытия мира (Ин 17:5) и что Он трудится с Отцом от начала мира (Ин 5:17). Всё это не может относиться к его человеческой природе. Следовательно, это надлежит отнести к божественной природе Иисуса.

Когда же Его именуют Отроком Отца (Ис 42:1 и др.), когда св. Лука повествует, что Он преуспевал в премудрости, возрасте и любви у Бога и людей (Лк 2:52), когда сам Иисус объявляет, что не ищет своей славы (Ин 8:50) и что не знает о последнем дне и часе (Мк 13:32), когда Он не говорит от Себя и не творит своей воли (Ин 14:10; 6:38) и когда св. Иоанн рассказывает, что Вго осязали руки учеников (1 Ин 1:1; Лк 24:39), - то всё это говорится только о человеческой природе. Будучи Богом, Он не может расти или умаляться и всё творит для Себя. Ничто не в состоянии от Него укрыться, Он располагает и повелевает всем по своей воле, Он невидим и неосязаем.

И всё-таки Иисус Христос не просто относит все эти вещи к своей человеческой природе - Он принимает их как принадлежащие личности Посредника. Совместность свойств раскрывается в словах св. Павла о том, что Бог приобрёл Себе Церковь своею кровью (Деян 20:28), а также что распят Господь славы (1 Кор 2:8). Об этом же говорят и приведённые нами выше слова св. Иоанна, что ученики осязали Слово жизни. Ибо Бог не имеет крови, не может страдать и Его невозможно осязать. Но поскольку Иисус Христос - истинный Бог и истинный человек - был распят и пролил ради нас свою кровь, то совершённое Им в его человеческой природе не вполне правильно, но не без оснований прилагается и к его божественности. Пример тому мы находим у св. Иоанна, когда он говорит, что Бог отдал за нас свою жизнь (1 Ин 3:16); каждому ясно, что это свойственно человеческой природе, однако перенесено на божественную. И сам Иисус Христос сказал народу, что никто не восходил на небо, как только сшедший с небес Сын Человеческий (Ин 3:13): очевидно, что как человек, облечённый плотью, Он не мог быть на небе, но так как Он был одновременно Богом и человеком, то, подчёркивая единство двух природ, Иисус приписывал одной из них то, что свойственно другой.

3. | Sed omnium clarissime veram Christi substantiam enarrant loci qui utranque simul naturam comprehendunt, quales 461 in Evangelio Iohannis extant quamplurimi; siquidem nec deitatis^a singulare, nec humanitatis fuit, sed utriusque simul quod illic legitur^b, potestatem accepisse a Patre^c remittendi peccata [Iohan. 1. d. 29]^d, suscitandi quos velit, iustitiam, sanctitatem, salutem largiendi: praefectum esse iudicem vivis et mortuis^e, || ut honoretur quemadmodum et Pater [Ibidem 5. d. 21. 22. 23]. Denique^f quod lux mundi [Ibidem 9. a. 5]^g, pastor bonus, unicum ostium^h [Ibidem 10. b. 9.12ⁱ], vitis vera [Ibidem 15. a. 1] nuncupatur. || Huiusmodi enim praerogativis Dei Filius, quum in carne manifestatus est, praeditus fuit^k: quas etsi^l ipse una cum Patre ante mundum conditum obtinebat^m, non tamen eodem modo vel respectuⁿ: et quae homini qui nihil quam homo esset^o, dari non poterant. || In eundem quoque sensum accipere convenit^p quod apud Paulum habetur, Christum peracto iudicio redditurum esse regnum Deo et Patri [1. Cor. 15. c. 24]. Regnum sane Filii Dei quod initium nullum habuit, neque finem habiturum est: sed quo modo sub carnis humilitate delituit, et^q seipsum exinanivit accepta servi forma^r, depositaque^s maiestatis specie^t, Patri se obedientem praestitit [Philip. 2. b. 8], ac eiusmodi subiectione defunctus, tandem^u gloria et honore coronatus est [Heb. 2. c. 9^v], || atque evectus in summum imperium, ut coram ipso flectatur omne genu [Phil. 2. b. 10]^w: || ita tunc^x et nomen ipsum^y et coronam gloriae^z, et quicquid a Patre accepit Patri subiiciet, ut sit Deus omnia in omnibus [1. Cor. 15. d. 28]. || Quorsum enim data ei potestas est, ac imperium, nisi ut per eius manum Pater 462 nos gubernet? Quo etiam sensu dicitur ad Patris dexteram sedere. Hoc vero temporale est, donec praesenti divinitatis aspectu fruamur. Atque hic excusari non potest veterum error, qui dum ad Mediatoris personam non attendunt, totius fere doctrinae quae in Evangelio Iohannis legitur, genuinum obscurant sensum, seque implicant multis laqueis¹. Sit igitur nobis haec rectae intelligentiae clavis, neque de natura divina, neque de humana simpliciter dici quae ad Mediatoris officium spectant². Regnabit ergo Christus donec prodierit mundi iudex, quatenus pro infirmitatis nostrae modulo Patri nos coniungit. Ubi autem consortes caelestis gloriae Deum videbimus qualis est, tunc perfunctus Mediatoris officio, desinet Patris legatus esse, et ea gloria contentus erit qua potiebatur ante mundum conditum. ^aNec³ alio respectu peculiariter in Christi personam competit Domini nomen, nisi^b quatenus medium gradum statuit inter Deum et nos. Quo pertinet illud Pauli, Unus Deus ex quo omnia, et unus Dominus per quem omnia [1. Cor. 8. b. 6]: ^cnempe cui temporale imperium a Patre mandatum est, donec facie ad faciem conspicua sit divina eius maiestas; cui adeo nihil decedet, imperium Patri reddendo, ut longe clarior emineat. Nam et tunc desinet caput Christi esse Deus⁴, quia Christi ipsius deitas ex se ipsa fulgebit, quum adhuc velo quodam sit obtecta.

3. Mais les passages qui comprennent les deux natures ensemble, sont les plus clairs et faciles pour monstrer quelle est la vraye substance de Jesus Christ. Et de tels l’Evangile de sainct Jean en est plein. Car ce que nous lisons là, assavoir qu’il a eu authorité du Pere de remettre les pechez, de ressusciter ceux qu’il veut, de donner justice, saincteté et salut, d’estre establi Juge sur les vivans et sur les morts, et qu’il soit honnoré comme le Pere, finalement ce qu’il se dit estre la clarté du monde, bon pasteur, le seul huis et la vraye vigne (Jean 1:29; 5:21–23; 8:12; 9:5; 10:7, 9, 11; 15:1), n’est point special ny à la deité, ny à l’humanité, d’autant que le Fils de Dieu a esté orné de ces privileges estant manifesté en chair, lesquels combien qu’il obtinst avec le Pere devant la creation du monde, toutesfois ce n’estoit pas en telle maniere: et lesquels ne pouvoyent competer à un homme, qui n’eust esté qu’homme seulement. Il convient prendre en ce sens ce que dit sainct Paul ailleurs: assavoir que Jesus Christ, ayant accomply office de Juge, au dernier jour rendra l’empire à Dieu son Pere (1 Cor. 15:24). Or il est certain que le regne du Fils de Dieu, qui n’a point eu de commencement, n’aura aussi nulle fin. Mais comme il a esté humilié en chair, et qu’en prenant figure de serf il s’est aneanty, et s’estant demis de sa majesté en apparence, s’est assujetty à Dieu son Pere pour luy obeir, et apres avoir achevé le cours de sa sujection, il a esté couronné de gloire et honneur, et exalté en dignité souveraine, à ce que tout genouil se ploye devant luy (Phil. 2:7, 8; Hebr. 2:7; Phil. 2:10): aussi pareillement il assujettira au Pere et ce haut nom d’Empire, et la couronne de gloire, et tout ce qui luy a esté donné en la personne du Mediateur, afin que Dieu soit tout en toutes choses (1 Cor. 15:28). Car pourquoy luy a esté donnée telle puissance, sinon afin que le Pere gouverne par sa main? Et c’est en ce sens qu’il est dit, qu’il est assis à la dextre du Pere: ce qui est temporel, jusqu’à ce que nous jouissions du regard present de la divinité. Et en cecy ne se peut excuser l’erreur des Anciens, de ce qu’ils n’ont point consideré assez pres la personne du Mediateur, en lisant ces passages de sainct Jean: et par ce moyen en ont obscurcy le vray sens et naturel, et se sont enveloppez en beaucoup de filets. Tenons donc ceste maxime comme une clef de droite intelligence: c’est que tout ce qui concerne l’office de Mediateur n’est pas simplement dit de la nature humaine, ne de la nature divine. Jesus Christ donc, entant qu’il nous conjoint au Pere selon nostre petitesse et infirmité, regnera jusqu’à ce qu’il soit apparu pour juger le monde: mais apres que nous serons faits participans de la gloire celeste, pour contempler Dieu tel qu’il est, lors s’estant acquité d’office de Mediateur, il ne sera plus ambassadeur de Dieu son Pere, et se contentera de la gloire qu’il avoit devant la creation du monde. Et de fait, le nom de Seigneur ne s’attribue particulierement à Jesus Christ pour autre regard, sinon d’autant qu’il fait un degré moyen entre Dieu et nous. Ce que sainct Paul a entendu disant, Il y a un Dieu duquel sont toutes choses, et un Seigneur par lequel sont toutes choses (1 Cor. 8:6). Voire, d’autant que cest empire temporel que nous avons dit, luy a esté ordonné jusqu’à ce que sa majesté divine nous soit cognue face à face: à laquelle tant s’en faut que rien soit diminué quand il rendra l’empire à son Pere, qu’elle aura sa preeminence tant plus haut. Car alors Dieu ne sera plus chef de Christ, entant que la deité de Christ reluyra de soy mesme tout à plein, laquelle est encore cachée comme sous un voile.

3. But the clearest of all the passages declarative of the true substance of Christ are those which comprehend both the natures together; such as abound in the Gospel of John. For it is not with exclusive reference to the Deity or the humanity, but respecting the complex person composed of both, that we find it there stated; that he has received of the Father power to forgive sins, to raise up whom he will, to bestow righteousness, holiness, and salvation; that he is appointed to be the Judge of the living and the dead, that he may receive the same honour as the Father;¹¹⁸³ finally, that he is “the light of the world,” “the good shepherd,” “the only door,” “the true vine.”¹¹⁸⁴ For with such prerogatives was the Son of God invested at his manifestation in the flesh; which although he enjoyed with the Father before the creation of the world, yet not in the same manner or on the same account; and which could not be conferred on a mere man. In the same sense also it is reasonable to understand the declaration of Paul, that after the last judgment 438 Christ “shall deliver up the kingdom to God, even the Father.”¹¹⁸⁵ Now, the kingdom of the Son of God, which had no beginning, will never have any end. But as he concealed himself under the meanness of the flesh, and humbled himself by assuming the form of a servant, and laid aside his external majesty in obedience to the Father,¹¹⁸⁶ and after having undergone this humiliation, was at length crowned with glory and honour, and exalted to supreme dominion,¹¹⁸⁷ that before him “every knee should bow;”¹¹⁸⁸ so he shall then surrender to the Father that name and crown of glory, and all that he has received from the Father, “that God may be all in all.”¹¹⁸⁹ For why has power and dominion been given to him, but that the Father may rule us by his hand? In this sense he is also said to sit at the right hand of the Father. But this is only temporary, till we can enjoy the immediate contemplation of the Deity. And here it is impossible to excuse the error of the ancients, who, for want of sufficient attention to the person of the Mediator, obscure the genuine sense of almost all the doctrine which we have in the Gospel of John, and involve themselves in many difficulties. Let this maxim, then, serve us as a key to the true sense, that those things which relate to the office of the Mediator, are not spoken simply of his Divine or of his human nature. Christ therefore will reign, till he comes to judge the world, forasmuch as he connects us with the Father as far as is compatible with our infirmity. But when we shall participate the glory of heaven, and see God as he is, then, having fulfilled the office of Mediator, he will cease to be the ambassador of the Father, and will be content with that glory which he enjoyed before the creation of the world. Nor is the title of Lord peculiarly applied to the person of Christ in any other respect, than as it marks an intermediate station between God and us. This is the meaning of that expression of Paul, “One God, of whom are all things; and one Lord, by whom are all things;”¹¹⁹⁰ namely, to whom the Father has committed a temporary dominion, till we shall be admitted to the immediate presence of his Divine majesty; which will be so far from sustaining any diminution by his surrender of the kingdom to the Father, that it will exhibit itself in far superior splendour. For then also God will cease to be the head of Christ, because the Deity of Christ himself, which is still covered with a veil, will shine forth in all its native effulgence.

3. Proof from passages showing the union of both natures. A rule to be observed in this discussion.

But, above all, the true substance of Christ is most clearly declared in those passages which comprehend both natures at once. Numbers of these exist in the Gospel of John. What we there read as to his having received power from the Father to forgive sins; as to his quickening whom he will; as to his bestowing righteousness, holiness, and salvation; as to his being appointed judge both of the quick and the dead; as to his being honoured even as the Father,¹ are not peculiar either to his Godhead or his humanity, but applicable to both. In the same way he is called the Light of the world, the good Shepherd, the only Door, the true Vine. With such prerogatives the Son of God was invested on his manifestation in the flesh, and though he possessed the same with the Father before the world was created, still it was not in the same manner or respect; neither could they be attributed to one who was a man and nothing more. In the same sense we ought to understand the saying of Paul, that at the end Christ shall deliver up “the kingdom to God, even the Father,” (1 Cor. 15:24). The kingdom of God assuredly had no beginning, and will have no end: but because he was hid under a humble clothing of flesh, and took upon himself the form of a servant, and humbled himself (Phil. 2:8), and, laying aside the insignia of majesty, became obedient to the Father; and after undergoing this subjection was at length crowned with glory and honour (Heb.2:7), and exalted to supreme authority, that at his name every knee should bow (Phil. 2:10); so at the end he will subject to the Father both the name and the crown of glory, and whatever he received of the Father, that God may be all in all (1 Cor. 15:28). For what end were that power and authority given to him, save that the Father might govern us by his hand? In the same sense, also, he is said to sit at the right hand of the Father. But this is only for a time, until we enjoy the immediate presence of his Godhead. And here we cannot excuse the error of some ancient writers, who, by not attending to the office of Mediator, darken the genuine meaning of almost the whole doctrine which we read in the Gospel of John, and entangle themselves in many snares. 418Let us, therefore, regard it as the key of true interpretation, that those things which refer to the office of Mediator are not spoken of the divine or human nature simply.¹ Christ, therefore, shall reign until he appear to judge the world, inasmuch as, according to the measure of our feeble capacity, he now connects us with the Father. But when, as partakers of the heavenly glory, we shall see God as he is, then Christ, having accomplished the office of Mediator, shall cease to be the vicegerent of the Father, and will be content with the glory which he possessed before the world was. Nor is the name of Lord specially applicable to the person of Christ in any other respect than in so far as he holds a middle place between God and us. To this effect are the words of Paul, “To us there is but one God, the Father, of whom are all things, and we in him; and one Lord Jesus Christ, by whom are all things, and we by him,” (1 Cor. 8:6); that is, to the latter a temporary authority has been committed by the Father until his divine majesty shall be beheld face to face. His giving up of the kingdom to the Father, so far from impairing his majesty, will give a brighter manifestation of it. God will then cease to be the head of Christ, and Christ’s own Godhead will then shine forth of itself, whereas it is now in a manner veiled.

3. Maar het allerduidelijkst verklaren het waarachtige wezen van Christus die plaatsen, die beide naturen tezamen nemen, zoals er in het evangelie van Johannes zeer vele zijn. Immers het was niet in het bijzonder eigen aan de Godheid, noch aan de mensheid, maar aan beide naturen tegelijk, wat daar gelezen wordt, dat Hij van de Vader macht ontvangen heeft om de zonden te vergeven, op te wekken, wie Hij wil, rechtvaardigheid, heiligheid en zaligheid te schenken, gesteld te zijn tot een rechter over de levenden en de doden, opdat Hij geëerd worde evenals de Vader. Eindelijk dat Hij het licht der wereld, de goede herder, de enige deur en de ware wijnstok genoemd wordt (Joh. 1:29; 5:21 e.v.; 9:5; 10:7 e.v.; 15:1 enz.). Want met dergelijke voorrechten is de Zoon Gods, toen Hij in het vlees geopenbaard was, toegerust geweest: en ofschoon Hij die tezamen met de Vader bezat voor de schepping der wereld, bezat Hij ze toch niet op dezelfde wijze en in het zelfde opzicht; en zij waren zo, dat ze aan een mens, die niet meer was dan een mens, niet gegeven konden worden. In dezelfde zin moet men ook opvatten, wat men leest bij Paulus (1 Cor. 15:24) dat Christus, na het oordeel volbracht te hebben, het Koninkrijk aan God en de Vader zal overgeven. Ongetwijfeld, het Rijk van de Zoon Gods, dat geen begin gehad heeft, zal ook geen einde hebben; maar evenals Hij in de nederigheid des vleses verborgen is geweest en zichzelf vernietigd heeft (Filip. 2:7) de gestaltenis eens dienstknechts aangenomen hebbende en de heerlijkheid der majesteit afgelegd hebbende, en de Vader gehoorzaam is geweest, en na die venedering volbracht te hebben, eindelijk met eer en heerlijkheid gekroond is (Heb. 2:7) en verheven is tot de hoogste heerschappij, opdat voor Hem alle knie zich zou buigen, zo zal Hij dan ook de naam zelf en de kroon der heerlijkheid, en al wat Hij van de Vader ontvangen heeft, de Vader onderwerpen, opdat God zij alles in allen (1 Cor. 15:28) Want waartoe is Hem de macht en de heerschappij gegeven anders dan opdat door zijn hand de Vader ons zou regeren ? In die zin wordt ook van Hem gezegd, dat Hij zit aan de rechterhand des Vaders. Dit is echter voor een tijd, totdat wij de aanblik zijner Godheid in tegenwoordigheid genieten. En hier kan niet verontschuldigd worden de dwaling der ouden, die, terwijl ze niet letten op de Persoon van de Middelaar, de ware zin van bijna de gehele leer, die in het evangelie van Johannes gelezen wordt, verduisteren en zichzelf in vele strikken verwarren. Dit moge dus voor ons de sleutel zijn tot recht verstand, dat wat betrekking heeft op zijn ambt van Middelaar, noch alleen van de Goddelijke, noch alleen van de menselijke natuur gezegd wordt. Christus zal dus regeren, totdat Hij als rechter van de wereld verschijnen zal, voorzover Hij ons, naar de mate onzer zwakheid, met de Vader verenigt. Maar wanneer wij als deelgenoten aan de hemelse heerlijkheid God zullen zien, gelijk Hij is, dan zal Hij, na het ambt van Middelaar volbracht te hebben, ophouden des Vaders gezant te zijn, en tevreden zijn met die heerlijkheid, welke Hij bezat voor de schepping der wereld. En de naam Here past ook in geen ander opzicht in het bijzonder op de Persoon van Christus, dan voorzover Hij Middelaar is tussen God en ons. En daarop slaat het woord van Paulus: "Eén God, uit wie alle dingen, en één Here, door wie alle dingen zijn" (1 Cor. 8:6) namelijk aan wie de tijdelijke heerschappij door de Vader opgedragen is, totdat zijn Goddelijke majesteit gezien wordt van aangezicht tot aangezicht; immers aan haar zal, doordat Hij de heerschappij aan de Vader weergeeft, niet alleen niets ontnomen worden, maar zij zal zelfs veel helderder schitteren. Want dan zal God ook ophouden het Hoofd van Christus te zijn, omdat de Godheid van Christus zelf uit zichzelf zal schitteren, terwijl ze nu nog met een sluier omhuld is.

3. Die Einheit der Person des Mittlers

Aber am klarsten wird das Wesen Christi an den Stellen beschrieben, die von beiden Naturen zugleich sprechen. Solche finden sich in großer Zahl, besonders im Johannesevangelium. Man kann es z.B. weder ausschließlich der Gottheit, noch in besonderer Weise der Menschheit, sondern muß es beiden zugleich zuschreiben, wenn es dort heißt, Christus habe vom Vater die Vollmacht zur Sündenvergebung empfangen (Joh. 1,29; Matth. 9,6), oder die Vollmacht, aufzuerwecken, wen er will (Joh. 5,21), oder auch, Gerechtigkeit, Heiligkeit und Seligkeit auszuteilen, oder auch: er sei zum Richter gesetzt über Lebendige und Tote, er solle geehrt werden wie der Vater (Joh. 5,21ff.). In gleicher Richtung geht es, wenn er „das Licht der Welt“ (Joh. 8,12; 9,5), der „gute Hirte“, die „einzige Tür“ (Joh. 10,9.12) oder auch der „rechte Weinstock“ (Joh. 15,1) heißt. Denn das waren die besonderen Vorrechte, mit denen Gottes Sohn, als er im Fleische geoffenbart wurde, ausgerüstet war; er hatte sie schon vor Anbeginn der Welt mit dem Vater zusammen ausgeübt, wenn auch auf andere Weise und in anderer Hinsicht, und diese Vorrechte hätten einem Menschen, der nichts gewesen wäre als ein Mensch, nie zuteil werden können! In gleichem Sinne wird man es auch zu verstehen haben, wenn Paulus schreibt, Christus werde nach dem Gericht „das Reich 301 Gott und dem Vater“ überantworten (1. Kor. 15,24). Das Reich des Sohnes Gottes ist ganz gewiß ohne Anfang und kann auch kein Ende nehmen. Aber er hat sich unter der Niedrigkeit des Fleisches verborgen, hat sich selbst entäußert und Knechtsgestalt angenommen, hat alle Herrlichkeit seiner göttlichen Majestät niedergelegt und ist dem Vater bis zum Letzten gehorsam gewesen (Phil. 2,8) — aber dann ist er nach Vollendung dieser Gehorsamstat mit Ruhm und Ehre gekrönt (Hebr. 2,9) und zu höchster Herrschaft erhoben worden (Phil. 2,10), so daß sich nun vor ihm alle Knie beugen sollen; und so wird er dereinst seinen herrlichen Namen und die Ehrenkrone, alles, was ihm der Vater gegeben hat, auch dem Vater zu Füßen legen, „auf daß Gott sei alles in allen“ (1. Kor. 15,28). Denn wozu hat ihm der Vater Macht und Herrschaft gegeben, als daß er uns durch ihn regiere? Ähnlich muß man es auch verstehen, wenn uns die Schrift sagt, daß er zur Rechten des Vaters sitzt (Röm. 8,34 u.a.). Das währt aber nur eine Zeitlang, nämlich bis wir Gott gegenwärtig schauen dürfen. Hier haben einige von den Alten einen unentschuldbaren Irrtum begangen: sie haben Christi Stellung als Mittler nicht richtig beachtet und darum den ursprünglichen Sinn fast der ganzen Lehre von Christus, wie sie uns im Johannesevangelium entgegentritt, verdunkelt, sich selber aber in mancherlei Fallstricke verwickelt. Wir wollen es also als Schlüssel zum rechten Verständnis dieser Dinge festhalten: Aussagen, die das Amt des Mittlers betreffen, dürfen nie auf die göttliche oder auch auf die menschliche Natur für sich allein bezogen werden. Christus wird also herrschen, bis er als Weltenrichter hervortreten wird; d.h. er vereinigt uns nach dem Maß unserer Schwachheit mit dem Vater. Sind wir aber der himmlischen Herrlichkeit teilhaftig geworden, schauen wir Gott, wie er ist — dann hat Christus sein Mittleramt endgültig vollendet, dann hört er auf, der Abgesandte des Vaters zu sein, dann wird er wieder in den Besitz der Herrlichkeit treten, die er bei dem Vater hatte, ehe der Welt Grund gelegt war!

Allein in diesem Sinne paßt auch der Name „Herr“ auf die Person Christi, nämlich nur insofern, als er ja eine Mittlerstellung zwischen Gott und uns einnimmt. Hierhin gehört das Wort des Paulus: „Es ist ein Gott, von welchem alle Dinge, und ein Herr, durch welchen alle Dinge!“ (1. Kor. 8,6); denn dem Herrn ist vom Vater die zeitliche Herrschaft aufgetragen, bis wir seine göttliche Majestät von Angesicht zu Angesicht schauen dürfen: dann gibt er sein Herrschaftsamt dem Vater zurück; aber das bedeutet dann keine Schmälerung seiner Herrlichkeit, nein, sie leuchtet dann noch strahlender hervor! Dann ist Gott auch nicht mehr das Haupt Christi; denn die Gottheit Christi, die uns jetzt noch wie unter einem Vorhang verhüllt wird, leuchtet dann in ihrem eigenen Glanz!

3. Skrif verwysings wat Christus se ware selfstandigheid weergee en terselfdertyd albei sy nature saamvat.

Die duidelikste van al die Skrifverwysings wat Christus se selfstandigheid²⁵ weergee en terselfdertyd albei sy nature saamvat, kom byvoorbeeld baie dikwels in die Evangelie van Johannes voor. Want dit wat ons daar kan lees, naamlik dat Hy die mag om sondes te vergewe van die Vader ontvang het,²⁶ om op te wek wie Hy wil, om geregtigheid, heiligheid en saligheid te skenk, dat Hy as Regter oor die lewendes en die dooies aangestel is, sodat Hy geëer moet word soos ook sy Vader geëer is,²⁷ is nie ’n besondere eienskap van sy Goddelikheid of sy menswees nie maar tergelykertyd van albei. Verder word Hy die lig van die wêreld,²⁸ die goeie herder, die enigste deur²⁹ en die ware wynstok genoem.³⁰ Want die Seun van God is met sulke voorregte bedeel toe Hy in die vlees geopenbaar is. Hoewel Hy dit voor die skepping van die wêreld saam met die Vader verkry het, was dit tog nie op dieselfde wyse en in dieselfde opsig nie, en dit was van so ’n aard dat dit nie aan ’n mens wat,  ’n blote mens was, gegee kon word nie.

In dieselfde betekenis moet ons ook die uitspraak wat by Paulus voorkom, opneem. Hy sê dat Christus die koninkryk aan God die Vader sal terugbesorg wanneer Hy sy oordeel volbring het.³¹ Die koninkryk van die Seun van God, wat geen begin gehad het nie, sal ook geen einde hê nie. Hy is onder die nederigheid van die vlees verborge en het Homself ontledig deur die gestalte van ’n dienskneg aan te neem en die skoonheid van sy majesteit neer te lê. Hy het sy Vader gehoorsaam en so sy onderwerping volbring.³² Uiteindelik is Hy met heerlikheid en eer bekroon³³ en tot die hoogste heerskappy verhef sodat elke knie voor sy aangesig moet buig.³⁴ Net so sal Hy die naam self en die kroon van 638 heerlikheid en alles wat Hy van die Vader ontvang het, weer aan die Vader onderwerp, sodat God alles in almal kan wees.³⁵ Met watter doel is die mag en heerskappy dan aan Hom gegee anders as dat die Vader ons deur sy hand regeer? Dit is die betekenis daarvan wanneer gesê word dat Hy aan die regterhand van die Vader sit.³⁶ Dit is inderdaad net tydelik totdat ons die teenwoordigheid van sy Goddelikheid aanskou en geniet.

Hier kan die dwaling van die skrywers van die ou tyd nie verontskuldig word nie. Terwyl hulle geen ag slaan op sy Persoon as Middelaar nie, verduister hulle die egte betekenis van bykans die hele leer wat ons in die Evangelie van Johannes lees, en hulle woel hulleself in baie valstrikke vas.³⁷ Laat die sleutel om dit na regte te verstaan dan vir ons dit wees dat die dinge wat op die amp van die Middelaar betrekking het, nie doodeenvoudig van sy Goddelike of sy menslike natuur gesê word nie. Christus sal dus heers totdat Hy as Regter van die wêreld sal verskyn in soverre as wat Hy ons na die maat van ons swakheid met die Vader verenig. Maar wanneer ons in sy hemelse heerlikheid deel en God sien soos Hy is, sal Hy sy amp as Middelaar volbring en sal Hy ophou om ’n gesant van die Vader te wees. Hy sal dan die heerlikheid aanvaar wat Hy voor die skepping van die wêreld gehad het. Die woord Here pas ook in geen ander opsig in besonder by die Persoon van Christus as in soverre Hy ’n plek tussen God en ons inneem nie.³⁸

Paulus se uitspraak is ook hierop van toepassing. Hy sê: “Daar is een God uit wie alle dinge is, en een Here deur wie alle dinge is”.³⁹ Dit is Hy aan wie die heerskappy tydelik deur die Vader toevertrou is, totdat sy Goddelike majesteit van aangesig tot aangesig gesien kan word. Wanneer Hy die heerskappy aan die Vader teruggee, sal dit nie alleen geen afbreuk aan sy majesteit doen nie, maar dit sal nog baie duideliker aan die lig kom. Want God sal dan ophou om Christus se Hoof te wees, omdat die Godheid van Christus self vanself sal skitter, aangesien dit nou nog versluier is.

3. Однако самыми ясными и лёгкими для понимания подлинной сущности Иисуса Христа являются те фрагменты Писания, где говорится о его обеих природах одновременно. Таких мест особенно много в Евангелии от Иоанна. Именно там мы читаем, что Он получил от Отца власть отпускать грехи (Ин 1:29), воскрешать кого хочет, даровать праведность, святость и спасение, что Он поставлен Судьёй живых и мёртвых, что Его надлежит чтить, как чтут Отца (Ин 5:21-23), и что Он, наконец, есть свет миру (Ин 9:5), пастырь добрый, единственная дверь овцам и истинная виноградная Лоза (Ин 10:9-11; 15:1). Всё это не относится ни исключительно к божественной, ни исключительно к человеческой природе Иисуса Христа. Ибо Сын Божий увенчан этими привилегиями, будучи явлен во плоти. И хотя Он получил их вместе с Отцом прежде создания мира, однако иным образом, и они не могли по праву принадлежать человеку, который является только человеком.

В этом смысле следует понимать слова св. Павла: Иисус Христос, исполнив миссию Судьи, передаст в последний день Царство Богу-Отцу (1 Кор 15:24). Тем самым становится очевидным, что Царство Бога-Сына, не имевшее начала, не будет иметь и конца. Ведь именно потому, что Он уничижил Себя во плоти и, приняв образ раба, был умерщвлён, отказался от внешнего величия, покорился Богу-Отцу до совершенного послушания, Он был увенчан славой и честью (Евр 2:7) и возвышен в суверенном достоинстве, дабы перед Ним преклонилось всякое колено (Флп 2:10). Но одновременно Иисус Христос подчинит Отцу и свою высокую Державу, и венец славы, и всё, что было дано Ему как Посреднику, дабы Бог был всё во всём (1 Кор 15:28). Ибо зачем была дана Ему такая власть, если не для того, чтобы его десницей правил Отец? Именно в этом смысле сказано, что Иисус Христос сидит одесную Отца [Мк 16:19; Рим 8:34]. Но это временно - пока мы не узрим въяве его божественного лика.

В этом пункте невозможно извинить заблуждение древних, которое состояло в том, что они, читая эти места из св. Иоанна, не разглядели достаточно чётко личности Посредника (возможно это намёк на монофизитов). Вследствие этого они затемнили подлинный и естественный смысл этих мест и сами попали в ловушку. В качестве ключа к правильному пониманию примем такой принцип: всё относящееся к миссии Посредника не ограничивается только божественной или только человеческой природой Иисуса Христа. Соединяя нас с Отцом при всей нашей ничтожности и немощи, Он будет царствовать до тех пор, пока не придёт судить мир. Но после того, как мы сделаемся причастниками небесной славы, чтобы созерцать Бога таким, каков Он есть, - тогда, исполнив миссию Посредника, Иисус Христос не будет более посланцем Бога-Отца и удовольствуется славой, которую имел до создания мира. В самом деле, имя Господа относится к Иисусу Христу только потому, что Он являет Собою как бы промежуточную ступень между Богом и нами.

Это имел в виду св. Павел, когда говорил: «У нас один Бог Отец, из Которого всё, ... и один Господь Иисус Христос, Которым всё» (1 Кор 8:6). Соответственно это временное Царство, как мы говорили, подчинено Ему, пока мы не узрим его божественное величие лицом к лицу. Когда Христос предаст Царство Отцу, это величие нисколько не будет умалено, но, напротив, ещё более возвышено. Ибо тогда Бог уже не будет главою Христа и его божественность, которая пока сокрыта как бы за завесой, будет сиять сама по себе во всей полноте.

4. | Atque^d haec observatio ad solvendos quam plurimos nodos non parvo usui^e futura est, si eam scite accommodent lectores^f. Mirum enim quantum || rudes⁵, imo quosdam etiam non prorsus indoctos⁶ torqueant eiusmodi formulae, quas vident 463 Christo attribui, neque divinitati eius, neque humanitati satis aptas^a; || quia non considerant eius personae in qua Deus et homo manifestatus est, et Mediatoris officio^b congruere. Ac omnino videre est, quam || pulchre inter se haereant singula^c, si modo^d sobrium habeant^e interpretem, qui tanta mysteria qua decet religione examinet^f [Aug. in Enchir. ad Laur. cap. 36]^{g 1}. Verum nihil est^h quod furiosi et phrenetici spiritus non perturbent. Arripiunt attributa humanitatis, ad tollendam divinitatem²: divinitatis rursumⁱ, ad tollendam humanitatem³; quae vero de utraque natura sic coniuncte^k dicta sunt ut neutri conveniant^l, ad tollendam utranque. Id^m vero quid aliud est, quam contendere Christum non esse hominem, quia Deus est: non esse Deum, quia homo est: nec hominem nec Deum esse, quia et homo simul et Deus est? || Christum ergo, ut Deus est et homo, unitis, licet non confusis, naturis || constans, Dominum nostrum verumque Dei Filium esse constituimus, etiam secundum humanitatem: etsi non ratione humanitatis. Procul enim abigendus est a nobis Nestorii errorⁿ, qui dum naturam distrahere potius quam distinguere volebat, duplicem Christum ita comminiscebatur^o; quando Scripturam videmus clara voce reclamare, ubi et Filii Dei nomen inditur ei qui de virgine nascitur [Luc. 1. c. 32], et virgo ipsa, mater Domini nostri appellatur^p [Ibidem d. 43]. || Cavendum et ab Eutychiana insania, ne dum volumus personae unitatem demonstrare, utranque naturam destruamus. Tot enim iam citavimus testimonia, ubi ab humanitate distinguitur divinitas, et tot alia passim extant, ut vel contentiosissimis possint os obstruere. || Et paulo post nonnulla subiiciam quae figmentum illud melius discutiant. Nobis in praesentia satis erit locus unus; neque enim templum Christus vocasset corpus suum [Iohan. 464 2. c. 19], nisi distincte in eo habitaret divinitas^a. || Quare ut merito in Ephesina synodo damnatus fuerat Nestorius¹, ita et postea in Constantinopolitana ac Chalcedonensi Eutyches²: quando non magis confundere duas in Christo naturas licet quam distrahere^b.

4. Ceste observation servira grandement à soudre beaucoup de scrupules, moyennant que les lecteurs en sachent faire prudemment leur profit. Les rudes, et mesmes aucuns qui ne sont pas despourveuz de savoir, se tourmentent à merveille en ces formes de parler, lesquelles ils voyent estre attribuées à Christ, combien qu’elles ne soyent propres ny à sa divinité, ny à son humanité. Et c’est pource qu’ils ne considerent pas qu’elles conviennent à sa personne, en laquelle il a esté manifesté Dieu et homme, et à son office de Mediateur. Et de fait on peut voir comment toutes les choses susdites s’accordent bien ensemble, moyennant que nous veuillions considerer un tel mystere avec reverence deue à sa grandeur. Mais il n’y a rien que les esprits furieux et phrenetiques ne troublent. Ils prennent ce qui est approprié à l’humanité de Jesus Christ, pour destruire sa divinité: et ce qui est de sa divinité, pour destruire son humanité, et ce qui est dit de toutes les deux natures ensemble pour renverser l’une et l’autre. Or qu’est-ce là autre chose, sinon vouloir debattre que Christ n’est pas homme, d’autant qu’il est Dieu: et qu’il n’est pas Dieu, d’autant qu’il est homme: et qu’il n’est ne Dieu ny homme, d’autant qu’il contient toutes les deux natures en soy?⁹³ Nous concluons donc que Christ, entant qu’il est Dieu et homme, composé de deux natures unies et non point confuses, est nostre Seigneur et vray Fils de Dieu, mesme selon l’humanité: combien que ce ne soit point à raison de l’humanité. Car il nous faut avoir en horreur l’heresie de Nestorius, lequel divisant plustost que distinguant les natures de Jesus Christ, imaginoit ainsi un Christ double. Au contraire nous voyons comment l’Escriture nous chante haut et clair, que celuy qui doit naistre de la vierge Marie sera nommé Fils de Dieu (Luc 1:32, 43), et qu’icelle vierge est mere de nostre Seigneur. Il nous faut semblablement garder de la folie enragée d’Eutyches, lequel en voulant monstrer l’unité des personnes en Jesus Christ destruisoit toutes ses deux natures. Car nous avons allegué desja tant de tesmoignages, ou la nature divine est distinguée de l’humaine: et y en a tant par toute l’Escriture, qu’ils peuvent fermer la bouche mesme aux plus contentieux. Et tantost j’en ameneray quelques uns qui seront pour abbattre cest erreur. Pour ceste heure un seul nous suffira: c’est que Jesus Christ n’eust point appelé son corps Temple (Jean 2:19), sinon que sa divinité y eust habité, comme l’ame a son domicile au corps. Parquoy comme à bon droit Nestorius fut condamné au Concile d’Ephese: aussi depuis Eutyches meritoit la sentence et condamnation qu’il receut, tant au concile de Constantinoble qu’en celuy de Chalcedoine: d’autant qu’il n’est non plus licite de confondre les deux natures en Jesus Christ, que de les separer, mais les faut distinguer en les unissant.

4. And this observation, if the reader make a judicious application of it, will be of great use towards the solution of many difficulties. For it is surprising how much ignorant 439 persons, and even some who are not altogether destitute of learning, are perplexed by such forms of expression, as they find attributed to Christ, which are not exactly appropriate either to his Divinity or to his humanity. This is for want of considering that they are applicable to his complex person, consisting of God and man, and to his office of Mediator. And indeed we may see the most beautiful coherence between all these things, if they have only a sober expositor, to examine such great mysteries with becoming reverence. But these furious and frantic spirits throw every thing into confusion. They lay hold of the properties of his humanity, to destroy his Divinity; on the other hand, they catch at the attributes of his Divinity, to destroy his humanity; and by what is spoken of both natures united, but is applicable separately to neither, they attempt to destroy both. Now, what is this but to contend that Christ is not man, because he is God; that he is not God, because he is man; and that he is neither man nor God, because he is at once both man and God? We conclude, therefore, that Christ, as he is God and man, composed of these two natures united, yet not confounded, is our Lord and the true Son of God, even in his humanity; though not on account of his humanity. For we ought carefully to avoid the error of Nestorius, who, attempting rather to divide than to distinguish the two natures, thereby imagined a double Christ. This we find clearly contradicted by the Scripture, where the appellation of “the Son of God” is given to him who was born of the Virgin, and the Virgin herself is called “the mother of our Lord.”¹¹⁹¹ We must also beware of the error of Eutyches, lest while we aim to establish the unity of Christ's person, we destroy the distinction of his two natures. For we have already cited so many testimonies, where his Divinity is distinguished from his humanity, and the Scripture abounds with so many others, that they may silence even the most contentious. I shall shortly subjoin some, in order to a more complete refutation of that notion. At present one passage shall suffice us; for Christ would not have styled his body “a temple,”¹¹⁹² if it had not been the residence of the Divinity, and at the same time distinct from it. Wherefore, as Nestorius was justly condemned in the council of Ephesus, so also was Eutyches afterwards in the councils of Constantinople and Chalcedon; for to confound the two natures in Christ, and to separate them, are equally wrong.

4. Utility and use of the doctrine concerning the two natures. The Nestorians. The Eutychians. Both justly condemned by the Church.

This observation, if the readers apply it properly, will be of no small use in solving a vast number of difficulties. For it is strange how the ignorant, nay, some who are not altogether without learning, are perplexed by these modes of expression which they see applied to Christ, without being properly adapted either to his divinity or his humanity, not considering their accordance with the character in which he was manifested as God and man, and with his office of Mediator. It is very easy to see how beautifully they accord with each other, provided they have a sober interpreter, one who examines these great mysteries with the reverence which is meet. But there is nothing which furious and frantic spirits cannot throw into confusion.² They fasten on the attributes of humanity to destroy his divinity; and, on the other hand, on those of his divinity to destroy his humanity: while those which, spoken conjointly of the two natures, apply to neither, they employ to destroy both. But what else is this than to contend that Christ is not man because he is God, not God because he is man, and neither God nor man because he is both at once. Christ, therefore, as God and man, possessing natures which are united, but not confused, we conclude that he is our Lord and the true Son of God, even according to his humanity, though not by means of his humanity. For we must put far from us the heresy of Nestorius, who, presuming to dissect rather than distinguish between the two natures, devised a double Christ. But we see the Scripture loudly protesting against this, when the name of the Son of God is given to him who is born of a Virgin, and the Virgin herself is called the 419mother of our Lord (Luke 1:32, 43). We must beware also of the insane fancy of Eutyches, lest, when we would demonstrate the unity of person, we destroy the two natures. The many passages we have already quoted, in which the divinity is distinguished from the humanity, and the many other passages existing throughout Scripture, may well stop the mouth of the most contentious. I will shortly add a few observations, which will still better dispose of this fiction. For the present, one passage will suffice—Christ would not have called his body a temple (John 2:19), had not the Godhead distinctly dwelt in it. Wherefore, as Nestorius had been justly condemned in the Council of Ephesus, so afterwards was Eutyches in those of Constantinople and Chalcedony, it being not more lawful to confound the two natures of Christ than to divide them.

4. Het in het oog houden hiervan zal, wanneer de lezers het verstandig weten toe te passen, van niet gering nut zijn om zeer veel moeilijkheden op te lossen. Want het is verwonderlijk hoe zeer onkundigen, ja zelfs sommigen, die niet geheel ongeleerd zijn, worden gekweld door zulke uitdrukkingen, waarvan ze zien, dat ze op Christus worden toegepast, maar die noch bij zijn Godheid, noch bij zijn mensheid voldoende passen. Dat komt daarvandaan, dat ze niet in het oog houden, dat die uitdrukkingen passen voor zijn Persoon, waarin Hij als God en mens geopenbaard is en voor zijn ambt van Middelaar. En men kan geheel en al zien, hoe schoon alles onderling samenhangt, wanneer er maar een verstandig uitlegger is, die zo grote verborgenheden onderzoekt met de passende eerbied¹. Maar er is niets wat razende en krankzinnige geesten niet in verwarring brengen. Ze grijpen de eigenschappen van Christus' mensheid aan om zijn Godheid weg te nemen; en wederom die van zijn Godheid, om zijn mensheid weg te nemen, en wat over beide naturen op die wijze verbonden gezegd is, dat het op geen van beide naturen past, grijpen ze aan om beide naturen weg te nemen. Maar wat is dat anders dan te beweren, dat Christus niet mens is, omdat Hij God is; dat Hij niet God is, omdat Hij mens is; en dat Hij noch mens, noch God is, omdat Hij mens is en tevens God? Zo stellen wij dus vast, dat Christus zoals Hij is, God en mens, bestaande uit verenigde, zij het niet onderling vermengde, naturen, onze Here en de waarachtige Zoon Gods is, ook naar zijn mensheid, ofschoon niet naar de wijze der mensheid. Want we moeten ver van ons doen de dwaling van Nestorius, die, terwijl hij de naturen eerder uit elkaar trekken dan van elkaar onderscheiden wilde, zo een dubbele Christus uitdacht: want wij zien, dat de Schrift met heldere stem daar tegenin roept, op die plaats, waar Hem, die uit de maagd geboren wordt, de naam Gods Zoon gegeven wordt, en de maagd zelf de moeder onzes Heren genoemd wordt (Luc. 1:32,43) Ook moeten wij ons hoeden voor de dwaasheid van Eutyches, opdat we niet,terwijl we de eenheid van persoon willen bewijzen, beide naturen te niet doen. Want we hebben reeds zoveel getuigenissen aangehaald, waar de Godheid van de mensheid wordt onderscheiden, en er zijn overal nog zoveel andere, dat ze zelfs de allerstrijdlustigsten de mond zouden kunnen stoppen. En een weinig verder zal ik sommige vermelden, die dat verzinsel beter kunnen vernietigen. Voor ons zal voor het tegenwoordige één plaats voldoende zijn. Immers Christus zou zijn lichaam niet tempel genoemd hebben (Joh. 2:19) indien zijn Godheid daarin niet onderscheidenlijk gewoond had. Daarom, evenals Nestorius terecht in de synode van Efeze veroordeeld was, is dat ook later met Eutyches geschied in de synoden van Constantinopel en Chalcedon; want het is evenmin geoorloofd de twee naturen in Christus te vermengen als ze uiteen te rukken.

4. Die beiden Naturen dürfen weder vermischt noch getrennt gedacht werden

Wenn der Leser diese Beobachtungen recht anwendet, so lösen sich damit viele verwickelte Knoten. Es ist wirklich merkwürdig, wie sehr ungelehrte und sogar einigermaßen kundige Leute an solchen Ausdrücken Anstoß nehmen, die sich offenbar auf Christus beziehen, ihnen aber weder auf seine Gottheit noch auf seine Menschheit recht zu passen scheinen: sie achten eben nicht darauf, daß diese Bezeichnungen sich auf seine (unteilbare) Person, in der er sich als Gott und Mensch offenbart hat, und auf sein Mittleramt beziehen. Dabei kann man immer wieder wahrnehmen, wie gut diese einzelnen Bezeichnungen zusammenklingen, wenn sie nur einen verständigen Ausleger finden, der diese hohen Geheimnisse mit der gebührenden Ehrerbietung durchforscht (vergleiche Augustin, Handbüchlein an Laurentius, 36). Aber es ist ja nichts, was tolle, fanatische Geister nicht durcheinanderwerfen! Sie nehmen die Eigenschaften der menschlichen Natur her — und wollen damit die Gottheit bestreiten, und umgekehrt benutzen sie die Eigenschaften der göttlichen Natur, um Christus die wahre Menschheit abzusprechen! Und was über beide Naturen zugleich gesagt wird und also keiner für sich allein zugesprochen werden kann, das benutzen sie, um beide zu bestreiten! Das heißt aber nun nichts anderes als 302 dies: man spricht Christus die Menschheit ab, weil er Gott ist, und man nimmt ihm die Gottheit, weil er Mensch ist: er ist also im Endergebnis weder Gott, noch Mensch, weil er Mensch und Gott ist!

Wir aber halten Christus, weil er Gott und Mensch ist und die beiden Naturen in ihm geeint, aber nicht vermischt sind, für unseren Herrn und den Sohn Gottes — auch nach seiner menschlichen Natur, freilich nicht um ihretwillen! Deshalb wollen wir nichts mit dem Irrtum des Nestorius zu tun haben: der wollte die beiden Naturen voneinander scheiden, statt sie bloß zu unterscheiden, und dadurch kam er zu der Wahnidee eines sozusagen doppelten Christus. Dagegen erhebt die Heilige Schrift mit klarer Stimme Einspruch; denn da wird der, der von der Jungfrau Maria geboren wurde, Sohn Gottes genannt (Luk. 1,32), und die Mutter heißt „Mutter unseres Herrn“ (Luk. 1,43). Ebensosehr müssen wir uns vor dem Wahn des Eutyches hüten: wir würden uns sonst zwar bemühen, die Einheit der Person möglichst deutlich auszudrücken, aber dabei beide Naturen um ihre Eigenheit bringen. Wir haben ja schon eine große Zahl von Schriftstellen angeführt, in denen Christi Gottheit von seiner Menschheit unterschieden wird, und es gibt überall in der Schrift auch noch weitere, so daß man in dieser Hinsicht selbst den zanksüchtigsten Menschen den Mund stopfen kann. Ich will auch gleich noch einiges anfügen, das dieses Phantasiegebilde besser zerstören kann, vorerst mag uns eine einzige Stelle genügen: Christus nennt seinen Leib einen Tempel (Joh. 2,19) — das hätte er gar nicht sagen können, wenn in ihm die Gottheit nicht für sich allein (vom Leibe unterschieden) ihre Wohnstatt gehabt hätte! Es war recht, daß Nestorius in der Synode zu Ephesus und dann später auch Eutyches in den Synoden zu Konstantinopel und Chalcedon verdammt wurde; denn man darf die beiden Naturen in Christus weder vermischen, noch voneinander trennen.

4. 639 ‘n Weerlegging van Nestorius en Eutyches se dwalings

As ons hierop let, sal dit van groot nut wees om baie probleme op te los mits my lesers dit maar net verstandig toepas. Want dit is wonderlik hoe sulke uitdrukkings onkundiges,⁴⁰ ja, selfs ook sommige mense wat nie heeltemal ongeleerd is nie,⁴¹ kwel wanneer hulle merk dat dit aan Christus toegeskryf word en nogtans nie genoeg by sy Goddelikheid en sy menswees pas nie. Hulle dink trouens nie daaroor na dat sulke verklarings met sy Persoon waarin Hy as God en as mens geopenbaar is, en met sy amp as Middelaar ooreenstem nie. Dit beteken dus om nie te sien hoe pragtig al die afsonderlike fasette daarvan saamhang nie, mits dit maar net ’n nugter vertolker vind om sulke geheimenisse met gepaste eerbied te ondersoek.⁴²

Daar is inderdaad niks wat waansinniges en dwaalgeeste nie deurmekaar kan krap nie. Hulle gryp die eienskappe van sy menswees aan om Christus se Goddelikheid weg te neem en dan weer die eienskappe van sy Goddelikheid om sy menswees te vernietig. Dan weer gryp hulle die eienskappe aan waarvan ons gesê het dat hulle so nou aan albei sy nature verbonde is dat dit nie by een van die twee alleen pas nie, om albei sy nature te vernietig.⁴³ Wat is dit anders as om te beweer dat Christus nie ’n mens is nie, omdat Hy God is, dat Hy nie God is nie, omdat Hy mens is en dat Hy nie mens en ook nie God is nie, omdat Hy terselfdertyd mens en God is? Ons stel dit dus onomwonde dat Christus as God en as mens uit twee verenigde maar nie met mekaar vermengde nature bestaan nie en dat ons Here en waaragtige Seun van God is, selfs volgens sy menswees, maar nie omrede sy menswees nie.

Ons moet trouens die dwaling van Nestorius⁴⁴ ver van ons verdryf. Terwyl hy die tweevoudige natuur van Christus uitmekaar wou skeur eerder as om dit te onderskei, het hy ’n dubbele Christus versin. Want ons sien dat die Skrif duidelik sy stem daarteen verhef wanneer Hy wat uit ’n maagd gebore word, die Seun van God genoem⁴⁵ en dat sy die moeder van ons Here genoem word.⁴⁶ Ons moet ook waak teen die 640 waansinnigheid van Eutyches⁴⁷ sodat ons nie beide sy nature vernietig wanneer ons die eenheid van sy Persoon wil aantoon nie. Want ons het alreeds soveel Skrifgetuienisse aangehaal waar sy Goddelikheid van sy mensheid onderskei word. Daar is oral soveel ander getuienisse om sulke twisgierige mense se monde te snoer. Ek sal ’n rukkie later enkeles hiervan aanhaal om Eutyches se versinsel nog beter te vernietig.⁴⁸ Vir die huidige sal slegs een verwysing vir ons genoeg wees. Want Christus sou sy liggaam nie ’n tempel genoem het⁴⁹ as sy Goddelikheid nie duidelik daarin gewoon het nie. Daarom is Nestorius tereg op die Sinode van Efese⁵⁰ verdoem en later Eutyches ook by die Sinode van Konstantinopel⁵¹ en Chalcedon,⁵² omdat hulle die twee nature van Christus ewe min mog vermeng as wat hulle dit uitmekaar mog skeur.

4. Это соображение поможет разрешить многие сомнения, из чего наши читатели, рассуждая разумно и осмотрительно, сумеют извлечь немалую пользу. Однако тугодумы и даже некоторые из тех, кто обладает определенными познаниями, странным образом мучаются над этими формами выражения. Они сознают, что в этих фрагментах говорится о Христе, хотя они не относятся ни только к божественной, ни только к человеческой Его природе. Это происходит потому, что такие люди не принимают во внимание, что эти высказывания трактуют о личности Христа, в которой проявились и Бог и человек, и о его миссии Посредника. В действительности же нетрудно уразуметь, что все приведённые выше фразы прекрасно согласуются между собою, благодаря чему мы настраиваемся на благоговейное отношение к этой тайне, которого требует её величие.

Но нет такой вещи, которую не попытались бы поколебать злобные обезумевшие люди. То, что принадлежит человеческой природе Христа, они используют для отрицания его божественности. То, что принадлежит его божественной природе,- для отрицания его человеческой природы. А относящееся к обеим природам одновременно - для отрицания той и другой. Ибо что ещё может означать отрицание человеческой природы как не то, что Он - не Бог и не человек, потому что в Нём заключены обе природы? Мы же утверждаем, что Христос, Бог и человек, состоящий из двух природ, соединённых, но не смешанных одна с другой, есть наш Господь и истинный Сын Божий, даже по своему человечеству, хотя и не по причине его.

И поэтому нам ненавистна ересь Нестория, который, скорее разделяя, чем различая две природы во Христе, воображал тем самым как бы двойного Христа. Наоборот, мы знаем, что Писание ясно возвещает, что Тот, кто родился от Девы Марии, наречётся Сыном Всевышнего (Лк 1:32), и что Дева - Мать нашего Господа.

Подобно этому нам следует остерегаться яростного безумия Евтихия, который, желая доказать единство личности Христа, посягал на обе его природы. Но мы уже привели достаточно свидетельств, в которых божественная и человеческая природы Христа различаются, И подобных свидетельств по Св. Писанию рассеяно такое множество, что они способны заставить замолчать даже самых заядлых спорщиков.

Чтобы окончательно разбить упомянутые заблуждения, в дальнейшем я приведу некоторые из этих свидетельств. Но пока нам достаточно одного: Иисус Христос назвал своё тело храмом (Ин 2:!9,21) именно потому, что в нём обитала его божественность - точно так же, как душа имеет своим жилищем тело. Посему как Несторий был с полным основанием осуждён на Эфесском соборе, так впоследствии и Евтихий заслужил свой приговор на Константинопольском и Халкидонском соборах. Ибо неправомерно ни смешивать две природы в Иисусе Христе, ни разделять их, но их следует различать, соединяя.

5. | ^c Verum nostro quoque seculo emersit non minus exitiale monstrum Michael Servetus, qui figmentum ex Dei essentia, spiritu, carne et tribus elementis increatis conflatum pro Filio Dei supposuit³. Ac primo quidem negat Christum alia ratione Dei Filium esse nisi quatenus in utero Virginis genitus est ex Spiritu sancto⁴. Huc autem tendit vafrities, ut eversa duplicis naturae distinctione, Christus aliquid sit ex Deo et homine permixtum⁵, neque tamen Deus et homo censeatur. Toto enim progressu huc incumbit, antequam patefactus fuerit Christus in carne, umbratiles tantum fuisse in Deo figuras: quarum tunc demum extitit veritas aut effectus quum vere incepit esse Filius Dei Sermo ille qui ad hunc honorem destinatus fuerat⁶. Et nos quidem fatemur Mediatorem, qui ex Virgine natus est, proprie esse Dei Filium⁷. Nec vero speculum esset inaestimabilis 465 Dei gratiae homo Christus nisi in eum collata esset haec dignitas ut sit ac vocetur unigenitus Dei Filius. Fixa tamen interim manet Ecclesiae definitio, censeri Dei Filium, quia Sermo ante secula ex Patre genitus, unione hypostatica naturam humanam susceperit^a. Porro unio hypostatica veteribus dicta est, quae personam unam constituit ex naturis duabus^b; quae^c loquutio ad refellendum Nestorii delirium inventa fuit: quia Filium Dei fingebat^d ita habitasse in carne, ut non idem ille esset homo^e. Duplicem nos facere Dei Filium calumniatur Servetus, quum dicimus aeternum Sermonem, antequam carne vestitus esset, iam fuisse Dei Filium¹: acsi aliud diceremus quam^f manifestatum fuisse in carne^g. Neque enim si Deus fuit antequam homo fieret, ideo novus esse Deus incepit. Nihilo absurdius est, in carne apparuisse Dei Filium, qui tamen ab aeterna genitura semper hoc habuit ut Filius esset. Quod subindicant Angeli verba ad Mariam, Quod nascetur ex te sanctum, vocabitur Filius Dei², acsi diceret Filii nomen, quod obscurius fuerat sub Lege, celebre fore et passim notum. Cui respondet illud Pauli, quia nunc per Christum sumus filii Dei, libere et cum fiducia clamare Abba, Pater [Rom. 8. c. 15]. Annon olim quoque sancti Patres habiti fuerunt inter Dei filios? Imo hoc iure freti Deum invocarunt Patrem. Sed quia ex quo in mundum productus est unigenitus Dei Filius, clarius innotuit caelestis paternitas, hoc quasi privilegium assignat Paulus Christi regno. Hoc tamen constanter tenendum est, nunquam vel Angelis vel hominibus Deum fuisse Patrem nisi unigeniti Filii respectu: praesertim homines, quos propria iniquitas Deo exosos reddit, gratuita adoptione esse filios: quia ille est natura. Nec est quod obstrepat Servetus, pendere hoc a filiatione quam Deus apud se decreverat³: quia hic non agitur de figuris, qualiter expiatio in sanguine pecudum ostensa fuit: sed quum re ipsa filii Dei esse non potuerint nisi in capite fundata esset eorum adoptio, detrahere capiti quod membris commune fuit, ratione caret. Ultra progredior: quum Angelos vocet Scriptura Dei filios [Psal. 82. a. 6], quorum tanta dignitas a futura redemptione non pendebat: Christum tamen ordine praeire necesse est qui Patrem 466 illis conciliet. Breviter iterum repetam, et idem addam de genere humano^a. Quum a prima origine conditi hac lege fuerint tam Angeli quam homines ut Deus communis utrisque esset Pater, si verum est illud Pauli, semper Christum fuisse caput, et primogenitum omnis creaturae, ut primatum in omnibus teneret [Coloss. 1. b. 15]: rite mihi colligere videor, filium quoque Dei fuisse ante mundi creationem.

5. Or de nostre temps mesme il s’est eslevé un monstre, qui n’est point moins pernicieux que ces heretiques anciens, assavoir Michel Servet, lequel a voulu supposer au lieu du Fils de Dieu je ne say quel fantosme, composé de l’essence de Dieu, de son Esprit, de chair, et de trois elemens non creez. En premier lieu il nie que Jesus Christ soit autrement ny pour autre raison Fils de Dieu, sinon d’autant qu’il a esté engendré au ventre de la vierge par le sainct Esprit. Or son astuce tend là, qu’en renversant la distinction des deux natures, Jesus Christ soit comme une masse ou un meslinge composé d’une portion de Dieu, et d’une portion de l’homme: et toutesfois ne soit reputé ne Dieu ny homme. Car la somme de ses discours est telle, que devant que Jesus Christ fust manifesté en chair, il n’y avoit en Dieu que des ombrages et figures, dont la verité et l’effect n’a point commencé vrayement d’estre, jusques à ce que la Parolle a commencé d’estre Fils de Dieu, selon qu’elle estoit predestinée à tel honneur. Or nous confessons bien que le Mediateur, qui est nay de la vierge Marie, est, à parler proprement, le Fils de Dieu. Et de fait, sans cela Jesus Christ, entant qu’il est homme, ne seroit point miroir de la grace inestimable de Dieu, en ce que telle dignité luy a esté donnée d’estre Fils unique de Dieu. Cependant toutesfois la doctrine de l’Eglise demeure ferme; c’est qu’il doit estre recognu Fils de Dieu: pource qu’estant devant tous siecles la Parolle engendrée du Pere, il a pris nostre nature, l’unissant à sa divinité. Les Anciens ont nommé cecy, Union hypostatique, entendans par ce mot que les deux natures ont esté conjoinctes en une personne. Ceste forme de parler fut trouvée et mise en usage, pour abolir la resverie de Nestorius: lequel imaginoit que le Fils de Dieu avoit tellement habité en chair, qu’il n’estoit point pourtant homme. Servet nous calomnie que nous faisons deux Fils de Dieu, en disant que la Parolle eternelle, devant que prendre chair estoit desja Fils de Dieu. Voire, comme si nous disions autre chose que ce que l’Escriture porte: assavoir que celuy qui estoit Fils de Dieu a esté manifesté en chair. Car combien qu’il fust Dieu devant que d’estre fait homme, ce n’est point à dire qu’il ait commencé d’estre un nouveau Dieu. Il n’y a non plus d’absurdité en ce que nous disons, que le Fils de Dieu est apparu en chair: auquel toutesfois ce tiltre convenoit auparavant, au regard de la generation eternelle. Ce que le propos de l’Ange à la vierge Marie signifie: Ce qui naistra de toy Sainct, sera appelé Fils de Dieu; comme s’il disoit que le nom de Fils qui avoit esté obscur sous la Loy, d’ores en avant seroit renommé et publié. A quoy s’accorde le dire de sainct Paul, c’est qu’estans maintenant fils de Dieu, nous pouvons crier en pleine liberté et avec fiance, Abba, pere (Rom. 8:15). Je demande si les saincts Peres jadis n’ont point esté reputez au reng des enfans de Dieu. Or il est certain qu’estans fondez là dessus, ils ont invoqué Dieu pour leur Pere, mais pource que le Fils unique de Dieu estant manifesté au monde, ceste paternité celeste a esté plus evidemment cognue, sainct Paul assigne ce privilege au regne de Jesus Christ. Il nous faut toutesfois constamment tenir cest article, que Dieu n’a jamais esté pere des hommes ny des anges, qu’au regard de son Fils unique: principalement des hommes, lesquels il hait justement à cause de leur iniquité; et ainsi, que nous sommes enfans par adoption, pource que Jesus Christ l’est de nature. Si Servet replique, que telle grace provenoit de ce que Dieu avoit predestiné en son conseil d’avoir un Fils qui seroit chef de tous les autres: je respon qu’il n’est point icy question des figures, comme la purgation des pechez a esté representée au sang des bestes brutes: mais comme ainsi soit que les Peres sous la Loy ne peussent estre enfans de Dieu de fait, si leur adoption n’eust esté fondée au chef, de luy ravir ce qui a esté commun à ses membres, il n’y auroit nul propos. Je passeray encores plus outre: Puis que l’Escriture appelle les Anges enfans de Dieu, desquels telle dignité ne depeidoit point de la redemption à venir, si faut-il neantmoins bien que Jesus Christ precede en ordre, veu que c’est luy qui les conjoint à son Pere. Je repeterai derechef ce propos en bref, conjoignant les hommes avec les Anges: Puis que tous les deux dés la premiere origine du monde ont esté creez à ceste condition, que Dieu leur fust Pere en commun, suyvant ce que dit sainct Paul, que Jesus Christ a tousjours esté chef et premier nay de toutes creatures (Col. 1:15), pour avoir primauté en tout: j’estime que de là on peut tresbien conclurre, que le Fils de Dieu a esté aussi bien devant la creation du monde.

5. But in our time also there has arisen a heretic equally pestilent, Michael Servetus, who in the place of the Son of God has substituted an imaginary being composed of the 440 essence of God, spirit, flesh, and three uncreated elements. In the first place, he denies Christ to be the Son of God, in any other respect than as he was begotten by the Holy Spirit in the womb of the Virgin. But his subtlety tends to subvert the distinction of the two natures, and thereby to represent Christ as something composed of God and man, and yet neither God nor man. For this is the principal point which he constantly endeavours to establish, that before Christ was manifested in the flesh, there were in God only some shadowy figures; the truth or effect of which had no real existence till the Word, who had been destined to this honour, actually began to be the Son of God. Now, we confess that the Mediator, who was born of the Virgin, is properly the Son of God. Nor indeed could the man Christ be a mirror of the inestimable grace of God, if this dignity had not been conferred on him, to be, and to be called, “the only begotten Son of God.” The doctrine of the Church, however, remains unshaken, that he is accounted the Son of God, because, being the Word begotten by the Father before all ages, he assumed the human nature in a hypostatical union. By the “hypostatical union” the ancients expressed the combination of two natures constituting one person. It was invented to refute the error of Nestorius, who imagined the Son of God to have dwelt in flesh in such a manner as, notwithstanding that, to have had no real humanity. Servetus falsely accuses us of making two Sons of God, when we say that the eternal Word was the Son of God, before he was clothed with flesh; as though we affirmed any other than that he was manifested in the flesh. For if he was God before he became man, it is not to be inferred that he began to be a new God. There is no more absurdity in affirming that the Son of God appeared in the flesh, who nevertheless was always the Son of God by eternal generation. This is implied in the words of the angel to Mary: “That holy thing which shall be born of thee shall be called the Son of God;”¹¹⁹³ as though he had said, that the name of the Son, which had been in obscurity under the law, was about to be celebrated and universally known. Consistent with this is the representation of Paul; that through Christ we are the sons of God, and may freely and confidently cry, Abba, Father.¹¹⁹⁴ But were not the holy patriarchs in ancient times numbered among the children of God? Yes; and depending on this claim, they invoked God as their Father. But because, since the introduction of the only begotten Son of God into the world, the celestial paternity has been more clearly revealed, Paul mentions this 441 as the privilege of the kingdom of Christ. It must, however, be steadily maintained, that God never was a Father, either to angels or to men, but with reference to his only begotten Son; and especially that men, whom their own iniquity renders odious to God, are his sons by gratuitous adoption, because Christ is his Son by nature. Nor is there any force in the cavil of Servetus, that this depends on the filiation which God has decreed in himself; because we are not here treating of figures, as expiation was represented by the blood of the sacrifices: but as they could not be the sons of God in reality, unless their adoption were founded on this head, it is unreasonable to detract from the head, that which is common to all the members. I go further: since the Scripture calls angels “the children of God,”¹¹⁹⁵ whose enjoyment of such high dignity depended not on the future redemption, yet it is necessary that Christ should precede them in order, seeing it is by him that they are connected with the Father. I will briefly repeat this observation, and apply the same to the human race. Since angels and men were originally created in such a condition, that God was the common Father of both, if there be any truth in the assertion of Paul, “that Christ was before all things, the head of the body, and the first-born of every creature, that in all things he might have the preëminence,”¹¹⁹⁶ I conceive I am right in concluding, that he was also the Son of God before the creation of the world.

5. The heresies of Servetus refuted. General answer or sum of the orthodox doctrine concerning Christ. What meant by the hypostatic union. Objections of Servetus to the deity of Christ. Answer.

But in our age, also, has arisen a not less fatal monster, Michael Servetus, who for the Son of God has substituted a figment composed of the essence of God, spirit, flesh, and three untreated elements. First, indeed, he denies that Christ is the Son of God, for any other reason than because he was begotten in the womb of the Virgin by the Holy Spirit. The tendency of this crafty device is to make out, by destroying the distinction of the two natures, that Christ is somewhat composed of God and man, and yet is not to be deemed God and man. His aim throughout is to establish, that before Christ was manifested in the flesh there were only shadowy figures in God, the truth or effect of which existed for the first time, when the Word who had been destined to that honour truly began to be the Son of God. We indeed acknowledge that the Mediator who was born of the Virgin is properly the Son of God. And how could the man Christ be a mirror of the inestimable grace of God, had not the dignity been conferred upon him both of being and of being called the only-begotten Son of God? Meanwhile, however, the definition of the Church stands unmoved, that he is accounted the Son of God, because the Word begotten by the Father before all ages assumed human nature by hypostatic union,—a term used by ancient writers to denote the union which of two natures constitutes one person, and invented to refute the dream of Nestorius, who pretended that the Son of God dwelt in the flesh in such a manner as not to be at the same time man. Servetus calumniously charges us with making the Son of God double, when we say that the eternal Word before he was clothed with flesh was already the Son of God: as if we said anything more than that he was manifested in the flesh. Although he was God before he became man, he did not therefore begin to be a new God. Nor is there any greater absurdity in holding that the Son of God, who by eternal generation ever had the property of being a Son, appeared in the flesh. This is intimated by the angel’s word to Mary: “That holy thing which shall be born of thee shall be called the Son of God,” (Luke 1:35); as if he had said that the name of Son, which was more obscure under the law, would become 420celebrated and universally known. Corresponding to this is the passage of Paul, that being now the sons of God by Christ, we “have received the Spirit of adoption, whereby we cry, Abba, Father,” (Rom. 8:15). Were not also the holy patriarchs of old reckoned among the sons of God? Yea, trusting to this privilege, they invoked God as their Father. But because ever since the only-begotten Son of God came forth into the world, his celestial paternity has been more clearly manifested, Paul assigns this to the kingdom of Christ as its distinguishing feature. We must, however, constantly hold, that God never was a Father to angels and men save in respect of his only-begotten Son: that men, especially, who by their iniquity were rendered hateful to God, are sons by gratuitous adoption, because he is a Son by nature. Nor is there anything in the assertion of Servetus, that this depends on the filiation which God had decreed with himself. Here we deal not with figures, as expiation by the blood of beasts was shown to be; but since they could not be the sons of God in reality, unless their adoption was founded in the head, it is against all reason to deprive the head of that which is common to the members. Igo farther: since the Scripture gives the name of sons of God to the angels, whose great dignity in this respect depended not on the future redemption, Christ must in order take precedence of them that he may reconcile the Father to them. I will again briefly repeat and add the same thing concerning the human race. Since angels as well as men were at first created on the condition that God should be the common Father of both; if it is true, as Paul says, that Christ always was the head, “the first-born of every creature—that in all things he might have the pre-eminence,” (Col. 1:15, 18), I think I may legitimately infer, that he existed as the Son of God before the creation of the world.

5. Maar ook in onze tijd is een niet minder verderfelijk monster opgestaan, namelijk Michael Servet, die in de plaats van Gods Zoon gesteld heeft een verzinsel, saamgesmolten uit het Wezen Gods, geest, vlees en drie ongeschapen bestanddelen. En in de eerste plaats zegt hij, dat Christus om geen andere reden Gods Zoon is, dan omdat Hij in de schoot der maagd is geworden uit de Heilige Geest. En zijn sluwheid is hiertoe gericht, dat de onderscheiding van de beide naturen van Christus te niet gedaan wordt en dat Christus iets is, uit God en mens saamgemengd, maar toch niet geacht wordt te zijn God en mens. Want in de gehele gang van zijn redenering legt hij het er op toe aan te tonen, dat, voordat Christus geopenbaard is in het vlees, in God slechts schaduwachtige figuren waren, van welke eerst toen de waarheid of de uitwerking ontstond, toen in der waarheid het Woord, dat tot deze eer verordineerd was, Gods Zoon begon te worden. Ook wij bekennen wel, dat de Middelaar, die uit de maagd geboren is, in eigenlijke zin Gods Zoon is. En de mens Christus zou niet de spiegel zijn van Gods onschatbare genade, als Hem niet deze waardigheid geschonken was, dat Hij is en genoemd wordt de eniggeboren Zoon Gods. Maar toch blijft intussen vast de bepaling der kerk, dat Hij Gods Zoon geacht wordt, omdat Hij als het Woord, vóór de tijden uit de Vader geworden, door een hypostatische vereniging de menselijke natuur aangenomen heeft. Een hypostatische vereniging noemden de ouden een vereniging, die uit twee naturen één persoon tot stand brengt. En die uitdrukking is uitgevonden om de dwaasheid van Nestorius te weerleggen, want hij verzon dat de Zoon Gods zo in het vlees woonde, dat Hij niet tevens mens was. Servet zegt lasterlijk van ons, dat wij een dubbele Zoon Gods maken, wanneer wij zeggen, dat het eeuwige Woord, voordat het met vlees bekleed was, reeds Gods Zoon geweest is; alsof wij iets anders zeiden, dan dat Hij in het vlees geopenbaard is. Immers als Hij God geweest is, voordat hij mens werd, volgt daaruit nog niet, dat Hij een nieuwe God begon te zijn. Evenmin ongerijmd is het, dat de Zoon van God in het vlees verschenen is, die echter toch van zijn eeuwige geboorte af altijd dit gehad heeft, dat Hij Zoon was. Dit geven de woorden van de engel tot Maria te kennen: "Dat Heilige, dat uit u geboren zal worden, zal Gods Zoon genaamd worden" (Luc. 1:35) alsof hij bedoelde, dat de naam van Zoon die onder de wet duisterder geweest was, bekend en overal verbreid zou worden. Daaraan beantwoordt het woord van Paulus (Rom. 8:15) dat we, daar we nu door Christus kinderen Gods zijn, vrij en met vertrouwen roepen: Abba, Vader, Zijn ook oudtijds niet de heilige vaderen gerekend tot kinderen Gods? Ja, op dit recht vertrouwend hebben zij God als hun Vader aangeroepen. Maar omdat, sinds de eniggeboren Zoon Gods in de wereld is voortgebracht, het hemelse Vaderschap duidelijker bekend geworden is, kent Paulus dit als een voorrecht toe aan het Rijk van Christus. Dit moet echter standvastig vastgehouden worden, dat God nooit noch de engelen, noch de mensen tot een Vader geweest is, dan alleen met opzicht tot zijn eniggeboren Zoon; voornamelijk, dat de mensen, die door hun eigen ongerechtigheid bij God gehaat gemaakt worden, door genadige aanneming kinderen zijn, omdat Hij het van nature is. En er is geen reden, dat Servet hiertegen inbrengt, dat dit berust op het Zoonschap, hetwelk God bij zich verordineerd had: want het gaat hier niet over figuren, zoals de verzoening in het bloed der dieren vertoond is; maar daar ze inderdaad geen kinderen Gods konden zijn, indien niet in het Hoofd hun aanneming tot kinderen gegrond was, mist het alle redelijkheid, wanneer men aan het Hoofd onttrekt, wat aan de leden gemeen is. Ik ga nog verder: daar de Schrift (Ps. 82:6) de engelen kinderen Gods noemt, wier zo grote waardigheid niet afhankelijk was van de toekomstige verlossing, moet Christus noodzakelijkerwijs in orde voorafgaan, om hen met de Vader te verenigen. In 't kort zal ik het nog eens herhalen en hetzelfde toevoegen aangaande het menselijke geslacht. Daar zowel de engelen als de mensen van de eerste oorsprong af geschapen zijn onder deze bepaling, dat God voor beiden de gemeenschappelijke Vader zou zijn, en indien waar is het woord van Paulus (Col. 1:15) dat Christus altijd geweest is het Hoofd en de Eerstgeborene aller creaturen, opdat Hij temidden van allen de heerschappij zou bezitten, meen ik, dat ik terecht besluit, dat Hij ook de Zoon Gods geweest is voor de schepping der wereld.

5. Christus ist von Ewigkeit her Gottes Sohn

Aber zu unseren Zeiten ist nun ein ebenso gefährliches Ungeheuer aufgetreten, nämlich Michael Servet. Der ersetzt den Sohn Gottes durch ein Gebild, das aus Gottes Wesen, dem Geiste, dem Fleisch und drei ungeschaffenen Elementen zusammengesetzt sein soll! Zunächst stellt er die Behauptung auf, Christus sei nur darum und nur insofern der Sohn Gottes, als er durch den Heiligen Geist aus der Jungfrau Maria geboren sei. Der Zweck dieses arglistigen Satzes ist der: er will die Unterscheidung der beiden Naturen beiseite schieben, und dann soll Christus irgend etwas sein, das aus Gott und Mensch zusammengemischt, aber weder Gott noch Mensch wäre! Vor allem will er mit seinem ganzen Verfahren auf den Satz hinaus, Gott hätte vor der Offenbarung Christi im Fleische bloß Schattenbilder in sich getragen, und diese Schattenbilder seien erst dann zu Wahrheit und Wirkung gelangt, als jenes „Wort“, das Gott für diese Ehre ausersehen hatte, Gottes Sohn zu sein — anfing!

Nun behaupten wir aber, daß der Mittler, der von der Jungfrau Maria geboren ist, wahrhaftig Gottes Sohn sei. Auch hätte ja der Mensch Christus nicht der Spiegel der unausdenkbaren Gnade Gottes sein können, wenn ihm nicht die Würde eigen gewesen wäre, vermöge deren er der eingeborene Sohn Gottes war und hieß! Aber dabei muß denn doch die in der Kirche übliche Ausdrucksweise unbedingt festgehalten werden: Christus heißt der Sohn Gottes, weil er als das Wort, das vom Vater vor aller Zeit gezeugt ward, in personhafter Einung menschliche Natur angenommen hat. Der Ausdruck „personhafte Einung“ (unio hypostatica) ist von den Alten verwendet worden, weil es sich hier um die Vereinigung der zwei Naturen zu einer Person handelt. Der Begriff ist zur Abwehr der Wahnidee des Nestorius in Gebrauch gekommen: der bildete sich nämlich ein, der Sohn Gottes wohne dergestalt im Fleische, daß er doch nicht selbst Mensch würde. Nun wirft Servet uns vor, wir erdächten uns einen zwiefachen 303 Sohn Gottes, weil wir sagen, das ewige Wort sei schon der Sohn Gottes gewesen, bevor die Fleischwerdung eintrat — und dabei sagen wir damit doch nur: er ist im Fleische geoffenbart worden! Wenn er bereits Gott war, ehe er Mensch wurde, so wurde er doch mit der Menschwerdung kein neuer Gott! Ebensowenig ist es widersinnig, wenn wir sagen: der Sohn Gottes, der gewiß durch ewige Zeugung bereits der Sohn war, der ist nun im Fleische erschienen! Das zeigen ja auch die Worte des Engels an Maria: „Das Heilige, das von dir geboren wird, wird der Sohn Gottes genannt werden“ (Luk. 1,35). Das bedeutet doch: der Name des Sohnes, der unter dem Gesetz einigermaßen verborgen war, der soll nun hochberühmt und allbekannt werden! Dazu stimmt auch das Wort des Paulus: „Weil wir denn durch Christus Kinder Gottes sind, so rufen wir frei und zuversichtlich: ‚Abba, lieber Vater’“ (Röm. 8,15; dem Sinne nach zitiert). Sind aber nicht auch in alter Zeit die heiligen Väter zu den Kindern Gottes gezählt worden? Ganz gewiß: auf ihr Kindesrecht haben sie sich gestützt, wenn sie Gott als ihren Vater anriefen! Aber seitdem Gottes eingeborener Sohn in die Welt gekommen ist, da ist diese Vatereigenschaft Gottes deutlicher bekannt geworden, und Paulus rechnet das zu den besonderen Vorrechten, die uns Christi Reich bringt! Aber dabei ist freilich festzuhalten: Gott hat sich niemals — Engeln oder Menschen gegenüber! — als Vater erzeigt, als allein im Blick auf seinen eingeborenen Sohn! Insbesondere sind die Menschen, die ja durch ihre eigene Ungerechtigkeit Gott verhaßt sind, nur durch gnädige Annahme Kinder Gottes; denn Christus ist von Natur Gottes Sohn! Hier wendet nun Servet ohne Grund ein, diese gnädige Annahme sei davon abhängig, daß Gott bei sich beschlossen hatte, einen Sohn zu haben; aber es handelt sich hier nicht um die Vorbilder — also etwa um die äußere Darstellung der Versöhnung im Tieropfer! —, sondern um die Sache selber: und da gilt der Satz, daß die Väter nicht tatsächlich Gotteskinder hätten werden können, wenn ihre Annahme in die Kindschaft nicht in ihrem Haupte begründet gewesen wäre; wollte man also dem Haupte absprechen, was doch die Glieder alle besitzen (nämlich wirkliche Kindschaft), so wäre das einfach sinnlos! Ja, ich gehe noch weiter: Die Schrift nennt auch die Engel Gottes Söhne (Ps. 82,6); diese ihre hohe Würde war von der künftigen Erlösung nicht abhängig; und trotzdem mußte ihnen Christus in der Ordnung vorgesetzt sein, um sie in die Gemeinschaft mit dem Vater zu bringen. Ich will das in Kürze wiederholen und auf die Menschen anwenden. Engel und Menschen waren schon in der ursprünglichen Schöpfung dazu geschaffen, daß Gott ihr gemeinsamer Vater sei — denn Paulus hat doch wohl recht, wenn er sagt, Christus sei je und je das Haupt, der „Erstgeborene vor allen Kreaturen“, der Inhaber der Herrschaft über alles gewesen (Kol. 1,15)! Ist das aber wahr, so glaube ich auch mit vollem Recht folgern zu müssen, daß Christus schon vor Erschaffung der Welt Gottes Sohn gewesen ist!

5. ’n Weerlegging van Servet se dwaling in verband met die Godheid en menswees van Christus

In ons tyd het daar inderdaad ’n monster verskyn wat nie minder verderflik is nie, naamlik Michèl Servet.⁵³ Hy het ’n versinsel uit die Wese van God, uit sy Gees, uit sy vlees en uit drie elemente wat nie geskep is nie, saamgeflans en in die plek van die Seun van God gestel.⁵⁴

Eers sê hy wel dat Christus om geen ander rede die Seun van God is nie behalwe in so verre Hy uit die Heilige Gees in die skoot van die maagd voortgebring is nie. Hy span sy skelmstreke in om die onderskeid tussen die twee nature te vernietig sodat Christus iets word wat uit God en mens vermeng is en tog nie as God en mens beskou kan word nie.⁵⁵ Want 641 in die hele verloop van sy betoog lê hy hom daarop toe om te bewys dat daar slegs skaduagtige gestaltes in God was voordat Christus in die vlees geopenbaar is. Die waarheid of gevolg daarvan kom volgens hom eers aan die lig wanneer die Woord wat vir hierdie eer bestem was, waarlik begin om die Seun van God te wees.⁵⁶

 Sover dit ons aangaan bely ons dat die Middelaar, wat uit ’n maagd gebore is, regtig die Seun van God is.⁵⁷ Want die mens Christus sou nie ’n spieël van die onskatbare genade van God gewees het as hierdie waardigheid nie aan Hom gegee is om die eniggebore Seun van God te wees en so genoem te word nie. Intussen bly die oordeel van die kerk nogtans onwrikbaar vas staan, naamlik dat Hy as die Seun van God beskou word omdat die Woord voor die tyd uit die Vader gegenereer is en deur ’n wesenlike eenwording⁵⁸ die mens se natuur aangeneem het. Verder het die skrywers van die ou tyd onder wesenlike eenwording dit bedoel wat een Persoon uit twee nature tot stand gebring het.⁵⁹ Dit is ’n uitdrukking wat geskep is om Nestorius se kranksinnigheid te weerlê, want Hy het hom verbeel dat die Seun van God so in die vlees ingewoon het dat dieselfde Seun nie ook mens was nie.

Servet beskuldig ons valslik daarvan dat ons ’n tweevoudige Seun van God maak wanneer ons sê dat die ewige Woord alreeds die Seun van God was nog voordat Hy met vlees beklee is.⁶⁰ Net asof ons iets anders sê as dat Hy in die vlees geopenbaar is. Want as Hy God was voordat Hy mens geword het, beteken dit nie dat Hy daarom begin het om ’n nuwe God te wees nie. Daar is ook geen ongerymdheid daarin dat Hy as Seun van God in die vlees verskyn het nie, omdat Hy tog van sy ewige geboorte af bestem was om die Seun te wees. Die woorde van die engel aan Maria dui dit ook aan: “Die Heilige wat uit jou gebore sal word, sal die Seun van God genoem word”,⁶¹ net asof hy sê dat die Naam van die Seun, wat onder die wet baie vaag was, beroemd en oral bekend sou word. Paulus se verklaring stem ook hiermee ooreen, naamlik dat ons met vrymoedigheid en vertroue kan uitroep: “Abba, Vader”, omdat ons nou deur Christus kinders van God is.⁶² Is die heilige aartsvaders dan nie ook vroeër as kinders van God beskou nie? Ja, want hulle het op hierdie reg vertrou en God as hulle Vader aangeroep! Maar omdat sy hemelse vaderskap duideliker bekend geword het sedert die tyd waarop die 642 eniggebore Seun van God in die wêreld gebring is, skryf Paulus dit as ’n voorreg aan die ryk van Christus toe. Tog moet ons onwrikbaar daaraan vashou dat God nooit die engele of die mense se Vader was nie behalwe vanweë sy eniggebore Seun en dat die mense vir wie God as gevolg van hulle eie ongeregtigheid gehaat het, besonderlik deur sy genadige aanneming sy kinders is, omdat Christus dit van nature is. Servet het geen rede om teen te stribbel dat dit van sy Seunskap afhang, wat God lankal reeds verorden het nie.⁶³ Dit gaan hier immers nie om beelde, soos die versoening in die bloed van offerdiere vertoon is nie. Terwyl hulle egter nie werklik kinders van God kon wees as hulle aanneming nie in Christus as hulle Hoof gegrond was nie, is dit onredelik om iets van die Hoof weg te neem waarin al die lede gedeel het. Ek gaan nog verder: aangesien die Skrif die engele kinders van God noem⁶⁴ omdat hulle aansien, wat so groot is, nie van die verlossing wat sou kom, afgehang het nie, moet Christus hulle tog in rangorde voorafgaan om hulle met die Vader te versoen.

Laat ek dit weer eens kortliks herhaal en dan dieselfde byvoeg in verband met die mensdom. Aangesien die engele sowel as die mens heel van die begin af volgens die bepaling geskep is dat God hulle albei se Vader sou wees as Paulus se opmerking waar is, maar dat Christus hulle Hoof en die Eersgeborene van die hele skepping sou wees om opperheerskappy oor almal te voer,⁶⁵ lyk dit vir my asof ek na behore daaruit die afleiding kan maak dat Christus voor die skepping van die wêreld ook die Seun van God was.

5. И вот, уже в наше время, появилось чудовище, не менее зловредное, чем эти древние еретики,- Мигель Сервет. На место Сына Божьего он полагает поставить неведомо какого призрака, составленного из сущности Бога, Божьего Духа, плоти и трёх нетварных элементов. Прежде всего он отрицает, что Иисус Христос потому есть Сын Божий, что Он зачат во чреве Девы Святым Духом. Далее в своих ухищрениях он доходит до того, что, отбрасывая различение двух природ, объявляет Иисуса Христа некоей смесью из частицы Бога и частицы человека, не являющейся, однако, ни Богом, ни человеком. Из этих измышлений следует, что до того как Иисус Христос воплотился, в Боге были заключены лишь тени и образы, подлинность и действенность которых не проявлялись реально, пока Слово не начало быть Сыном Божьим, ибо оно было предназначено к этой чести.

Мы признаём, что Посредник, рождённый от Девы Марии, есть Сын Божий в собственном смысле слова. Ведь если это не так, то человек Иисус Христос не стал бы зеркалом неоценимой Божьей милости, которой Ему дано достоинство быть Единственным Сыном Божьим. Однако учение Церкви остаётся твёрдым и неизменным: Он должен быть признан Сыном Божьим, так как, будучи прежде всех веков Словом, рождённым от Отца, Он воспринял нашу природу, соединив её со своей божественностью. Древние называли это «единством ипостасей», подразумевая под этим единство двух природ в одном Лице. Этот способ выражения был найден и пущен в оборот с целью опровержения фантазий Нестория, который воображал, что Сын Божий лишь пребывал во плоти, но не был человеком.

Сервет клевещет, будто мы, утверждая, что предвечное Слово уже было Сыном Божьим до своего воплощения, создаём двух Сынов Божьих. Как будто мы говорим что-то иное, нежели то, что содержится в Писании: что Тот, кто был Сыном Божьим, воплотился. Ибо, хотя Он был Богом до того, как стал человеком, это вовсе не означает, что Иисус Христос сделался новым богом. И нет ничего абсурдного в нашем утверждении, что Сын Божий воплотился, но что это звание подобало Ему и прежде, с точки зрения предвечного рождения. Это и означают слова, сказанные Ангелом Деве Марии: «Рождаемое Святое наречётся Сыном Божиим» [Лк 1:35], то есть что имя «Сын», затемнённое во времена Закона, отныне заявлено открыто и обнародовано. С этим согласуются слова св. Павла: теперь, когда явлен Сын Божий, мы можем взывать в полной свободе и уверенности «Авва, Отче» (Рим 8:15).

Я задаю вопрос: не почитались ли когда-то святые отцы детьми Божьими? Да, очевидно, они не без основания называли Бога своим Отцом; но после явления в мир Единственного Сына Бога это небесное отцовство было понято яснее, и св. Павел толкует его через владычество Иисуса Христа. Однако нам следует постоянно иметь в виду, что Бог никогда не был Отцом ни людей, ни Ангелов в том смысле, в котором Он - Отец Единственного Сына. В особенности это относится к людям, которых Бог по справедливости ненавидит за их нечестие. Поэтому мы дети по усыновлению, тогда как Иисус Христос - Сын по природе.

Если Сервет возразит, что источник подобной милости в том, что Бог предопределил в своём плане иметь Сына, который станет Главой всех прочих детей, то я отвечу, что речь здесь идёт не о прообразах - каким был, например, образ крови животных, означавший очищение от грехов. Но поскольку отцы во времена Закона не могли быть детьми Божьими действительно, ибо их усыновление не было основано на Главе, то нет никаких причин лишать Главу того, что принадлежит всем членам. Я иду ещё дальше. Поскольку Св. Писание называет детьми Божьими Ангелов, чьё достоинство не зависело от будущего искупления, всё же Иисус Христос с необходимостью предшествовал им по порядку, ибо это Он соединяет их со своим Отцом. Я вновь кратко повторю это положение, объединяя в нём людей и Ангелов: те и другие от начала мира были сотворены при условии, что Бог будет их общим Отцом, в соответствии со словами св. Павла: Иисус Христос всегда был Главой и первенцем из всех творений, чтобы иметь первенство во всем (Кол 1:18). Поэтому я уверен, что отсюда можно с полным основанием заключить, что Сын Божий был и до создания мира.

6. Quod si principium habuit eius filiatio (ut ita loquar) ex quo in carne patefactus est, sequetur Filium humanae quoque naturae respectu fuisse. Volunt Servetus et similes phrenetici Christum, qui in carne apparuit, esse Dei Filium: quia extra carnem non potuit censeri hoc nomine¹. Respondeant nunc mihi an secundum utranque naturam et utriusque respectu sit Filius². Sic quidem garriunt: sed longe aliter docet Paulus. || Fatemur quidem Christum in carne humana filium dici^b, non ut fideles, adoptione duntaxat et gratia, sed verum et naturalem^c, ideoque unicum^d: ut hac nota discernatur ab omnibus aliis^e. || Nos enim^f qui in novam vitam sumus regeniti^g, Deus filiorum nomine dignatur^h: nomen veri et unigeniti uni Christoⁱ defert^k. Quomodo autem unicus^l in tanto fratrum numero, nisi quod^m natura possidet quod nosⁿ dono accepimus^o? || Atque hunc honorem extendimus ad totam Mediatoris personam, ut vere et proprie sit Filius Dei, qui et natus est ex Virgine, et se victimam Patri^p in cruce obtulit^q: || sed deitatis 467 tamen respectu, sicuti Paulus docet^a, || dum se ait segregatum^b in Evangelium Dei, quod ante promiserat^c de Filio suo, qui genitus est^d ex semine David secundum carnem, declaratus Filius Dei in virtute [Rom. 1. a. 1.2.3.]¹. Cur secundum carnem distincte nominans^e filium Davidis^f, seorsum^g diceret declaratum esse Dei Filium^h, nisi vellet innuere aliunde hoc pendere quam a carne ipsaⁱ? || Nam quo sensu alibi dicit passum fuisse ex infirmitate carnis, resurrexisse ex virtute Spiritus [2. Cor. 13. b. 4], ita nunc discrimen statuit utriusque naturae. Certe concedant necesse est^k, sicuti a matre accepit cuius causa filius Davidis vocatur, ita a Patre habere cuius causa sit Filius Dei, idque ab humana natura aliud esse ac diversum. Duplici nomine eum insignit Scriptura, passim vocans nunc Dei, nunc hominis filium. De secundo lis moveri non potest quin ex communi linguae Hebraicae usu hominis dicatur filius, quia est ex progenie Adae. Ex opposito contendo deitatis aeternaeque essentiae ratione vocari Dei filium: quia non minus consentaneum est ad divinam naturam referri quod vocatur Dei filius, quam ad humanam, quod vocatur filius hominis. Denique eo quem citavi loco, non aliter intelligit Paulus eum qui secundum carnem genitus est ex semine Davidis, declaratum esse in virtute Filium Dei, quam alibi docet, Christum qui ex Iudaeis descendit secundum carnem, esse Deum benedictum in secula [Rom. 9. a. 5]. Quod si utroque loco geminae naturae distinctio notatur, quo iure^l negabunt Filium Dei esse naturae divinae respectu, qui secundum carnem filius etiam est hominis?

6. Que si l’honneur et qualité du Fils a pris son commencement du temps qu’il est apparu en chair, il s’ensuyvra qu’il est Fils au regard de sa nature humaine. Servet et tels frenetiques veulent que Jesus Christ ne soit pas Fils de Dieu, sinon d’autant qu’il est apparu en chair, pource que hors la nature humaine il ne peut estre tenu pour tel. Qu’il me responde maintenant, s’il est Fils selon les deux natures egalement. Il en gazouille bien ainsi; mais sainct Paul nous enseigne d’une façon toute autre. Nous confessons bien que Jesus Christ en son humanité est Fils de Dieu, non pas comme les fideles par adoption seulement et de grace, mais vray et naturel: et par consequent unique, afin d’estre discerné par ceste marque d’avec tous les autres. Car Dieu nous fait cest honneur, à nous qui sommes regenerez en vie nouvelle, de nous tenir pour ses enfans: mais il reserve à Jesus Christ le nom de vray Fils et unique. Et comment seroit-il unique en tel nombre de freres, sinon d’autant que nous avons receu de pur don ce qu’il possede de nature? Nous estendons bien cest honneur et dignité à toute la personne du Mediateur: c’est que celuy qui est nay de la vierge, et s’est offert pour nous en la croix, soit proprement Fils de Dieu, toutesfois au regard et pour raison de sa deité: comme sainct Paul enseigne, en disant qu’il a esté choisi pour servir à l’Evangile, lequel Dieu avoit promis touchant son Fils, qui luy a esté engendré de la semence de David selon la chair, et declairé Fils de Dieu en vertu (Rom. 1:1 ss.). Pourquoy en le nommant distinctement Fils de David selon la chair, diroit-il d’autre costé qu’il a esté declairé Fils de Dieu, s’il ne vouloit signifier que ceste dignité depend d’ailleurs que de la nature humaine? Car en pareil sens qu’il dit ailleurs, que Jesus Christ a souffert selon l’infirmité de la chair, et est ressuscité en vertu de l’Esprit (2 Cor. 13:4), il met icy la diversité entre les deux natures. Certes il faut que ces fantastiques, veuillent-ils ou non, confessent que comme Jesus Christ a prins de sa mere la nature pour laquelle il est nommé Fils de David, aussi qu’il a de son Pere la nature qui luy fait obtenir degré de Fils, voire laquelle est autre et diverse que son humanité. L’Escriture luy attribue double tiltre, l’appelant maintenant Fils de Dieu, maintenant Fils d’homme. Quant au second, il n’y a nulle difficulté qu’il ne soit appellé Fils d’homme selon l’usage commun de la langue Hebraique, pource qu’il est descendu de là race d’Adam. Je conclu à l’opposite, qu’il est aussi appellé Fils de Dieu, pour raison de sa divinité et essence eternelle: pource qu’il n’est point moins convenable que le nom de Fils de Dieu se rapporte à la nature divine, que le nom de Fils d’homme à l’humaine. En somme, au lieu que que j’ay allegué, sainct Paul n’entend pas autrement, que Jesus Christ estant engendré de la semence de David selon la chair a esté declairé Fils de Dieu, qu’en un autre passage il dit, combien qu’il soit descendu des Juifs selon la chair, qu’il est Dieu benit eternellement (Rom. 9:5). Si tous les deux lieux la distinction des deux natures est notée, à quel tiltre Servet et ses complices nieront-ils que Jesus Christ qui est fils d’homme selon la chair, ne soit Fils de Dieu au regard de sa nature divine?

6. But if his filiation (so to speak) commenced at the time of his manifestation in the flesh, it will follow that he was the Son also in respect of his human nature. Servetus and other heretics maintain that Christ, who appeared in the flesh, was the Son of God; because out of the flesh he could not be entitled to this appellation. Now, let them answer me, whether he be the Son according to both natures, and in respect of both. So indeed they idly pretend; but Paul teaches us very differently. We confess that Christ is called “the Son” in his human nature, not as the faithful are, merely by adoption and grace, but the true and natural, and therefore the only Son; that by this character he may be distinguished from all others. For we, who are regenerated to a new life, are honoured by God with the title of sons; but the appellation of “his true and only begotten Son” he gives to Christ alone. But among such a multitude of brethren, how can he be the only Son, unless he possess by nature what we have received as a gift? And we extend this honour to the whole person of the Mediator, that he who was born of the Virgin, and offered himself on the cross as a victim to the Father, is truly and properly 442 the Son of God; but nevertheless with respect to his Deity, as Paul suggests, when he says that he was “separated unto the gospel of God, which he had promised afore, concerning his Son Jesus Christ our Lord, which was made of the seed of David according to the flesh, and declared to be the Son of God with power.”¹¹⁹⁷ When he distinctly denominates him the Son of David according to the flesh, why should he particularly say that he was declared to be the Son of God with power, unless he intended to suggest that this dignity depended not on that flesh, but on something else? For in the same sense in which he says in another place that “he was crucified through weakness, yet that he liveth by the power of God,” so in this passage he introduces the difference between the two natures. They certainly must be constrained to admit, that as he has received of his mother that which causes him to be called the Son of David, so he has from his Father that which constitutes him the Son of God, and that this is something distinct and different from his humanity. The Scripture distinguishes him by two names, calling him sometimes “the Son of God,” sometimes “the Son of man.” With respect to the latter, it cannot be disputed that he is styled the “Son of man,” in conformity to the common idiom of the Hebrew language, because he is one of the posterity of Adam. I contend, on the other hand, that he is denominated “the Son of God” on account of his Deity and eternal existence; because it is equally reasonable that the appellation of “Son of God” should be referred to the Divine nature, as that that of “Son of man” should be referred to the human nature. In short, in the passage which I have cited, “that he, who was made of the seed of David according to the flesh, was declared to be the Son of God with power,” Paul intends the same as he teaches us in another place, that “Christ, who as concerning the flesh came of the Jews, is God blessed for ever.” But if the distinction of the two natures be expressed in both these passages, by what authority will they deny that he is the Son of God in respect of his Divine nature, who according to the flesh is likewise the Son of man?

6. Another objection and answer. A twofold filiation of Christ.

But if his filiation (if I may so express it) had a beginning at the time when he was manifested in the flesh, it follows that he was a Son in respect of human nature also. Servetus, and others similarly frenzied, hold that Christ who appeared in the flesh is the Son of God, inasmuch as but for his incarnation he could not have possessed this name. Let them now answer me, whether, according to both natures, and in respect of both, he is a Son? So indeed they prate;but Paul’s doctrine is very different. We acknowledge, indeed, that Christ in human nature is called a Son, not like believers by gratuitous adoption merely, but the true, natural, and, therefore, only Son, this being the mark which distinguishes him from all others. Those of us who are regenerated to a new life God honours with the name of sons; the name of true and only-begotten Son he bestows on Christ alone. But how is he an only Son in so great a multitude of brethren, except that he possesses by nature what we acquire by gift? This honour we extend to his whole character of Mediator, so that He who was born of a Virgin, and on the cross offered himself in sacrifice to the Father, is truly and properly the Son of God; but 421still in respect of his Godhead: as Paul teaches when he says, that he was “separated unto the gospel of God (which he had promised afore by his prophets in the Holy Scriptures), concerning his Son Jesus Christ our Lord, which was made of the seed of David according to the flesh; and declared to be the Son of God with power,” (Rom. 1:1–4). When distinctly calling him the Son of David according to the flesh, why should he also say that he was “declared to be the Son of God,” if he meant not to intimate, that this depended on something else than his incarnation? For in the same sense in which he elsewhere says, that “though he was crucified through weakness, yet he liveth by the power of God,” (2 Cor. 13:4), so he now draws a distinction between the two natures. They must certainly admit, that as on account of his mother he is called the Son of David, so, on account of his Father, he is the Son of God, and that in some respect differing from his human nature. The Scripture gives him both names, calling him at one time the Son of God, at another the Son of Man. As to the latter, there can be no question that he is called a Son in accordance with the phraseology of the Hebrew language, because he is of the offspring of Adam. On the other hand, I maintain that he is called a Son on account of his Godhead and eternal essence, because it is no less congruous to refer to his divine nature his being called the Son of God, than to refer to his human nature his being called the Son of Man. In fine, in the passage which I have quoted, Paul does not mean, that he who according to the flesh was begotten of the seed of David, was declared to be the Son of God in any other sense than he elsewhere teaches that Christ, who descended of the Jews according to the flesh, is “over all, God blessed for ever,” (Rom. 9:5). But if in both passages the distinction of two natures is pointed out, how can it be denied, that he who according to the flesh is the Son of Man, is also in respect of his divine nature the Son of God?

6. Indien zijn Zoonschap (om zo te zeggen) een begin genomen heeft ten tijde, waarop Hij in het vlees geopenbaard is, dan zal daaruit volgen, dat Hij ook een Zoon geweest is ten aanzien zijner menselijke natuur. Servet en dergelijke krankzinnigen willen, dat Christus, die in het vlees verschenen is, Gods Zoon is, en dat Hij buiten het vlees die naam niet kon dragen. Laat hen mij nu antwoorden, of Hij naar beide naturen en ten aanzien van die beide een Zoon is. Want zo wauwelen ze wel; maar Paulus leert geheel anders. Wij erkennen wel, dat Christus in het menselijk vlees een Zoon genoemd wordt, niet als de gelovigen, slechts door aanneming en genade, maar een waarachtige en natuurlijke en daarom enige Zoon, opdat Hij door dit kenmerk van alle anderen worde onderscheiden. Want ons, die tot een nieuw leven zijn wedergeboren, keurt God de naam zonen waardig, maar de naam van waarachtig en eniggeboren Zoon schenkt Hij aan Christus alleen. Maar hoe is Hij de enige temidden van een zo groot aantal broederen, anders dan omdat Hij van nature bezit, wat wij door geschenk verkregen hebben? En deze eer breiden wij uit tot de ganse Persoon van de Middelaar, dat Hij waarlijk en eigenlijk de Zoon Gods is, die geboren is uit de maagd en zich als offerande aan het kruis aan zijn Vader aangeboden heeft; maar toch een Zoon ten aanzien van zijn Godheid, zoals Paulus leert (Rom. 1:1 e.v.), wanneer hij zegt, dat hij afgezonderd is tot het evangelie Gods, hetwelk Hij tevoren beloofd had van zijn Zoon, die geworden is uit het zaad van David naar het vlees, die krachtiglijk bewezen is te zijn de Zoon van God. Waarom zou hij, wanneer hij Hem uitdrukkelijk noemt de Zoon van David naar het vlees, afzonderlijk zeggen, dat Hij bewezen is te zijn Gods Zoon, als hij niet te kennen wilde geven, dat dit van iets anders afhankelijk is dan van het vlees zelf? Want zoals hij elders zegt (2 Cor. 13:4) dat Hij geleden heeft door de zwakheid des vleses, en opgestaan is door de kracht des Geestes, zo stelt hij nu een onderscheid tussen beide naturen. Zij moeten ongetwijfeld toegeven, dat, zoals Hij van zijn moeder ontvangen heeft datgene, waarom Hij een Zoon Davids genoemd wordt, Hij evenzo van zijn Vader heeft datgene, waarom Hij een Zoon Gods is, en dat dit iets anders en verschillends is van de menselijke natuur. Met een dubbele naam noemt Hem de Schrift, overal Hem nu eens Gods Zoon, dan weer Zoon des mensen noemende. Aangaande de laatste naam kan er geen kwestie van zijn of naar het algemeen gebruik der Hebreeuwse taal wordt Hij een Zoon des mensen genoemd, omdat Hij is uit Adams geslacht. Aan de andere kant beweer ik, dat Hij vanwege zijn Godheid en eeuwig Wezen Gods Zoon genoemd wordt; want het is evenzeer passend, dat men het feit, dat Hij Gods Zoon genoemd wordt, betrekt op zijn Goddelijke natuur als men het feit, dat Hij Zoon des mensen genoemd wordt, betrekt op zijn menselijk natuur. Eindelijk op de plaats, die ik aangehaald heb, is de bedoeling van Paulus evenzeer, dat Hij, die naar het vlees geworden is uit het zaad van David, krachtiglijk bewezen is de Zoon Gods te zijn, als hij elders (Rom. 9:5) leert, dat Christus, die uit de Joden is naar het vlees, God is te prijzen tot in eeuwigheid. Indien op beide plaatsen het onderscheid van beide naturen wordt aangewezen, met welk recht zullen zij dan loochenen, dat Hij Gods Zoon is ten aanzien zijner Goddelijke natuur, die ook naar het vlees een Zoon des mensen is?

6. Christus als Gottessohn und Menschensohn

Hätte — wenn ich mich so ausdrücken soll — die Sohneseigenschaft Christi ihren Anfang erst mit seiner Offenbarung im Fleische gehabt, so müßte sich daraus ergeben, daß er auch hinsichtlich seiner menschlichen Natur (Gottes) Sohn gewesen sei. Servet und andere Schwarmgeister haben nun die Meinung, Christus sei als der im Fleisch Erschienene der Sohn Gottes, weil er ohne das Fleisch diesen Namen gar nicht tragen könnte. Sie sollen mir nun aber sagen, ob er nun nach beiden Naturen und in beider Hinsicht der Sohn sei. Das schwatzen sie tatsächlich — aber Paulus lehrt doch ganz anders! Ich gebe freilich auch meinerseits zu, daß Christus in seiner menschlichen Gestalt Sohn genannt wird; aber das geschieht nicht in dem Sinne, wie die Gläubigen diesen Titel tragen, eben durch Adoption und aus Gnaden, sondern er ist wahrhaft und von Natur der Sohn und darum von einzigartiger Stellung, er ist der einige Sohn, und das hebt ihn über alle anderen hinaus! Gewiß läßt Gott auch uns, die wir zu neuem Leben wiedergeboren sind, den 304 Namen „Gotteskinder“ zuteil werden, aber wahrer und eingeborener Sohn heißt Christus allein. Er ist aber nur darum in so großer Schar von Brüdern von einzigartiger Würde, weil er von Natur innehat, was wir als Geschenk empfangen!

Diese Ehre aber bezieht sich auf die ganze Person des Mittlers: der, der von der Jungfrau Maria geboren ist, der sich am Kreuze dem Vater zum Opfer hingab, der ist in Wahrheit und im eigentlichen Sinne Gottes Sohn. Er ist es freilich vermöge seiner Gottheit, wie es Paulus deutlich lehrt: „Paulus ... ausgesondert, zu predigen das Evangelium Gottes, welches er zuvor verheißen hat ... von seinem Sohn, der geboren ist von dem Samen Davids nach dem Fleisch, und kräftig erwiesen ein Sohn Gottes ...“ (Röm. 1,1-4; in Auswahl). Er nennt ihn also ausdrücklich „Sohn Davids nach dem Fleisch“ — und erklärt dann noch besonders, er sei „als Sohn Gottes ... erwiesen“. Damit will er doch nur andeuten, daß diese Würde von etwas anderem abhängt als vom Fleische selber! Denn in demselben Sinne, in dem er sagt, Christus habe gelitten „in der Schwachheit“, sei aber auferstanden „aus der Kraft Gottes“ (2. Kor. 13,4; Calvin sagt: „des Geistes“), so macht er auch hier zwischen beiden Naturen einen Unterschied. Wie also Christus — das müssen uns die Gegner gestehen! — von seiner Mutter das bekommt, was ihm das Recht gibt, Davids Sohn zu heißen, so hat er vom Vater jene Würde empfangen, nach der er Gottes Sohn heißt, und diese Würde ist von seiner menschlichen Natur durchaus verschieden.

So gibt ihm die Heilige Schrift einen doppelten Namen: sie nennt ihn bald Gottes, bald des Menschen Sohn. Über die Bezeichnung „Menschensohn“ kann es keinen Streit geben: er heißt nach dem hebräischen Sprachgebrauch „Menschen“sohn, weil er von Adam abstammt. Auf der anderen Seite behaupte ich: er trägt den Titel „Gottes Sohn“ um seiner Gottheit, seines ewigen Wesens willen; denn man muß ja den Ausdruck „Gottes Sohn“ in derselben Weise auf seine Gottheit beziehen, wie wir die Bezeichnung „Menschensohn“ auf seine Menschheit bezogen! Auch müssen wir uns hier noch einmal an die angeführte Stelle aus dem Römerbrief erinnern: da hören wir, daß der, welcher nach dem Fleisch aus dem Samen Davids geboren ward, als Sohn Gottes erwiesen sei nach der Kraft Gottes; das ist aber genau so gemeint, wie wir es sonstwo lesen: „... aus welchen Christus herkommt nach dem Fleisch, welcher ist Gott, hochgelobet in Ewigkeit!“ (Röm. 9,5). An beiden Stellen (Röm. 1 und Röm. 9) wird also zwischen beiden Naturen ein deutlicher Unterschied gemacht. Wie will man aber dann leugnen, daß Christus nach seiner Gottheit Gottes Sohn, nach seiner Menschheit Menschensohn ist?

6. ’n Weerlegging van Servet se opvatting dat Christus sonder die vlees nie “Seun van God” genoem kan word nie

Maar as sy Seunskap - om dit nou maar so uit te druk - eers begin het op die tydstip waarop Hy in die vlees geopenbaar is, volg daaruit dat Hy ook ten opsigte van sy menslike natuur sy Seun was. Servet en dergelike dwaalgeeste⁶⁶ se opvatting is dat Christus wat in die vlees verskyn het, die Seun van God is maar dat Hy buite die vlees nie so genoem kon word nie.⁶⁷ Laat hulle my nou antwoord op my vraag of Hy ’n Seun is volgens albei nature en ten opsigte van elk hiervan.⁶⁸ Hulle klets wel dat dit so is, maar Paulus leer iets heeltemal anders.

643 Ons erken wel dat Christus in die vlees van die mens ’n Seun genoem word, nie soos die gelowiges slegs deur aanneming en genade nie maar waaragtig en natuurlik en daarom enig om Hom na aanleiding van hierdie kenmerk van alle ander kinders te onderskei. Want God ag ons wat in ’n nuwe lewe weergebore is, waardig om sy kinders genoem te word, maar die naam ware eniggebore Seun ken Hy net aan Christus toe. Maar hoe kan Hy onder so ’n groot aantal broers die enige Seun wees tensy Hy van nature het wat ons as gawe ontvang het? Ons brei hierdie eer uit tot sy voile Persoon as Middelaar, sodat Hy wat uit ’n maagd gebore is en Homself as offerande aan die kruis aan die Vader geoffer het, waaragtig en besonderlik die Seun van God is. Maar dan is Hy tog waaragtig Seun van God ten opsigte van sy Goddelikheid soos Paulus ons leer wanneer hy sê dat Hy afgesonder is vir die evangelie van God wat Hy tevore belowe het aangaande sy Seun, wat na die vlees uit die saad van Dawid gebore is en in krag as die Seun van God verklaar is.⁶⁹ Terwyl hy Christus uitdruklik die Seun van Dawid na die vlees noem, waarom sou hy dan daarna sê dat Hy as Seun van God verklaar is, tensy hy te kenne wou gee dat dit van elders as die vlees kom? Want elders sê hy in dieselfde betekenis dat Hy vanweë die swakheid van sy vlees gely het maar dat Hy vanweë die krag van die Gees opgestaan het.⁷⁰ So maak hy nou ’n onderskeid tussen die twee nature van Christus. Hulle moet gewis toegee dat, soos Hy dit van sy moeder ontvang het om die Seun van Dawid genoem te word, Hy dit ook so van sy Vader ontvang het om die Seun van God te wees en dat dit iets anders as sy menslike natuur is en daarvan verskil. Die Skrif teken Hom met twee name, wanneer dit Hom oral nou Seun van God en dan weer die Seun van die mens noem. Ten opsigte van die tweede benaming kan ons dit nie betwis dat Hy volgens die algemene Hebreeuse taalgebruik Seun van die mens genoem word omdat Hy uit die nageslag van Adam is nie. Aan die ander kant hou ek vol dat Hy vanweë sy Goddelikheid en sy ewige Wese die Seun van God genoem word, want dit is betaamlik dat sy Naam as Seun van God ewe toepaslik op sy Goddelike natuur moet wees as wat sy naam as Seun van die mens op sy menslike natuur van toepassing is. Kortom: in ons aanhaling verstaan Paulus dat Hy wat na die vlees uit die saad van Dawid gebore is, in krag as Seun van God verklaar is. Dit is nie anders as dit wat hy elders leer nie, naamlik dat Christus, wat na die vlees uit die Jode gekom het, God is wat tot in ewigheid geprys moet word.⁷¹ Maar as hy dan in albei aanhalings op die onderskeid wys, met watter reg 644 sal hulle dan beweer dat Hy wat na die vlees die Seun van die mens is, nie ook ten opsigte van sy Goddelike natuur die Seun van God is nie?

6. Если честь и звание Сына восходят к моменту воплощения, то отсюда будет следовать, что Иисус Христос - Сын с точки зрения его человеческой природы. Сервет и подобные ему безумцы хотели бы, чтобы Иисус Христос не был Сыном Божьим, разве только с момента, когда Он явился во плоти, потому что вне человеческой природы Его якобы нельзя считать таковым. Пусть теперь Сервет мне ответит, был ли Иисус Христос Сыном согласно обеим своим природам? Он бормочет, что как будто нет. Но св. Павел учит нас прямо противоположному.

Мы исповедуем, что Иисус Христос в своей человеческой природе есть Сын Божий - не так, как верующие, то есть только по усыновлению и благодати, но истинно и реально и этим Он отличается от всех прочих людей. Бог оказывает нам честь и считает нас своими детьми - людей, возрождённых к новой жизни. Однако только Иисусу Христу даёт Он звание истинного и Единственного Сына. Но как может Он быть единственным среди большого числа братьев, если не потому, что мы получили только как дар то, чем Он владеет по природе? Мы относим эти честь и достоинство к личности Посредника во всей её целостности: родившийся от Девы и принявший ради нас смерть на кресте есть в полном смысле слова Сын Божий, однако именно с точки зрения и по причине своей божественности. Так учит нас св. Павел, объявляя, что он избран служить «благовестию Божию, которое Бог прежде обещал ... о Сыне Своём, Который родился от семени Давидова по плоти и открылся Сыном Божиим в силе» (Рим 1:1-4). Почему же, ясно называя Его Сыном Давида по плоти, апостол тут же говорит, что Он открылся Сыном Божьим? Не потому ли, что тем самым он хочет показать, что это достоинство определяется чем-то иным, нежели человеческой природой? В том же смысле апостол высказывается в другом месте: что Иисус Христос пострадал в немощи плоти, но воскрешён силою Духа (2 Кор 13:4). Здесь он подчёркивает различие двух природ.

Эти сумасброды, хотят они того или нет, должны признать, что как Иисус Христос принял от матери природу, в соответствии с которой Он именуется Сыном Давидовым, так и от Отца Он имеет природу, которая дала Ему достоинство Сына, то есть иную и совершенно отличную от человеческой. Св. Писание прилагает к Нему двойное звание, называя Его то Сыном Божьим, то Сыном человеческим. Что касается второго, то здесь нет никаких трудностей: Он именуется Сыном человеческим вследствие обычного в древнееврейском языке словоупотребления, ибо происходит из рода Адама. С другой стороны, я заключаю, что Он именуется Сыном Божьим по причине своей божественности и, вечной сущности. Имя «Сын Божий» так же подобает божественной природе Иисуса Христа, как имя «Сын человеческий» - его человеческой природе.

В приведённом мною отрывке св. Павел имеет в виду в точности то, что Иисус Христос, будучи рождён от семени Давидова по плоти, был объявлен Сыном Божьим, а в другом месте он говорит, что, хотя Иисус Христос происходит по плоти от евреев, Он есть благословенный во веки Бог (Рим 9:5). Если в обоих этих местах чётко проводится различие двух природ, то на каком основании Сервет и его сообщники утверждают, будто Иисус Христос, Сын человеческий по плоти, не есть Сын Божий по своей божественной природе?

7. | Tumultuose quidem illi^m erroris sui patrociniumⁿ urgent, quod dicitur Deus proprio Filio non pepercisse [Rom. 8. f. 32], quod illum ipsum, qui e Virgine nasceretur, Filium Altissimi^o 468 vocari Angelus praecepit [Luc. 1. d. 32]¹. || Verum (ne tam futili obiectione superbiant) expendant paulisper nobiscum quam valide ratiocinentur. Si enim rite concluditur, a conceptione coepisse Dei filium, quia qui conceptus est, filius vocatur: || sequetur, esse coepisse Verbum^a a sua manifestatione in carne, quia Iohannes tradit se de Verbo vitae^b annuntiare, quod manus suae contrectaverunt [1. Iohan. 1. a. 1]. || Similiter quod apud Prophetam legitur, Tu^c Bethlehem terra Iuda^d, parvula es in millibus^e Iuda: ex te mihi nascetur dux qui regat populum meum Israel: et egressus eius ab initio, a diebus aeternitatis [Mich. 5. a. 2]² ||: quomodo cogentur interpretari, si talem argumentandi modum sequi volent^f? || Nos enim minime Nestorio suffragari testatus sum, qui duplicem Christum commentus est, quando ex doctrina nostra iure fraternae coniunctionis nos secum Dei filios Christus fecit: quia in carne quam a nobis sumpsit, ipse unigenitus est Dei filius. Ac prudenter admonet Augustinus, mirae et singularis Dei gratiae illustre esse speculum, quod honorem adeptus est, quatenus est homo, quem mereri non poterat³. Hac igitur praestantia etiam secundum carnem ab utero ornatus fuit Christus, ut Filius Dei esset. Neque tamen in personae unitate fingenda est permixtio quae deitati quod proprium est tollat. Nec vero magis absurdum est, aeternum Dei Sermonem, et Christum, unitis in unam personam duabus naturis, vocari diversis modis Dei Filium, quam secundum varios respectus nunc Filium Dei, nunc filium hominis dici⁴. Nihilo etiam magis nos gravat alia Serveti calumnia, antequam apparuit in carne Christus, nusquam vocari Dei Filium nisi sub figura⁵: quia etsi obscurior fuit tunc eius descriptio, quum tamen iam clare probatum sit, non aliter aeternum fuisse Deum, nisi quia Sermo fuit ab aeterno Patre genitus, neque aliter nomen hoc competere in Mediatoris personam 469 quam suscepit, nisi quia Deus est in carne manifestatus: neque Deum Patrem ita fuisse vocatum ab initio, nisi mutua iam tunc fuisset ad filium relatio, per quem omnis cognatio vel paternitas censetur in caelo et in terra [Ephes. 3. c. 15]: hinc colligere promptum est, sub Lege quoque et Prophetis fuisse Dei Filium, antequam celebre esset hoc nomen in Ecclesia. Quod si de sola voce certetur, Solomo de immensa Dei altitudine disserens, tam filium eius, quam ipsum incomprehensibilem affirmat: Dic nomen eius, si potes, inquit, aut filii eius [Prov. 30. a. 4]. Nec me latet apud contentiosos non fore satis ponderis in hoc testimonio¹: neque etiam eo valde nitor, nisi quod maligne eos cavillari ostendit qui Filium Dei negant esse Christum, nisi quatenus homo factus est². Adde quod uno ore et consensu vetustissimi quique scriptores hoc idem tam aperte testati sunt, ut non minus ridicula quam detestabilis sit eorum impudentia qui Irenaeum et Tertullianum obiicere nobis audent³, quorum uterque invisibilem fatetur fuisse Dei Filium, qui postea visibilis apparuit⁴.

7. Ils s’escarmouchent fort en alleguant ces passages pour maintenir leur erreur: c’est que Dieu n’a point espargné son propre Fils. Item, que Dieu a commandé à l’Ange, que ce qui seroit nay de la vierge fust nommé Fils du souverain (Rom. 8:32; Luc 1:32). Mais afin qu’ils ne s’enorgueillissent point en une objection si vaine, qu’ils considerent un peu avec moy avec quelle fermeté ils arguent. S’ils veulent conclurre qu’à cause que Jesus Christ estant conceu est nommé Fils de Dieu, qu’il a commencé. de l’estre depuis sa conception: il s’ensuyvra que la Parolle, qui est Dieu, aura eu commencement de son estre depuis qu’elle a esté manifestée en chair, veu que sainct Jean dit qu’il annonce de la Parolle, laquelle ses mains ont touchée (1 Jean 1:1). Davantage, s’ils veulent suyvre telle façon d’arguer, comment seront-ils contraints d’exposer ce dire du Prophete, Toy Bethlehem terre de Judée, qui es petite entre les capitaineries de Juda, de toy me naistra le gouverneur qui presidera sur mon peuple Israel: et son issue dés le commencement, dés les jours eternels (Mich. 5:2)? Or ce que Servet pense faire valoir contre nous s’esvanouit en l’air. Car j’ay desja testifié que nous ne favorisons point à Nestorius, lequel s’est forgé un double Christ; mais disons que Jesus Christ nous a fait avec soy fils de Dieu, en vertu de la conjonction fraternelle qu’il a avec nous, pource qu’eu la chair qu’il a prinse de nous, il est vrayement Fils unique de Dieu. Et sainct Augustin advertit prudemment,⁹⁴ que c’est un miroir notable de la grace singuliere de Dieu, de ce que Jesus Christ, entant qu’il est homme, est parvenu en tel honneur, lequel il ne pouvoit meriter. Jesus Christ donc a esté orné de ceste excellence selon la chair, mesme dés le ventre de sa mere, d’estre Fils de Dieu: mais cependant si ne faut-il pas en l’unité de sa personne imaginer un meslinge confus, lequel ravisse à la deité ce qui luy est propre. Au reste, il n’y a non plus d’absurdité que la Parolle eternelle de Dieu ait esté tousjours son Fils, et que depuis qu’elle a esté manifestée en chair, elle soit aussi appellée son Fils en div erse sorte et pour divers regard, qu’il y a en ce que Jesus Christ luy mesme, selon diverse raison est appellé maintenant Fils de Dieu, maintenant Fils d’homme. Il y a une autre calomnie de Servet, laquelle toutesfois ne presse nullement: c’est qu’en l’Escriture le nom de Fils n’est jamais attribué à la Parolle jusqu’à la venue du Redempteur, si ce n’est sous figure. Car à cela je respon, combien que la declaration en ait esté plus obscure sous la Loy, toutesfois puis que nous avons clairement prouvé qu’il ne seroit pas Dieu eternel, sinon d’autant qu’il est ceste Parolle engendrée eternellement du Pere, et mesme en la personne de Mediateur qu’il a prinse, que ce nom ne luy conviendroit pas sinon pource qu’il est Dieu manifesté en chair: item plus, que Dieu ne pouvoit estre nommé Pere du commencement, comme il a esté, s’il n’y eust eu dés lors une correspondance mutuelle au Fils unique, duquel provient tout parentage ou paternité au ciel et en la terre (Ephes. 3:14, 15): la conclusion est infallible, que sous la Loy et les Prophetes Jesus Christ n’a pas laissé d’estre Fils de Dieu, combien que ce nom ne fust pas tant commun ne solennel en l’Eglise. S’il falloit combattre seulement du mot, Salomon preschant la hautesse infinie de Dieu, dit que tant luy que son Fils est in comprehensible: car voicy ses parolles, Dy moy son nom si tu peux, ou le nom de son Fils (Prov. 30:4). Je say bien que ce tesmoignage ne sera point estimé de grand poids envers les opiniastres: et aussi je ne m’y appuye pas du tout, sinon d’autant qu’il sert à monstrer que ceux qui nient que Jesus Christ ait esté Fils de Dieu, que depuis avoir vestu nostre chair, ne font que caviller malicieusement. Il est aussi à noter que les plus anciens Docteurs ont tousjours d’un mesme accord et d’une mesme bouche ainsi enseigné: tellement que c’est une impudence aussi detestable que ridicule, en ce que les heretiques modernes font bouclier d’Irenée et Tertullien: veu que tous les deux confessent que Jesus Christ, qui est finalement apparu visible, estoit auparavant Fils invisible de Dieu.

7. They clamorously urge in support of their error that God is said “not to have spared his own Son,”¹¹⁹⁸ and that the angel directed that the very same who was to be born of the Virgin, should be called “the Son of the Highest.”¹¹⁹⁹ But to prevent their glorying in so futile an objection, let them accompany us in a brief examination of the validity of their reasoning. For if it be rightly concluded, that he began to be the Son of God at his conception, because he that is 443 conceived is called his Son, it will follow that he began to be the Word at his manifestation in the flesh, because John tells us that “he declares that, which his hands have handled, of the Word of life.”¹²⁰⁰ So when they read the following address of the prophet, “Thou, Bethlehem Ephratah, though thou be little among the thousands of Judah, yet out of thee shall he come forth unto me that is to be Ruler in Israel, whose goings forth have been from of old, from everlasting, or from the days of eternity,”¹²⁰¹ what interpretation will they be obliged to adopt, if they determine to pursue such a mode of argumentation? For I have declared that we by no means coincide with Nestorius, who imagined two Christs. According to our doctrine, Christ has made us the sons of God, together with himself, by the privilege of a fraternal union, because he is, in our nature which he assumed, the only begotten Son of God. And Augustine judiciously apprizes us, “that it is an illustrious mirror of the wonderful and singular grace of God, that Jesus Christ, considered as man, obtained honour which he could not merit.” From his very birth, therefore, was Christ adorned, even in his human nature, with the dignity of being the Son of God. Yet in the unity of person we must not imagine such a confusion, as to destroy that which is peculiar to Deity. For it is no more unreasonable, that the eternal Word of God and the man Christ Jesus, the two natures being united into one person, should be called the Son of God in different senses, than that he should be styled, in various respects, sometimes the Son of God, sometimes the Son of man. Nor are we any more embarrassed with the other cavil of Servetus, that before Christ appeared in the flesh, he is no where called the Son of God, but in a figurative sense. For though the description of him then was rather obscure, yet since it has now been clearly proved, that he was the eternal God no otherwise than as he was the Word begotten of the eternal Father, and that this name is applicable to him in the character of Mediator which he has assumed, only because he is God manifested in the flesh; and that God the Father would not have been thus denominated from the beginning, unless there had even then been a mutual relation to the Son, who is the source of all kindred or paternity in heaven and in earth;¹²⁰² the inference is clear, that even under the law and the prophets he was the Son of God, before this name was commonly used in the Church. If the contention be merely about the word, Solomon, in speaking of the infinite sublimity of God, affirms his Son to be incomprehensible as well as himself: “What is his name,” says he, “and what is his Son's name, if thou canst tell?”¹²⁰³ I am aware that this testimony will not have 444 sufficient weight with contentious persons, nor indeed do I lay much stress on it, only that it fixes the charge of a malicious cavil on those who deny that Christ is the Son of God, any otherwise than because he has become man. It must also be remarked that all the most ancient writers have with one accord so unequivocally asserted the same doctrine, that it argues impudence equally ridiculous and detestable in those who dare to represent us as opposing Irenæus and Tertullian, who both acknowledge that Jesus Christ, who at length made a visible appearance, was always the invisible Son of God.

7. Other objections answered.

They indeed find a blustering defence of their heresy in its being said, that “God spared not his own Son,” and in the communication of the angel, that He who was to be born of the Virgin should be called the “Son of the Highest,” (Rom. 8:32; Luke 1:32). But before pluming themselves on this futile objection, let them for a little consider with us what weight there is in their argument. If it is legitimately concluded, that at conception he began to be the Son of God, because he who has been conceived is called a Son, it will follow, that he began to be the Word after his manifestation in the flesh, because John declares, that the Word of life of which he spoke was that which “our hands have handled,” (1 John 1:1). In like manner we read in the prophet, “Thou, Bethlehem Ephratah, though thou be little among the thousands of Israel, yet out of thee shall he come forth that is to be a ruler in Israel; whose goings forth have been from of old, from everlasting,” (Mic. 5:2). How will they be forced to interpret if they will follow such a method of arguing? 422I have declared that we by no means assent to Nestorius, who imagined a twofold Christ, when we maintain that Christ, by means of brotherly union, made us sons of God with himself, because in the flesh, which he took from us, he is the only-begotten Son of God. And Augustine wisely reminds us,¹ that he is a bright mirror of the wonderful and singular grace of God, because as man he obtained honour which he could not merit. With this distinction, therefore, according to the flesh, was Christ honoured even from the womb—viz. to be the Son of God. Still, in the unity of person we are not to imagine any intermixture which takes away from the Godhead what is peculiar to it. Nor is it more absurd that the eternal Word of God and Christ, uniting the two natures in one person,should in different ways be called the Son of God, than that he should in various respects be called at one time the Son of God, at another the Son of Man. Nor are we more embarrassed by another cavil of Servetus—viz. that Christ, before he appeared in the flesh, is nowhere called the Son of God, except under a figure. For though the description of him was then more obscure, yet it has already been clearly proved, that he was not otherwise the eternal God, than as he was the Word begotten of the eternal Father. Nor is the name applicable to the office of Mediator which he undertook, except in that he was God manifest in the flesh. Nor would God have thus from the beginning been called a Father, had there not been even then a mutual relation to the Son, “of whom the whole family in heaven and earth is named,” (Eph. 3:15). Hence it is easy to infer, that under the Law and the Prophets he was the Son of God before this name was celebrated in the Church. But if we are to dispute about the word merely, Solomon, speaking of the incomprehensibility of God, affirms that his Son is like himself, incomprehensible: “What is his name, and what is his Son’s name, if thou canst tell?” (Prov. 30:4). I am well aware that with the contentious this passage will not have sufficient weight; nor do I found much upon it, except as showing the malignant cavils of those who affirm that Christ is the Son of God only in so far as he became man. We may add, that all the most ancient writers, with one mouth and consent, testified the same thing so plainly, that the effrontery is no less ridiculous than detestable, which dares to oppose us with Irenaeus and Tertullian, both of whom acknowledge that He who was afterwards visibly manifested was the invisible Son of God.²

7. Met veel rumoer voeren zij als verdediging van hun dwaling aan, dat er gezegd wordt, dat God zijn eigen Zoon niet gespaard heeft, en dat de engel bevolen heeft, dat Hij, die uit de maagd geboren zou worden, een Zoon des Allerhoogsten genaamd zou worden (Luc. 1:32) Maar (opdat ze niet op een zo onbeduidende tegenwerping trots mogen zijn) laat hen een weinig met ons overwegen, hoe groot de kracht is van hun redenering. Want indien men terecht besluit, dat Hij van de ontvangenis af begonnen is Gods Zoon te zijn, omdat Hij, die ontvangen is, een Zoon genoemd wordt, dan zal daaruit volgen, dat Hij begonnen is het Woord te zijn, toen Hij geopenbaard werd in het vlees, omdat Johannes (Joh. 1 Joh. 1:1) zegt, dat hij verkondigt het Woord des levens, hetwelk zijn handen getast hebben. Evenzo, hoe zullen ze, wanneer ze een dergelijke manier van bewijsvoering willen volgen, gedwongen worden uit te leggen, wat bij de profeet (Micha 5:1) gelezen wordt: "En gij, Bethlehem, land van Juda, zijt klein onder de duizenden van Juda; uit u zal Mij voortkomen dit een Heerser zal zijn over mijn volk Israël, en wiens uitgangen zijn van ouds, van de dagen der eeuwigheid"? Want ik heb betuigd, dat wij allerminst Nestorius steunen, die een dubbele Christus verzonnen heeft: aangezien volgens onze leer Christus door het recht der broederlijke verbintenis ons met zich tot kinderen Gods gemaakt heeft, omdat Hij zelf in het vlees, dat Hij van ons aan genomen heeft, de eniggeboren Zoon Gods is. En Augustinus geeft blijk van inzicht door er op te wijzen¹, dat het een heerlijke spiegel is van Gods wonderbare en bijzondere genade, dat Christus, voorzover Hij mens is, een eer verkregen heeft, die Hij niet kon verdienen. Met deze uitnemendheid dus was Christus ook naar het vlees van de moederschoot af toegerust, dat Hij een Zoon van God was. En toch moet men in de eenheid van zijn persoon geen vermenging verzinnen, die aan de Godheid zou ontnemen wat Haar eigen is. En het is niet ongerijmder, dat het eeuwige Woord Gods en Christus, na vereniging van de beide naturen tot één persoon, op verschillende manieren Gods Zoon genoemd wordt, dan dat Hij, van verschillende kanten bezien, nu eens Gods Zoon, dan weer Zoon des mensen genoemd wordt. Evenzo min bezwaart ons ook de andere lastering van Servet, dat Christus, voordat Hij in het vlees verschenen is, nergens Gods Zoon genoemd wordt anders dan onder een figuur; want ook al was de wijze, waarop Hij toen beschreven werd, enigszins duister, zo ligt het toch voor de hand, daar reeds duidelijk bewezen is, dat Hij niet om een andere reden eeuwig God geweest is dan omdat Hij het Woord was, door de eeuwige Vader gegenereerd, en dat om geen andere reden deze naam past op de persoon van de Middelaar, die Hij aangenomen heeft, dan omdat Hij God is, geopenbaard in het vlees, en dat God de Vader niet zo genoemd zou zijn van den beginne af, indien er niet reeds toen een wederkerige betrekking geweest was tot de Zoon, met het oog op wie alle verwantschap of vaderschap gerekend wordt in de hemel en op de aarde: zo ligt het, zeg ik, voor de hand daaruit op te maken, dat ook onder de wet en de profeten Gods Zoon geweest is, voordat deze naam in de kerk algemeen verbreid was. Indien er alleen over het woord gestreden wordt, dan wijs ik er op, dat Salomo, sprekend over de oneindige hoogheid Gods, verzekert, dat zowel zijn Zoon als Hij zelf onbegrijpelijk is (Spr. 30:4) "Zeg zijn naam, indien ge kunt," zo zegt hij "of de naam zijns Zoons". En het ontgaat mij niet, dat dit getuigenis bij twistgierige lieden niet genoeg gewicht in de schaal zal leggen; en ik steun er dan ook niet bijzonder op; maar het toont toch aan, dat zij kwaadaardig lasteren, die loochenen, dat Christus Gods Zoon is, behalve in zoverre als Hij mens geworden is. Daar komt bij, dat juist de oude schrijvers met één mond eenparig ditzelfde zo duidelijk getuigd hebben, dat even belachelijk als verfoeilijk de onbeschaamdheid is van hen, die ons Ireneus en Tertullianus voor de voeten durven werpen, die beiden bekennen, dat Gods Zoon onzienlijk geweest is, die later zichtbaar verschenen is.

7. Unhaltbare Gegenbeweise Servets

Aber unsere Gegner versuchen doch mit großem Geschrei, ihren Irrtum zu verteidigen. Sie weisen nämlich zunächst auf den Satz hin, Gott habe „seines eigenen Sohnes nicht verschonet ...“ (Röm. 8,32). Auch verweisen sie darauf, daß der Engel die Weisung gegeben habe, den vom Weibe Geborenen „Sohn des Höchsten“ zu nennen. Aber damit sie nun über solch haltlosem Einwurf nicht in Hochmut geraten, wollen wir doch ein wenig miteinander überlegen, was denn nun diese Schlußfolgerung taugt. Besteht der Satz zu Recht, daß der Sohn Gottes erst mit der Empfängnis seinen Anfang genommen habe, weil ja der, der empfangen war, „Sohn“ genannt wurde — so ergibt sich weiter: er ist auch erst Wort gewesen, seitdem er im Fleische offenbart ist — wie ja auch Johannes von dem „Wort des Lebens“ redet, das seine „Hände betastet“ haben! (1. Joh. 1,1). Ich erinnere nun aber an das Wort des Propheten: „Und du Bethlehem im Lande Juda, die du klein bist unter den Tausenden in Juda, aus dir soll mir kommen der Herzog, der über mein Volk Israel Herr sei, welches Ausgang von Anfang und von Ewigkeit her gewesen ist!“ (Micha 5,1). Was wollen sie nun zur Auslegung dieser Stelle sagen, 305 wenn sie bei ihrer obigen Beweisführung bleiben wollen? Ich habe bereits deutlich ausgesprochen, daß wir unsererseits nicht daran denken, dem Nestorius zuzustimmen, der sich einen zwiefachen Christus ersonnen hat. Denn wir lehren, daß uns Christus durch brüderliche Vereinigung mit sich zusammen zu Kindern Gottes macht, weil er ja im Fleische, das er von uns Menschen nahm, doch Gottes eingeborener Sohn war. Deshalb nennt es auch Augustin sehr richtig einen herrlichen Erweis der besonderen Gnade Gottes, daß Christus als Mensch eine Ehre empfangen hat, die er sich eben als Mensch nicht verdienen konnte. Denn Christus wurde bereits seit Mutterleibe auch dem Menschen nach mit der herrlichen Würde geziert, der Sohn Gottes zu sein. Aber trotzdem bedeutet diese Einheit der Person nicht etwa eine Vermischung, die der Gottheit Christi ihr Eigensein entrisse! Denn daß das ewige Wort Gottes einerseits und Christus, nachdem in ihm die beiden Naturen zu einer Person geeint sind, anderseits den Titel „Gottes Sohn“ in verschiedener Beziehung tragen — das ist ebensowenig sinnwidrig wie die Tatsache, daß er bald Gottes, bald des Menschen Sohn heißt, je nach der gerade obwaltenden Beziehung!

Servet bringt noch eine andere Schmähung vor, die uns aber ebenso wenig ausmacht: er sagt, Christus hieße vor seiner Erscheinung im Fleische niemals „Sohn Gottes“, außer in bildlicher Rede. Gewiß, unter dem Gesetz gab es nur dunkle Andeutungen von ihm; aber wir haben ja bereits gezeigt: er war nur deshalb ewiger Gott, weil er das vom ewigen Vater gezeugte Wort war, und dieser Name (Sohn Gottes, ewiger Gott) kommt der Person des Mittlers, die er annahm, nur zu, weil er Gott ist, im Fleische geoffenbart; auch würde Gott nicht von Anbeginn her der Vater heißen, wenn da nicht die gegenseitige Beziehung zu dem Sohn wäre, von dem alle Verwandtschaft und Vaterschaft herkommt im Himmel und auf Erden (Eph. 3,15). Daraus ergibt sich nun sofort, daß er auch schon unter dem Gesetz und den Propheten, als der Name „Gottes Sohn“ in der Gemeinde noch nicht allbekannt war, der Sohn Gottes gewesen ist. Geht der Streit aber einzig um den Namen „Gottes Sohn“, so möchte ich doch auch auf Salomo verweisen: er redet von der unermeßlichen Hoheit Gottes und behauptet dann, der Sohn Gottes sei ebenso unbegreiflich wie Gott selber: „Nenne mir seinen Namen, wenn du kannst, oder nenne mir den Namen seines Sohnes...“ (Spr. 30,4; nicht Luthertext). Ich weiß wohl, daß streitsüchtige Leute dieses Schriftzeugnis nicht ausreichend finden werden; ich will mich auch selbst nicht besonders darauf stützen; aber eins zeigt es doch zur Genüge: die Leute, welche Christus nur insofern für den Sohn Gottes halten wollen, als er Mensch geworden ist, sind boshafte Lästermäuler! Auch haben ja selbst die ältesten kirchlichen Schriftsteller die von uns vertretene Lehre einstimmig völlig klar ausgesprochen; und deshalb ist es lächerlich und unverschämt zugleich, wenn man mir den Irenäus oder den Tertullian entgegenzuhalten wagt, die doch beide klar bezeugen, der, welcher hernach sichtbar im Fleische erschien, sei schon zuvor unsichtbar der Sohn Gottes gewesen.

7. ‘n Weerlegging van die Antitrinitariërs se beroep op Rom. 8:32 en Luk. 1:32, waarvolgens hulle 'n tweevoudige Christus versin

Hulle dring wel rumoerig daarop aan dat hulle dwaling daardeur verdedig word dat gesê word dat God sy eie Seun nie gespaar het nie⁷² en dat die engel beveel het dat Hy wat uit ’n maagd gebore is, die Seun van die Allerhoogste genoem moes word.⁷³ Maar om te verhoed dat hulle oor so ’n leë beswaar hooghartig sou wees, moet hulle ’n bietjie saam met ons oorweeg hoe sterk hulle redenasie is.⁷⁴ Want as ons met reg tot die slotsom geraak dat Hy van sy ontvangenis af begin het om die Seun van God te wees, omdat Hy wat ontvang is, ’n Seun genoem word, sal daaruit volg dat Hy vanaf sy openbaring in die vlees begin het om die Woord te wees. Johannes leer immers dat hy die Woord van die lewe verkondig wat sy hande getas het.⁷⁵ Ons lees iets dergeliks by die profeet: “Jy, Betlehem, land van Juda, jy is klein onder die duisende van Juda, uit jou sal daar ’n leier vir My gebore word om oor my volk Israel te heers, en sy uitgange is van die begin af en van ewigheid af”.⁷⁶ As hulle dan so ’n metode van redenering wil volg, hoe sal hulle dan gedwing word om dit uit te lê? Want ek het alreeds getuig dat ons glad nie met Nestorius saamstem wanneer hy ’n tweevoudige Christus versin nie, omdat Christus volgens ons leer ons kragtens broederlike verbondenheid saam met Hom kinders van God gemaak het. Want in die vlees wat Hy van ons aangeneem het, is Hy self die eniggebore Seun van God.

Augustinus leer verstandig dat dit ’n voortreflike spieël van die wonderlike en sonderlinge genade van God is dat Christus in soverre Hy mens is, ’n eer gekry het wat Hy nie kon verdien nie.⁷⁷ Christus was dus van die moederskoot af ook na die vlees met hierdie uitnemendheid versier om die Seun van God te wees. En tog moet ons in die eenheid van sy Persoon nie ’n vermenging versin om iets wat aan sy Godheid eie is, daaruit weg te neem nie.⁷⁸ Dit is ook nie minder ongerymd dat die ewige 645  Woord van God en Christus, wanneer dié twee nature in een Persoon verenig is, op verskillende maniere die Seun van God genoem word as dat Hy in verskillende opsigte nou die Seun van God en dan weer die Seun van die mens genoem word nie.

Teen ’n ander vorm van Servet se laster het ons ewe veel beswaar. Hy sê dat, voordat Christus in die vlees verskyn het, Hy nêrens die Seun van God genoem word nie behalwe onder ’n gedaante.⁷⁹ Hy was trouens toe nog nie so duidelik beskryf nie. Ons het tog immers alreeds duidelik bewys dat Hy slegs ewige God was omdat Hy deur die ewige Vader as die Woord gegenereer was en dat hierdie term, naamlik Seun van God, slegs by sy Persoon as Middelaar pas wat Hy op Hom geneem het omdat Hy as God in die vlees geopenbaar is, en dat God die Vader ook nie van40 die begin af so genoem sou gewees het as Hy nie toe al ’n wedersydse verhouding met die Seun gehad het deur wie elke geslag en vaderskap in die hemel en op die aarde gereken word nie.⁸⁰ Daarom is dit voor die hand liggend om hieruit af te lei dat Hy ook onder die wet en die profete die Seun van God was voordat hierdie naam algemeen in die kerk bekend was. As die geskil dan slegs om die woord Seun alleen gaan, verklaar Salomo dat sy Seun sowel as Hyself onbegryplik is wanneer hy oor die oneindige hoogheid van God praat. Hy sê: “Noem sy Naam of die Naam van sy Seun - as jy kan”.⁸¹ Ek weet dat hierdie getuienis vir twisgierige mense nie genoeg gewig sal dra nie,⁸² en ek steun ook nie baie sterk daarop nie, behalwe dat dit toon dat die mense kwaadwillig redeneer wat beweer dat Christus nie die Seun van God is nie, behalwe in soverre as wat Hy mens geword het. Hierby kom die feit dat al die oudste skrywers uit een mond en eendragtig getuig het dat dit so is, sodat die onbeskaamdheid van die mense wat waag om Irenaeus en Tertullianus teen ons in te bring, terwyl hulle albei erken dat die Seun van God onsienlik was maar later sienlik verskyn het,⁸³ nie minder belaglik as verfoeilik is nie.

7. Чтобы как-то обосновать своё заблуждение, они «выстреливают» такие места из Писания: что Бог не пощадил своего Сына (Рим 8:32) и что Он повелел Ангелу назвать Родившегося от Девы Сыном Всевышнего (Лк 1:32). Но чтобы им не кичиться этим зыбким аргументом, пусть они вместе со мной немного поразмыслят над тем, насколько обоснованно их возражение. Если эти люди полагают, что Иисус Христос стал Сыном Божьим после и по причине того, что был поименован Им при зачатии, то из этого следует, что Слово, которое есть Бог, получило бытие после своего воплощения, поскольку св. Иоанн говорит, что возвещает Слово, которое осязали его руки (1 Ин 1:1). Кроме того, если они желают, придерживаться своего способа аргументации, то как они истолкуют такие слова пророка: «И ты, Вифлеем - Ефрафа, мал ли ты между тысячами Иудиными? из тебя произойдёт Мне Тот, Который должен быть Владыкою в Израиле и Которого происхождение из начала, от дней вечных»? (Мих 5:2)

Итак, всё, что Сервет пытается нам противопоставить, рассеивается, как дым. Ведь я уже доказал, что мы не склоняемся на сторону Нестория, который измыслил «двойного Христа». Мы говорим, что Иисус Христос явил нам Собою Сына Божьего в силу братского единения с нами, ибо во плоти, которую Он принял от нас, Он подлинно есть единственный Сын Божий.

Св. Августин проницательно указывает, что это замечательное отражение исключительной Божьей милости - то, что Иисус Христос в качестве человека достиг такой чести, которую Он не мог заслужить (Августин. О граде Божием, X, 29, 1 (MPL, XLI, 308)). Следовательно, Иисус Христос был украшен этим превосходством по плоти - быть Сыном Божьим - ещё во чреве матери. Тем не менее в единстве его личности нельзя воображать себе некое смешение, которое похитило бы у Христа присущую Ему божественность. Впрочем, нет ничего абсурднее утверждения, что вечное Слово Божье, которое всегда было Сыном Бога, стало после воплощения именоваться Сыном по-другому и в другом смысле, ибо сам Иисус Христос по разным причинам называет Себя то Сыном Божьим, то Сыном человеческим .

У Сервета есть ещё одна ложь, которая, однако, ничуть не ослабляет наших аргументов. Он утверждает, что в Писании слово «Сын» никогда не прилагается к Слову до пришествия Искупителя, разве только как образ. На это я отвечаю, что во времена Закона подобное именование действительно было затемнено. Однако мы имеем чёткие доказательства, что Сын не был бы вечным Богом, если бы не был предвечно рождённым от Отца Словом, особенно в воспринятой Им личности Посредника. Но имя Сына не вполне подходило Ему, пока Он не стал Богом, явившимся во плоти. Более того, Бог не мог бы именоваться Отцом с самого начала, каковым Он является, если бы Его отцовство не реализовалось от начала в единородном Сыне. Но именно от Бога происходит всякое родство и отцовство на небесах и на земле (Эф 3:15). Неизбежен вывод, что и в Законе и в Пророках Иисус Христос не переставал быть Сыном Божьим, хотя это имя не было общепринятым и не прославлялось в Церкви. Но если приходится спорить о самом слове, то Соломон, проповедуя о бесконечной высоте Бога, говорит, что нельзя познать ни Его, ни его Сына. Вот эти слова: «Как имя ему? и какое имя сыну его? знаешь ли?» (Прит 30:4). Я понимаю, что упрямцы не придадут этому свидетельству большого значения. И поэтому я пользуюсь им только для того, чтобы показать, что люди, отрицающие богосыновство Иисуса Христа до воплощения, занимаются лукавым пустословием.

Необходимо также заметить, что самые древние учители в полном согласии и едиными устами учили тому же. И оттого ещё более смешными и презренными кажутся попытки нынешних еретиков заставить замолчать Иринея и Тертуллиана: оба они исповедуют, что Иисус Христос, явившийся во плоти, был прежде невидимым Сыном Божьим (Ириней. Против ересей, III, XVI, 6 (MPG, VII, 965); Тертуллиан. Против Праксея, XV (MPL, II, 106 p.)).

8. Etsi autem horrenda portenta cumulavit Servetus, quibus forte alii non subscriberent: || quicunque tamen Filium Dei non agnoscunt nisi in carne^a, || si propius instes, ab illis id concedi animadvertes^b, non alia ratione nisi^c quia conceptus est in utero Virginis ex Spiritu sancto^d: qualiter olim nugati sunt Manichaei^e, hominem ex traduce Dei animam habere⁵: quia legebant Deum inspirasse Adae^f vitae spiraculum^g [Gen. 2. a. 7].^h || Namⁱ ita mordicus arripiunt Filii nomen, ut nullum inter naturas discrimen relinquant: sed confuse blaterent Christum hominem esse Dei Filium, quia secundum humanam 470 naturam ex Deo genitus est¹. Sic aeterna Sapientiae genitura, quam praedicat Solomo^a [Eccl. 24. b. 14]², aboletur, et nulla habetur deitatis ratio in Mediatore: vel in hominis locum spectrum supponitur. Crassiores Serveti praestigias, quibus se et quosdam fascinavit (ut hoc exemplo admoniti pii lectores se in sobrietate et modestia contineant) refellere utile quidem esset: tamen supervacuum fore duco, quia id peculiari libro a me factum est³. Huc summa redit, Filium Dei ab initio fuisse ideam^b, et iam tunc praeordinatum fuisse hominem qui esset essentialis Dei imago⁴. Nec alium Dei Sermonem agnoscit nisi in externo splendore^{c 5}. Hanc fuisse genituram interpretatur, quod Filii generandi ab initio^d genita fuit in Deo voluntas, quae etiam actu se extendit in ipsam creaturam^{e 6}. Spiritum interea miscet cum ipso Sermone, quia Deus invisibile verbum et Spiritum dispensaverit in carnem et animam⁷. Denique figuratio Christi locum geniturae apud eum obtinet^{f 8}: sed qui tunc per speciem umbratilis fuit Filius⁹, ^g eum tandem esse genitum dicit per Sermonem¹⁰, cui seminis partes attribuit¹¹. Unde sequetur, porcos et canes non minus esse Dei filios, quia ex originali semine verbi Dei creati sunt. Etsi autem ex tribus increatis elementis Christum conflat, ut sit genitus ex essentia Dei¹²: sic tamen primogenitum esse fingit inter creaturas, ut eadem sit essentialis divinitas lapidibus secundum suum gradum¹³. Ne vero Christum videatur sua deitate exuere, asserit carnem eius Deo esse ὁμοούσιον¹⁴, et Sermonem fuisse 471 hominem factum, carnis in Deum conversione^{a 1}. Ita dum Christum apprehendere non potest Filium Dei, nisi eius caro ex Dei essentia prodierit, et in deitatem fuerit conversa, aeternam Sermonis hypostasin^b redigit in nihilum, et filium Davidis, qui promissus fuit redemptor, nobis eripit. Saepius quidem hoc repetit, genitum fuisse Filium a Deo, scientia² et praedestinatione³: tandem vero hominem factum ex materia illa quae initio apud Deum fulgebat in tribus elementis⁴, quae deinde apparuit in prima luce mundi, in nube et columna ignis⁵. Porro quam turpiter secum ipse subinde pugnet nimis prolixum esset referre. Ex hoc compendio colligent sani lectores, versutis ambagibus impuri canis spem salutis prorsus fuisse extinctam. Nam si caro esset ipsa divinitas, desineret esse eius templum. Iam nec redemptor nobis esse potest nisi qui ex Abrahae Davidisque semine progenitus, vere secundum carnem homo factus sit^c. Ac perperam in verbis Iohannis insistit, Sermonem fuisse factum carnem⁶: quia sicut Nestorii errori occurrunt, ita impium hoc commentum, cuius author fuit Eutyches, minime adiuvant^d, quum Evangelistae non aliud fuerit propositum quam personae unitatem asserere in duabus naturis.

8. Or combien que Servet ait amassé beaucoup d’horribles blasphemes, lesquels possible aucuns de ses disciples n’advoueroyent point: toutesfois quiconque ne recognoit point Jesus Christ Fils de Dieu sinon en chair, si on le presse il descouvrira son impieté: assavoir, que Jesus Christ ne luy est Fils de Dieu pour autre raison, que d’autant qu’il a esté conceu du sainct Esprit; comme les Manichéens ont jadis babillé, que l’ame d’Adam estoit un surgeon de l’essence de Dieu, parce qu’il est escrit, que Dieu luy a inspiré ame vivante (Gen. 2:7). Car ces brouillons s’attachent tellement au nom de Fils, qu’ils ne laissent nulle difference entre les deux natures: mais gergonnent confusement que Jesus Christ en son humanité est Fils de Dieu, pource que selon icelle il est engendré de Dieu (Prov. 8:24). Et ainsi la generation eternelle dont il est parlé ailleurs sera abolie: et quand on parlera du Mediateur, la nature divine ne viendra point en conte, ou bien on supposera un fantosme au lieu de Jesus Christ homme. De refuter icy tant de lourdes et enormes illusions, dont Servet s’est enyvré avec plusieurs autres, il seroit utile, afin d’advertir les lecteurs par tel exemple de se contenir en sobrieté et modestie: mais il me semble estre superflu, pource que je m’en suis acquité en un livre à part. Le sommaire revient là, que le Fils de Dieu a esté du commencement une idée ou figure, et que dés lors il a esté predestiné à estre homme, lequel aussi devoit estre l’image essentielle de Dieu. Au lieu de la Parolle qui a tousjours esté vray Dieu selon sainct Jean, ce miserable ne recognoit qu’une splendeur visible. Et voyla comme il interprete la generation de Jesus Christ: c’est qu’il y a eu une volonté engendrée en Dieu d’avoir un Fils, laquelle est venue en effect quand il a esté formé. Cependant il mesle et confond l’Esprit avec la Parolle. Car il dit que Dieu a dispensé la Parolle invisible et l’Esprit sur la chair et l’ame. Bref, il met au lieu de generation telles figures que bon luy a semblé d’imaginer. Et là dessus il conclud qu’il y a eu un Fils en ombrage, lequel a esté engendré par la Parolle: à laquelle il attribue l’office de semence. Or qui espluchera de pres ses fantasies, il s’ensuyvra que les pourceaux et les chiens sont aussi bien fils de Dieu: d’autant qu’ils sont creez de la semence originelle de sa Parolle. Et combien que ce brouillon compose Jesus Christ de trois elemens non creez, pour dire qu’il est engendré de l’essence de Dieu, toutesfois il le constitue tellement premier nay entre les creatures, qu’il y a une mesme divinité essentielle aux pierres selon leur degré. Or afin qu’il ne semble qu’il veuille despouiller Jesus Christ de sa divinité, il dit que sa chair est de la propre essence de Dieu, et que la Parolle a esté faite chair, d’autant que la chair a esté convertie en l’essence de Dieu. Ainsi, ne pouvant comprendre Jesus Christ estre Fils de Dieu, sinon que sa chair soit venue d’essence divine, et qu’elle soit derechef convertie en deité: il met à neant la seconde personne qui est en Dieu: et nous ravit le Fils de David, lequel a esté promis redempteur. Car il reitere souvent ceste sentence: que le Fils de Dieu a esté engendré en prescience ou predestination, et que finalement Il a esté forgé homme de la matiere laquelle reluisoit en Dieu eu trois elemens, et laquelle finalement est apparue en la premiere clarté du monde, en la nuée et colomne de feu. Il seroit trop long à raconter combien il se contredit vilainement à chacun coup: mais tous lecteurs Chrestiens pourront juger de cest advertissement, que ce chien mastin avoit proposé d’esteindre toute esperance de salut par ses illusions. Car si la chair estoit la divinité mesme, elle ne seroit plus temple d’icelle: et aussi nous ne pouvons avoir redempteur, sinon qu’il soit engendré vrayement selon la chair, pour estre vray homme. Servet fait perversement faisant bouclier des mots de sainct Jean, que la Parolle a esté faite chair. Car comme l’erreur de Nestorius est là reprouvé, aussi d’autre part l’heresie d’Eutyches laquelle Servet a renouvellée n’y a ne support ne couleur: veu que sainct Jean n’a eu autre intention, que d’establir une seule unité de personnes en deux natures.

8. But although Servetus has accumulated many horrible and monstrous notions, to which some of his brethren, perhaps, would refuse to subscribe, yet, whoever they are that acknowledge not Christ to be the Son of God, except in the human nature, if we press them closely, we shall find that this title is admitted by them on no other ground than because he was conceived of the Holy Spirit in the womb of the Virgin; as the Manichæans formerly pretended that man received his soul by emanation from God, because it is said that God breathed into Adam the breath of life.¹²⁰⁴ For they lay such stress on the name of Son, that they leave no difference between the two natures, but tell us, in a confused manner, that Christ is the Son of God, considered as man, because his human nature was begotten by God. Thus the eternal generation of Wisdom, of which Solomon speaks,¹²⁰⁵ is destroyed, and no notice is taken of the Deity in the Mediator, or a phantom is substituted instead of his humanity. It might indeed be useful to refute the grosser fallacies of Servetus, with which he has fascinated himself and others, that the pious reader, admonished by this example, may preserve himself within the bounds of sobriety and modesty; yet I conceive this will be unnecessary here, as I have already done it in a separate treatise. The substance of them all is, that the Son of God was from the beginning an ideal existence, and that even then he was predestinated to be a man who was to be the essential image of God. Nor does he acknowledge any other word of God than what consists in an external splendour. His generation he explains thus: that there existed in God from the beginning a will to beget a Son, which was carried into effect by his actual formation. He likewise confounds the Spirit with the Word, by asserting that God distributed the invisible Word and Spirit into body and soul. In short, he puts the prefiguration of Christ in the place of his generation; and affirms that he who was then in external appearance a shadowy Son, was at length begotten by the Word, to which he attributes the properties of seed. Whence it will follow, that the meanest 445 animals are equally the children of God, because they were created of the original seed of the Word of God. For though he compounds Christ of three uncreated elements, to countenance the assertion that he is begotten of the essence of God, yet he pretends him to have been the first-born among creatures in such a sense, that even inanimate substances, according to their rank, possess the same essential Divinity. And that he may not seem to despoil Christ of his Deity, he asserts that his flesh is coëssential with God, and that the Word was made flesh by a conversion of the humanity into Deity. Thus, while he cannot conceive Christ to be the Son of God, unless his flesh proceeded from the essence of God, and were reconverted into Deity, he annihilates the eternal hypostasis of the Word, and deprives us of the Son of David, the promised Redeemer. He frequently indeed repeats this, that the Son was begotten of God by knowledge and predestination, but that at length he was made man of those materials, which in the beginning appeared with God in the three elements, and which afterwards appeared in the first light of the world, in the cloud, and in the pillar of fire. Now, how shamefully he contradicts himself, it would be too tedious to relate. From this summary the judicious reader will conclude, that by the subtle fallacies of this heretic, the hope of salvation is completely extinguished. For if the body were the Deity itself, it would no longer be the temple of it. Now, we can have no Redeemer, except him who became man, by being really begotten of the seed of Abraham and David according to the flesh. Servetus makes a very improper use of the language of John, that “the word was made flesh;” for while it opposes the terror of Nestorius, it is as far from affording the least countenance to this impious notion, which originated with Eutyches. The sole design of the evangelist was, to assert the union of the two natures in one person.

8. Conclusion of the former objections. Other pestilential heresies of Servetus.

But although Servetus heaped together a number of horrid dogmas, to which, perhaps, others would not subscribe, you will find, that all who refuse to acknowledge the Son of God except in the flesh, are obliged, when urged more closely, to admit that he was a Son, 423for no other reason than because he was conceived in the womb of the Virgin by the Holy Spirit; just like the absurdity of the ancient Manichees, that the soul of man was derived by transfusion from God,from its being said, that he breathed into Adam’s nostrils the breath of life (Gen. 2:7). For they lay such stress on the name of Son that they leave no distinction between the natures, but babblingly maintain that the man Christ is the Son of God, because, according to his human nature, he was begotten of God. Thus, the eternal generation of Wisdom, celebrated by Solomon (Prov. 8:22, seq). is destroyed, and no kind of Godhead exists in the Mediator: or a phantom is substituted instead of a man. The grosser delusions of Servetus, by which he imposed upon himself and some others, it were useful to refute, that pious readers might be warned by the example, to confine themselves within the bounds of soberness and modesty: however, I deem it superfluous here, as I have already done it in a special treatise.¹ The whole comes to this, that the Son of God was from the beginning an idea, and was even then a preordained man, who was to be the essential image of God. nor does he acknowledge any other word of God except in external splendour. The generation he interprets to mean, that from the beginning a purpose of generating the Son was begotten in God, and that this purpose extended itself by act to creation. Meanwhile, he confounds the Spirit with the Word, saying that God arranged the invisible Word and Spirit into flesh and soul. In short, in his view the typifying of Christ occupies the place of generation; but he says, that he who was then in appearance a shadowy Son, was at length begotten by the Word, to which he attributes a generating power. From this it will follow, that dogs and swine are not less sons of God, because created of the original seed of the Divine Word. But although he compounds Christ of three untreated elements, that he may be begotten of the essence of God, he pretends that he is the first-born among the creatures, in such a sense that, according to their degree, stones have the same essential divinity. But lest he should seem to strip Christ of his Deity, he admits that his flesh is oJmoouvsion, of the same substance with God, and that the Word was made man, by the conversion of flesh into Deity. Thus, while he cannot comprehend that Christ was the Son of God, until his flesh came forth from the essence of God and was converted into Deity, he reduces the eternal personality (hypostasis) of the Word to nothing, and robs us of the Son of David, who was the promised Redeemer. It is true, he repeatedly declares that the Son was begotten of God by knowledge and predestination, but that he was at length made man out of that matter which, from the beginning, shone with God in the three elements, and afterwards appeared in the first light of the world, in 424the cloud and pillar of fire. How shamefully inconsistent with himself he ever and anon becomes, it were too tedious to relate. From this brief account sound readers will gather, that by the subtle ambiguities of this infatuated man, the hope of salvation was utterly extinguished. For if the flesh were the Godhead itself, it would cease to be its temple. Now, the only Redeemer we can have is He who being begotten of the seed of Abraham and David according to the flesh, truly became man. But he erroneously insists on the expression of John, “The Word was made flesh.” As these words refute the heresy of Nestorius, so they give no countenance to the impious fiction of which Eutyches was the inventor, since all that the Evangelist intended was to assert a unity of person in two natures.

8. Ofschoon nu Servet gruwelijke en monsterachtige opvattingen heeft opgestapeld, die anderen wellicht niet zouden onderschrijven, zult ge toch bemerken, wanneer ge er nader op aanhoudt, dat allen, die de Zoon Gods niet anders erkennen dan in het vlees, dit toestemmen om geen andere reden, dan omdat Hij in de schoot der maagd ontvangen is uit de Heilige Geest: gelijk de Manicheën oudtijds bazelden, dat de ziel van de mens een uitspruitsel is van God, omdat ze lazen (Gen. 2:7) dat God Adam de adem des levens ingeblazen heeft. Want ze grijpen de naam Zoon zo met hand en tand vast, dat ze geen onderscheid laten tussen de twee naturen, maar verward wauwelen, dat de mens Christus Gods Zoon is, omdat Hij naar zijn menselijke natuur uit God geboren is. Zo wordt de eeuwige generering der Wijsheid, van welke Salomo spreekt, te niet gedaan, en wordt er bij de Middelaar geen rekening gehouden met de Godheid, of er wordt een schim gesteld in de plaats van een mens. Het zou wel nuttig zijn de grofste goochelarijen van Servet, met welke hij zich en sommige anderen betoverd heeft, te weerleggen, opdat de vrome lezers, door dit voorbeeld gewaarschuwd, zich houden binnen de grenzen van matigheid en bescheidenheid; maar ik meen, dat dit overbodig zou zijn, omdat het in een afzonderlijk boek door mij gedaan is. Hierop komt de hoofdzaak neer, dat Gods Zoon van den beginne af een voorafbeelding geweest is, en reeds toen verordineerd was om een mens te worden, die het wezenlijke beeld Gods zou zijn. En hij erkent geen ander Woord Gods dan in uiterlijke schittering. Hij legt het zo uit, dat dit de generering geweest is, dat de wil om een Zoon te genereren van den beginne gegenereerd is in God, welke wil zich ook in werkelijkheid uitbreidt tot het maken van Christus tot mens. Intussen vermengt hij de Geest met het Woord zelf, omdat, volgens hem, God het onzienlijke Woord en de Geest heeft verdeeld over vlees en ziel. Eindelijk, de voorafbeelding van Christus beslaat bij hem de plaats van de generering; maar Hij, die toen naar de schijn een schaduwachtige Zoon was, die is eindelijk, naar hij zegt, geboren door het Woord, en aan het Woord kent hij de rol van het zaad toe. Daaruit zal volgen, dat zwijnen en honden evenzeer Gods zonen zijn, omdat ze uit het oorspronkelijke zaad van Gods woord zijn geschapen. Ofschoon hij nu een Christus saamsmeedt uit drie ongeschapen elementen, opdat Hij gegenereerd zou zijn uit het Wezen Gods, verzint hij, dat Hij toch de eerstgeborene is onder de schepselen op zulk een wijze, dat ook de stenen naar hun graad dezelfde wezenlijke Godheid bezitten. En om niet de schijn te hebben, dat hij Christus van zijn Godheid berooft, zegt hij, dat zijn vlees eenswezens is met God en dat het Woord vlees is geworden door verandering van het vlees in God. Terwijl hij zo niet kan begrijpen, dat Christus Gods Zoon is, indien zijn vlees niet uit Gods Wezen is voortgekomen en in Godheid veranderd is, maakt hij de eeuwige zelfstandigheid van het Woord te niet, en ontrooft ons de Zoon van David, die als Verlosser beloofd was. Meermalen herhaalt hij dit, dat de Zoon door God gegenereerd is, door wetenschap en voorverordinering; maar dat Hij eindelijk mens geworden is uit die stof, die in den beginne bij God schitterde in drie elementen, welke daarna verschenen is in het eerste licht der wereld, in de wolk en in de vuurkolom. Verder zou het al te lang duren om te vermelden, hoe schandelijk hij nu en dan met zichzelf in tweestrijd is. Uit deze korte vermelding van de inhoud zullen verstandige lezers opmaken, dat door de sluwe omwegen van deze onreine hond de hoop op de zaligheid geheel uitgedoofd is. Want indien het vlees zelf de Godheid was, zou het ophouden haar tempel te zijn. Verder kan ook niemand onze Verlosser zijn, dan Hij, die, uit het zaad van Abraham en David geboren, waarlijk naar het vlees mens geworden is. En ten onrechte houdt hij vast aan de woorden van Johannes, dat het Woord vlees geworden is; want evenals die woorden de dwaling van Nestorius weer leggen, zo steunen zij dit goddeloze verzinsel, waarvan Eutyches de uitvinder was, allerminst, daar de evangelist geen andere bedoeling gehad heeft dan te wijzen op de eenheid des persoons in twee naturen.

8. Zusammenfassende Darstellung und Ablehnung der Lehre Servets

Scheußliche Ungeheuerlichkeiten hat also Servet aufeinandergehäuft, und es werden vielleicht nicht alle seine Gesinnungsgenossen alles unterschreiben, was er sagt. Aber wenn man diese Leute, die den Sohn Gottes nur in dem Fleischgewordenen anerkennen wollen, zu genaueren Äußerungen zwingt, so werden sie auch gleich zugestehen, Christus sei der Sohn Gottes nur deshalb, weil er im Leibe der Jungfrau Maria von dem Heiligen Geiste empfangen worden ist. In dieser Weise haben in alter Zeit ja auch die Manichäer behauptet, der Mensch empfange seine Seele dadurch, daß Gott sie auf ihn übergehen ließe: weil sie nämlich lasen, Gott habe dem Adam „einen lebendigen Odem in seine Nase“ gegeben (Gen. 2,7). Den Namen „Sohn“ verstehen sie dann dermaßen genau, daß sie keinerlei Unterscheidung zwischen 306 den „Naturen“ mehr übriglassen, sondern wirr durcheinander kläffen, der Mensch Christus sei Gottes Sohn, weil er eben nach seiner menschlichen Natur aus Gott geboren sei. So wird denn die ewige Zeugung der Weisheit, von der Salomo redet (Jes. Sir. 24,14), abgelehnt, und die Gottheit des Mittlers wird unbeachtet gelassen — oder an die Stelle des Menschen tritt ein Gespenst!

Es wäre schon der Mühe wert, noch weitere tolle Wahnideen des Servet hier zu widerlegen, mit denen er sich und andere getäuscht hat — gerade dies Beispiel sollte dem frommen Leser eine Warnung sein, sich nicht von der Nüchternheit und Bescheidenheit in der Lehre abbringen zu lassen! Aber ich glaube, daß es doch hier überflüssig wäre, weil ich darüber ein besonderes Buch geschrieben habe. Die Lehre des Servet hat also zum Kernpunkt den Satz: der Sohn Gottes war im Anfang eine Idee, ein Gedanke; und er war schon damals dazu bestimmt, einst ein Mensch zu werden, der nun dem Wesen nach Gottes Ebenbild wäre. Als „Wort“ Gottes erkennt Servet also nur einen äußeren Schein an. Die Zeugung des Sohnes versteht Servet so: Gott habe seit Anbeginn den Willen gezeugt, den Sohn zu zeugen, und dieser Wille habe sich dann auch tatsächlich an der Kreatur selbst erwiesen. Auf diese Weise vermischt Servet Geist und Wort, weil Gott (nach seiner Meinung) das unsichtbare Wort und den Geist in Fleisch und Seele eingesenkt haben soll. So tritt bei ihm denn auch die bildhafte Vorstellung Christi an die Stelle der Zeugung; freilich ist dann nach seiner Meinung dieser Sohn, der dazumal bloß schattenhaft abgebildet war, endlich durch das Wort — das er als „Samen“ wirksam denkt! — gezeugt worden. Daraus folgt dann eigentlich: Schweine und Hunde sind auch Gottes Kinder, weil ja auch sie aus dem ursprünglichen Samen des Wortes Gottes geschaffen sein sollen! Denn er läßt Christus zwar aus drei ungeschaffenen Grundstoffen gebildet sein — was bei ihm soviel heißen will wie: aus Gottes Wesen gezeugt sein — aber Christus ist nur indem Sinne der Erstgeborene vor allen Kreaturen, daß auch etwa den Steinen eine gewisse wesentliche Gottheit eignet — nur eben nach ihrem eigenen Grad! Er will natürlich den Eindruck vermeiden, als streite er nun Christus seine Gottheit ab; deshalb behauptet er, Christi Fleisch sei mit Gott eines Wesens; oder er sagt auch, das Wort sei dadurch Mensch geworden, daß das Fleisch in Gott verwandelt worden sei! Er kann unter seinen Voraussetzungen Christus nur dann für den Sohn Gottes halten, wenn sein Fleisch aus Gottes Wesen herkommt und in göttliches Wesen verwandelt wird — auf diese Weise aber macht er eben die ewige Person des Wortes zunichte und entreißt uns den Davidssohn, der uns als Erlöser verheißen war. Das wiederholt er öfters: der Sohn sei zwar von Gott geboren, nämlich in Gottes Wissen und Erwählung — aber dann sei er endlich Mensch geworden aus jenem Stoff, der im Anfang bei Gott in den drei Elementen sichtbar gewesen, dann in jenem ersten, ursprünglichen Licht der Welt wie auch in der Wolken- und Feuersäule in Erscheinung getreten sei!

Es würde zu weit führen, wenn ich jetzt auch noch zeigen wollte, wie toll er sich zuweilen selbst widerspricht. Jedenfalls mag der Leser aus dieser zusammenfassenden Darstellung entnommen haben, wie über den zweideutigen Schlichen dieses unsauberen Menschen jede Heilshoffnung zugrunde geht. Denn wenn das Fleisch selber die Gottheit ist, so ist es nicht mehr deren Tempel. Auch kann doch keiner unser Erlöser sein als der, der aus Abrahams und Davids Samen kommt und wirklich nach dem Fleisch Mensch geworden ist. Verkehrt ist es deshalb auch, wenn Servet mit solchem Eifer auf das Wort bei Johannes verweist: „Das Wort ward Fleisch ...“; denn dieses Wort, das dem Irrtum des Nestorius so scharf entgegensteht, leistet auf der anderen Seite auch der gottlosen Phantasterei, wie sie Eutyches aufgebracht hat, keinerlei Vorschub: Der Evangelist wollte ja nur die Einheit der Person in den beiden Naturen betonen!

8. ’n Verdere weerlegging van Servet se dwaalleer

Hoewel Servet ’n verskriklike hoop drogredenasies bymekaar gemaak het, wat sommige lasteraars miskien nie sou onderskryf nie, sou ’n mens 646 tog vind as jy nader daarop aandring, dat almal wat Hom nie as die Seun van God erken nie behalwe in die vlees, dit slegs om dié rede toegee dat Hy in die skoot van die maagd uit die Heilige Gees ontvang is. So het die Manicheërs ook vroeër die onsin kwytgeraak dat die mens ’n siel het wat uit God spruit,⁸⁴ omdat hulle gelees het dat God die asem van die lewe in Adam ingeblaas het.⁸⁵ Want hulle byt so vas en raap die woord Seun so op dat hulle geen onderskeid tussen sy twee nature oorlaat nie maar verward babbel dat Christus as mens die Seun van God is, omdat Hy na sy menslike natuur uit God gegenereer is.⁸⁶ So word die ewige generering van sy Wysheid wat Salomo verkondig,⁸⁷ vernietig en sy Godheid as Middelaar nie in aanmerking geneem nie, of daar word ’n skim in sy plek as mens gestel.

Dit sou wel nuttig wees om Servet se growwe goëltoertjies waarmee hy homself en sommige ander betower het te weerlê, sodat vroom lesers deur hierdie voorbeeld vermaan kan wees dat hulle nugter en beskeie moet optree. Tog meen ek dat dit oorbodig sal wees omdat dit alreeds in een van my boeke gedoen is.⁸⁸ Dit kom samevattend hierop neer dat die Seun van God van die begin af ’n idee was en dat Hy toe alreeds vooraf verordineer is om ’n mens te word wat die wesenlike beeld van God sou wees.⁸⁹ Hy erken ook geen ander Woord van God behalwe in ’n uiterlike afskynsel nie.

Sy vertolking van hierdie generering is dat die wil om ’n Seun te genereer van die begin af in God ontstaan het en dat Hy sy wil in die daad omgesit het toe Hy die Woord geskep het. Intussen verwar hy die Gees juis met die Woord, omdat God dan sy onsigbare Woord en Gees onder vlees en siel sou verdeel het. Kortom: ’n afbeelding van Christus 647 neem by hom die plek van geboorte in. Hy beweer egter dat Hy wat toe na sy uiterlike ’n skaduagtige Seun was, uiteindelik deur die Woord gebore is, en aan die Woord ken hy die funksie van saad toe. Daaruit volg dat varke en honde ook kinders van God is want hulle is uit die oorspronklike saad van die Woord van God geskep. Hoewel hy Christus uit drie ongeskape elemente saamflans om uit die Wese van God gebore te wees, skep hy die versinsel dat Hy tog op so ’n wyse die Eersgeborene onder die skepsels is dat klippe volgens hulle aard dieselfde wesenlike godheid het. Maar om te verhoed dat dit sou lyk asof hy Christus sy Godheid ontneem, verklaar hy dat sy vlees wesensgelyk⁹⁰ is met God en dat die Woord vlees geword het⁹¹ deur ’n verandering van sy vlees in God. Terwyl hy nie kan begryp dat Christus God se Seun is nie tensy sy vlees uit die Wese van God voortgekom het en in Godheid verander is, vernietig hy die ewige Wese⁹² van die Woord en hy beroof ons van die Seun van Dawid, wat as Verlosser aan ons belowe is. Hy herhaal wel baie dikwels dat die Seun deur kennis en voorbestemming uit God gebore is maar dat Hy uiteindelik mens geword het uit die stof wat in die begin in drie elemente by God geskitter het. Daarop het dit in die eerste lig van die wêreld,⁹³ in ’n wolk- en ’n vuurkolom verskyn.⁹⁴

 Dit sou verder te lank neem om te vertel hoe skandelik hy altyd met homself in stryd is. Uit hierdie samevatting sal lesers met gesonde verstand kan aflei dat die hoop op saligheid volkome deur die listige ompaadjies van hierdie onreine hond uitgedoof is. Want as die vlees van Christus sy Goddelikheid was, sou dit opgehou het om ’n tempel te wees. Hy kan ook nie ons Verlosser wees nie, behalwe as Hy, wat uit die saad van Abraham en Dawid voortgebring is, waarlik na die vlees ’n mens geword het. Hy dring Johannes se woorde, naamlik dat die Woord vlees geword het,⁹⁵ verkeerdelik aan ons op, want soos hierdie woorde Nestorius se dwaling weerlê, so help hierdie hersenskim waarvan Eutyches die skepper was,⁹⁶ hom glad nie, aangesien die evangelieverkondigers slegs die doel gehad het om die eenheid van sy Persoon in twee nature te bewys.

8. Хотя, возможно, ученики Сервета принимают далеко не все из его ужасных кощунств, однако всякий, кто считает Иисуса Христа Сыном Божьим только во плоти, если расспросить его понастойчивее, обнаружит своё нечестие. А именно признает, что Иисус Христос для него Сын Божий только потому, что Он был зачат Св. Духом. Это подобно старой болтовне манихеев: будто душа Адама - отросток Божественной сущности, ибо написано, что Бог вдунул в него душу живую (Быт 2:7). Эти путаники так озабочены словом «Сын», что не допускают никакого различия между двумя природами. Нет, они лепечут, что Иисус Христос - Сын Божий именно по своему человечеству, так как рождён Богом как человек. Тем самым упраздняется предвечное рождение, о котором сказано в Писании (Сир 24:10). И даже когда они говорят о Посреднике, божественная природа не принимается в расчёт или же на место человека Иисуса Христа ставится некий призрак.

Здесь было бы полезно опровергнуть эти безудержные и вызывающие тяжёлое чувство иллюзии, которыми Сервет опьяняет себя и других, чтобы на их примере убедить читателей держаться здравомыслия и умеренности. Но мне это представляется излишним, так как я уже выполнил эту задачу в другой книге. Суть этих иллюзий сводится к тому, что Сын Божий был от начала идеей, или образом, которому было предназначено стать человеком и который должен был быть также образом Божественной сущности.

На место Слова, которое, согласно св. Иоанну, вечно было истинным Богом, этот несчастный ставит некое внешнее, пусть и великолепное проявление. Вот как он изъясняет рождение Иисуса Христа: Богу была присуща воля иметь Сына, которая осуществилась, когда Он был рождён. Но Сервет смешивает и путает Дух со Словом, если говорит, что Бог ниспослал невидимое Слово и Дух на плоть и душу. Короче говоря, на место реального рождения он ставит образы, которые выдумывает по собственной прихоти. И из них заключает, что существовал некий сокрытый «Сын», рождённый Словом, которому он приписывает роль семени.

Так что если вникнуть в его фантазии, то окажется, что свиньи и собаки тоже дети Бога, потому что они сотворены из семени, исходящего от Его Слова. И хотя этот путаник составляет Иисуса Христа из трёх нетварных элементов, желая тем самым сказать, что Он порождён из Божественной сущности, он всё же делает Его первенцем среди творений, так что выходит, что камни обладают той же сущностной божественностью, только в другой степени. Но чтобы не создавалось впечатления, что он хочет совсем отнять у Иисуса Христа его божественность, Сервет говорит, что его плоть исходит из самой сущности Бога и что Слово стало плотью, так как плоть превратилась в Божественную сущность. Таким образом, не будучи в силах понять, что Иисус Христос есть Сын Божий, - разве только при условии, что его плоть произошла от Божественной сущности и снова превратилась в нечто Божественное,- он обращает в ничто Второе Лицо Бога и похищает у нас Сына Давидова - обетованного Искупителя.

Сервет часто повторяет такую сентенцию: Сын Божий был порождён в предзнании или предопределении и в назначенное время сделан человеком из материи, которая сияла в Боге в виде трёх элементов и наконец была явлена как свет миру в виде облака и огненного столпа. Слишком долго пришлось бы рассказывать, как неразумно он на каждом шагу противоречит самому себе. Но и без этого все христиане благодаря нашему предостережению смогут верно рассудить, что этот цепной пёс поставил себе целью погасить своими измышлениями всякую надежду на спасение. Ибо, если плоть сама по себе - божество, она не может быть его храмом. И значит, у нас не может быть Искупителя, истинно рождённого во плоти, чтобы стать истинным человеком. Сервет грубо и гнусно извращает речение св. Иоанна, что Слово стало плотью. Так же, как было отвергнуто заблуждение Нестория, так и ересь Евтихия, возрождённая Серветом, не имеет под собой никаких оснований. Ибо у св. Иоанна не было другого намерения, кроме как утвердить единство Личности в двух природах.