1. 403 | EX superioribus liquere iam potest, quoscunque ab initio mundi homines Deus in populi sui sortem cooptavit, eadem lege^a atque doctrinae eiusdem quae inter nos viget vinculo fuisse ei foederatos; sed quia non parum interest caput hoc stabiliri, vice appendicis annectam, quum Patres eiusdem nobiscum haereditatis fuerint consortes, et eiusdem Mediatoris gratia communem salutem speraverint, quatenus in societate hac diversa fuerit eorum conditio^b. || Quanquam autem quae ex Lege ac Prophetis ad eius probationem collegimus testimonia, palam faciunt non aliam unquam fuisse in Dei populo religionis pietatisque regulam: quia tamen apud scriptores multa saepe de discrimine Veteris ac Novi testamenti disputantur^c, quae scrupulum parum acuto lectori iniicere possint, huic rei melius atque exactius discutiendae peculiarem locum iure destinabimus. Quinetiam quod utilissimum alioqui futurum erat, necessarium nobis fecerunt prodigiosus nebulo Servetus et^d furiosi nonnulli ex Anabaptistarum secta, qui non aliter de Israelitico populo sentiunt quam de aliquo porcorum grege, utpote quem nugantur a Domino in hac terra saginatum^e, citra spem ullam caelestis immortalitatis¹. Hunc ergo pestiferum errorem ut arceamus a piis animis, simul etiam ut difficultates omnes eximamus, quae, audita diversitatis mentione inter Vetus 404 ac Novum testamentum, suboriri protinus solent, obiter inspiciamus quid simile, quidve diversum habeant, quod olim cum Israelitis foedus ante Christi adventum Dominus pepigit, et quod nunc eo manifestato^a, percussit nobiscum.

1. Il peut desja estre notoire par ce que nous avons deduit, que tous ceux que Dieu a voulu adopter dés le commencement du monde en la compagnie de son peuple, ont esté par mesme raison alliez avec luy, estans conjoints d’un mesme lien de doctrine que celle que nous avons: mais pource qu’il est bien requis que cest article soit confermé, j’adjousteray comme par forme d’accessoire, comment c’est que les Peres ont esté participans d’un mesme heritage avec nous, et ont esperé un salut commun par la grace d’un mesme Mediateur: et toutesfois qu’en telle societé leur condition a esté diverse. Or combien que les tesmoignages que nous avons cueillis de la Loy et des Prophetes suffisent à prouver qu’il n’y a jamais eu au peuple de Dieu autre reigle de pieté et de religion que celle que nous tenons, toutesfois pource que souvent il est parlé aux Docteurs anciens de la diversité du vieil et du nouveau Testament d’une façon rude et aspre, et qui pourroit engendrer scrupule à ceux qui ne sont pas trop aigus, il m’a semblé advis bon de faire un traitté particulier pour mieux discuter ceste matiere. Davantage, ce qui autrement estoit tresutile, nous est necessaire à cause de l’importunité tant de ce monstre Servet, que d’aucuns Anabaptistes, lesquels n’ont autre estime du peuple d’Israel que comme d’un troupeau de porceaux: veu qu’ils pensent que nostre Seigneur l’ait voulu seulement engraisser en terre comme en une auge, sans esperance aucune de l’immortalité celeste. Pourtant afin de retirer tous fideles de cest erreur pestilent, pareillement de delivrer les simples personnes de toutes difficultez lesquelles viennent en l’entendement, quand il est fait mention de quelque diversité entre le vieil et nouveau Testament, regardons brievement que c’est qu’ont de semblable ou divers, l’alliance que le Seigneur a faite devant l’advenement de Christ avec le peuple d’Israel, et celle qu’il a faite avec nous apres l’avoir manifesté en chair.

1. 385 From the preceding observations it may now be evident, that all those persons, from the beginning of the world, whom God has adopted into the society of his people, have been federally connected with him by the same law and the same doctrine which are in force among us: but because it is of no small importance that this point be established, I shall show, by way of appendix, since the fathers were partakers with us of the same inheritance, and hoped for the same salvation through the grace of our common Mediator, how far their condition in this connection was different from ours. For though the testimonies we have collected from the law and the prophets in proof of this, render it sufficiently evident that the people 386 of God have never had any other rule of religion and piety, yet because some writers have raised many disputes concerning the difference of the Old and New Testaments, which may occasion doubts in the mind of an undiscerning reader, we shall assign a particular chapter for the better and more accurate discussion of this subject. Moreover, what would otherwise have been very useful, has now been rendered necessary for us by Servetus and some madmen of the sect of the Anabaptists, who entertain no other ideas of the Israelitish nation, than of a herd of swine, whom they pretend to have been pampered by the Lord in this world, without the least hope of a future immortality in heaven. To defend the pious mind, therefore, from this pestilent error, and at the same time to remove all difficulties which may arise from the mention of a diversity between the Old and New Testaments, let us, as we proceed, examine what similarity there is between them, and what difference; what covenant the Lord made with the Israelites, in ancient times, before the advent of Christ, and what he has entered into with us since his manifestation in the flesh.

1. Introduction, showing the necessity of proving the similarity of both dispensations in opposition to Servetus and the Anabaptists.

369 From what has been said above, it must now be clear, that all whom, from the beginning of the world, God adopted as his peculiar people, were taken into covenant with him on the same conditions, and under the same bond of doctrine, as ourselves; but as it is of no small importance to establish this point, I will here add it by way of appendix, and show, since the Fathers were partakers with us in the same inheritance, and hoped for a common salvation through the grace of the same Mediator, how far their condition in this respect was different from our own. For although the passages which we have collected from the Law and the Prophets for the purpose of proof, make it plain that there never was any other rule of piety and religion among the people of God; yet as many things are written on the subject of the difference between the Old and New Testaments in a manner which may perplex ordinary readers, it will be proper here to devote a special place to the better and more exact discussion of this subject. This discussion, which would have been most useful at any rate, has been rendered necessary by that monstrous miscreant, Servetus, and some madmen of the sect of the Anabaptists, who think of the people of Israel just as they would do of some herd of swine, absurdly imagining that the Lord gorged them with temporal blessings here, and gave them no hope of a blessed immortality.¹ Let us guard pious minds against this pestilential error, while we at the same time remove all the difficulties which are wont to start up when mention is made of the difference between the Old and the New Testaments. By the way also, let us consider what resemblance and what difference there is between the covenant which the Lord 370made with the Israelites before the advent of Christ, and that which he has made with us now that Christ is manifested.

1. Uit het voorgaande kan reeds duidelijk zijn, dat alle mensen, die God van het begin der wereld af tot zijn volk heeft aangenomen, door dezelfde wet en door de hand derzelfde leer, die onder ons van kracht is, met Hem verbonden geweest zijn. Maar aangezien het van niet gering belang is, dat dit stuk goed gefundeerd wordt, zal ik bij wijze van toevoegsel hieraan vastknopen een bespreking van de vraag, in hoeverre de toestand der vaderen, daar zij met ons van dezelfde erfenis deelgenoten geweest zijn en door de genade van dezelfde Middelaar op de gemeenschappelijke zaligheid gehoopt hebben, hij dit deelgenootschap verschillend is geweest van de onze. En hoewel de getuigenissen, die wij uit de wet en de profeten tot bewijs van dit stuk bijeengebracht hebben, duidelijk maken, dat er nooit een andere regel van godsdienst en vroomheid onder Gods volk geweest is, zullen wij toch terecht een bijzondere plaats bestemmen, om deze zaak beter en nauwkeuriger te bespreken, aangezien bij de schrijvers dikwijls veel betoogd wordt over het onderscheid tussen het Oude en het Nieuwe Testament, dat een niet al te scherpzinnige lezer moeilijkheden zou kunnen opleveren. Ja zelfs, wat overigens toch zeer nuttig zou zijn, is voor ons noodzakelijk gemaakt door de monsterachtige slechtaard Servet en sommige dwazen uit de sekte der Wederdopers, die over het Israëlitische volk geen andere opvatting hebben dan over een kudde zwijnen, daar ze omtrent dat volk de onzinnige mening uitspreken, dat het door de Here op deze aarde vetgemest is zonder enige hoop op hemelse onsterfelijkheid. Om dus deze verderfelijke dwaling van de vrome gemoederen af te weren, en tevens om alle moeilijkheden weg te nemen, die, zodra men melding hoort maken van het verschil tussen het oude en het Nieuwe Testament, terstond plegen op te rijzen, moeten wij in het kort nagaan welke overeenkomst en welk verschil er tussen het verbond dat de Here oudtijds met de Israëlieten vóór Christus komst gesloten heeft en het verbond, dat Hij nu, na zijn openbaring, met ons heeft gemaakt.

1. 260Die Frage

Wie sich aus dem Vorigen bereits ergibt, sind alle Menschen, die sich Gott vom Anbeginn der Welt an zu seinem Volke erwählt hat, mit ihm nach dem gleichen Gesetz und durch das gleiche Band der Lehre verbunden gewesen, wie sie auch unter uns noch in Kraft sind. Aber es liegt sehr viel daran, diesen Hauptpunkt der Lehre festzuhalten, und deshalb will ich anhangsweise folgende Frage näher behandeln: Die Väter sind doch mit uns des gleichen Erbes teilhaftig gewesen und haben von der Gnade des gleichen Mittlers das Heil erwartet wie wir — wie aber unterschied sich denn ihr Zustand in jenem alten Bunde von dem unsrigen? Die Beweise, die wir aus dem Gesetz und den Propheten angeführt haben, konnten nun zwar dartun, daß die Richtschnur der Frömmigkeit im Volke Gottes sich nie verändert hat. Aber es wird doch bei den kirchlichen Schriftstellern oft und viel vom Unterschied zwischen Altem und Neuem Testament geschrieben, und das könnte einem weniger klarsehenden Leser allerhand Anstöße bereiten; deshalb wollen wir diese Dinge, wie es zweckmäßig ist, in einem besonderen Abschnitt gründlich durchdenken. Das wäre ohnehin schon recht nützlich; aber dieser merkwürdige Narr Servet und einige andere wildwütige Schwärmer aus der Sekte der Wiedertäufer machen es zur unabweisbaren Notwendigkeit; denn diese Leute denken über das Volk Israel nicht anders als über eine Schweineherde, die von dem Herrn, wie sie spöttisch vorgeben, ohne alle Hoffnung auf ein ewiges Leben gemästet worden sei! Diesen verderblichen Irrtum wollen wir von den Frommen fernhalten; wir wollen auch all die Schwierigkeiten beheben, die mit der Annahme einer Verschiedenheit zwischen Altem und Neuem Testament sogleich zu entstehen pflegen, und deshalb wollen wir im Vorbeigehen zusehen, was Altes und Neues Testament Ähnliches und was sie Verschiedenes an sich tragen, was das für ein Bund war, den der Herr einst vor dem Kommen Christi mit den Israeliten geschlossen hat, und was das für ein Bund ist, den er nun nach der Offenbarung Christi im Fleische mit uns gemacht hat!

1. Servet en die Wederdopers se dwaling veroorsaak dat ons die ooreenkoms of verskil tussen die Ou en Nuwe Testament moet ondersoek.

570 Uit die voorgaande uiteensettings kan dit nou duidelik wees dat al die mense wat God van die begin van die wêreld af tot sy volk aangeneem het, volgens dieselfde wet en met die band van dieselfde leer wat onder ons geld, met ’n verbond aan Hom verbind was.¹ Omdat dit egter van groot belang is om hierdie hoofpunt te bekragtig, sal ek ’n aanhangsel hierby voeg om aan te toon in hoeverre die aartsvaders se omstandighede in die onderlinge gemeenskap van ons s’n verskil het, aangesien hulle saam met ons in die erfenis deel en deur die genade van dieselfde Middelaar op ons gemeenskaplike saligheid gehoop het. Die getuienis wat ons uit die wet en die profete versamel het om dit te bewys, toon egter duidelik dat daar nooit ’n ander reël van eerbetoon en godsvrug onder die volk van God was nie.

Ten spyte hiervan word daar tog dikwels onder skrywers oor die verskil tussen die Ou en die Nuwe Testament geredekawel. Omdat dit vir ’n leser wat nie skerpsinnig genoeg is nie, problème kan veroorsaak, het ons met reg ’n besondere plek bestem om hierdie saak beter en grondiger te ondersoek. Ja, behalwe dat dit vir ons andersins baie voordeel sal inhou, het die gedrog van ’n nikswerd Servet² en sommige 571 waansinniges van die sekte van die Wederdopers³ dit vir ons noodsaaklik gemaak. Hierdie waansinniges voel van die Israeliete dieselfde as van ’n trop varke, aangesien hulle die onsin versin dat die Israeliete op die aarde deur die Here vet gemaak word sonder dat hulle enige hoop op die hemelse onsterflikheid het. Ons moet dus hierdie verderflike dwaling van vroom gemoedere afweer en terselfdertyd al die probleme in verband daarmee uit die weg ruim. Sulke probleme ontstaan gewoonlik wanneer iemand hoor dat ’n verskil tussen die Ou en die Nuwe Testament vermeld word. Daarom moet ons terloops ook ondersoek instel na die ooreenkoms of die verskil wat tussen die verbond wat die Here vroeër voor die koms van Christus met die Israeliete gesluit het, en die verbond wat Hy nou met ons sluit nadat Christus geopenbaar is.

1. Из нашего предыдущего рассмотрения совершенно ясно, что все те, кого Бог от начала мира пожелал принять в сообщество своего народа, соединились с Ним, будучи связаны узами того же учения, которое дано и нам. Но поскольку это важное положение необходимо утвердить особо, я в качестве вспомогательного дополнения ещё скажу о том, каким образом древние отцы были причастниками одного с нами наследия и питали надежду на общее с нами спасение благодаря милости того же Посредника. Однако их положение в этом отношении было иным. Свидетельства, которые мы имеем в Законе и в Книгах пророков, достаточны, чтобы убедиться, что у Божьего народа никогда не было иных правил благочестия и другой религии, нежели те, которых держимся мы. Однако поскольку древние учители много и весьма решительно говорят о различиях между Ветхим и Новым Заветом, что может смутить не слишком искушённые умы, я посчитал за благо написать специальный раздел с тем, чтобы подробнее обсудить этот вопрос.

Далее, то, что в иной ситуации было бы просто полезным, становится совершенно необходимым ввиду злобной настойчивости, с которой это чудовище Сервет и некоторые анабаптисты утверждают, что народ Израиля был словно стадо свиней. Они полагают, что наш Господь желал лишь утучнить им землю, использовать его как творило, не дав никакой надежды на небесное бессмертие. Поэтому, чтобы уберечь верующих от этого смертоносного заблуждения и избавить простых людей от затруднений, с которыми сталкивается их сознание, когда речь заходит о различиях между Ветхим и Новым Заветом, мы кратко рассмотрим, что есть общего в союзе, заключённом Господом с народом Израиля до пришествия Христа, и союзом, который Он заключил с нами, явив Христа во плоти.

2. Ac uno quidem verbo expediri utrunque potest. Patrum omnium foedus adeo substantia et re ipsa nihil a nostro differt, ut unum prorsus atque idem sit¹: administratio tamen variat. Sed quia ex tanta brevitate nemo certam intelligentiam assequeretur, longiorem explicationem, siquid prodesse volumus, persequi necesse est. Caeterum in similitudine vel potius unitate ostendenda, singulas particulas, quae iam expeditae sunt, ex integro retractare supervacuum fuerit: || miscere vero quae adhuc alibi dicenda erunt, intempestivum. || In tribus autem^b maxime capitibus hic insistendum est, Primum ut teneamus, non carnalem opulentiam ac foelicitatem, metam fuisse Iudaeis propositam ad quam demum aspirarent, sed in spem immortalitatis fuisse cooptatos: atque huius adoptionis fidem^c illis fuisse tum oraculis, tum Lege, tum Prophetiis certo factam^d. Deinde, foedus quo conciliati Domino fuerunt, nullis eorum meritis, sed sola Dei vocantis misericordia fuisse suffultum. Tertium, et habuisse ipsos et cognovisse mediatorem Christum, per quem et Deo coniungerentur, et promissionum eius compotes forent. Ex quibus secundum, || quia nondum forte satis innotuit, suo loco fuse demonstrabitur². Plurimis enim ac^e || luculentis Prophetarum testimoniis confirmabimus, a mera fuisse bonitate ac indulgentia quicquid unquam Dominus populo suo benefecit ac promisit. Tertium quoque suas habuit sparsim non obscuras demonstrationes. Ac ne primum quidem intactum reliquimus.

2. Or l’un et l’autre se peuvent despescher en un mot: c’est que l’alliance faite avec les Peresanciens, en sa substance et verité est si semblable à la nostre, qu’on la peut dire une mesme avec icelle. Seulement elle differe en l’ordre d’estre dispensée. Mais pource que d’une telle brieveté nul ne pourroit concevoir certaine intelligence, il faut poursuyvre cela plus amplement si nous voulons profiter quelque chose. En expliquant la similitude, ou plustost l’unité d’icelles, il seroit superflu de traiter derechef au long toutes les parties que nous avons desja depeschées: et de mesler ce qu’il faudra deduire ailleurs, il ne viendroit pas à propos. il nous faudra donc icy arrester en trois articles. Premierement, que le Seigneur n’a point proposé aux Juifs une felicité ou opulence terrienne, comme un but auquel ils deussent aspirer: mais qu’il les a adoptez en esperance d’immortalité, et leur a revelé et testifié ceste adoption, tant par visions qu’en sa Loy et en ses Prophetes. Secondement, que l’alliance par laquelle ils ont esté conjoints avec Dieu n’a pas esté fondée sur leurs merites, mais sur la seule misericorde d’iceluy. Tiercement, qu’ils ont eu et cognu. Christ pour Mediateur, par lequel ils estoyent conjoints à Dieu, et estoyent faits participans de ses promesses. Le second, pource qu’il n’a pas encore esté assez esclairci, sera plus amplement demonstré en son lieu. Car nous prouverons par beaucoup de certains tesmoignages des Prophetes que tout ce que le Seigneur a fait ou promis jamais de bien à son peuple, est proven de sa pure bonté et clemence. Le troisieme, nous l’avons aussi demonstré çà et là assez facilement: mesmes nous avons aucunement touché le premier en passant.

2. And, indeed, both these topics may be despatched in one word. The covenant of all the fathers is so far from differing substantially from ours, that it is the very same; it only varies in the administration. But as such extreme brevity would not convey to any man a clear understanding of the subject, it is necessary, if we would do any good, to proceed to a more diffuse explication of it. But in showing their similarity, or rather unity, it will be needless to recapitulate all the particulars which have already been mentioned, and unseasonable to introduce those things which remain to be discussed in some other place. We must here insist chiefly on three principal points. We have to maintain, First, that carnal opulence and felicity were not proposed to the Jews as the mark towards which they should ultimately aspire, but that they were adopted to the hope of immortality, and that the truth of this adoption was certified to them by oracles, by the law, and by the prophets. Secondly, that the covenant, by which they were united to the Lord, was founded, not on any merits of theirs, but on the mere mercy of God who called them. Thirdly, that they both possessed and knew Christ as the Mediator, by whom they were united to God, and became partakers of his promises. The second of these points, as perhaps it is not yet sufficiently known, shall be demonstrated at large in its proper place. For we shall prove by numerous and explicit testimonies of the prophets, that whatever blessing the Lord ever gave or promised to his people, proceeded from his indulgent goodness. The third point has been clearly demonstrated in several places. And we have not wholly neglected the first.

2. This similarity in general. Both covenants truly one, though differently administered. Three things in which they entirely agree.

It is possible, indeed, to explain both in one word. The covenant made with all the fathers is so far from differing from ours in reality and substance, that it is altogether one and the same: still the administration differs. But because this brief summary is insufficient to give any one a full understanding of the subject, our explanation to be useful must extend to greater length. It were superfluous, however, in showing the similarity, or rather identity, of the two dispensations, again to treat of the particulars which have already been discussed, as it were unseasonable to introduce those which are still to be considered elsewhere. What we propose to insist upon here may be reduced to three heads:—First, That temporal opulence and felicity was not the goal to which the Jews were invited to aspire, but that they were admitted to the hope of immortality, and that assurance of this adoption was given by immediate communications, by the Law and by the Prophets. Secondly, That the covenant by which they were reconciled to the Lord was founded on no merits of their own, but solely on the mercy of God, who called them; and, thirdly, That they both had and knew Christ the Mediator, by whom they were united to God, and made capable of receiving his promises. The second of these, as it is not yet perhaps sufficiently understood, will be fully considered in its own place (Book 3 chap. 15–18). For we will prove by many clear passages in the Prophets, that all which the Lord has ever given or promised to his people is of mere goodness and indulgence. The third also has, in various places, been not obscurely demonstrated. Even the first has not been left unnoticed.

2. En met één woord kunnen beide in orde gebracht worden. Het verbond met alle vaderen verschilt in wezen en zaak in het geheel niet van het verbond met ons, maar is geheel één en hetzelfde. Alleen de bediening verschilt. Maar aangezien uit een zo korte manier van zeggen niemand een vast inzicht zou kunnen verkrijgen, is het nodig, wanneer wij tot nut willen zijn, een uitvoeriger uitlegging te geven. Bij het aantonen echter van de gelijkheid, of liever de eenheid, zal het overbodig zijn de afzonderlijke delen, die reeds behandeld zijn, opnieuw te bespreken, en zal het ontijdig zijn hier in te voegen, wat nog elders gezegd moet worden. Bij drie hoofdzaken nu moet men vooral stilstaan. In de eerste plaats, dat wij er aan vasthouden dat niet de vleselijke rijkdom en voorspoed de Joden als doel gesteld is, waarnaar zij moesten streven, maar dat ze verkoren waren tot de hoop op onsterfelijkheid en dat de waarachtigheid van deze aanneming hun door Goddelijke openbaringen, door de wet en door de profeten bevestigd is. Vervolgens, dat het verbond, waardoor zij met God verbonden zijn, op geen enkele verdienste van henzelf, maar alleen op de barmhartigheid van God, die hen riep, gegrondvest was. In de derde plaats, dat zij gehad en gekend hebben de Middelaar Christus, door wie zij met God verenigd en zijn beloften deelachtig zouden worden. Hiervan zal het tweede punt, omdat het wellicht nog niet genoeg bekend geworden is, te zijner plaatse uitvoeriger aangetoond worden. Want met zeer vele duidelijke getuigenissen der profeten zullen wij bevestigen, dat alle weldaden en beloften die de Here ooit zijn volk gedaan heeft, uit louter goedheid en goedertierenheid zijn voortgekomen. Ook het derde punt is hier en daar duidelijk bewezen. En zelfs het eerste hebben wij niet onaangeroerd gelaten.

2. Hauptpunkte der Übereinstimmung

Beides kann man nun eigentlich mit kurzen Worten deutlich machen. Der Bund mit den Vätern ist im Wesen und in der Sache von dem unsrigen nicht zu unterscheiden, sondern ein und dasselbe. Verschieden ist dagegen die äußere Darbietung. Aber aus solch kurzem Satz kann niemand eine klare Einsicht gewinnen, und deshalb müssen wir, wenn unsere Untersuchung etwas nützen soll, notwendig in eine nähere Erörterung eintreten. Indessen wird es überflüssig sein, zum Aufweis der Ähnlichkeit oder besser Einheit der beiden Testamente die einzelnen Bemerkungen, die wir bereits anführten, aufs neue zu wiederholen; auch ist es nicht gut, in diese Beweisführung Dinge einzumischen, die noch an anderer Stelle zu bringen sind.

Es ist hier wesentlich auf drei Hauptpunkte zu achten. Erstens müssen wir festhalten, daß den Juden nicht fleischliches Wohlleben und Glück als Ziel vor Augen gestellt worden ist, nach dem sie trachten sollten. Sie sind doch vielmehr zur Hoffnung auf das unsterbliche Leben als Kinder angenommen worden, und der Glaube an diese Annahme ist ihnen durch Offenbarung, Gesetz und Prophetie zur Gewißheit gemacht worden. Zweitens: der Bund, zu dem sie der Herr mit sich selber versöhnte, beruhte in keiner Weise auf ihrem Verdienst, sondern einzig und allein auf dem Erbarmen Gottes, der sie berief! Und drittens: sie haben Christus als ihren Mittler gehabt und erkannt, durch den sie mit Gott in Gemeinschaft kamen und seiner Verheißungen teilhaftig wurden. Das zweite Stück ist bisher noch nicht genügend deutlich gemacht und wird deshalb an seinem Platze noch ausführlich behandelt werden. Da werden wir denn aus vielen und deutlichen Zeugnissen der Propheten den Nachweis erbringen, daß alles, was der Herr je seinem Volke Gutes 261 getan und verheißen hat, aus reiner Güte und Barmherzigkeit geschehen ist. Das dritte ist schon hie und da deutlich ans Licht getreten, und das erste haben wir ebenfalls bisher nicht unberührt gelassen.

2. Die verbond met die aartsvaders verskil in wese en werklikheid niks van die verbond met ons nie.

Albei die probleme kan weliswaar bondig afgehandel word. In wese en werklikheid verskil die verbond met die aartsvaders niks van die verbond met ons nie: dit is volkome een en dieselfde.⁴ Tog verskil die bediening daarvan. Omdat niemand egter uit so ’n bondige verklaring vaste kennis daarvan kan kry nie, moet ons ’n langer verduideliking hiervan gee as ons enige voordeel daaruit wil haal. Om die gelykheid, of eerder eenheid, aan te toon sou dit oorbodig wees om elke afsonderlike deeltjie wat alreeds behandel is, weer van nuuts af onder die loep te neem. Dit sou ook onvanpas wees om die aspekte wat ons nog elders moet bespreek, hier in te voeg.

Ons moet hier dus veral op drie hoofpunte let. In die eerste plek moet ons onthou dat vleeslike rykdom en geluk nie die doelstelling was wat aan die Jode voorgehou is om dit as einddoel na te strewe nie, maar dat hulle tot die hoop op onsterflikheid aangeneem is en dat hulle van die vertroue op hierdie aanneming deur profesieë sowel as deur die wet en die profete verseker is. Ten tweede moet ons onthou dat die verbond waarmee hulle met die Here verenig is, nie op enige verdienste van hulle kant nie maar alleen op die barmhartigheid van God, wat hulle geroep het, berus het. Ten derde moet ons ook onthou dat hulle Christus, deur wie hulle met God verenig en deelgenote in sy beloftes kon word, as Middelaar gehad en geken het.

572 Omdat die tweede faset van hierdie drie miskien nog nie bekend genoeg is nie, sal dit op die regte plek daarvoor breedvoerig bewys word.⁵ Want ons sal met baie en duidelike getuienis van die profete bevestig dat al die weldade en beloftes wat die Here ooit aan sy volk gegee en belowe het, uit sy loutere goedertierenheid en milddadigheid  ontstaan het. Die derde aspek het ons ook reeds hier en daar duidelik aangetoon, en selfs die eerste het ons nie onaangeraak gelaat nie.

2. Тот и другой союз может быть охарактеризован следующим образом. Союз, заключённый с отцами в древности, по своему существу и истинности подобен союзу с нами, который как бы образует с ним одно целое. Эти союзы различаются лишь порядком осуществления. Но, поскольку с помощью такой краткой формулы никто не может достичь вполне правильного понимания этого предмета, то, чтобы получить какую-то пользу, нужно рассмотреть его подробнее. Объясняя сходство или, даже больше, единство обоих союзов, излишне возвращаться ко всем тем вопросам, которые мы уже рассмотрели, а также примешивать к ним то, что должно быть разъяснено в другом месте. Здесь нам следует остановиться на трёх вопросах.

Во-первых, на том, что Господь не обещал евреям земного счастья и могущества в качестве цели, к которой они должны стремиться. Он усыновил их, дав надежду на бессмертную жизнь, объявил и засвидетельствовал усыновление - как в явлениях, так и в Законе и писаниях пророков. Во-вторых, на том, что союз, которым они были связаны с Богом, основывался не на их заслугах, а исключительно на Божьей милости. В-третьих, что они имели и познали Христа как Посредника, через которого они были соединены с Богом и стали восприемниками его обетований. Второй пункт, пока ещё не разъясненный в достаточной степени, будет подробно рассмотрен в другом месте. Там с помощью многочисленных надежных свидетельств мы докажем, что все блага, когда-либо обещанные Господом своему народу, проистекают исключительно из его доброты и великодушия. Третий пункт мы вполне и достаточно легко обосновали в разных местах. Касались мы и первого пункта.

3. In hoc ergo explicando (quia ad causam praesentem maxime pertinet^f, et de ipso plus controversiae nobis faciunt) intentiorem ponemus operam; sic tamen ut siquid aliorum explicationi adhuc^g deest, obiter sufficiatur, vel opportuno deinde loco addatur^h. Sane de omnibusⁱ dubitationem eximit Apostolus, quum ait, Deum Patrem Evangelium, quod de Filio suo secundum tempus destinatum promulgavit, longe ante per Prophetas in Scripturis sanctis promisisse [Rom. 1. a. 2]. Item, 405 fidei iustitiam quae per Evangelium ipsum docetur, testimonium habere a Lege et Prophetis [Rom. 3. c. 21]. Evangelium siquidem hominum^a corda non in praesentis vitae laetitia detinet, sed ad spem immortalitatis evehit: non terrenis deliciis affigit, sed spem in caelo repositam annuntians^b, illuc quodammodo transportat. Sic enim alibi definit, Posteaquam Evangelio credidistis, obsignati estis Spiritu promissionis sancto, qui est arrhabo haereditatis nostrae, in redemptionem acquisitae possessionis^c [Ephes. 1. c. 13]¹. Item, Audivimus fidem vestram in Christo Iesu et charitatem erga sanctos: propter spem vobis repositam in caelis, de qua audistis per sermonem veracem Evangelii [Colos. 1. a. 4]². Item, Vocavit nos per Evangelium, in participationem gloriae Domini nostri Iesu Christi [2. Thes. 2. d. 14]. Unde et verbum salutis et potentia Dei ad salvandos fideles, et regnum caelorum nuncupatur. Quod si spiritualis est Evangelii doctrina, et ad vitae incorruptibilis possessionem aditum aperit, ne putemus eos quibus promissum ac denuntiatum fuit, praeterita neglectaque animae cura, in captandis corporis voluptatibus instar pecudum obstupuisse. Nec cavilletur hic quispiam, promissiones quae in Lege et Prophetis de Evangelio sunt consignatae, novo populo esse destinatas³. Nam paulo post quam illud posuit de Evangelio in Lege promisso, subiicit, quaecunque Lex continet, ad eos sine dubio proprie dirigi qui sub Lege sunt [Rom. 3. c. 19]. In alio^d quidem argumento fateor; sed non adeo erat obliviosus, ut quum diceret ad Iudaeos vere pertinere quaecunque Lex docet, non cogitaret quid paucis ante versibus affirmasset de Evangelio in Lege promisso⁴. Clarissime ergo demonstrat Apostolus ad futuram vitam praecipue spectasse testamentum Vetus, quum sub eo dicit Evangelii promissiones contineri.

3. Mais pource que cestuy-cy appartient de plus pres à la cause presente et qu’il y en a plus de debat et de controversies, il nous faul mettre plus grande diligence à l’expliquer neantmoins il nous y faut arrester en telle sorte que s’il y a quelque chose qui defaille encore à la droite exposition des autres, nous le depes chions brievement selon que l’opportunité la portera. L’Apostre certes nous oste toute douts des trois, quand il dit que le Seigneur avoi long temps auparavant promis l’Evangile de Jesus Christ par les Prophetes en ses sainctes Escritures, lequel il a publié maintenant au temps qu’il avoit determiné. Item, que la justice de Foy, laquelle est enseignée en l’Evangile, a esté testifiée en la Loy et par les Prophetes (Rom. 1:2; 3:21). Certes, l’Evangile ne retient point les cœurs des hommes en une joye de la vie presente, mais les esleve à l’esperance d’immortalité: et ne les attache point aux delices terriennes, mais demonstrant l’esperance laquelle leur est preparée au ciel, les transporte en haut. Car à cela nous mene la definition qu’il en met en un autre lieu: Depuis, dit-il, que vous avez creu à l’Evangile, vous avez esté marquez du sainct Esprit, lequel est arre de nostre heritage, etc. Item, Nous avons entendu de vostre foy en Christ, et de vostre charité envers les fideles, à cause de l’esperance que vous avez au ciel, laquelle vous a esté annoncée par la doctrine de l’Evangile. Item, le Seigneur nous a appellez par son Evangile en participation de la gloire de nostre Seigneur Jesus Christ (Ephes. 1:13; Col. 1:4; 2 Thess. 2:14). De là vient aussi qu’il est appellé Doctrine de salut, Puissance de Dieu pour sauver tous croyans, et Royaume des cieux (Ephes. 1:13; Rom. 1:16). Or, si la doctrine de l’Evangile est spirituelle, et nous donne entrée en la vie incorruptible, ne pensons pas que ceux ausquels l’Evangile a esté promis et presché, se soyent amusez comme bestes brutes à prendre leurs voluptez corporelles, ne se soucians de leurs ames (Luc 9:62). Et ne faut point que quelcun caville icy que les promesses lesquelles Dieu avoit anciennement données de l’Evangile par ses Prophetes, ont esté destinées au peuple du nouveau Testament. Car l’Apostre, un peu apres avoir mis ceste sentence, que l’Evangile a esté promis en la Loy, adjouste pareillement, que tout ce que la Loy contient s’adresse proprement à ceux qui sont sous la Loy (Rom. 3:19). Je confesse bien que c’est à autre propos: mais il n’estoit pas tant oublieux, qu’en disant que tout ce que la Loy enseigne appartient aux Juifs, il ne pensast à ce qu’il avoit dit auparavant, touchant de l’Evangile promis en la Loy. Il demonstre donc clairement en ce passage, que le vieil Testament regardoit principalement la vie future: veu qu’il dit que les promesses de l’Evangile y sont comprinses.

3. 387 In discussing the first point, therefore, because it principally belongs to the present argument, and is the grand subject of their controversy against us, we will use the more diligent application; yet in such a manner, that if any thing be wanting to the explication of the others, it may be supplied as we proceed, or added afterwards in a suitable place. Indeed, the apostle removes every doubt respecting all these points, when he says, that God the Father “promised afore by his prophets in the holy Scriptures, the gospel concerning his Son,”⁹⁴⁹ which he promulgated in the appointed time: and again, that the righteousness of faith, which is revealed in the gospel, is “witnessed by the law and the prophets.”⁹⁵⁰ For the gospel does not detain men in the joy of the present life, but elevates them to the hope of immortality; does not fasten them to terrestrial delights, but announcing to them a hope reserved in heaven, does as it were transport them thither. For this is the description which he gives in another place: “In whom also after that ye believed, ye were sealed with that Holy Spirit of promise, which is the earnest of our inheritance until the redemption of the purchased possession.”⁹⁵¹ Again: “We heard of your faith in Christ Jesus, and of the love which ye have to all the saints, for the hope which is laid up for you in heaven, whereof ye heard before in the word of the truth of the gospel.”⁹⁵² Again: “He called you by our gospel, to the obtaining of the glory of our Lord Jesus Christ.”⁹⁵³ Whence it is called “the word of salvation,” and “the power of God to the salvation of believers,” and “the kingdom of heaven.” Now, if the doctrine of the gospel be spiritual, and open a way to the possession of an immortal life, let us not suppose that they, to whom it was promised and announced, were totally negligent and careless of their souls, and stupefied in the pursuit of corporeal pleasures. Nor let any one here cavil, that the promises which are recorded in the law and the prophets, respecting the gospel, were not designed for the Jews. For just after having spoken of the gospel being promised in the law, he adds, “that what things soever the law saith, it saith to them who are under the law.”⁹⁵⁴ This was in another argument, I grant; but when he said that whatever the law inculcates truly belonged to the Jews, he was not so forgetful as not to remember what he had affirmed, a few verses before, concerning the gospel promised in the law. By declaring that the Old Testament contained evangelical promises, therefore, the apostle most clearly demonstrates that it principally related to a future life.

3. First general similarity, or agreement—viz. that the Old Testament, equally with the New, extended its promises beyond the present life, and held out a sure hope of immortality. Reason for this resemblance. Objection answered.

As the first is most pertinent to the present subject, and is most controverted, we shall enter more fully into the consideration of it, taking care, at the same time, where any of the others requires explanations to supply it by the way, or afterwards add it in its proper place. The Apostle, indeed, removes all doubt when he says that the Gospel which God gave concerning his Son, Jesus Christ, “he had promised aforetime by his prophets in the holy Scriptures,”(Rom. 1:2). And again, that “the righteousness of God without the law is manifested, being witnessed by the law and the prophets,” (Rom. 3:21). For the Gospel does not confine the hearts of men to the enjoyment of the present life, but raises them to the hope of immortality; does not fix them down to earthly delights, but announcing that there is a treasure laid up in heaven, carries the heart thither also. For in another place he thus explains, “After that ye believed [the Gospel,] ye were sealed with that Holy Spirit of promise, which is the earnest of our inheritance unto the redemption of the purchased possession,” (Eph. 1:13, 14). Again, “Since we heard of your faith in Christ Jesus, and of the love which ye have to all the saints, for the hope which is laid up for you in heaven, whereof ye 371heard before in the word of the truth of the Gospel,” (Col. 1:4). Again, “Whereunto he called you by our Gospel to the obtaining of the glory of our Lord Jesus Christ,” (2 Thess. 2:14).Whence also it is called the word of salvation and the power of God, with salvation to every one that believes, and the kingdom of heaven.¹ But if the doctrine of the Gospel is spiritual, and gives access to the possession of incorruptible life, let us not suppose that those to whom it was promised and declared altogether neglected the care of the soul, and lived stupidly like cattle in the enjoyment of bodily pleasures. Let no one here quibble and say, that the promises concerning the Gospel, which are contained in the Law and the Prophets, were designed for a new people.² For Paul, shortly after making that statement concerning the Gospel promised in the Law, adds, that “whatsoever things the law saith, it saith to those who are under the law.” I admit, indeed, he is there treating of a different subject, but when he said that every thing contained in the Law was directed to the Jews, he was not so oblivious as not to remember what he had said a few verses before of the Gospel promised in the Law. Most clearly, therefore, does the Apostle demonstrate that the Old Testament had special reference to the future life, when he says that the promises of the Gospel were comprehended under it.

3. Aan het uitleggen van dit eerste punt dus zullen wij (omdat het de nauwste betrekking heeft op het onderhavige onderwerp en men ons daarin het meest bestrijdt) een meer bijzondere moeite besteden, echter zo, dat wanneer nog iets ontbreekt aan de uitlegging van de andere punten, dat terloops zal worden ingelast of daarna te juister plaatse zal worden toegevoegd. Ongetwijfeld, omtrent al deze punten neemt de apostel de twijfel weg, wanneer hij zegt (Rom. 1:2) dat God de Vader het evangelie, hetwelk Hij omtrent zijn Zoon naar de bestemde tijd geopenbaard heeft, lang te voren door de profeten in de Heilige Schrift heeft beloofd. Evenzo, dat de rechtvaardigheid des geloofs, die door het evangelie zelf geleerd wordt, getuigenis heeft van de wet en de profeten. (Rom. 3:21) Want het evangelie houdt de harten der mensen niet in de vreugde van het tegenwoordige leven, maar voert ze op tot de hoop op onsterfelijkheid; het hecht ze niet vast aan aardse genietingen, maar, terwijl het een hoop aankondigt, die in de hemel weggelegd is, brengt het hen in zekere zin daarheen over. Want zo zegt de apostel elders (Ef. 1:13) "Nadat gij het evangelie geloofd hebt, zijt gij verzegeld geworden met de Heilige Geest der belofte, die het onderpand is van onze erfenis tot de verlossing der verkregen bezitting." Evenzo (Col. 1:4) " Wij hebben gehoord van uw geloof in Christus Jezus en van uw liefde tot de heiligen; om de hoop, die u weggelegd is in de hemelen, van welke gij gehoord hebt door het waarachtige woord van het evangelie." Evenzo (2 The. 2:14) "Hij heeft ons geroepen door het evangelie tot verkrijging der heerlijkheid van onze Here Jezus Christus." Daarom wordt het evangelie genoemd het woord der zaligheid en de kracht Gods om de gelovigen zalig te maken en het Koninkrijk der hemelen. Indien de leer van het evangelie geestelijk is en de toegang opent tot het bezit van het onverderfelijke leven, moeten wij niet menen, dat zij, aan wie het beloofd en geboodschapt was, de zorg voor de ziel hebben nagelaten en veronachtzaamd en als beesten afgestompt zijn tot het najagen van de lusten des lichaams. En hier moet niemand beweren, dat de beloften, die in de wet en de profeten aangaande het evangelie verzegeld zijn, voor het volk van het Nieuwe Testament bestemd zijn. Want een weinig nadat hij gesproken heeft over de belofte van het evangelie in de wet, voegt hij toe, dat al wat de wet bevat zonder twijfel gericht wordt tot hen, dit onder de wet zijn (Rom. 3:19) Bij een ander onderwerp, dat erken ik; maar hij was niet zo vergeetachtig, dat, toen hij zeide, dat in der waarheid op de Joden betrekking had al wat de wet bevat, hij niet dacht aan wat hij enige verzen tevoren gezegd had over de beloften van het evangelie in de wet. Zeer duidelijk toont dus de apostel aan, dat het Oude Testament vooral het oog gehad heeft op het toekomstige leven, daar hij zegt, dat daaronder de beloften van het evangelie vervat zijn.

3. Das Alte Testament weist in die Zukunft

Weil aber der erste Punkt in unserem Zusammenhang von großer Bedeutung ist und aus ihm für uns mancherlei Streitigkeiten entstehen, so wollen wir uns besondere Mühe um die Lösung der an ihm entstehenden Fragen geben; freilich soll dabei auch gleich mit angemerkt werden, was noch zur Erläuterung der beiden anderen Stücke nötig ist; wir wollen das gelegentlich einfügen. Den Zweifel an allen drei Stücken zugleich behebt Paulus mit seinem Wort: Gott der Vater hat das Evangelium von seinem Sohne, das er zu seiner Zeit offenbarte, „zuvor verheißen durch seine Propheten in der Heiligen Schrift“ (Röm. 1,2). Dazu kommt auch Röm. 3,21: Die Glaubensgerechtigkeit, die das Evangelium doch selber verkündigt, ist „offenbart und bezeugt durch das Gesetz und die Propheten“. Das Evangelium hält des Menschen Herz nicht bei den Freuden des irdischen Lebens auf, sondern ermuntert es zur Hoffnung auf die Unsterblichkeit; es fesselt uns nicht an Erdenvergnügen, sondern verkündigt uns die Hoffnung, die uns im Himmel beigelegt ist, und versetzt uns gewissermaßen dahin! So umschreibt es Paulus auch an anderer Stelle: „... durch welchen ihr auch, da ihr gläubig wurdet, versiegelt worden seid mit dem heiligen Geist der Verheißung, welcher ist das Pfand unseres Erbes zu unserer Erlösung, daß wir sein Eigentum würden“ (Eph. 1,13f). Oder auch: „Nachdem wir gehört haben von eurem Glauben an Jesum Christum und von der Liebe zu allen Heiligen, um der Hoffnung willen, die euch beigelegt ist im Himmel, von welcher ihr zuvor gehört habt durch das Wort der Wahrheit im Evangelium“ (Kol. 1,4f). Oder: „ ...darein er euch berufen durch unser Evangelium zum Teilhaben an der Herrlichkeit unseres Herrn Jesu Christi“ (2. Thess. 2,14; nicht Luthertext, aber richtiger als dieser). Darum heißt das Evangelium auch ein „Wort des Heils“ oder „eine Gotteskraft zu erretten, die daran glauben“ oder das „Himmelreich“. Ist aber die Lehre des Evangeliums geistlich, und öffnet sie den Zugang zu unverweslichem Leben, so dürfen wir nicht meinen, daß die Alten, denen es doch auch verheißen und verkündigt wurde, nun wie das Vieh dahingelebt, jede Sorge um die Seele beiseite geschoben und geringgeschätzt und nur dem Leibe ein gutes Leben zu bereiten im Sinn gehabt hätten! Hier soll mir auch keiner spitzfindig einwenden, die Verheißungen, die bezüglich des Evangeliums im Gesetz und in den Propheten niedergelegt sind, seien doch für das Volk des Neuen Bundes bestimmt. Denn Paulus erklärt kurz nach jener Stelle, in der er von der Verheißung des Evangeliums sprach: „Wir wissen aber, daß, was das Gesetz sagt, das sagt es denen, die unter dem Gesetz sind!“ (Röm. 3,19). Gewiß tut er das zum Zweck einer ganz anderen Beweisführung; aber so vergeßlich war Paulus nun nicht, daß er beim Niederschreiben dieses Verses, in dem er also das Gesetz mit seiner ganzen Lehre in Wirklichkeit den Juden gelten läßt, daß er also beim Niederschreiben dieses Verses vergessen hätte, was er vorher (Röm. 1,2 — dann nachher 3,21) über die Verheißung des Evangeliums im Gesetz gesagt hatte! So hat das Alte Testament nach dem klaren Zeugnis des Paulus besonders auf das zukünftige Leben hingewiesen; denn er sagt ja, es enthalte die Verheißungen des Evangeliums!

3. Volgens Paulus is die belofte van die evangelie reeds in die wet vervat.

Ons sal ons dus met groter inspanning daarop toelê om die eerste aspek te verduidelik, omdat dit in besonder op die onderhawige saak betrekking het en hulle juis daaroor meer met ons twis. Ons sal dit nogtans op so ’n wyse doen dat, as daar ’n leemte in die verduideliking van die ander twee voorkom, ons in die verbygaan daarin sal voorsien of te geleëner tyd die nodige byvoegings sal aanbring.

Die apostel ruim in elk geval alle twyfel oor die punte uit die weg wanneer hy sê dat God die Vader die evangelie wat Hy in verband met sy Seun op die bestemde tyd bekend gestel het, lank tevore reeds deur die profete in die heilige Skrifte beloof het.⁶ Net so sê hy dat die geregtigheid van die geloof wat juis deur die evangelie geleer word, die getuienis van die wet en die profete het.⁷ Want die evangelie hou die mens se hart nie daaraan om oor die huidige lewe bly te wees nie, maar dit verhef die mens tot die hoop op onsterflikheid. Dit spyker die mens se gemoed nie aan die vermaaklikhede van die aarde vas nie maar kondig die hoop wat in die hemel weggebêre is, aan en voer die mens se gemoed in ’n sekere sin daarheen. Want hy beskryf dit elders soos volg: “Nadat julle in die evangelie geglo het, is julle verseël met die Heilige Gees van die belofte wat ’n pand is van ons erfdeel om sy verworwe besitting te verlos”.⁸ Net so sê hy: “Ons het gehoor van julle geloof in Christus Jesus en julle liefde vir die heiliges, vanweë die hoop wat vir julle weggelê is in die hemele waarvan julle deur die woord van die waarheid van die evangelie gehoor het”.⁹ Net so: “Hy het ons deur die evangelie geroep om in die heerlikheid van ons Here Jesus Christus te 573 deel”.¹⁰ Daarom word die evangelie ook die woord van saligheid,¹¹ die

mag van God om gelowiges salig te maak,¹² en die koninkryk van die hemele genoem.¹³ Maar as die leer van die evangelie geestelik is en ’n toegang bied tot die inbesitneming van ’n onbederflike lewe, moet ons nie dink dat die mense vir wie die evangelie belowe en aangekondig is, die versorging van hulle siele verbygegaan en nagelaat het¹⁴ en soos diere in die najaag van die genietinge van hulle liggame ongevoelig geword het nie.

Niemand moet hier ook die onsin kwytraak dat die beloftes wat in die wet en die profete in verband met die evangelie verseêl is, vir ’n nuwe volk bestem is nie.¹⁵ Want ’n rukkie nadat hy die stelling neergelê het dat die evangelie in die wet belowe is, voeg hy by dat alles wat die wet insluit, eintlik ongetwyfeld gerig is op die wat onder die wet is.¹⁶ Ek erken wel dat hy dit in ’n redenasie wat op iets anders gemik is, sê. Hy was egter nie so vergeetagtig dat hy nie gedink het aan dit wat hy ’n paar reëls tevore in verband met die evangelie, wat in die wet aan ons belowe is, verklaar het nie, wanneer hy sê dat alles wat die wet leer, waarlik op die Jode van toepassing is.¹⁷ Die apostel dui dus baie duidelik aan dat die Ou Testament in besonder op die toekomstige lewe afgestem is wanneer hy sê dat die beloftes van die evangelie daarin vervat is.¹⁸

3. Однако поскольку первый пункт наиболее тесно связан с рассматриваемым предметом и вызывает самые горячие споры и контроверзы, необходимо остановиться на нём подробнее. Причём это следует сделать так, чтобы по возможности кратко прояснить те моменты, которые мы ещё не затрагивали. Апостол устраняет сомнения относительно всех трёх вышеназванных пунктов, сказав, что Господь и прежде обещал Евангелие Иисуса Христа через своих пророков в святых писаниях, которое открылось теперь, в предопределённое Богом время (Рим 1:2-3). В том же Послании он говорит, что о правде веры, проповедуемой в Евангелии, свидетельствуют Закон и пророки (Рим 3:21).

Евангелие, безусловно, не удерживает сердца людей радостями этой жизни, но возвышает их над нею, вселяя надежду на бессмертие. Оно не привязывает их к земным наслаждениям, но, устремляя ввысь, подтверждает надежду, которая должна исполниться на небесах. К этому нас подводят и слова св. Павла, сказанные в другом месте, о том, что мы, уверовав в Евангелие, «запечатлены обетованным Святым Духом, Который есть залог наследия нашего» (Эф 1:13-14). А также: «Услышав о вере вашей во Христа Иисуса и о любви ко всем святым в надежде на уготованное вам на небесах, о чём вы прежде слышали в истинном слове благовествования» (Кол 1:4-5). И ещё: «Господь призвал нас своим Евангелием к участию в славе Господа нашего Иисуса Христа» (2 Фес 2:14). Отсюда можно понять, почему оно зовётся учением о спасении, силой Божьей для спасения всех верующих и Царством Небесным.

Итак, если евангельское учение духовно и открывает перед нами двери в нетленную жизнь, не станем думать, что те, кому Евангелие было обетовано и проповедано, наслаждались подобно грубым животным плотскими похотями, не заботясь о своих душах. И пускай никто здесь лукаво не мудрствует, будто обетования Евангелия, которые Бог прежде дал через пророков, были предназначены народу Нового Завета. Ибо апостол немного ниже после заявления, что Евангелие было обещано в Законе, добавляет, что Закон, если что говорит, говорит к состоящим под Законом (Рим 3:19). Я допускаю, что здесь речь о другом. Св. Павел не был настолько забывчив, чтобы, написав, что всё в Законе принадлежит евреям, не вспомнить о написанном ранее: Евангелие обещано в Законе. Таким образом, в этом фрагменте он явно даёт понять, что Ветхий Завет относится в основном к будущей жизни, ибо говорит, что в нем содержатся обетования Евангелия.

4. Eadem ratione sequitur et gratuita Dei misericordia constitisse, et Christi intercessione fuisse confirmatum^e. Nam et Evangelica praedicatio nihil aliud quam paterna Dei indulgentia iustificari praeter suum meritum peccatores pronuntiat: et tota eius summa in Christo terminatur. Quis igitur expertes Christi Iudaeos facere ausit⁵, quibuscum audimus fuisse percussum 406 sum Evangelii foedus, cuius unicum fundamentum Christus est? Quis alienos reddere a gratuitae salutis beneficio¹, quibus administratam fuisse audimus iustitiae fidei doctrinam? Ac ne diu de re liquida disceptemus, habemus insignem Domini sententiam: Abraham exultavit ut videret diem meum: vidit, et gavisus est [Iohan. 8. g. 56]. Et quod de Abraham testatur illic Christus, ostendit Apostolus in fideli populo fuisse universale, quum dicit Christum manere heri, hodie, et in secula [Heb. 13. b. 8]. Neque enim de Christi aeterna divinitate simpliciter illic loquitur: sed de eius virtute^a, quae perpetuo fidelibus fuit patefacta^b. Quare et beata Virgo et Zacharias in suis canticis revelatam in Christo salutem exhibitionem esse dicunt promissionum, quas Abraham et Patriarchis olim fecerat Dominus [Luc. 1. e. 54, et g. 72]. Si Christum suum exhibendo, iurisiurandi sui veteris fidem solvit Dominus, dici non potest quin eius finis in Christo et vita aeterna semper fuerit.

4. Par une mesme raison il s’ensuit qu’il consistoit en la misericorde gratuite de Dieu, et avoit sa fermeté en Christ. Car la predication Evangelique ne chante autre chose, sinon que les povres pecheurs sont justifiez par la clemence paternelle de Dieu, sans l’avoir merité. Et toute la somme d’icelle est comprinse en Jesus Christ. Qui osera donc priver les Juifs de Christ, ausquels nous oyons l’alliance de l’Evangile avoir esté faite, de laquelle le fondement unique est Christ? Qui est-ce qui les osera estranger de l’esperance de salut gratuit, veu que nous oyons que la doctrine de foy leur a esté administrée, laquelle nous apporte justice gratuite? Et afin de ne faire long debat d’une chose trop claire, nous avons pour cela une sentence notable du Seigneur Jesus: Abraham, dit-il, a esté esmeu d’un grand desir de voir mon jour: il l’a veu, et s’en est resjouy (Jean 8:56). Ce qui est là dit d’Abraham, l’Apostre monstre avoir esté universel en tout le peuple fidele, quand il dit que Christ a esté hier et aujourdhuy et sera eternellement (Hebr. 13:8). Car il ne parle pas seulement de la divinité eternelle de Christ, mais de la cognoissance de sa vertu: laquelle a esté tousjours manifestée aux fideles. Pourtant la vierge Marie et Zacharie en leurs Cantiques, appellent le salut qui est revelé en Christ, un accomplissement des promesses, lesquelles Dieu avoit faites à Abraham et aux Patriarches (Luc 1:54, 55, 72, 73). Si Dieu en manifestant son Christ s’est acquité de son serment ancien, on ne peut dire que la fin du vieil Testament n’ait esté en Christ, et en la vie eternelle.

4. For the same reason it follows, that it was founded on 388 the free mercy of God, and confirmed by the mediation of Christ. For even the preaching of the gospel only announces, that sinners are justified by the paternal goodness of God, independently of any merit of their own; and the whole substance of it terminates in Christ. Who, then, dares to represent the Jews as destitute of Christ,—them with whom we are informed the evangelical covenant was made, of which Christ is the sole foundation? Who dares to represent them as strangers to the benefit of a free salvation, to whom we are informed the doctrine of the righteousness of faith was communicated? But not to be prolix in disputing on a clear point, we have a remarkable expression of the Lord: “Abraham rejoiced to see my day; and he saw it, and was glad.”⁹⁵⁵ And what Christ there declares concerning Abraham, the apostle shows to have been universal among the faithful, when he says that Christ remains “the same yesterday, and to-day, and for ever.”⁹⁵⁶ For he there speaks, not only of the eternal Divinity of Christ, but of his power, which has been perpetually manifested to the faithful. Wherefore both the blessed Virgin and Zachariah declare, in their songs, that the salvation revealed in Christ is a performance of the promises which the Lord had made to Abraham and the patriarchs.⁹⁵⁷ If the Lord, in the manifestation of Christ, faithfully performed his ancient oath, it cannot be denied that the end of the Old Testament was always in Christ and eternal life.

4. The other two points of resemblance—viz. that both covenants were established in the mercy of God, and confirmed by the mediation of Christ.

In the same way we infer that the Old Testament was both established by the free mercy of God and confirmed by the intercession of Christ. For the preaching of the Gospel declares nothing more than that sinners, without any merit of their own, are justified by the paternal indulgence of God. It is wholly summed up in Christ. Who, then, will presume to represent the Jews as destitute of Christ, when we know that they were parties to the Gospel covenant, which has its only foundation in Christ? Who will presume to make them aliens to the benefit of gratuitous salvation, when we know that they were instructed in the doctrine of justification by faith? And not to dwell on a point which is clear, we have the remarkable saying of our Lord, “Your father Abraham rejoiced to see my day, and he saw it and was glad,” (John 8:56). What Christ here declares of Abraham, an apostle shows to be applicable to all believers, when he says that Jesus Christ is the “same yesterday, to-day, and for ever,” (Heb. 13:8). For he is not there speaking merely of the eternal divinity of Christ, but of his power, of which believers had always full proof. Hence both the blessed Virgin³ and Zachariah, in their hymns, say that the salvation revealed in Christ was a fulfilment of the mercy promised “to our fathers, to Abraham, and to his seed for ever,” (Luke 1:55, 72). If, by manifesting Christ, the Lord fulfilled 372his ancient oath, it cannot be denied that the subject of that oath¹ must ever have been Christ and eternal life.

4. Evenzo volgt daaruit dat het berustte op de genadige barmhartigheid Gods en door de tussenkomst van Christus bevestigd is. Want de prediking des evangelies spreekt niets anders uit, dan dat de zondaars door de vaderlijke goedertierenheid Gods buiten hun eigen verdienste gerechtvaardigd worden, en zijn ganse hoofdinhoud eindigt in Christus. Wie zou dan de Joden van het deelgenootschap aan Christus durven uitsluiten, daar wij horen, dat met hen het verbond des evangelies gesloten is, welks enig fundament Christus is? Wie zou durven verklaren, dat zij staan buiten de weldaad der genadige zaligheid, daar wij horen, dat hun leer van de rechtvaardigheid des geloofs bediend is? En om niet lang te twisten over een duidelijke zaak: wij hebben een bijzondere uitspraak des Heren (Joh. 8:56) "Abraham heeft met verheuging verlangd, opdat hij mijn dag zou zien; en hij heeft hem gezien en is verblijd geweest." En wat Christus daar betuigt aangaande Abraham, geldt voor het gelovige volk in 't algemeen, zoals de apostel aantoont, wanneer hij zegt (Heb. 13:8) dat Christus gisteren en heden en in der eeuwigheid dezelfde is. Immers hij spreekt daar niet alleen over de eeuwige Godheid van Christus, maar over zijn kracht, die te allen tijde de gelovigen geopenbaard is. Daarom zeggen de gelukzalige maagd en Zacharias in hun lofzangen (Luc. 1:54,72) dat de zaligheid, die in Christus is geopenbaard, de volbrenging is der beloften, die de Here oudtijds aan Abraham en de aartsvaders gedaan had. Indien de Here door het zenden van zijn Christus de trouwbelofte van zijn oude eed heeft ingelost, kan men niet anders zeggen, dan dat het einde daarvan altijd in Christus en het eeuwige leven geweest is.

4. Auch im Alten Bund galt die Rechtfertigung allein aus Gnaden

Auf die gleiche Weise ist nun zu erkennen, daß der Alte Bund auf Gottes freiem Erbarmen beruht hat und durch Christi Mittlertum bekräftigt worden ist. Denn auch die Verkündigung des Evangeliums macht uns ja kund, daß der Sünder nur durch Gottes väterliche Freundlichkeit und ohne all sein eigenes Verdienst gerechtfertigt wird; und der ganze Inhalt dieser väterlichen Huld Gottes ist in Christus beschlossen! Wer will sich aber erkühnen, die Kenntnis Christi den Juden abzusprechen, mit denen doch der Bund des Evangeliums geschlossen worden ist, dessen einziger Grund Christus ist? Wer will sie von der Wohltat des uns aus Gnaden 262 zukommenden Heils ausschließen, da ihnen doch die Lehre von der Glaubensgerechtigkeit zuteil geworden ist? Dieser an sich klaren Sache brauchen wir nicht lange nachzugehen; denn da haben wir des Herrn eigenes Zeugnis: „Abraham ward froh, daß er meinen Tag sehen sollte, und er sah ihn und freute sich“ (Joh. 8,56). Und was Christus hier von Abraham sagt, das hat nach dem Zeugnis des Apostels vom Volke der Gläubigen ganz allgemein gegolten: „Jesus Christus, gestern und heute und derselbe auch in Ewigkeit“ (Hebr. 13,8). Denn er spricht an dieser Stelle nicht einfach von Christi ewiger Gottheit, sondern von seiner Kraft, die sich den Gläubigen zu allen Zeiten offenbart hat. Deshalb sprechen es auch die Jungfrau Maria (beata virgo) und Zacharias in ihren Lobgesängen aus, wie in der Heilsoffenbarung in Christus die Verheißungen eingelöst sind, die der Herr einst dem Abraham und den Erzvätern zuteil werden ließ! (Luk. 1,54f.72f.). Wenn der Herr durch die Offenbarung seines Christus seinen Eid, den er den Vätern geschworen hatte, einlöste, so muß man bekennen, daß Christus und das ewige Leben allezeit der Zielpunkt gewesen sind!

4. Die einde van die Ou Testament was altyd in Christus en in die ewige lewe.

Om dieselfde rede volg daaruit dat die beloftes op die vrye barmhartigheid van God berus het en deur die tussenkoms van Christus bekragtig is. Want die prediking van die evangelie verklaar niks anders as dat sondaars deur die vaderlike milddadigheid van God sonder enige verdienste van hulle eie regverdig gemaak word en dat die hele inhoud daarvan in Christus tot ’n einde kom nie. Wie sou dan waag om te sê dat die Jode geen deel aan Christus het nie, terwyl ons hoor dat die verbond van die evangelie met hulle gesluit is en dat Christus die enigste grondslag daarvan is? Wie sou waag om van die Jode vreemdelinge van 574 die weldaad van saligheid uit genade te maak¹⁹ wanneer ons hoor dat die leer van die geregtigheid van die geloof aan hulle bedien is?

Maar om nie lank te twis oor ’n saak wat duidelik is nie: Ons het ’n sonderlinge verklaring van die Here, wanneer Hy sê: “Abraham het hom verheug dat hy my dag sou sien. Hy het dit gesien en was verbly”.²⁰ Dit wat Christus daar van Abraham getuig, dit toon die apostel, was ook op die hele volk van gelowiges van toepassing wanneer hy sê: “Christus is gister, vandag en tot in ewigheid dieselfde”.²¹ Daar word nie maar net bloot oor die ewige Godheid van Christus gepraat nie maar oor sy krag wat tot in ewigheid aan gelowiges geopenbaar is. Daarom sê sowel die geluksalige maagd as Sagaria in hulle lofsange dat die saligheid wat in Christus geopenbaar is, die openbaring is van die beloftes wat die Here eenmaal aan Abraham en die aartsvaders gegee het.²² As die Here deur sy Gesalfde te openbaar sy eed van ouds gestand gedoen het, kan ons nie anders as om te sê dat die einde van die Ou Testament altyd in Christus en in die ewige lewe was nie.²³

4. По тем же основаниям отсюда следует, что и Ветхий Завет заключался в милости, даруемой Богом, и был подтверждён в Иисусе Христе. Ибо евангельская проповедь не объявляет ни о чём другом, кроме как об оправдании бедных грешников Богом по его отеческой милости, но отнюдь не по их заслугам. И вершина оправдания - Иисус Христос. Кто же осмелится лишать евреев Христа, с которыми, как мы видели, был заключен евангельский союз, а его единственное Основание - Христос? Кто осмелится отлучать их от надежды на даваемое даром спасение, раз мы видели, что им было проповедано то же учение о вере, которое дарует праведность и нам? И чтобы долго не рассуждать по поводу этой совершенно ясной вещи, приведём замечательные слова Иисуса Христа: «Авраам, отец ваш, рад был увидеть день Мой: и увидел и возрадовался» (Ин 8:56). Апостол показывает, что сказанное Иисусом об Аврааме относится ко всему верному народу, когда говорит, что «Иисус Христос вчера и сегодня и во веки Тот же» (Евр 13:8). Ибо он имеет здесь в виду не только вечную божественность Христа, но и знание его силы, которая всегда была явной для верующих. Поэтому Дева Мария и Захария восклицают в своих песнях, что спасение, открывшееся во Христе, есть исполнение клятв, которыми Бог клялся Аврааму и патриархам (Лк 1:54,72). Если Бог, являя Христа своего, исполнил древнюю клятву, то нельзя отрицать, что целью Ветхого Завета были Христос и вечная жизнь.

5. Quin Apostolus non foederis tantum gratia pares nobis facit Israelitas, sed etiam sacramentorum significatione. Nam poenarum exemplis quibus castigatos olim fuisse illos Scriptura recitat, deterrere Corinthios volens, ne in similia flagitia incurrerent, a praefatione ista orditur, Non esse cur ullam praerogativam nobis vendicemus, quae nos a Dei vindicta eripiat quam illi subierunt^c; quando^d non iisdem modo beneficiis prosequutus sit illos Dominus, sed iisdem quoque symbolis illustrem inter eos gratiam suam reddiderit [1. Cor. 10. a. 1², et c. 11]; acsi diceret, Si confiditis vos extra periculum esse, quia et Baptismus quo insigniti estis, et Coena quam quotidie suscipitis^e, eximias habent promissiones: interim contempta Dei bonitate, licentiose lascivitis: scitote nec Iudaeos talibus symbolis caruisse, adversus quos tamen iudicia sua Dominus severissime exercuit. Baptizati sunt in transitu maris et nube, qua^f protegebantur ab ardore solis. Transitum illum Baptismum carnalem fuisse aiunt, qui spirituali nostro secundum quandam proportionem respondeat³. Verum si id recipitur, non procederet^g Apostoli argumentum, qui hic vult ademptum Christianis ne Baptismi praerogativa Iudaeos praecellere se putent. Nec obnoxium est huic cavillo quod protinus sequitur, Illos eandem nobiscum spiritualem escam manducasse, ac 407 eundem bibisse spiritualem potum, quem Christum interpretatur¹.

5. Davantage, l’Apostre non seulement fait le peuple d’Israel pareil et egal à nous en la grace de l’alliance, mais aussi en la signification des Sacremens. Car voulant espovanter les Corinthiens par leur exemple, à ce qu’ils ne tombassent en mesmes crimes que Dieu avoit grievement puniz en iceux, il use de ceste preface: que nous n’avons point aucune prerogative ou dignité, laquelle nous puisse delivrer de la vengeance de Dieu, qui est venue sur eux (1 Cor. 10:1, 6, 11). Qu’ainsi soit, non seulement nostre Seigneur leur a fait les mesmes benefices qu’il nous fait, mais aussi a illustré sa grace entre eux par mesmes signes et Sacremens: comme s’il disoit, Il vous semble que vous estes hors de danger, pource que le Baptesme dont vous avez esté marquez et la Cene du Seigneur ont des promesses singulieres: cependant, en mesprisant la bonté de Dieu, vous vivez dissolument: mais il vous faut penser que les Juifs n’ont pas esté despourveus des mesmes Sacremens, contre lesquels le Seigneur n’a pas laissé pour cela d’exercer la rigueur de son jugement. Ils ont esté baptisez au passage de la mer rouge, et en la nuée qui les defendoit de l’ardeur du soleil. Ceux qui repugnent à ceste doctrine, disent que ç’a esté Baptesme charnel, correspondant au nostre spirituel selon quelque similitude: mais si cela leur est concedé, l’argument de l’Apostre ne procedera point, lequel a voulu oster aux Chrestiens ceste vaine fiance, de penser qu’ils fussent plus excellens que les Juifs, à cause du Baptesme. Et mesme ce qui s’ensuit incontinent apres, ne se peut nullement caviller: c’est qu’ils ont mangé la mesme viande spirituelle, et beu le mesme breuvage spirituel qui nous est donné: exposant que c’est Jesus Christ.

5. Moreover the apostle makes the Israelites equal to us, not only in the grace of the covenant, but also in the signification of the sacraments. For when he means to adduce examples of the punishments with which the Scripture states them to have been formerly chastised, in order to deter the Corinthians from running into similar crimes, he begins by premising, that we have no reason to arrogate any preëminence to ourselves, which can deliver us from the Divine vengeance inflicted on them; since the Lord not only favoured them with the same benefits, but illustrated his grace among them by the same symbols;⁹⁵⁸ as though he had said, If ye confide in being beyond the reach of danger, because both baptism by which you have been sealed, and the supper which you daily receive, have excellent promises, while at the same time you despise the Divine goodness, and live licentious lives,—know ye, that the Jews also were not destitute of such symbols, though the Lord inflicted on them his severest judgments. They were baptized in their passage through the sea, and in the cloud by which they were protected from the fervour of the sun. Our opponents maintain that passage to have been a carnal baptism, 389 corresponding in some degree to our spiritual one. But if that were admitted, the apostle's argument would not proceed; for his design here is to prevent Christians from supposing that they excel the Jews in the privilege of baptism. Nor is what immediately follows, that they “did all eat the same spiritual meat, and did all drink the same spiritual drink,” which he interprets of Christ, liable to this cavil.

5. The first of these points of resemblance being the foundation of the other two, a lengthened proof is given of it. The first argument taken from a passage, in which Paul, showing that the sacraments of both dispensations had the same meaning, proves that the condition of the ancient church was similar to ours.

Nay, the Apostle makes the Israelites our equals, not only in the grace of the covenant, but also in the signification of the Sacraments. For employing the example of those punishments, which the Scripture states to have been of old inflicted on the Jews, in order to deter the Corinthians from falling into similar wickedness, he begins with premising that they have no ground to claim for themselves any privilege which can exempt them from the divine vengeance which overtook the Jews, since the Lord not only visited them with the same mercies, but also distinguished his grace among them by the same symbols: as if he had said, If you think you are out of danger, because the Baptism which you received, and the Supper of which you daily partake, have excellent promises, and if, in the meantime, despising the goodness of God, you indulge in licentiousness, know that the Jews, on whom the Lord inflicted his severest judgments, possessed similar symbols. They were baptised in passing through the sea, and in the cloud which protected them from the burning heat of the sun. It is said, that this passage was a carnal baptism, corresponding in some degree to our spiritual baptism. But if so, there would be a want of conclusiveness in the argument of the Apostle, whose object is to prevent Christians from imagining that they excelled the Jews in the matter of baptism. Besides, the cavil cannot apply to what immediately follows—viz. that they did “all eat the same spiritual meat; and did all drink the same spiritual drink: for they drank of that spiritual Rock that followed them: and that Rock was Christ,” (1 Cor. 10:3, 4).

5. Ja, de apostel maakt de Israëlieten aan ons gelijk niet alleen ten aanzien van het verbond, maar ook van de betekenis der sacramenten. Want wanneer hij de Corinthiërs door de voorbeelden der straffen, met welke de Israëlieten volgens de mededeling der Schrift gekastijd zijn, wil afschrikken, opdat zij niet tot gelijke wandaden zouden vervallen, dan begint hij met deze inleiding (1 Cor. 10:1,11) dat er geen reden is, waarom wij ons enig voorrecht zouden toekennen, dat ons zou bevrijden van de wraak Gods, die zij hebben ondergaan, daar de Here hun niet alleen dezelfde weldaden bewezen heeft, maar ook door dezelfde tekenen zijn genade onder hen heerlijk gemaakt heeft; alsof hij wilde zeggen: indien gij vertrouwt buiten gevaar te zijn, omdat de Doop, met welke gij getekend zijt, en het Avondmaal, dat gij dagelijks ontvangt, uitnemende beloften hebben, en gij intussen met verachting van Gods goedheid in ongebondenheid weelderig leeft: weet dan, dat ook de Joden zulke tekenen niet ontbeerd hebben, tegen wie nochtans de Here zijn oordelen zeer gestreng heeft uitgevoerd. Zij zijn gedoopt in de doorgang der zee en in de wolk, door welke zij tegen de hitte der zon beschut werden. Men beweert, dat die doorgang een vleselijke doop geweest is, die aan onze geestelijke doop naar een zekere evenredigheid beantwoordt. Maar indien dit aanvaard wordt, zou het bewijs van de apostel niet opgaan, die hier aan de Christenen ontnomen wil hebben de mening, dat ze door het voorrecht van de doop boven de Joden staan. En voor deze uitvlucht wijkt ook niet, wat terstond daarop volgt, dat zij dezelfde geestelijke spijs gegeten en dezelfde geestelijke drank gedronken hebben als wij, waaronder hij Christus verstaat.

5. Gleiche Bundeszeichen!

Nach Paulus haben aber die Juden nicht nur an der gleichen Bundesgnade Anteil wie wir, sondern es sind ihnen auch bereits die gleichen Bundeszeichen (Sakramente) gegeben worden. Da will Paulus die Korinther durch die Anführung jener Strafen, mit denen nach dem Bericht der Schrift die Israeliten einst gezüchtigt worden sind, davon abschrecken, nun ihrerseits in die gleichen Untaten zu verfallen; dazu fängt er folgendermaßen an: Wir hätten gar keinen Grund, uns irgendein Vorrecht herauszunehmen, kraft dessen wir etwa der Strafe Gottes entgehen könnten, welche Israel einst getroffen hat; denn der Herr hätte ja ihnen die gleichen Wohltaten zuteil werden lassen und ihnen auch durch die gleichen Bundeszeichen die Herrlichkeit seiner Gnade vor Augen geführt (1. Kor. 10,1.11). Damit will er sagen: Wenn ihr meint, außer Gefahr zu sein, weil ihr durch die Taufe versiegelt seid und tagtäglich das Abendmahl empfangt und doch auf beidem herrliche Verheißungen liegen, und wenn ihr unterdessen Gottes Güte schmählich verachtet und euch leichtsinnig gehen laßt, so wisset, daß auch die Juden solche heiligen Zeichen hatten — und daß der Herr dennoch in furchtbarer Strenge seine Gerichte an ihnen vollzogen hat! Sie haben die Taufe empfangen, als sie durchs Meer gingen, und durch die Wolke, die sie vor der Sonnenglut bewahrte. Man sagt, dieser Durchzug durchs Meer sei eine fleischliche Taufe gewesen, die unserer geistlichen Taufe nur in einer bestimmten Hinsicht ähnele. Wäre das aber wahr, so würde der Beweis des Paulus nicht gelingen können; denn er will hier doch gerade zeigen, daß der Christ auf Grund seiner Taufe keinerlei Vorzugsstellung gegenüber den Juden für sich in Anspruch nehmen kann. Diesem Einwurf steht auch das Nachfolgende entgegen: „Denn sie haben mit uns einerlei geistliche Speise gegessen und einerlei geistlichen Trank getrunken“ — worunter der Apostel Christus versteht! (1. Kor. 10,3.4).

5. Volgens Paulus is ons nie alleen ten opsigte van die genadeverbond nie maar ook ten opsigte van die sakramente aan die Israeliete gelyk.

Ja, die apostel stel ons nie alleen ten opsigte van die genadeverbond aan die Israeliete gelyk nie maar ook ten opsigte van die betekenis van die sakramente. Want wanneer hy met voorbeelde van die strawwe waarmee hulle eertyds volgens die Skrif getugtig is, die Korintiërs daarvan wil afskrik om in soortgelyke vergrype te verval, begin hy met die volgende voorwoord, naamlik dat daar geen rede is waarom ons op enige voorreg vir ons aanspraak sou maak om ons van die wraak van God te vrywaar wat hulle ondergaan het nie.²⁴ Die Here het immers nie alleen dieselfde weldade aan hulle bewys nie maar ook met dieselfde tekens sy genade duidelik aan hulle betoon. Dit is asof Hy gesê het: “As julle vertrou dat julle buite gevaar is, omdat die doop waardeur julle beseël is, sowel as die Nagmaal wat julle elke dag ontvang, uitnemende beloftes het, maar intussen verag julle God se goedertierenheid en lei ’n baie losbandige 575 lewe; weet dan dat die Jode ook nie sonder sulke tekens was nie maar dat die Here nogtans sy oordele baie streng teen hulle uitgeoefen het”.

Want hulle is gedoop toe hulle deur die see gegaan het en in die wolk waardeur hulle teen die hitte van die son beskerm is.²⁵ Die mense beweer dat hierdie deurgaan ’n vleeslike doop was wat in vergelyking met ons geestelike doop ooreenkom. As ons dit as die waarheid aanvaar, sou die apostel se redenasie nie opgegaan het nie, omdat hy die Christene hier die indruk wil ontneem dat hulle met die voorreg van die doop die Jode oortref. Dit wat onmiddellik daarop volg, is ook nie aan hierdie drogredenasie blootgestel nie. Daar staan naamlik dat hulle dieselfde geestelike voedsel as ons geëet het en dat hulle dieselfde geestelike drank gedrink het. Volgens sy uitleg was dit Christus.²⁶

5. Более того, апостол уравнивает с нами народ Израиля не только в Божьей милости союза, но и в плане значения таинств. Стремясь предостеречь коринфян примерами из древности, чтобы те не совершили тех же преступлений, за которые Бог сурово наказал израильтян, он прибегает к такому аргументу: у нас нет никаких прерогатив или особых достоинств, которые освободили бы нас от мщения Бога, обрушившегося на них (1 Кор 10:1-11). Наш Господь не только совершил для них те же благодеяния, что и для нас, но и явил им свою милость теми же знамениями и священными таинствами. Апостол как бы говорит: вам кажется, что вы вне опасности, потому что крещение, которым вы запечатлены, и Вечеря Господня несут в себе особые обетования. Однако, презирая Божью доброту, вы живёте распутно. Но вы должны задуматься о том, что евреи были не лишены тех же таинств и однако Господь не преминул свершить над ними строгий суд. Они крестились, проходя Красное море, в облаке, которое защищало их от палящего солнца.

Отвергающие этот взгляд утверждают, что то было плотское крещение, которое похоже на наше духовное лишь внешне. Но если это так, то аргумент апостола был бы лишён смысла. Он же стремится предостеречь христиан от пустой самоуверенности, заключающейся в том, что благодаря крещению они якобы совершеннее евреев. И то, что из этого непосредственно следует, не может быть предметом пререканий: они ели ту же самую духовную пищу и пили то же самое духовное питьё, которое дано нам. И это, как объявляет апостол, Иисус Христос.

6. ^a Obiiciunt quidem ad frangendam hanc Pauli sententiam, quod ait Christus, Patres vestri manducaverunt manna in deserto, et mortui sunt: Qui manducat carnem meam, non morietur in aeternum [Iohan. 6. c. 31]², quae duo inter se nullo negotio conciliantur. Dominus, quia sermonem habebat ad auditores qui tantum ventris alimento quaerebant saturari, verum animae cibum non curabant, ad eorum captum orationem aliquantum attemperat, praesertim vero comparationem mannae et corporis sui pro eorum sensu statuit. Postulabant ut acquirendae sibi authoritatis gratia suam virtutem miraculo aliquo approbaret quale ediderat Moses in deserto quum manna e caelo impetraverat^b. In manna autem nihil apprehendebant nisi carnalis inediae, qua populus tunc afflictabatur, remedium: ad mysterium illud sublimius, quod Paulus respicit, non penetrabant. Christus ergo, ut demonstret quanto praestantius a se beneficium expectare debeant quam quod a Mose collatum patribus suis praedicarent, hanc comparationem format, Si magnum fuit opinione vestra, et^c memorabile miraculum, quod Dominus per Mosen populo suo, ne in deserto fame periret, caelestem cibum subministravit, quo sustentaretur ad modicum tempus: hinc colligite quanto excellentior sit cibus qui immortalitatem largitur. Videmus cur quod in manna praecipuum erat, praetermiserit Dominus, infimam tantum eius utilitatem notarit. Nempe quoniam Iudaei, velut exprobrandi studio, Mosen illi obiecerant, qui populi necessitati mannae remedio opitulatus esset: respondet, se longe superioris gratiae esse administrum, prae qua vilescere merito debeat carnalis populi educatio, quam solam tanti aestimabant. Paulus quia noverat Dominum, quum manna^d e caelo deplueret, non in ventris duntaxat pastum^e effudisse, sed spiritualis quoque mysterii loco dispensasse ad figurandam quae in Christo habetur spiritualem vivificationem, partem istam, quae consideratione dignissima erat, non negligit. Quare certo clareque conficitur, non easdem modo quibus nos dignatur nunc Dominus, vitae aeternae ac caelestis promissiones communicatas fuisse Iudaeis, sed etiam 408 sacramentis vere spiritualibus obsignatas. || Qua de re copiose Augustinus adversus Faustum Manichaeum disputat¹.

6. Mais ils objectent encore pour abbatre l’authorité de sainct Paul, le dict de Christ, Voz peres ont mangé la manne au desert, et sont morts: quiconque mangera ma chair, ne mourra point eternellement (Jean 6:49–51). Mais l’un s’accorde facilement avec l’autre. Le Seigneur Jesus, pource qu’il addressoit sa parolle à des auditeurs qui cherchoyent seulement de repaistre leurs ventres, ne se soucians gueres de la vraye nourriture des ames, accommode aucunement son oraison à leur capacité: et principalement il fait ceste comparaison de la manne avec son corps selon leur sens. Ils requeroyent que pour avoir authorité, il approuvast sa vertu par quelque miracle tel que Moyse avoit fait au desert, quand il avoit fait plouvoir du ciel la manne. Or en la manne ils n’apprehendoyent rien, sinon un remede pour subvenir à leur indigence corporelle, de laquelle le peuple estoit pressé au desert. Ils ne montoyent point si haut, que de considerer le mystere que touche sainct Paul. Christ donc, pour demonstrer combien ils devoyent attendre un plus grand et excellent benefice de soy, que celuy qu’ils pensoyent leurs peres avoir receu de Moyse, fait ceste comparaison: Si ç’a esté un si digne miracle, à vostre opinion, que le Seigneur a envoyé à son peuple de la viande celeste par la main de Moyse, à ce qu’il ne perist point de faim, mais fust sustenté pour quelque temps: de cela cognoissez combien plus pretieuse est la viande laquelle apporte immortalité. Nous voyons pourquoy c’est que le Seigneur a laissé derriere ce qui estoit le principal en la manne, en prenant seulement la moindre utilité d’icelle: c’est que les Juifs comme par reproche luy avoyent objecté Moyse, lequel avoit secouru le peuple d’Israel en sa necessité, le repaissant miraculeusement de manne. Il respond qu’il est dispensateur d’une grace bien plus pretieuse: au prix de laquelle ce que Moyse avoit fait au peuple d’Israel n’estoit quasi rien, combien qu’ils l’estimassent tant. Sainct Paul considerant que le Seigneur, quand il avoit fait plouvoir la manne du ciel, n’avoit pas seulement voulu envoyer viande corporelle à son peuple, mais luy avoit aussi voulu donner un mystere spirituel, pour figurer la vie eternelle qu’il devoit attendre de Christ, traite cest argument comme il estoit digne d’estre bien expliqué. Pourtant nous pouvons conclurre sans doute, que les mesmes promesses de vie eternelle, qui nous sont aujourdhuy presentées, non seulement ont esté communiquées aux Juifs, mais aussi leur ont esté seellées et confermées par sacremens vrayement spirituels. Laquelle matiere est amplement deduite par sainct Augustin contre Fauste Manichéen.

6. To invalidate this declaration of Paul, they object the assertion of Christ, “Your fathers did eat manna in the wilderness, and are dead. If any man eat of this bread, (that is, my flesh,) he shall live for ever.”⁹⁵⁹ But the two passages are reconciled without any difficulty. The Lord, because he was addressing auditors who only sought to be satisfied with corporeal sustenance, but were unconcerned about food for the soul, accommodates his discourse in some measure to their capacity, and institutes a comparison between manna and his own body, particularly to strike their senses. They demand that in order to acquire authority to himself, he should prove his power by some miracle, such as Moses performed in the desert, when he obtained manna from heaven. In the manna, however, they had no idea of any thing but a remedy for corporeal hunger, with which the people were then afflicted. They did not penetrate to that sublimer mystery of which Paul treats. Christ, therefore, to demonstrate the superiority of the blessing they ought to expect from him, to that which they said their fathers had received from Moses, makes this comparison: If it be in your opinion a great and memorable miracle, that the Lord, to prevent his people from perishing in the wilderness, supplied them, by means of Moses, with heavenly food, which served them as a temporary sustenance,—hence conclude how much more excellent that food must be, which communicates immortality. We see, then, why the Lord omitted the principal thing designed by the manna, and only remarked the lowest advantage that resulted from it. It was because the Jews, as if with an intention of reproaching him, contrasted him with Moses, who had supplied the necessities of the people with manna. He replies, that he is the dispenser of a far superior favour, in comparison with which the corporeal sustenance of the people, the sole object of their great admiration, deserves to be considered as nothing. Knowing that the Lord, when he rained manna from heaven, not only poured it down for the support of their bodies, but likewise dispersed it as a spiritual mystery, to typify that spiritual vivification which is experienced in Christ, Paul does not neglect that view of the subject which is most deserving of consideration. Wherefore 390 it is certainly and clearly proved, that the same promises of an eternal and heavenly life, with which the Lord now favours us, were not only communicated to the Jews, but even sealed and confirmed by sacraments truly spiritual. This subject is argued at length by Augustine against Faustus the Manichæan.

6. An objection from John 6:49—viz. that the Israelites ate manna in the wilderness, and are dead, whereas Christians eat the flesh of Christ, and die not. Answer reconciling this passage of the Evangelist with that of the Apostle.

To take off the force of this passage of Paul, an objection is founded on the words of our Saviour, “Your fathers did eat manna in the wilderness, and are dead.” “If any man eat of this bread, he shall live for ever,” (John 6:49, 51). There is no difficulty in reconciling the two passages. The Lord, as he was addressing hearers who only desired to be filled with earthly food, while they cared not for the true food of the soul, in some degree adapts his speech to their capacity, and, in particular, to meet their carnal view, draws a comparison between manna and his own body. They called upon him to prove his authority by performing some miracle, such as Moses performed in the wilderness when he obtained manna from heaven. In this manna they saw nothing but a relief of the bodily hunger from which the people were then suffering; they did not penetrate to the sublimer mystery to which Paul refers. Christ, therefore, to demonstrate that the blessing which they ought to expect from him was more excellent than the lauded one which Moses had bestowed upon their fathers, draws this comparison: If, in your opinion, it was a great and memorable miracle when the Lord, by 373Moses, supplied his people with heavenly food that they might be supported for a season, and not perish in the wilderness from famine; from this infer how much more excellent is the food which bestows immortality. We see why our Lord omitted to mention what was of principal virtue in the manna, and mentioned only its meanest use. Since the Jews had, as it were by way of upbraiding, cast up Moses to him as one who had relieved the necessity of the people by means of manna, he answers, that he was the minister of a much larger grace, one compared with which the bodily nourishment of the people, on which they set so high a value, ought to be held worthless. Paul, again, knowing that the Lords when he rained manna from heaven, had not merely supplied their bodies with food, but had also dispensed it as containing a spiritual mystery to typify the spiritual quickening which is obtained in Christ, does not overlook that quality which was most deserving of consideration. Wherefore it is surely and clearly proved, that the same promises of celestial and eternal life, which the Lord now gives to us, were not only communicated to the Jews, but also sealed by truly spiritual sacraments. This subject is copiously discussed by Augustine in his work against Faustus the Manichee.

6. Zij werpen ons wel, om deze uitspraak van Paulus te breken, voor de voeten wat Christus zegt (Joh. 6:49) "Uw vaders hebben het manna gegeten in de woestijn en zijn gestorven, wie mijn vlees eet zal niet sterven in eeuwigheid." Maar deze twee uitspraken worden zonder moeite met elkander verenigd. Daar de Here sprak tot toehoorders, die slechts zochten verzadigd te worden met voedsel voor de buik, maar zich niet bekommerden om de spijs der ziel, matigt Hij zijn woorden een weinig naar hun bevatting en trekt vooral een vergelijking tussen het manna en zijn lichaam naar hun begrip. Zij eisten, dat Hij, om voor zichzelf gezag te verkrijgen, zijn kracht door een of ander wonder zou bewijzen, zoals Mozes in de woestijn gedaan had, toen hij het manna uit de hemel had weten te doen neerdalen. In het manna echter zagen zij niets dan een middel tegen de lichamelijke honger, waardoor het volk toen geteisterd werd; tot die hogere verborgenheid, waarop Paulus ziet, drongen ze niet door. Om dus aan te tonen een hoeveel voortreffelijker weldaad zij van Hem moesten verwachten, dan welke, naar hun zeggen, door Mozes aan hun vaderen geschonken was, maakt Christus deze vergelijking: indien het, volgens uw mening, een groot en merkwaardig wonder geweest is, dat de Here door Mozes aan zijn volk, opdat het in de woestijn niet van honger zou omkomen, hemelse spijs heeft toebediend, waardoor het een kleine tijd kon worden onderhouden, dan kunt gij daaruit op maken, hoeveel voortreffelijker de spijs is, die de onsterfelijkheid schenkt. Zo zien wij, waarom de Here, wat in het manna het voornaamste was, heeft weggelaten, en slechts het geringste nut ervan heeft vermeld. Want, aangezien de Joden, als uit lust tot verwijten, Hem Mozes voor de voeten hadden geworpen, die de nooddruft des volks door middel van het manna te hulp was gekomen, antwoordt Hij, dat Hij een bedienaar is van een veel hogere genade, in vergelijking met welke de lichamelijke voeding van het volk, waaraan zij alleen zo grote waarde hechtten, terecht waardeloos werd. Omdat Paulus wist, dat de Here, toen Hij het manna uit de hemel regende, dat niet alleen deed neerdalen tot voeding van de buik, maar het ook verleende als een geestelijke verborgenheid, om de geestelijke levendmaking, die in Christus verkregen wordt, af te beelden, verwaarloost hij dat stuk, dat de beschouwing ten zeerste waardig was, niet. En daarom wordt zeker en duidelijk de gevolgtrekking gemaakt, dat niet alleen dezelfde beloften des eeuwigen en hemelsen levens, welke de Here ons nu waardig keurt, aan de Joden zijn meegedeeld, maar dat ze ook door waarlijk geestelijke sacramenten verzegeld waren. En daarover handelt Augustinus uitvoerig tegen Faustus de Manicheër.

6. Zurückweisung eines Einwandes

Um nun diesem Spruch des Paulus die Beweiskraft zu nehmen, führt man das Wort Christi an: „Eure Väter haben Manna gegessen in der Wüste und sind gestorben. Wer aber isset mein Fleisch ..., der wird nicht sterben in Ewigkeit“ (Joh. 6,49.54). Aber diese beiden Zitate (1. Kor. 10 und Joh. 6) lassen sich ohne jede Mühe zusammenbringen. Der Herr hat es mit Leuten zu tun, die einzig durch die leibliche Speise meinten satt werden zu können und sich um die Speise für die Seele keine Sorge machten. Da paßt er seine Rede in etwa an ihr Verständnis an und vergleicht besonders, um ihnen faßlich zu werden, das Manna mit seinem Leibe. Sie verlangten ja von ihm, er solle zur Bestätigung seiner Autorität seine Kraft durch ein Wunder beweisen, wie es Mose in der Wüste getan hatte, als er das Manna vom Himmel herabflehte. Unter dem Manna verstanden sie aber nur das Mittel gegen den fleischlichen Hunger, der damals das Volk anfocht; das höhere Geheimnis, 263 das Paulus dahinter sah, bemerkten sie nicht. Nun will ihnen also Christus dartun, daß sie von ihm eine viel herrlichere Wohltat erwarten sollten als die, welche einst nach ihren Worten Mose den Vätern erwiesen hatte — und dazu verwendet er nun diesen Vergleich. „War es nach eurer Meinung schon ein großes und denkwürdiges Wunder, daß der Herr seinem Volke, um es nicht in der Wüste umkommen zu lassen, durch Mose diese Himmelsspeise gab, von der es nun eine Zeitlang bestehen konnte — so denkt doch, wieviel herrlicher die Speise sein muß, die zum ewigen Leben führt!“ Da sehen wir nun, warum der Herr das Wichtigste am Manna hier gar nicht erwähnt und nur seinen geringsten Nutzen nennt! Es geschah eben, weil ihm die Juden, um ihn zu versuchen, den Mose als Beispiel vorhielten, der dem Volke in seiner Not mit dem Manna zu Hilfe gekommen war: da gibt nun der Herr zur Antwort, daß ihm eine viel herrlichere Wohltat anvertraut sei als die fleischliche Erziehung des Volkes, die viel geringer war — und die sie doch allein so hoch achteten! Paulus dagegen war (im Gegensatz zu Jesu Hörern) überzeugt, daß der Herr mit dem Manna, das er vom Himmel regnen ließ, nicht nur den Leib hatte speisen wollen, sondern es als geistliches Geheimnis ausgeteilt hatte, um die in Christus geschehende geistliche Lebendigmachung anzudeuten; und deshalb überging er diese Bedeutung des Manna, die ja der Betrachtung besonders wert ist, nicht. Daraus ergibt sich dann aber deutlich, daß der Herr den Juden nicht nur die gleichen Verheißungen ewigen und himmlischen Lebens hat zuteil werden lassen, deren er uns heute würdigt, sondern daß diese Verheißungen auch durch die gleichen wahrhaft geistlichen Sakramente ihre Versiegelung empfingen. — Hierüber hat Augustin ausführlich gegen den Manichäer Faustus geschrieben.

6. ²⁷ Paulus het geweet dat die Here die manna uit die hemel ook as ’n geestelike geheimenis heskik het.

Om Paulus se uitspraak die nek in te slaan opper hulle die beswaar dat Christus gesê het: “Julle vaders het manna in die woestyn geëet en gesterwe.²⁸ Hy wat my vlees eet, sal tot in ewigheid nie sterwe nie”.²⁹ Die twee uitsprake kan egter sonder moeite met mekaar versoen word.

Omdat die Here gepraat het met luisteraars wat gesoek het om slegs met die voedsel van die maag versadig te word maar hulle geen duit bekommer het oor die ware spyse van die siel nie, pas Hy sy woorde effens by hulle begripsvermoë aan. Hy tref trouens volgens hulle begrip ’n vergelyking tussen die manna en sy liggaam. Hulle versoek Hom om sy krag met ’n wonderwerk te bewys om gesag vir Hom te verwerf, soos Moses in die woestyn ’n wonderwerk gedoen het toe hy manna uit die hemel gekry het. In die manna het hulle egter niks anders gesien as ’n middel teen hulle vleeslike honger waardeur die volk destyds geteister was nie. Hulle kon egter nie tot die verhewener geheimenis waarop Paulus sy oë gerig het, deurgedring het nie. Christus tref dus hierdie vergelyking om aan te toon hoeveel uitnemender die weldaad is wat hulle van Hom moet verwag, as die weldaad wat volgens hulle deur Moses aan hulle vaders bewys is: “As dit na julle mening ’n groot en gedenkwaardige wonderwerk was dat die Here voedsel uit die hemel deur Moses aan sy volk voorsien het om te verhoed dat hulle in die woestyn van honger vergaan en dat hulle vir ’n klein tydjie onderhou is, lei dan 576 hieruit af hoeveel voortrefliker die spyse is wat aan julle onsterflikheid besorg”.

Nou sien ons waarom die Here die belangrikste aspek in die manna agterweë gelaat en slegs die geringste voordeel daarvan onder hulle aandag gebring het. Omdat die Jode Moses as ’n verwyt Hom teenwerp aangesien hy die volk met die manna gehelp het, is sy antwoord daarop dat Hy die bedienaar van ’n veel groter genadegawe is. As die vleeslike voeding van die volk daarmee vergelyk sou word, moet dit tereg waardeloos word, hoewel hulle dit alleen net van soveel waarde geskat het. Omdat Paulus geweet dat die Here nie slegs spyse vir hulle mae voorsien het toe Hy manna uit die hemel laat reën het nie, maar dat Hy dit ook as ’n geestelike geheimenis beskik het om die geestelike lewendmaking wat in Christus verkry word,³⁰ uit te beeld, gaan hy die onderwerp wat die grootste oorweging verdien het, nie onaangeraak verby nie. Daarom kan ons met sekerheid en duidelikheid tot die gevolgtrekking geraak dat die Jode nie alleen gedeel het in dieselfde beloftes van die ewige en hemelse lewe as dié wat die Here ons nou waardig ag nie, maar dat hulle ook deur die ware geestelike sakramente beseël is. Augustinus voer in verband hiermee ’n uitvoerige bespreking teen die Manicheër Faustus.³¹

6. Однако, стремясь поставить под сомнение авторитет св. Павла, эти люди возражают, ссылаясь на слова Христа: «Отцы ваши ели манну в пустыне и умерли. Кто будет есть мою плоть, не умрёт вовек» [Ин 6:49-51]. Но и то и другое утверждения легко согласуются друг с другом. Господь наш Иисус обращался к людям, которые хотели лишь насытить свои желудки и не искали истинной пищи для души. И поэтому Он, приспосабливая свою проповедь к их чувствам и восприятию, сопоставляет манну со своею плотью. Они требовали от Иисуса подтвердить свою власть каким-нибудь чудом, как это сделал Моисей в пустыне, вызвав с неба дождь манны. Но в манне они видели только средство удовлетворения плотского голода, который народ испытывал в пустыне. Они не поднимались так высоко, чтобы понять тайну, к которой прикоснулся св. Павел. Христос, чтобы показать, что от Него они должны ожидать намного большего и совершеннейшего благодеяния, нежели благодеяние, полученное их отцами от Моисея, проводит такое сравнение: если вы считаете столь великим чудом то, что Господь рукою Моисея ниспослал своему народу небесную пищу, чтобы спасти его от голода и поддержать какое-то время, то узнайте, насколько драгоценнее пища, дающая бессмертие. Мы понимаем, почему Господь умолчал о главном в манне, сказав лишь о наименьшей, плотской пользе: потому, что евреи словно в упрёк напомнили Ему о Моисее, который помог народу Израиля в нужде, чудесным образом послав ему манну. Тогда Он объявил, что является подателем гораздо более ценной милости, по сравнению с которой сделанное для израильского народа Моисеем - почти ничто, хотя они так высоко это ценят.

Св. Павел понимал, что Господь, послав манну с неба, хотел не только дать своему народу телесную пищу, но и показать духовное чудо, дать прообраз вечной жизни, которую народ должен ожидать от Христа. Поэтому он считал, что этот аргумент следует обстоятельно разъяснить. И мы можем, ничуть не сомневаясь, сделать вывод, что те же самые обетования вечной жизни, которые мы имеем сегодня, были не только даны евреям, но и запечатлены и подтверждены подлинно духовными таинствами. Эта тема широко развёрнута св. Августином в его сочинении против манихея Фауста.

7. | Quod si testimonia ex Lege et Prophetis sibi recitari malint lectores, ex quibus perspiciant spirituale foedus fuisse Patribus etiam commune sicuti ex Christo et Apostolis audimus ^a: || huic quoque voto obsequar^b, eoque libentius quod ita certius convincentur adversarii, nequid postea tergiversari queant. Atque ab ea quidem demonstratione incipiam, quam tametsi Anabaptistarum supercilio futilem et pene ridiculam fore scio, apud dociles tamen et sanos plurimum valebit: || ac pro confesso sumo, eam verbo Dei inesse vitae efficaciam, ut quoscunque Deus participatione eius dignatur, eorum animas vivificet. Valuit enim semper illud Petri, semen esse incorruptibile quod in aeternum manet [1. Pet. 1. d. 23], sicuti etiam ex verbis Iesaiae colligit [Iesa. 40. b. 6]. Iam quum hoc sacro^c vinculo Deus olim sibi devinxerit Iudaeos, non dubium est quin eos segregaverit in spem aeternae vitae. Nam quum verbum fuisse amplexos dico, quod illos Deo propius adiungeret, communicandi rationem^d || intelligo, non illam generalem quae per caelum et terram omnesque mundi creaturas diffunditur (quae licet universa vivificet pro suae unumquodque naturae modo, non tamen a corruptionis necessitate eruit) sed istam specialem qua^e piorum animae et illuminantur in Dei notitiam, et illi quodammodo copulantur. Huiusmodi verbi illuminatione, quum adhaeserint Deo Adam, Abel, Noe, Abraham, et reliqui patres, dico minime dubium esse quin illis in regnum Dei immortale fuerit ingressus. Erat enim solida Dei participatio, quae extra vitae aeternae^f bonum esse non potest.

7. Toutesfois si les lecteurs aiment mieux d’ouyr un recit des tesmoignages de la Loy et des Prophetes, ausquels ils voyent que l’alliance spirituelle dont nous sommes aujourdhuy possesseurs a esté aussi bien commune aux Peres, selon qu’il nous est declairé par Christ et ses Apostres, je tascheray de satisfaire à cecy: voire d’autant plus volontiers, afin que les contredisans soyent tant plus conveincus, et ne puissent tergiverser cy apres. Je commenceray par un argument qui sera estimé debile, et quasi ridicule entre les Anabaptistes, mais sera d’assez grande importance envers toutes gens de raison et de jugement. Je pren donc cecy pour resolu, qu’il y a une telle vigueur en la parolle de Dieu, qu’elle suffit à vivifier les ames de tous ceux qui y participent. Car ce dire de sainct Pierre a tousjours esté vray, que c’est une semence incorruptible, laquelle demeure à jamais: comme aussi il le conferme par les mots d’Isaie (1 Pierre 1:23; Is. 40:6). Or puisque Dieu a jadis conjoint avec soy les Juifs par ce lien sacré et indissoluble, il n’y a doute qu’il ne les ait separez et mis à part, pour les faire esperer en la vie eternelle. Car en disant qu’ils ont receu et embrassé la Parolle pour estre unis de plus pres avec Dieu: je n’enten pas ceste espece generale de communiquer avec luy, laquelle s’espand au ciel et en la terre, et en toutes creatures. Car combien qu’il vivifie toutes choses par son inspiration, assavoir chacune selon la proprieté de sa nature, toutesfois il ne les delivre de la necessité de corruption; mais celle dont je parle est speciale, par laquelle les ames des fideles sont illuminées en la cognoissance de Dieu, et aucunement conjointes à luy. Comme ainsi soit donc qu’Abraham, Isaac, Noé, Abel, Adam, et les autres Peres, ayent adheré à Dieu par une telle illumination de sa parolle, je dy qu’il n’y a nulle doute qu’elle ne leur ait esté une entrée au royaume eternel de Dieu; car c’estoit une vraye participation de Dieu, laquelle ne peut estre sans la grace de la vie eternelle.

7. But if the reader would prefer a recital of testimonies from the law and the prophets, to show him that the spiritual covenant was common also to the fathers, as we have heard from Christ and his apostles,—I will attend to this wish, and that with the greater readiness, because our adversaries will thereby be more decisively confuted, and will have no pretence for any future cavil. I will begin with that demonstration, which, though I know the Anabaptists will superciliously deem it futile and almost ridiculous, yet will have considerable weight with persons of docility and good understanding. And I take it for granted, that there is such a vital efficacy in the Divine word as to quicken the souls of all those whom God favours with a participation of it. For the assertion of Peter has ever been true, that it is “an incorruptible seed, which abideth for ever;”⁹⁶⁰ as he also concludes from the words of Isaiah.⁹⁶¹ Now, when God anciently united the Jews with himself in this sacred bond, there is no doubt that he separated them to the hope of eternal life. For when I say, that they embraced the word which was to connect them more closely with God, I advert not to that general species of communication with him, which is diffused through heaven and earth, and all the creatures in the universe, which although it animates all things according to their respective natures, yet does not deliver from the necessity of corruption. I refer to that particular species of communication, by which the minds of the pious are enlightened into the knowledge of God, and in some measure united to him. Since Adam, Abel, Noah, Abraham, and the other patriarchs, were attached to God by such an illumination of his word, I maintain, there can be no doubt that they had an entrance into his immortal kingdom. For it was a real participation of God, which cannot be separated from the blessing of eternal life.

7. Another proof from the Law and the Prophets—viz. the power of the divine word in quickening souls before Christ was manifested. Hence the believing Jews were raised to the hope of eternal life.

But if my readers would rather have passages quoted from the Law and the Prophets, from which they may see, as we have already done from Christ and the Apostles, that the spiritual covenant was common also to the Fathers, I will yield to the wish, and the more willingly, because opponents will thus be more surely convinced, that henceforth there will be no room for evasion. And I will begin with a proof which, though I know it will seem futile and almost ridiculous to supercilious Anabaptists, will have very great weight with the docile and sober-minded. I take it for granted that the word of God has such an inherent efficacy, that it quickens the souls of all whom he is pleased to favour with the communication of it. Peter’s statement has ever been true, that it is an incorruptible seed, “which liveth and abideth for ever,” (1 Peter 1:23), as he infers from the words of Isaiah (Is. 40:6). Now when God, in ancient times, bound the Jews to him by this sacred bond, there cannot be a doubt that he separated them unto the hope of eternal life. When I say that they embraced the word which brought them nearer to God, I refer not to that general method of communication which is diffused through heaven and earth, and all the creatures of the world, and which, though it quickens all things, each according to its nature, rescues none from the bondage of corruption. I refer to that special mode of communication by which the minds of the pious are both enlightened in the knowledge of God, and, in a manner, linked to him. Adam, Abel, Noah, Abraham, and the other patriarchs, having been united to God by this illumination of the word, I say there cannot be the least doubt that entrance was given them into the immortal kingdom of God. They had that solid participation in God which cannot exist without the blessing of everlasting life.

7. Indien de lezers liever willen, dat hun getuigenissen uit de wet en de profeten worden voorgelegd, waaruit ze kunnen zien, dat ook de vaderen deel gehad hebben aan het geestelijk verbond zoals wij vernemen van Christus en de apostelen, dan zal ik ook aan die wens voldoen, en dat des te liever, omdat zo de tegenstanders des te zekerder zullen overwonnen worden, zodat ze later geen uitvluchten kunnen zoeken. En ik zal beginnen met dat bewijs, waarvan ik wel weet, dat het de hoogmoedige Wederdopers onbetekenend en bijna belachelijk zal schijnen, maar dat toch bij leerzame en verstandige mensen van grote invloed zal zijn; en ik reken het als een uitgemaakte zaak, dat in Gods Woord zulk een krachtige werking des levens is, dat het de zielen van hen, die God het deelgenootschap er aan waardig keurt, levend maakt. Want altijd is het woord van Petrus van kracht geweest (1 Petr. 1:23) dat het een onverderfelijk zaad is, dat blijft in eeuwigheid, zoals hij ook opmaakt uit de woorden van Jesaja (Jes. 40:6) Daar God dan door deze heilige band oudtijds de Joden aan zich gebonden heeft, is het niet twijfelachtig, of Hij heeft hen ook afgezonderd tot de hoop des eeuwigen levens. Want wanneer ik zeg, dat zij het Woord aanvaard hebben, dat hen nader met God verbond, dan spreek ik niet van die algemene gemeenschap, die over hemel en aarde en alle schepselen der wereld zich uitstrekt (welke, ook al maakt ze alle dingen levend, een ieder naar de wijze van zijn aard, hen toch niet bevrijdt van de noodzakelijkheid der verderving), maar van die bijzondere gemeenschap, waardoor de zielen der vromen verlicht worden tot de kennis Gods en in zekere zin met Hem verbonden worden. En daar Adam, Abel, Noach, Abraham en de andere vaderen door zulk een verlichting des Woords God aangehangen hebben, zeg ik, dat het allerminst twijfelachtig is, of zij hebben de toegang gehad tot het onsterfelijk rijk Gods. Want het was een onwrikbare gemeenschap met God, die niet kan bestaan zonder de schat des eeuwigen levens.

7. Die Väter hatten das Wort, und damit hatten sie auch das ewige Leben

Vielleicht möchte aber der Leser Zeugnisse aus dem Gesetz und den Propheten hören, um daraus zu ersehen, daß auch die Väter an dem geistlichen Bunde Anteil hatten — wie uns das ja Christus und die Apostel bereits bezeugten. Diesem Begehren komme ich gern nach — um so lieber, als ich so meine Gegner noch sicherer widerlegen kann, so daß sie keine Ausflucht mehr haben.

Ich will dabei gleich mit einem Beweis anfangen, der zwar den Wiedertäufern in ihrer Hoffart ungenügend und geradezu lächerlich vorkommen, aber bei vernünftigen und vorurteilsfreien Leuten sicher seine Geltung behaupten wird: ich nehme es dabei als zugestanden an, daß dem Worte Gottes eine solche Lebenskraft innewohnt, daß es alle, denen Gott Anteil daran gibt, innerlich lebendig macht! Denn es ist doch immer anerkannt gewesen, was Petrus schreibt, der es einen „unvergänglichen Samen“ nennt, der „da ewiglich bleibt“ (1. Petr. 1,23). Das beweist er ja auch aus den Worten des Jesaja (Jes. 40,6). Da nun Gott die Juden einst durch dieses heilige Band (nämlich das Wort!) mit sich in Gemeinschaft versetzte, so hat er sie auch unzweifelhaft zur Hoffnung auf das ewige Leben erwählt! Unter dem Wort, das sie empfangen haben und das sie Gott näher brachte, verstehe ich die Art, wie sich uns Gott mitteilt — nicht jene allgemeine, die alle Kreaturen im Himmel und auf Erden erfüllt, die alles, je nach seiner Art, belebt, aber es doch nicht vor der Verderbnis sichert, sondern diese besondere Art, welche die Frommen innerlich zur Erkenntnis Gottes erleuchtet und ihnen gewissermaßen die Gemeinschaft mit ihm verleiht. Dieses Wort hat Adam, Abel, Noah, Abraham und die anderen Väter Gott anhangen lassen, und deshalb haben sie unzweifelhaft den Zugang zu Gottes ewigem Reich gehabt! Denn sie hatten wirklich mit Gott Gemeinschaft, und das ist ohne den Anteil am ewigen Leben nicht denkbar.

7. Die aartsvaders het ook in die geestelike verbond en die hoop op die ewige lewe gedeel

Maar as my lesers verkies dat ons aanhalings uit die wet en die profete vir hulle moet gee, sodat hulle daaruit beter kan sien dat die aartsvaders ook in die geestelike verbond deel gehad het soos ons van Christus en die apostels hoor, sal ek ook aan hierdie wens van hulle met des te groter graagte voldoen omdat ons teenstanders so baie gewis weerlê sal word dat hulle hierna nie meer kan ontvlug nie. En ek sal wel by ’n bewys begin waarvan ek weet dat dit vir die hooghartige Wederdopers waardeloos en amper belaglik sal wees maar tog by leergierige en verstandige mense baie gewig sal dra.

Ek aanvaar uitdruklik dat daar in die Woord van God so ’n lewendige krag is dat dit die siele van al die mense wat God waardig ag om daarin te deel, lewend maak. Want Petrus se woorde geld nog altyd. Hy sê dat dit onverganklike saad is wat tot in ewigheid bly,³² soos hy ook uit die  577  woorde van Jesaja aflei.³³ Aangesien God die Jode eenmaal met hierdie heilige band (van sy Woord) aan Hom verbind het, het Hy hulle ongetwyfeld vir die hoop op die ewige lewe afgesonder. Want wanneer ek sê dat hulle die Woord omhels het om hulle nouer met God te verbind, verstaan ek nie daaronder die algemene wyse van deelname wat oor die hemel en die aarde en oor al die skepsels van die wêreld strek en wat hulle nogtans nie van die noodsaaklikheid van die verderf vrywaar nie al sou dit alles, elkeen na sy aard, lewend maak nie. Ek verwys hier na die besondere deelname waardeur die siele van vroom mense verlig word om God te ken en hulle op die een of ander wyse aan Hom verbind.

Aangesien Adam, Abel, Noag, Abraham en al die ander aartsvaders deur so ’n verligting van die Woord aan God verbind was, verklaar ek dat daar geen twyfel daaroor kan bestaan dat hulle tot die onsterflike koninkryk van God toegetree het nie. Want dit was ’n vaste deelname aan God wat sonder die seën van ’n ewige lewe nie kan bestaan nie.

7. Однако, если читатели желают услышать свидетельства Закона и пророков, из которых они сами поймут, что духовный союз, ныне принадлежащий нам, принадлежал и отцам - о чём и объявили нам Христос и его апостолы, - то я постараюсь удовлетворить это желание и с тем большей охотой, что это позволит убедить противников, дабы впредь они не прибегали к своим уловкам. Я начну с аргумента, который анабаптисты сочтут слабым и почти смешным, но который имеет большое значение для всех разумных людей. Я считаю очевидным, что в Слове Божьем заключена достаточная сила, чтобы животворить души всех тех, кто желает его принять. Ибо навеки истинны слова св. Петра, что оно - нетленное семя, пребывающее вечно (1 Пет 1:23), и он подтверждает их словами Исайи (Ис 40:5). Несомненно, что Бог, когда-то соединивший с Собою евреев священной и неразрывной связью, выделил их из всех прочих народов для того, чтобы дать им надежду на вечную жизнь. Утверждая, что они восприняли Слово, дабы ещё глубже соединиться с Богом, я не имею в виду всеобщую связь с Ним, растекающуюся по небу и по земле и присутствующую во всех созданиях. Хотя Бог животворит Собою все существа в соответствии с природой каждого, Он не освобождает их от рабства тлению. Нет, я говорю о связи особого рода, посредством которой души верующих просвещаются познанием Бога и каким-то образом соединяются с Ним. И так как Авраам, Исаак, Ной, Авель, Адам и другие отцы были причастны Богу через просвещение его словом, я утверждаю, что оно несомненно было для них входом в вечное Царство Божие. Ибо то была истинная причастность Богу, которая невозможна вне дара вечной жизни.

8. Si tamen illud nonnihil implicitum videtur: age, ad ipsam foederis formulam transeamus: quae non placidis modo ingeniis satisfaciet, sed eorum inscitiam abunde coarguet qui contradicere nituntur. Sic enim semper pepigit cum servis suis 409 Dominus, Ero vobis in Deum, et^a vos eritis mihi in populum [Levit. 26. b. 12]: quibus verbis et vitam, et salutem, et omnem summam beatitudinis comprehendi Prophetae quoque exponere soliti sunt^b. Non enim David sine causa saepius pronuntiat, beatum populum cuius Dominus est Deus [Psal. 144. d. 15]: beatam gentem quam in haereditatem sibi elegit [Psal. 33. c. 12]: nec terrenae quidem foelicitatis gratia, sed quoniam a morte eripit, perpetuo conservat, aeternaque misericordia prosequitur quos in populum assumpsit. Quemadmodum est apud alios Prophetas, Tu Deus noster, non moriemur [Habac. 1. c. 12]. Dominus, Rex noster, Legislator noster: ipse salvabit nos [Iesa. 33. d. 21]. Beatus es Israel, quia in Domino Deo salvaris [Deut. 33. d. 29]. Sed ne in re supervacua multum laboremus, passim in Prophetis recurrit haec admonitio, nihil ad bonorum omnium affluentiam, adeoque salutis certitudinem deesse, modo nobis Dominus sit in Deum: et merito. Si enim facies eius, simul atque illuxit, praesentissimum est salutis pignus, cuinam^c se homini in Deum^d manifestet, cui non salutis quoque^e thesauros aperiat? Hac enim conditione Deus noster est ut in medio nostri habitet: quemadmodum^f per Mosen testabatur [Levit. 26. b. 12^g]. Obtineri autem talis eius praesentia non potest, ut non simul vita possideatur. Atque ut nihil ultra exprimeretur^h, satis claram habebant vitae spiritualis promissionem in his verbis, Sum Deus vester [Exod. 6. a. 7]. Non enim solis utique corporibus Deum se foreⁱ denuntiabat, sed animis praecipue; animae autem, nisi per iustitiam Deo coniunctae, ab ipso alienae in morte manent. Adsit rursum illa coniunctio: perpetuam salutem^k secum ducet.

8. Si cela semble advis aucunement obscur, venons au formulaire mesme de l’alliance, lequel non seulement contentera tous esprits paisibles, mais aussi redarguera suffisamment l’ignorance de ceux qui s’efforcent de contredire. Le Seigneur a fait tousjours ceste paction avec ses serviteurs: Je vous seray pour Dieu, et vous me serez pour peuple (Lev. 26:12). Sous ces parolles les Prophetes mesme exposoyent, vie et salut et la somme de toute beatitude estre comprise. Car ce n’est point sans cause que David souvent prononce le peuple estre bien-heureux, lequel a le Seigneur pour son Dieu: et la gent bien-heureuse, laquelle il a esleue pour son heritage (Ps. 144:15; 33:12); ce qui ne s’entend point d’une felicité terrienne: mais pource qu’il rachete de mort, conserve à jamais et entretient en sa misericorde tous ceux qu’il a receus eu la compagnie de son peuple. Comme aussi il est dit par les autres Prophetes, Tu es nostre Dieu, nous ne mourrons point. Item, Le Seigneur est nostre Roy et Legislateur, il nous sauvera. Item, Tu es bien-heureux, Israel, d’autant que tu as salut en Dieu (Hab. 1:12; Is. 33:22; Deut. 33:29). Mais afin de ne nous travailler beaucoup en choses superflues, ceste remonstrance que nous lait l’Escriture çà et là nous doit seule contenter: c’est que rien ne nous defaut pour avoir affluence de tout bien et certitude de salut, moyennant que le Seigneur nous soit pour Dieu. Et cela à bon droit: car si sa face incontinent qu’elle reluist, est une trescertaine asseurance de salut, comment se pourroit-il declairer à l’homme pour son Dieu, qu’il ne luy ouvrist quant et quant ses tresors de salut? Car il est nostre Dieu à telle condition qu’il habite au milieu de nous, comme il testifioit par Moyse (Lev. 26:11 s.). Or on ne peut obtenir une telle presence, sans posseder pareillement la vie. Et quand il ne leur eust esté exprimé davantage, ils avoyent assez claires promesses de la vie spirituelle en ces parolles, Je suis vostre Dieu (Ex. 6:7): car il ne denonçoit pas seulement qu’il seroit Dieu à leurs corps, mais principalement à leurs ames. Or les ames, si elles ne sont conjointes avec Dieu par justice, estans estrangeres de luy elles demeurent en mort: d’autre-part, qu’elles ayent sa conjonction, et elle leur apportera la vie permanente.

8. If the subject still appear involved in any obscurity, let us proceed to the very form of the covenant; which will not only satisfy sober minds, but will abundantly prove the ignorance of those who endeavour to oppose it. For the Lord has always made this covenant with his servants: “I will be your God, and ye shall be my people.”⁹⁶² These expressions, according to the common explanation of the prophets, comprehend life, and salvation, and consummate felicity. For it is not 391 without reason that David frequently pronounces, how “blessed is the nation whose God is the Lord; and the people whom he hath chosen for his own inheritance;”⁹⁶³ and that not on account of any earthly felicity, but because he delivers from death, perpetually preserves, and attends with everlasting mercy, those whom he has taken for his people. As it is expressed in the other prophets, “Art thou not from everlasting, O Lord my God, mine Holy One? we shall not die.”⁹⁶⁴ “The Lord is our Lawgiver, the Lord is our King; he will save us.”⁹⁶⁵ “Happy art thou, O Israel: who is like unto thee, O people saved by the Lord?”⁹⁶⁶ But not to labour much on a point which does not require it, we are frequently reminded, in reading the prophets, that we shall have a plenitude of all blessings, and even a certainty of salvation, provided the Lord be our God. And that on good ground; for if his face, as soon as it has begun to shine, be a present pledge of salvation, will God manifest himself to any man without opening the treasures of salvation to him? For God is our God, on the express condition of his “walking in the midst of us,” as he declared by Moses.⁹⁶⁷ But this presence of his cannot be obtained without the possession of life. And though nothing further had been expressed, they had a promise of spiritual life sufficiently clear in these words: “I am the Lord your God.”⁹⁶⁸ For he announced that he would be a God, not only to their bodies, but chiefly to their souls; for the soul, unless united to God by righteousness, remains alienated from him at death. But let that union take place, and it will be attended with eternal salvation.

8. Third proof from the form of the covenant, which shows that it was in reality one both before and after the manifestation of Christ in the flesh.

If the point still seems somewhat involved, let us pass to the form of the covenant, which will not only satisfy calm thinkers, but sufficiently establish the ignorance of gainsayers. The covenant which God always made with his servants was this, “I will walk among you, and will be your God, and ye shall be my people,” (Lev. 26:12). These words, even as the prophets are wont to expound them, comprehend life and salvation, and the whole sum of blessedness. For David repeatedly declares, and with good reason, “Happy is that people whose God is the Lord.” “Blessed is the nation whose God is the Lord; and the people whom he has chosen for his own inheritance,” (Psalm 144:15; 33:12); and this not merely in respect of earthly happiness, but because he rescues from death, constantly preserves, and, with eternal mercy, visits those whom he has adopted for his people. As is said in other prophets, “Art not thou from everlasting, O Lord my God, mine Holy One? we shall not die.” “The Lord is our judge, the Lord is our lawgiver, the Lord is our king; he will save us” “Happy art thou, O Israel: who is like unto thee, O people saved by the Lord?” (Hab. 1:12; Isaiah 33:22; Deut. 33:29). But not to labour superfluously, the prophets are constantly reminding us that no good thing and, consequently, no assurance of salvation, is wanting, provided the Lord is our God. And justly. For if his face, the moment it hath shone upon us, is a perfect pledge of salvation, how can he manifest himself to any one as his God, without opening to him the treasures of salvation? The terms on which God makes himself ours is to dwell in the midst of us, as he declared by Moses (Lev. 26:11). But such presence cannot be enjoyed without life being, at the same time, possessed along with it. And though nothing more had been expressed, they had a sufficiently clear promise of spiritual life in these words, “I am your God,” (Exod. 6:7). For he declared that he would be a God not to their bodies only, but specially to their souls. Souls, however, if not united to God by righteousness, remain estranged from him in death. On the other hand, that union, wherever it exists, will bring perpetual salvation with it.

8. Indien echter dat nog een weinig ingewikkeld schijnt te zijn, welaan, laat ons overgaan tot de woorden van het verbond zelf, die niet alleen aan vriendelijk gestemde geesten zullen voldoen, maar ook ten volle de onwetendheid zullen aantonen van hen, die begeren tegen te spreken. Want aldus heeft de Here steeds met zijn dienaren het verbond gesloten: "Ik zal ulieden zijn tot een God, en gij zult mij zijn tot een volk" (Lev. 26:12) En dat in deze woorden het leven, het heil en de ganse hoofdsom der zaligheid vervat is, waren ook de profeten gewoon uit een te zetten. Want David spreekt het niet zonder reden meer malen uit, dat het volk welgelukzalig is, wiens Here God is (Ps. 144:15; 33:12) dat het volk gelukzalig is, hetwelk Hij zich tot een erfdeel verkoren heeft, en dat niet terwille van aards geluk, maar omdat Hij van de dood verlost, eeuwig bewaart en met eeuwige barmhartigheid verzorgt hen, die Hij tot een volk aangenomen heeft. Zoals men bij de andere profeten kan lezen: "Gij zijt onze God, wij zullen niet sterven; de Here is onze Koning, onze Wetgever, Hij zal ons behouden; welgelukzalig zijt gij, o Israël, want gij wordt behouden in de Here God (Háb. 1:12; Jes.33:22; Deut.33:29) Maar om niet te lang ons bezig te houden met een overtollige zaak: overal in de profeten keert deze vermaning terug, dat aan de overvloed van alle goede dingen, ja ook aan de zekerheid der zaligheid niets ontbreekt, als slechts de Here ons tot een God is; en terecht. Want indien zijn aangezicht, zodra het zijn glans geeft, het allerzekerste pand der zaligheid is, aan welke mens zou Hij zich dan vertonen tot een God, zonder dat Hij hem ook de schatten der zaligheid zou openen? Want onder deze voorwaarde is Hij onze God, dat Hij in het midden van ons woont, gelijk Hij door Mozes betuigde (Lev. 26:11) En men kan niet verkrijgen, dat Hij zo tegenwoordig is, zonder dat men tevens het leven bezit. En ook al werd er niets meer uitgedrukt, dan hadden ze toch een voldoende duidelijke belofte van het geestelijke leven in deze woorden: "Ik ben uw God" (Ex. 6:7) Want Hij kondigde aan, dat Hij niet een God zou zijn voor de lichamen alleen, maar vooral voor de zielen; de zielen echter blijven van Hem vervreemd in de dood, wanneer ze niet door gerechtigheid met God verbonden zijn. Maar wanneer aan de andere kant die vereniging aanwezig is, dan zal ze de eeuwige zaligheid met zich brengen.

8. 264Gott schenkte im Alten Bund den Seinen die Gemeinschaft mit ihm und darum das ewige Leben

Das ist aber vielleicht noch nicht deutlich genug; nun, so wollen wir uns jetzt die Form des Bundes selbst ansehen; die wird nicht nur die verständigen Leser voll befriedigen, sondern auch die Torheit derer ans Licht bringen, die so gern widersprechen! Denn wenn der Herr mit seinen Knechten einen Bund machte, so geschah das immer in der Weise: „Ich will euer Gott sein, und ihr sollt mein Volk sein“ (Lev. 26,12) — und auch die Propheten haben immer wieder dargetan, daß in diesen Worten Leben, Heil und höchstes Glück enthalten ist! Es ist nämlich nicht ohne Grund, wenn David mehrfach ausruft: „Wohl dem Volk, des Gott der Herr ist!“ (Ps. 144,15), „Selig das Volk, das er zum Erbe erwählt hat!“ (Ps. 33,12) — und das nicht irdischen Wohlergehens wegen, sondern weil er die, welche er zu seinem Volke angenommen hat, aus dem Tode herausreißt, immerdar beschirmt und mit ewigem Erbarmen überschüttet. So hören wir es auch bei anderen Propheten: „Du bist unser Gott, und du wirst uns nicht sterben lassen“ (Hab. 1,12; nicht Luthertext). Oder: „Der Herr ist unser Richter, der Herr ist unser Meister, der Herr ist unser König, der hilft uns!“ (Jes. 33,22). Oder: „Wohl dir, Israel ... das du durch den Herrn selig wirst!“ (Deut. 33,29). Aber es wäre überflüssig, noch immer weitere Beweise aufzuhäufen; ich will mich darum nicht weiter damit abmühen. Immer wieder erinnern die Propheten daran, daß uns an allem Gut, ja zur Gewißheit des Heils nichts abgeht, wenn nur der Herr unser Gott ist. Und das mit Recht. Denn sein heiliges Angesicht ist uns, wenn er es nur leuchten läßt, eine sichere Bürgschaft des Heils. Und wie soll dann ein Mensch, dem er sich als sein Gott offenbart hat, nicht auch Zugang zu allen Schätzen haben? Wenn Gott unser Gott ist, so will er unter uns wohnen, wie er es durch Mose bezeugt hat (Lev. 26,12). Solcher Gegenwart Gottes kann man aber nicht teilhaftig werden, ohne zugleich das Leben zu haben! Und wäre ihnen nichts weiter gesagt worden, so hätten sie doch eine vollgültige Verheißung des geistlichen Lebens an dem einen Wort gehabt: „Ich bin euer Gott“ (Ex. 6,7). Denn er hat sich nicht allein für unseren Leib zum Gott gegeben, sondern in besonderer Weise für die Seele; diese müßte aber von ihm ferne, im Tode verbleiben, wenn er sie nicht in Gerechtigkeit mit sich verbände! Ist aber diese Verbindung da, so bringt sie ewiges Heil mit sich!

8. “Ek sal vir julle ’n God wees en julle sal vir my ’n volk wees. ”

As dit nogtans te ingewikkeld lyk, kom, laat ons dan oorgaan na die formulering van die verbond self. Dit sal nie alleen rustige geeste tevrede stel nie maar ook die mense wat hulle inspan om dit te weerspreek, se onkunde oorvloedig aan die kaak stel. Want die Here het altyd soos volg ’n verbond met sy diensknegte gesluit: “Ek sal vir julle ’n God wees; en julle sal vir My ’n volk wees”.³⁴ Volgens die verklaring van die profete is die lewe en die verlossing en die voile som van geluksaligheid gewoonlik in hierdie woorde vervat. Want Dawid verklaar nie sonder rede nie baie dikwels dat die volk geluksalig is wat die Here as hulle God het,³⁵ en dat die nasie geluksalig is wat Hy as erfdeel vir Hom uitverkies het³⁶ - en dit nie ter wille van hulle geluk op aarde nie maar omdat Hy die mense wat Hy onder sy volk opgeneem het, van die dood verlos het, hulle voortdurend bewaar en vir ewig sy barmhartigheid aan hulle bewys. So kan ons by ander profete die volgende lees: “U is ons God; ons sal nie sterf nie”;³⁷ “Die Here is ons Koning, en ons Wetgewer; Hyself sal ons verlos”;³⁸ “Geluksalig is jy, o Israel, omdat jy in die Here, jou God, verlos sal word”.³⁹

578 Maar laat ons ons nie te veel met ’n onnodige onderwerp vermoei nie; oral in die profete kom ons trouens hierdie vermaning teë dat daar in die oorvloed van alle goeie dinge en daarom ook in die sekerheid van ons saligheid niks ontbreek nie, mits die Here maar net ons God is - en dit tereg ook. Want as sy aangesig ’n baie gewisse pand van ons saligheid is sodra dit oor ons straal, hoe sou Hy homself dan as enige mens se God kon betoon sonder om terselfdertyd die skatte van sy saligheid vir hom oop te maak? Want soos Hy deur Moses getuig, is Hy ons God op  voorwaarde dat Hy onder ons woon.⁴⁰ So ’n teenwoordigheid van God kan ons egter nie verkry sonder om terselfdertyd die lewe in besit te neem nie. En om niks verder te beskryf nie: hulle het duidelik genoeg die belofte van ’n geestelike lewe in die volgende woorde: “Ek is julle God”.⁴¹ Want Hy het verklaar dat Hy nie alleen vir ons liggame ’n God sal wees nie, maar veral vir ons siele. Ons siele bly egter in die dood van God vervreem tensy hulle deur geregtigheid aan God verbind is. Maar as die verbondenheid aanwesig is, bring dit die ewige geluksaligheid mee.

8. Если это кажется несколько туманным, обратимся к самой формуле союза, которая не только удовлетворит всех благомыслящих людей, но просветит тех, кто по причине своего невежества пытается возражать. Господь заключил со своими служителями такой договор: Я «буду вашим Богом, а вы будете Моим народом» (Лев 26; 12). Пророки объяснили, что в этих словах заключены жизнь, спасение и вершина всех блаженств. Не без оснований Давид часто говорит о блаженстве народа, у которого Господь есть Бог (Пс 143:15), и племени, которое Он избрал в наследие Себе (Пс 32/33:12). Здесь речь идёт не о земном счастье, а о том, что Бог искупает от смерти, всегда хранит и бережёт своею милостью тех, кого Он принял в сообщество своего народа, как и говорит Сам через других пророков: «Не Ты ли издревле Господь Бог мой, Святый мой? мы не умрём!» (Авв 1:12). Ещё: «Господь - законодатель наш, Господь - царь наш: Он спасёт нас» (Ис 33:22). А также: «Блажен ты, Израиль, ибо имеешь спасение в Боге» (Втор 33:29).

Но чтобы не копаться во второстепенных вещах, нам должно быть достаточно свидетельств, которые в Писании рассеяны повсюду: у нас есть всё, чтобы иметь изобилие всех благ и уверенность в спасении, ибо Господь - наш Бог. И с полным основанием. Ибо как только сияет лик Бога, он тотчас становится абсолютной гарантией спасения. Как мог бы Господь сказать человеку, что, будучи его Богом, Он не открывает ему снова и снова сокровища спасения? Ибо Он является нашим Богом при условии, что обитает среди нас, как свидетельствует Моисей (Лев 26:12). Но нельзя обладать присутствием, не обладая жизнью. И если бы Бог не сказал о Себе своим людям большего, у них было бы достаточно обетований духовной жизни, которые заключены в одних только словах: «Я Господь, Бог ваш» (Исх 6:7). Ибо Он объявил, что Он - Бог не только их тел, но прежде всего душ. А души, если они не связаны с Богом праведностью, удалены от Него и пребывают в смерти. Когда же они соединены с Ним, эта связь даёт им вечную жизнь.

9. Accedit eo, quod non modo se illis Deum esse testabatur, sed se quoque semper fore promittebat: quo spes eorum praesentibus bonis non contenta, in aeternitatem protenderetur. Id porro valuisse apud eos temporis futuri notationem ostendunt multae voces, ubi se non in praesentibus tantum malis, sed in posterum consolantur fideles: quod sibi Deus nunquam defuturus esset. Iam vero (quae pars erat secunda promissionis) ipsos de Dei benedictione extra terrenae vitae limites erga se proroganda, clarius etiamnum confirmabat, Ero Deus seminis vestri post vos [Genes. 17. a. 7]. Nam si suam erga mortuos 410 benevolentiam declaraturus erat, benefaciendo posteris: erga ipsos multo minus defuturus erat eius favor^a. Neque enim instar hominum est Deus, qui suum ideo amorem ad amicorum filios transferunt, quia morte interrumpitur eorum facultas, quo minus iis quibus bene volebant impendant sua officia; at Deus, cuius beneficentia morte non impeditur, suae profecto misericordiae fructum mortuis non tollit, quam eorum causa transfundit in mille generationes [Exod. 20. a. 6]. Praeclaro igitur documento magnitudinem atque affluentiam suae bonitatis, quam post mortem sensuri essent, volebat illis Dominus commendare, quum talem describebat quae in totam familiam exuberaret^b. Huius vero promissionis veritatem tum obsignavit Dominus, et quasi complementum protulit, quum Deum se Abraham, Isaac et Iacob longe post eorum mortem appellaret [Exod. 3. b. 6]. Quid enim? annon ridicula erat appellatio, si perierant? Perinde enim fuisset acsi ita foret loquutus, Ego sum Deus eorum qui non sunt. Proinde uno isto argumento Sadducaeos a Christo constrictos fuisse Evangelistae referunt [Matt. 22. c. 23¹; Luc. 20. e. 32 ^{c 2}], ut ne inficiari quidem possent resurrectionem mortuorum a Mose esse testatam; nempe qui ex ipso Mose didicerant, omnes sanctos esse in manu illius^d [Deut. 33. a. 3]. Unde inferre promptum erat, ne morte quidem extingui quos in tutelam, custodiam, protectionemque suam recepisset qui mortis et vitae est arbiter.

9. Il y a encores plus, c’est que non seulement il se disoit estre leur Dieu: mais promettoit de l’estre tousjours, afin que leur esperance n’acquiesçant point és choses presentes, s’estendist à perpetuité. Or que ceste locution du temps futur ait une telle intelligence, il appert par plusieurs sentences des fideles, où ils se consolent, s’asseurans que Dieu ne leur faudra jamais. Davantage, il y avoit un autre second membre en l’alliance, lequel les confermoit encore plus amplement en cela, que la benediction de Dieu leur seroit prolongée outre les limites de la vie terrienne. C’est qu’il estoit dit, Je seray le Dieu de ta lignée apres toy (Gen. 17:7). Car si le Seigneur vouloit declairer sa benevolence envers eux, en bien faisant à leurs successeurs, il falloit par plus forte raison, que sa faveur se demonstrast sur eux mesmes. Car Dieu n’est pas semblable aux hommes, lesquels transferent l’amour qu’ils ont portée aux trespassez, à leurs enfans, pource qu’ils n’ont plus la faculté de leur bien faire apres la mort. Mais Dieu, duquel la liberalité n’est point empeschée par la mort, n’oste point le fruit de sa misericorde à ceux à cause desquels il la monstre à leurs successeurs en mille generations (Ex. 20:6.) Pourtant il a voulu par cela monstrer l’afulience infinie de sa bonté, laquelle ses serviteurs devoyent mesme sentir apres leur mort, quand il la descrit telle, qu’elle s’espandroit sur toute la famille, mesme apres leur trespas. Et le Seigneur a seellé la verité de ceste promesse, et quasi en a monstré l’accomplissement en s’appelant le Dieu d’Abraham, d’Isaac et Jacob, long temps apres leur mort (Ex. 3:6; Matth. 22:32; Luc 20:37). Car ceste appellation n’eust-elle pas esté ridicule, s’ils estoyent peris? Car c’eust esté autant comme s’il eust dit, Je suis le Dieu de ceux qui ne sont point. Pourtant les Evangelistes racontent que les Sadduciens furent conveincus de Christ par ce seul argument, tellement qu’ils ne peurent nier que Moyse n’eust testifié la resurrection des morts en ce passage. Et de fait, ils avoyent aussi appris de Moyse, que tous les saincts sont en la main de Dieu (Deut. 33:3): dont il leur estoit aisé de conclurre, qu’ils ne sont point esteincts par mort, puis que celuy qui a la vie et la mort en sa puissance, les a receuz en sa garde et protection.

9. Moreover, he not only declared himself to be their God, but promised to continue so for ever; in order that their hope, not contented with present blessings, might be extended to eternity. And that the use of the future tense conveyed this idea to them, appears from many expressions, where the faithful console themselves not only amidst present evils, but for futurity, that God will never desert them. But in regard to the second part of the promise, he still more plainly encouraged them concerning the extension of the Divine blessing to them beyond the limits of the present life: “I will be a God to thy seed after thee.”⁹⁶⁹ For if he intended to declare his benevolence to them after they were dead, by blessing their posterity, much more would he not fail of manifesting his favour towards themselves. For God is not like men, who transfer their love to the children of their friends, because death takes away their opportunity of performing kind offices to those who were objects 392 of their regard. But God, whose beneficence is not interrupted by death, deprives not the dead of the blessings of his mercy, which for their sakes he diffuses through a thousand generations. The design of the Lord, therefore, was to show them, by a clear proof, the magnitude and abundance of his goodness which they should experience after death, when he described its exuberance as reaching to all their posterity.⁹⁷⁰ Now, the Lord sealed the truth, and, as it were, exhibited the completion of this promise, when he called himself the God of Abraham, Isaac, and Jacob, long after they were dead.⁹⁷¹ For what is implied in it? Would it not have been a ridiculous appellation, if they had perished? It would have been just as if he had said, I am the God of those who have no existence. Wherefore, the evangelists relate, that with this single argument the Sadducees were so embarrassed by Christ,⁹⁷² as to be unable to deny that Moses had given a testimony in favour of the resurrection of the dead; for they had learned from Moses himself, that “all his saints are in his hand.”⁹⁷³ Whence it was easy to infer, that death had not annihilated those whom he, who is the arbiter of life and death, had received into his guardianship and protection.

9. Confirmation of the former proof from the clear terms in which the form is expressed. Another confirmation derived from the former and from the nature of God.

To this we may add, that he not only declared he was, but also promised that he would be, their God. By this their hope was extended beyond present good, and stretched forward into eternity. Moreover, that this observance of the future had the effect, appears from the many passages in which the faithful console themselves not only in their present evils, but also for the future, by calling to mind that God was never to desert them. Moreover, in regard to the second part of the promise—viz. the blessing of God, its extending beyond the limits of the present life was still more clearly confirmed by the words, I will be the God of your seed after you (Gen. 17:7). If he was to manifest his favour to the dead by doing good to their posterity, much less would he deny his favour to themselves. God is not like men, who transfer their love to the children of their 375friends, because the opportunity of bestowing kind offices as they wished upon themselves is interrupted by death. But God, whose kindness is not impeded by death, does not deprive the dead of the benefit of his mercy, which, on their account, he continues to a thousand generations. God, therefore, was pleased to give a striking proof of the abundance and greatness of his goodness which they were to enjoy after death, when he described it as overflowing to all their posterity (Exod. 20:6). The truth of this promise was sealed, and in a manner completed, when, long after the death of Abraham, Isaac, and Jacob, he called himself their God (Exod. 20:6). And why? Was not the name absurd if they had perished? It would have been just the same as if he had said, I am the God of men who exist not. Accordingly, the Evangelists relate that, by this very argument, our Saviour refuted the Sadducees (Mt. 22:23; Luke 20:32), who were, therefore, unable to deny that the resurrection of the dead was attested by Moses, inasmuch as he had taught them that all the saints are in his hand(Deut. 33:3). Whence it is easy to infer that death is not the extinction of those who are taken under the tutelage, guardianship, and protection of him who is the disposer of life and death.

9. Daar komt nog bij, dat Hij niet alleen betuigde, dat Hij hun tot een God was, maar ook beloofde, dat Hij het altijd zou zijn, opdat daardoor hun hoop, met de tegenwoordige goederen niet tevreden, tot de eeuwigheid zich zou uitstrekken. Dat verder de vermelding van de toekomstige tijd bij hen deze kracht gehad heeft, tonen vele uitspraken aan, waarmede de gelovigen zich niet alleen in de tegenwoordige rampen troosten, maar ook voor de toekomst, dat God hen nooit zou verlaten. Verder gaf Hij hun (en dat was het tweede deel der belofte) aangaande het uitstrekken van Gods zegening tot buiten de grenzen van het aardse leven deze nog duidelijker verzekering: "Ik zal de God zijn van uw zaad na u" (Gen. 17:7) Want indien Hij zijn goedgunstigheid jegens hen zou betonen ook na hun dood door hun nakomelingen wel te doen, dan zou zijn gunst jegens hen zelf hun nog veel minder ontbreken. Want God is niet als de mensen, die daarom hun liefde op de kinderen hunner vrienden overbrengen, omdat door de dood de gelegenheid hun ontnomen wordt, om aan hen, jegens wie zij vriendelijk gezind waren, hun diensten te wijden. Maar God, wiens weldadigheid door de dood niet verhinderd wordt, neemt waarlijk van de doden de vrucht zijner barmhartigheid niet weg, maar om hunnentwil draagt Hij die over tot in duizend geslachten (Ex. 20:6) Door een voortreffelijk bewijs dus wilde de Here hun de grootheid en overvloedigheid zijner goedheid, die zij na de dood zouden ondervinden, aanprijzen, toen Hij die goedheid beschreef als zulk een, die aan het ganse geslacht overvloedig zou betoond worden. De waarheid echter van deze belofte heeft de Here bevestigd, toen Hij zichzelf de God noemde van Abraham, Izak en Jacob lang na hun dood (Ex. 3:6) Immers zou dat niet belachelijke benaming geweest zijn, als zij te niet gegaan waren? Want het zou evenzo geweest zijn, alsof Hij zo gesproken had: "Ik ben de God van hen, die niet zijn." Daarom verhalen de evangelisten, dat de Sadduceën door Christus de mond gesnoerd werd door dit ene argument (Matt. 22:32; Luc.20:37) dat ze zelfs niet konden loochenen dat de opstanding der doden door Mozes betuigd was. Namelijk omdat ze van Mozes zelf geleerd hadden, dat alle heiligen in Gods hand zijn (Deut. 33:3) En het lag voor de hand daaruit op te maken, dat zij, die door Hem die de beschikker is van leven en dood, onder zijn hoede, bewaking en bescherming genomen waren, zelfs door de dood niet te niet gaan.

9. Auch im Alten Bunde war Gottes Güte stärker als der Tod

Außerdem hat Gott den Vätern des Alten Bundes nicht nur verkündigen lassen, er sei ihr Gott, sondern er werde es immer bleiben! Ihre Hoffnung sollte sich nicht mit den gegenwärtigen Gütern zufrieden geben, sondern sich nach der Ewigkeit ausstrecken! Daß sie aber diese Verheißung Gottes in die Zukunft hinein auch richtig verstanden haben, zeigen uns viele Worte, in denen sich die Gläubigen nicht nur im gegenwärtigen Unglück, sondern auch für alle Zukunft damit trösten, daß Gott sie nie verlassen werde. Ja, er selber hat sie noch — und das ist das zweite Stück der Verheißung! — in der Gewißheit bestärkt, daß sein Segen über die Grenzen des Lebens hinausginge: „Ich will euer Gott sein und eures Samens nach euch!“ (Gen. 17,7; eigentlich Singular). Gott wollte ihnen also die Zusicherung geben, er werde ihnen auch nach ihrem Tode noch seine Wohltaten erweisen, dadurch, daß er die Nachkommen segnete; dann aber konnte noch viel weniger ihnen selbst seine Güte fehlen! Denn Gott ist nicht wie die Menschen: die wenden ihre Liebe den Kindern ihrer Freunde deshalb zu, weil sie der Tod dieser Freunde außerstande setzt, diesen selbst noch ihr Wohlwollen zu bezeigen. Gott aber wird in seinem Wohltun nicht durch den Tod gehindert, und er nimmt den Toten nicht die Frucht seines Erbarmens, das er ja um ihretwillen auf tausend Geschlechter ausdehnt! (Ex. 20,6). Er wollte ihnen eben die Größe und den Reichtum seiner Güte, die sie noch nach ihrem Tode verspüren sollten, dadurch besonders herrlich erweisen daß er die Verheißung gab, sie sollte auch noch ihre Nachkommen mit umfassen! Die Wahrheit dieser Verheißung hat der Herr besiegelt und geradezu als in Erfüllung gegangen dargestellt, als er sich lange nach dem Tode der Erzväter als den „Gott 265 Abrahams, Isaaks und Jakobs“ bezeichnete (Ex. 3,6). Wäre das nun nicht eine ganz lächerliche Zusicherung, wenn diese Männer aufgehört hätten zu sein? Es wäre dann ja geradezu so, als hätte er gesagt: „Ich bin der Gott derer, die nicht sind!“ Deshalb konnte Christus nach dem Bericht der Evangelisten mit diesem einen Beispiel die Sadduzäer überführen, so daß sie nicht mehr leugnen konnten, daß bereits Mose die Auferstehung der Toten bezeugt habe! (Matth. 22,23-32; Luk. 20,27-38). Dazu wußten sie doch auch aus Mose: „Alle seine Heiligen sind in deiner Hand!“ (Deut. 33,3). Wie wir hier deutlich sehen, kann nicht einmal der Tod die auslöschen, die der in seinen Schutz, seine Obhut, seine Wacht genommen hat, der der Herr über Leben und Tod ist!

9. “Ek sal na julle julle saad se God wees. ’’

Hierby kom die feit dat Hy nie alleen getuig het dat Hy hulle God is nie, maar ook dat Hy belowe het dat Hy dit altyd sal wees, sodat hulle hoop, nie tevrede met die huidige seëninge nie, tot in ewigheid uitgestrek kon word. Baie uitsprake toon dat die betekenis van die toekoms hierdie krag onder hulle gehad het, waar gelowiges hulle onder hulle huidige ellendes sowel as vir die toekoms daarmee kan vertroos dat God hulle nooit sal verlaat nie. In die tweede deel van die belofte, naamlik “Ek sal na julle julle saad se God wees”,⁴² het Hy selfs nog duideliker bevestig dat hulle die seën van God oor hulle buite die grense van die lewe op aarde moet uitbrei. Want as Hy sy goedgunstigheid teenoor hulle wou verklaar selfs as hulle dood is, deur aan hulle nageslag goed te doen, sou sy guns hulle dus nog minder ontbreek het. Want God is nie soos mense wat hulle liefde op kinders van hulle vriende oordra omdat hulle vermoë om hulle pligte teenoor hulle vriende na te kom deur die dood onderbreek word nie. Maar God, wie se weldade nie deur die dood verhinder word nie, neem die vrug van sy barmhartigheid gewis nie van gestorwenes af weg nie, maar Hy brei dit om hulle ontwil tot duisende geslagte uit.⁴³ Die Here wou dus die grootheid en oorvloed van sy goedertierenheid wat hulle ook na die dood sou ervaar, aan hulle bewys 579 toe Hy so ’n barmhartigheid beskrywe het wat oorvloedig teenoor hulle geslag sou wees. Die Here het die waarheid van hierdie belofte inderdaad ook verseël en vervul toe Hy Homself lank na hulle dood die God van Abraham, Isak en Jakob genoem het.⁴⁴

Hoe dan nou? Was dit dan nie ’n belaglike benaming as hulle alreeds doodgegaan het nie? Want dit sou dieselfde uitwerking gehad het as Hy sou gesê het: “Ek is die God van mense wat nie meer bestaan nie”. Daarom vertel die skrywers van die Evangelies dat die Sadduseërs met slegs die een redenasie deur Christus gemuilband is,⁴⁵ naamlik dat hulle nie kon ontken dat Moses van die opstanding van die dooies getuig het nie, want hulle het van Moses self geleer dat al die heiliges in God se hand is.⁴⁶ Daaruit kon hulle maklik aflei dat God wat die Beskikker van lewe en dood is, die mense wat Hy in sy sorg, sy bewaring en sy beskerming geneem het, selfs nie eens deur die dood laat uitwis nie.

9. Тут есть ещё один важный момент. Господь не только объявляет Себя их Богом, но обещает быть Им всегда, дабы их надежда не ограничивалась этой жизнью, но продолжалась в бесконечность. То, что употребление будущего времени имеет как раз такое значение, обнаруживается во многих речениях верующих, в которых они утешаются уверенностью, что Бог не оставит их никогда. Более того, в формуле союза была вторая часть, которая вполне убеждала их в том, что Божье благословение выходит за пределы земной жизни. Было сказано: «Я буду Богом твоим и потомков твоих после тебя» (Быт 17:7). Если Господь пожелал объявить о своём благоволении к тем людям, говоря, что будет творить добро их потомкам, то с тем большим основанием можно утверждать о его милостях к ним самим. Бог не подобен людям, которые переносят любовь к умершим на их детей, потому что лишены возможности делать добро людям после смерти. Но Бог, проявления щедрости которого не заканчиваются со смертью людей, не лишает плодов своей милости умерших, ради которых Он распространяет её на тысячу родов их потомков (Исх 20:6). Он пожелал показать бесконечное изобилие своей благости, которое его служители должны испытывать даже и после смерти, объявив, что она распространится на весь их род, когда их уже не будет в живых.

Господь запечатлел истинность этого обетования и почти показал его осуществление, назвав Себя Богом Авраама, Исаака и Иакова спустя много лет после их смерти (Исх 3:6). Разве такое именование не было бы смехотворным, если бы они погибли? Это как если бы Он сказал: Я Бог тех, которых нет. Евангелисты рассказывают о том, как Христос этим единственным аргументом убедил саддукеев и они уже не могли отрицать, что Моисей этими словами засвидетельствовал воскресение мёртвых (Мф 22:31-32; Лк 20:37-38). Ведь они знали, что все святые в руке Божьей (Втор 33:3). Отсюда легко сделать вывод, что они не угасли в смерти, ибо Тот, в чьей власти жизнь и смерть, принял их под свою защиту.

10. Iam (qui praecipuus est cardo in hac controversia) dispiciamus annon ipsi quoque fideles sic instituti fuerint a Domino, ut meliorem alibi vitam sibi esse sentirent, ac neglecta terrena, illam meditarentur. Primum, quae divinitus iniuncta illis fuit vivendi conditio^e, assiduum erat exercitium, quo admonerentur se omnium esse miserrimos si in hac modo vita foelices essent. Adam, vel sola recordatione perditae foelicitatis infoelicissimus, anxiis laboribus egestatem suam aegre sustentat; ac ne in solis manuum laboribus Dei maledictione prematur^f [Gen. 3. c. 17], unde solatium illi restabat, extremum luctum percipit. Ex duobus filiis alter illi nefando fratris parricidio eripitur [Gen. 4. b. 8]: eum habet superstitem cuius aspectum merito detestetur ac horreat. Abel in ipso aetatis flore crudeliter 411 trucidatus, exemplum est humanae calamitatis. Noe bonam aetatis partem (dum totus orbis secure deliciatur) cum magna fatigatione in arca extruenda deterit [Gen. 6. d. 22]. Quod mortem effugit, id fit maioribus eius molestiis quam si centum mortes obeundae essent. Nam praeterquam quod arca illi est quasi sepulchrum decem mensium, insuavius nihil esse potest quam in animalium stercoribus pene immersum tandiu detineri. Postquam tantas difficultates eluctatus est, in novam moeroris materiam incidit: ludibrio se haberi a proprio filio videt: et ei^a quem magno Dei beneficio salvum ex diluvio receperat, suo ipsius ore maledicere cogitur [Gen. 9. d. 24]¹.

10. Maintenant regardons ce qui est le principal de ceste controversie: assavoir si les fideles de l’ancien Testament n’ont pas tellement esté instruits de Dieu, qu’ils se recognoissent avoir une vie meilleure ailleurs qu’en terre, pour la mediter en mesprisant ceste vie corruptible. Premierement, la maniere de vivre qu’il leur a baillée n’estoit qu’un exercice assiduel, par lequel il les admonnestoit qu’ils estoyent les plus miserables du monde, s’ils eussent eu leur felicité en terre. Adam, qui autrement estoit plus que mal-heureux par la seule recordation de sa felicité perdue, a grande difficulté à s’entretenir povrement en travaillant tant qu’il peut (Gen. 3:17–19). Et afin de n’estre persecuté de ceste seule malediction de Dieu, il reçoit une destresse merveilleuse de ce dont il devoit avoir quelque soulagement. De deux enfans qu’il a, l’un est meschamment meurtry par la main de l’autre (Gen. 4:8). Cain luy demeure, lequel à bon droit il doit avoir en horreur et abomination. Abel, estant ainsi cruellement meurtry en la fleur de son aage, nous est exemple de la calamité humaine. Noé consume une grande partie de sa vie à bastir l’arche avec grande fascherie et moleste (Gen. 6:22), cependant que tout le monde se resjouit en delices et plaisirs. Ce qu’il evite la mort, cela luy tourne à plus grande destresse que s’il eust eu à mourir cent fois. Car outre ce que l’arche luy est comme un sepulchre de dix mois, y a-il chose plus ennuyeuse que d’estre là tenu si long temps plongé en la fiente et ordure des bestes, en un lieu sans air? Apres avoir eschappé tant de difficultez, il tombe en matiere de nouvelle tristesse. Il se voit mocqué de son propre fils (Gen. 9:24): et est contraint de maudire de sa propre bouche, celuy que Dieu luy avoit reservé du deluge pour un grand benefice.

10. Now, to come to the principal point on which this controversy turns, let us examine, whether the faithful themselves were not so instructed by the Lord, as to be sensible that they had a better life in another world, and to meditate on that to the neglect of the present. In the first place, the course of life which was divinely enjoined them was a perpetual exercise, by which they were reminded that they were the most miserable of all mankind, if they had no happiness but in the present life. Adam, rendered most unhappy by the mere remembrance of his lost felicity, finds great difficulty in supplying his wants by anxious toils.⁹⁷⁴ Nor does the Divine malediction confine itself to his manual labours; he experiences the bitterest sorrow from that which was his only remaining consolation. Of his two sons, he is deprived of one by the parricidal hands of his brother; the survivor is deservedly the object of his detestation and abhorrence.⁹⁷⁵ Abel, cruelly assassinated in the flower of his age, exhibits an example of human calamity. Noah, while the whole world securely abandons itself to sensual delights, consumes a valuable part of his life with excessive fatigue in building the ark.⁹⁷⁶ His escape from death was attended with greater distress than if he had died a hundred times. For besides that the ark was, as it were, a sepulchre to him for ten months,⁹⁷⁷ nothing could be 393 more disagreeable than to be detained for so long a period almost immersed in the ordure of animals. After having escaped from such great difficulties, he meets with a fresh occasion of grief. He sees himself ridiculed by his own son, and is constrained to pronounce a curse with his own mouth upon him, whom by the great goodness of God he had received safe from the deluge.⁹⁷⁸

10. Fourth proof from examples. Adam, Abel, and Noah, when tried with various temptations, neglecting the present, aspired with living faith and invincible hope to a better life. They, therefore, had the same aim as believers under the Gospel.

Let us now see (and on this the controversy principally turns) whether or not believers themselves were so instructed by the Lord, as to feel that they had elsewhere a better life, and to aspire to it while disregarding the present. First, the mode of life which heaven had imposed upon them made it a constant exercise, by which they were reminded, that if in this world only they had hope, they were of all men the most miserable. Adam, most unhappy even in the mere remembrance of his lost felicity, with difficulty supplies his wants by anxious labours; and that the divine curse might not be restricted to bodily labour, his only remaining solace becomes a source of the deepest grief: Of two sons, the one is torn from him by the parricidal hand of his brother; while the other, who survives, causes detestation and horror by his very look. Abel, cruelly murdered in the very flower of his days, is an example of the calamity which had come upon man. While the whole world are securely living in luxury, Noah, with much fatigue, spends a great part of his life in building an ark. He escapes death, but by greater troubles than a hundred deaths could have given. Besides his ten months’ residence in the ark, as in a kind of sepulchre, nothing could have been more unpleasant than to have remained so long pent up among the filth of beasts. After escaping these difficulties he falls into a new cause of sorrow. He sees himself mocked by his own son, and is forced, with his own mouth, to curse one whom, by the great kindness of God, he had received safe from the deluge.

10. Laat ons nu (en dat is het voornaamste punt in deze kwestie) zien, of ook de gelovigen zelf zo door de Here onderwezen zijn dat ze gevoelden, dat ze elders een beter leven hadden en dat ze, met terzijdestelling van het aardse, over dat leven nadachten. In de eerste plaats was de staat des levens, die hun van Godswege was opgelegd, een voortdurende oefening, waardoor zij er aan herinnerd werden, dat ze de ellendigste van alle mensen waren, indien ze slechts in dit leven gelukkig zouden zijn. Adam, die alleen reeds door de herinnering aan zijn verloren geluk de aller ongelukkigste was, kon met moeite door bange arbeid in zijn behoeften voorzien, en opdat hij niet alleen in de arbeid zijner handen door Gods vloek zou gedrukt worden, ontvangt hij de uiterste smart uit wat hem als enige troost over bleef. Van zijn twee zonen wordt hem de een door goddeloze broedermoord ontrukt; en hij houdt de ander over, wiens aanblik hij terecht verfoeit en voor gruwelijk houdt. Abel, die in de bloei des levens wreed is vermoord, is een voorbeeld van 's mensen ellende. Noach verslijt een goed deel van zijn leven, terwijl de gehele wereld onbekommerd geniet, met grote vermoeienis in 't bouwen van de ark. Dat hij aan de dood ontkomt, bezorgt hem grotere zwarigheden dan wanneer hij honderd doden had moeten sterven. Want behalve dat de ark hem als het ware een graf van tien maanden is, kan er niets onaangenamers zijn dan zo lang in de mest der dieren bijna ingedompeld gehouden te worden. Nadat hij zich aan zoveel moeilijkheden ontworsteld heeft, valt hem nieuwe stof tot droefheid ten deel: hij ziet zich door zijn eigen zoon bespot worden en hem, die hij door grote weldaad Gods behouden uit de zondvloed overgehouden had, wordt hij genoopt met zijn eigen mond te vervloeken.

10. Das Glück der Alten war kein irdisches

Jetzt kommen wir zum Angelpunkt der ganzen Untersuchung. Wir müssen die Frage entscheiden, ob denn auch die Gläubigen selbst von dem Herrn so weit unterwiesen waren, daß sie um ein anderes Leben wußten, so daß sie das Irdische geringschätzten und ihr Sinnen und Trachten auf dieses andere Leben richteten. Zunächst: die Lebensweise, die ihnen Gott verordnet hatte, war doch für sie eine immerwährende Prüfung, die sie sehr wohl darüber belehrte, daß sie die elendesten Wesen wären, wenn sie allein in diesem Leben ihr Glück gesucht hätten. Adam war doch allein schon durch die Erinnerung an das verlorene Glück der unglückseligste Mensch; hart und mühevoll war die Arbeit, mit der er sein Leben fristen mußte; aber nicht nur auf der Arbeit seiner Hände ruhte schwer lastend Gottes Fluch (Gen. 3,17), nein, gerade von da, woher er einigen Trost hätte erwarten können, kam ihm schwerstes Herzeleid. Von seinen beiden Söhnen entriß ihm schrecklicher Brudermord den einen (Gen. 4,8), und der andere, der ihm blieb, bereitete ihm beim bloßen Anblick Kummer und Abscheu! Abel, den in der Blüte der Jahre grausame Untat dahinstreckt, ist geradezu ein Beispiel menschlicher Not und Hinfälligkeit. Und Noah brachte ein gut Teil seines Lebens in mühevoller Arbeit damit zu, die Arche zu erbauen, während um ihn herum die ganze Welt unbekümmert ihren Freuden lebte (Gen. 6,22). Daß er dem Tode entging, brachte ihm mehr Not und Mühe, als wenn er tausendmal dem Tode verfallen gewesen wäre! Denn seine Arche war ihm ja durch zehn Monate hindurch geradezu ein Grab — und dann befand er sich auch in einer wahrhaft peinvollen Lage mitten unter dem Unflat der Tiere. Kaum ist er dieser Not entronnen, da kommt neuer Kummer über ihn: sein eigener Sohn übt seinen Mutwillen an ihm, und er muß selbst den Fluch über ihn sprechen, obwohl er ihn durch Gottes große Güte heil aus der Flut gerettet hat! (Gen. 9,24f.).

10. Adam, Abel en Noag as voorbeelde van die mens se rampsaligheid in hierdie lewe

Nou moet ons oorweging skenk aan die belangrikste aspek in hierdie geskil, naamlik of die gelowiges self ook so deur die Here onderwys is dat hulle aanvoel dat daar elders vir hulle ’n beter lewe is, die aardse lewe op die agtergrond skuif en oor die beter lewe nadink.

Ten eerste was die lewensomstandighede wat God op hulle gelê het, ’n voortdurende oefening om hulle daaraan te herinner dat hulle die ellendigste van al sy skepsels sou wees as hulle slegs in hierdie lewe gelukkig sou wees. Adam wat slegs deur die herinnering aan die geluk wat hy verloor het,⁴⁷ die ongelukkigste mens was, kon sy behoeftigheid beswaarlik met beangstigende arbeid dra. En om nie alleen in sy handearbeid deur die vloek van God platgedruk te word nie het hy die uiterste droefheid ervaar uit ’n bron wat hom kon vertroos. Een van sy twee seuns word deur die goddelose moord van sy broer van hom af weggeruk. Hy hou ’n seun oor wat hy met reg verfoei en verafsku. Abel is in die fleur van sy lewe wreed vermoor.⁴⁸ Hy is ’n voorbeeld van die mens se rampsaligheid. Terwyl die hele wêreld onbesorg aan vermaaklikheid uitgelewer was, het Noag ’n groot deel van sy lewe verslyt deur met groot moeite die ark te bou.⁴⁹ Die feit dat hy aan die dood ontkom, 580  was vir hom ’n bron van groter ergernis as wanneer hy honderd maal sou gesterwe het. Want behalwe die feit dat die ark tien maande lank vir hom soos ’n graf was, kan niks onaangenamer wees as om so lank byna in die mis van die diere te versmoor nie. Nadat hy met sulke groot probleme geworstel het, doem nuwe stof tot droefheid voor hom op. Hy sien dat hy deur sy eie seun bespot word en hy word gedwing om hom met sy eie mond te vervloek hoewel hy hom deur die groot milddadigheid van God ongedeerd uit die sondvloed behou het.⁵⁰

10. Теперь рассмотрим главное в этой контроверзе, а именно были ли благочестивые люди Ветхого Завета настолько научены Богом, чтобы понимать, что им уготована доля лучше земной, и чтобы размышлять о ней, презирая эту бренную жизнь. Во-первых, назначенный им образ жизни был лишь непрерывным упражнением, посредством которого Господь убеждал их в том, что они были бы самым презренным народом в мире, если бы получили благоденствие на земле. Адам, который к тому же был более чем несчастен из-за одного только воспоминая о потерянном счастье, должен был со скорбью питаться, трудясь в поте лица (Быт 3:17 сл.). Но его преследовало не одно это Божье проклятие: огромное горе постигло его в том, в чём он должен был бы найти какое-то утешение. Из двух его сыновей один был злодейски убит рукой другого (Быт 4:8). У него остался Каин, к которому он с полным правом мог испытывать лишь отвращение и ненависть. Авель, жестоко умерщвлённый в расцвете лет, является для нас примером человеческого страдания. Ной большую часть своей жизни потратил на постройку ковчега, трудясь до изнеможения (Быт 6:14 сл.), пока остальной мир предавался утехам. То, что он избежал смерти, обернулось для него большим несчастьем, чем если бы он умер сотню раз. Ибо кроме того, что ковчег был для него словно склепом на протяжении десяти месяцев, что может быть отвратительнее, чем так долго находиться среди навоза и нечистот внутри ковчега без свежего воздуха? Когда эти страдания кончились, Ной испытал новое разочарование. Над ним насмеялся его собственный сын, и он был вынужден собственными устами проклясть того, кого Бог великой своей милостью сохранил ему от потопа (Быт 9:20-25).

11. Abraham || quidem unus instar decem myriadum nobis esse debet², si spectatur eius fides, quae nobis in optimam credendi regulam proponitur: in cuius etiam genere, ut filii^b Dei simus, censeri nos oportet [Gen. 12. a. 4]³. Quid vero absurdius quam patrem omnium fidelium esse Abraham, et ne postremum quidem angulum inter illos tenere? Atqui ex numero, imo ex gradu apprime honorifico deiici non potest, quin aboleatur tota Ecclesia. Iam quod ad vitae experimenta attinet: || ubi primum vocatur Dei imperio^c, a patria, parentibus, amicis avellitur: in quibus praecipuam vitae dulcedinem esse putant: acsi illum destinato consilio omnibus vitae oblectamentis spoliare Dominus vellet. Simul ac terram ingressus est in qua iubetur habitare, fame inde exigitur⁴. Eo ad opem quaerendam refugit, ubi, quo se incolumem servet, necesse habet uxorem prostituere^d [Gen. 12. c. 12]⁵; quod incertum an multis mortibus fuerit acerbius. Ubi in terram habitaculi sui reversus est, inde rursum fame expellitur. Qualis est foelicitas, eam terram incolere ubi toties esuriendum, imo vero inedia pereundum, nisi aufugias^e? Simul eodem necessitatis redigitur apud Abimelech, ut caput redimere iactura uxoris^f opus habeat⁶. Dum huc atque illuc multos annos incertus vagatur, assiduis servorum rixis compellitur nepotem, quem filii loco habebat, a se dimittere⁷. Quae discessio sine dubio non aliter ab eo accepta fuit, quam si membri unius sectionem passus foret. Paulo post captivum ab hostibus abripi audit⁸. || Quocunque pergat, vicinos reperit immanis barbariae, qui ne ex effossis quidem magno labore 412 puteis aquam bibere sinant. Neque enim usum redimeret a rege Gerar^a, nisi ante fuisset prohibitus¹. || Iam ubi ad effoetam senectutem ventum est, quod habet ea aetas insuavissimum et acerbissimum, orbitate mulctatum se videt, donec praeter spem Ismaelem gignit: cuius tamen nativitatem magno redimit, dum Sarae probris fatigatur, perinde acsi ancillae contumaciam fovendo, domesticae perturbationis ipse causa esset². Nascitur demum Isaac, sed ea mercede ut exturbetur primogenitus Ismael, ac pro derelicto pene hostiliter proiiciatur³. Ubi solus relictus est Isaac, in quo acquiescat defessa boni viri senectus, paulo post mactare ipsum iubetur^{b 4}. Quid calamitosius excogitet humana mens quam patrem fieri filii carnificem? Si morbo absumptus foret, quis non putasset miserrimum esse senem, cui in ludibrium datus esset filius, ob quem orbitatis dolor ei geminaretur? Si ab extraneo aliquo interfectus, indignitate multum esset aucta calamitas. Istud vero omnia calamitatis exempla superat, patris manu trucidari. Sic denique toto vitae curriculo iactatus ac vexatus fuit, ut siquis velut in tabula exemplar calamitosae vitae depingere velit, nihil reperiat magis appositum. Neque obiiciat quispiam eum non fuisse prorsus infoelicem, quod a tot tantisque tempestatibus prospere tandem emerserit. Non enim beatam vitam ducere illum dicemus, qui per infinitas difficultates ad longum spatium laboriose eluctetur: sed qui, sine malorum sensu, praesentibus bonis placide fruatur.

11. Abraham certes nous doit estre luy seul comme un million, si nous considerons bien sa foy, laquelle aussi nous est mise en avant pour une tresbonne reigle de croire (Gen. 12:4): tellement qu’il nous faut estre reputez de sa lignée pour estre enfans de Dieu. Or il n’y a rien plus repugnant à raison, que de rejetter du reng des fideles celuy qui est pere de tous: tellement qu’on ne luy laisse point le dernier angiet entre tous. Or on ne le peut oster du nombre, mesme de ce degré tant honnorable où Dieu l’a colloque, que toute l’Eglise ne soit abolie. Maintenant quant a sa condition, si tost qu’il est appelé de Dieu, il est tiré hors de son pays, arriere de ses parens et amis, et est privé des choses les plus desirables de ce monde: comme si Dieu de propos deliberé l’eust voulu despouiller de toute joie terrienne. Incontinent qu’il est entré en la terre où il luy estoit commandé d’habiter, il en est chassé par famine. Il se retire pour avoir secours en un pays où, s’il veut sauver sa vie, il est contrainct d’abandonner sa femme, ce qui luy estoit plus grief que beaucoup de morts (Gen. 12:11–15). Est-il retourné au lieu de son habitacle? il en est derechef chassé par famine. Quelle felicité est-ce d’habiter en une terre où il luy falloit si souvent avoir indigence, et mesmes où il luy falloit mourir de faim s’il ne s’en fust fuy? Il est redigé en une mesme necessité de quitter sa femme au pays d’Abimelec (Gen. 20:2). Apres avoir vagué çà et là plusieurs années en incertitude, il est contreint par noises et debats de ses serviteurs de mettre hors de sa maison son nepveu, lequel il tenoit pour son enfant. Il n’y a doute que ceste separation ne luy fust autant comme si on luy eust couppé ou arraché l’un de ses membres. Peu de temps apres il entend que les ennemis l’emmenent captif. Quelque part qu’il aille il trouve une cruelle barbarie en tous ses voisins, lesquels ne luy souffrent point de boire de l’eau des puits qu’il a fouy; car s’il n’en eust esté inquieté, il n’en eust point racheté l’usage. Estant venu en sa derniere vieillesse, il se voit destitué d’enfant, qui est la chose plus dure qu’ait cet aage-là. En la fin il engendre Ismael outre son esperance: mais encores la nativité luy en couste bien cher; car il est vexé des opprobres de sa femme Sara, comme si en nourrissant l’orgueil de sa chambriere, il estoit cause du trouble qui estoit en sa maison. En ses derniers jours Isaac luy est donné: mais avec telle recompense, que son Ils aisné soit dechassé et jetté comme un povre chien au milieu d’une forest. Apres qu’Isaac lui est demeuré seul, auquel doit estre tout le soulas de sa vieillesse, il luy est fait commandement de le tuer. Sauroit-on imaginer chose plus mal-heureuse, que dire qu’un pere soit bourreau de son enfant? S’il fust mort par maladie, qui n’eust estimé ce povre vieillart mal heureux, en ce qu’il luy eust esté donné pour si peu de temps, comme par moquerie, afin de luy doubler la douleur qu’il avoit de se voir destitué de lignée? S’il eust esté tué d’un estrangier, la calamité eust été augmentée d’autant; mais cela surmonte toute misere, de dire qu’il soit meurtry de la main de son pere. Bref, en toute sa vie il a tellement esté tormenté et affligé, que si quelcun vouloit representer comme en une peinture un exemple de vie miserable, il ne trouveroit rien plus propre. Si quelcun objecte que pour le moins il n’a pas esté du tout miserable, entant qu’il est eschap-pé de tant de dangers, et a surmonté tant de tempestes: je respon que nous n’appellerons pas une vie bien-he ureuse, laquelle par difficultez infinies viendra à longue vieillesse: mais en laquelle l’homme est entretenu paisiblement en bonne fortune.

11. Abraham is one who ought to be deemed equal to a host, if we consider his faith, which is proposed to us as the best standard of believing, so that we must be numbered in his family, in order to be the children of God. Now, what would be more absurd, than that Abraham should be the father of all the faithful, and not possess even the lowest place among them? But he cannot be excluded from the number, nor even from the most honourable station, without the destruction of the whole Church. Now, with respect to the circumstances of his life;—when he is first called, he is torn by the Divine command from his country, his parents, and his friends, the enjoyment of whom is supposed to give life its principal relish; as though God positively intended to deprive him of all the pleasures of life.⁹⁷⁹ As soon as he has entered the land in which he is commanded to reside, he is driven from it by a famine. He removes, in search of relief, to a place where, for the preservation of his own safety, he finds it necessary to disown his wife, which would probably be more afflictive to him than many deaths.⁹⁸⁰ After having returned to the country of his residence, he is again expelled from it by famine. What kind of felicity is it to dwell in such a country, where he must so frequently experience hunger, and even perish for want of sustenance, unless he leaves it? In the country of Abimelech, he is again driven to the same necessity of purchasing his own personal safety with the loss of his wife.⁹⁸¹ While he wanders hither and thither for many years in an unsettled state, he is compelled, by the continual quarrels of his servants, to send away his nephew, whom he regarded as a son.⁹⁸² There is no doubt that he bore this separation just as he would the amputation of one of his limbs. Soon after he is informed that enemies have carried him away captive.⁹⁸³ Whithersoever he directs his course, he finds himself surrounded by savage barbarians, who will not even permit him to drink the water of wells which with immense labour he has himself digged. For he could not have bought the use of them from the king of Gerar, if it had not been previously prohibited.⁹⁸⁴ When he arrives to old age, beyond the time of having children, he experiences 394 the most disagreeable and painful circumstance with which that age is attended.⁹⁸⁵ He sees himself destitute of posterity, till, beyond all expectation, he begets Ishmael; whose birth he purchases at a dear rate, while he is wearied with the reproaches of Sarah, just as if he encouraged the contumacy of his maid-servant, and so were himself the cause of the domestic disturbance.⁹⁸⁶ At length Isaac is born; but his birth is attended with this condition, that Ishmael the first-born must be banished from the family, and abandoned like an enemy.⁹⁸⁷ When Isaac is left alone to solace the good man in his declining years, he is soon after commanded to sacrifice him.⁹⁸⁸ What can the human mind imagine more calamitous, than for a father to become the executioner of his own son? If he had been taken away by sickness, every one would have thought the aged parent unhappy in the extreme, as having had a son given him in mockery, at the loss of whom, his former grief on account of his being destitute of children would certainly be redoubled. If he had been massacred by some stranger, the calamity would have been greatly increased by the horrible nature of his end; but to be slain by his father's own hand exceeds all the other instances of distress. In short, through the whole course of his life, Abraham was so driven about and afflicted, that if any one wished to give an example of a life full of calamity, he could not find one more suitable. Nor let it be objected, that he was not entirely miserable, because he had at length a prosperous deliverance from such numerous and extreme dangers. For we cannot pronounce his to be a happy life, who for a long period struggles through an infinity of difficulties; but his, who is exempted from afflictions, and favoured with the peaceful enjoyment of present blessings.

11. Continuation of the fourth proof from the example of Abraham, whose call and whole course of life shows that he ardently aspired to eternal felicity. Objection disposed of.

Abraham alone ought to be to us equal to tens of thousands if we consider his faith, which is set before us as the best model of believing, to whose race also we must be held to belong in order that 376we may be the children of God.¹ What could be more absurd than that Abraham should be the father of all the faithful, and not even occupy the meanest corner among them? He cannot be denied a place in the list; nay, he cannot be denied one of the most honourable places in it, without the destruction of the whole Church. Now, as regards his experience in life, the moment he is called by the command of God, he is torn away from friends, parents, and country, objects in which the chief happiness of life is deemed to consist, as if it had been the fixed purpose of the Lord to deprive him of all the sources of enjoyment. No sooner does he enter the land in which he was ordered to dwell, than he is driven from it by famine. In the country to which he retires to obtain relief, he is obliged, for his personal safety, to expose his wife to prostitution. This must have been more bitter than many deaths. After returning to the land of his habitation, he is again expelled by famine. What is the happiness of inhabiting a land where you must so often suffer from hunger, nay, perish from famine, unless you flee from it? Then, again, with Abimelech, he is reduced to the same necessity of saving his head by the loss of his wife (Gen. 12:12). While he wanders up and down uncertain for many years, he is compelled, by the constant quarrelling of servants to part with his nephew, who was to him as a son. This departure must doubtless have cost him a pang something like the cutting off of a limb. Shortly after, he learns that his nephew is carried off captive by the enemy. Wherever he goes, he meets with savage-hearted neighbours, who will not even allow him to drink of the wells which he has dug with great labour. For he would not have purchased the use from the king of Gerar if he had not been previously prohibited. After he had reached the verge of life, he sees himself childless (the bitterest and most unpleasant feeling to old age), until, beyond expectation, Ishmael is born; and yet he pays dearly for his birth in the reproaches of Sarah, as if he was the cause of domestic disturbance by encouraging the contumacy of a female slave. At length Isaac is born, but in return, the first-born Ishmael is displaced, and almost hostilely driven forth and abandoned. Isaac remains alone, and the good man, now worn out with age, has his heart upon him, when shortly after he is ordered to offer him up in sacrifice. What can the human mind conceive more dreadful than for the father to be the murderer of his son? Had he been carried off by disease, who would not have thought the old man much to be pitied in having a son given to him in mockery, and in having his grief for being childless doubled to him? Had he been slain by some stranger, this would, indeed, have been much worse than natural death. But all these calamities are little compared with the murder of him by his father’s hand. Thus, in fine, during the whole course of his life, he was harassed and tossed in such a way,that any one 377desirous to give a picture of a calamitous life could not find one more appropriate. Let it not be said that he was not so very distressed, because he at length escaped from all these tempests. He is not said to lead a happy life who, after infinite difficulties during a long period, at last laboriously works out his escape, but he who calmly enjoys present blessings without any alloy of suffering.

11. Abraham moet ons zijn gelijk honderdduizend anderen, als men let op zijn geloof, dat ons tot een uitnemende regel om te geloven voorgesteld wordt; tot wiens geslacht ook wij gerekend moeten worden, als we kinderen Gods zullen zijn. Wat echter zou ongerijmder zijn, dan dat Abraham de vader aller gelovigen is, maar dat hij zelfs het laatste plaatsje onder hen niet zou innemen? En toch kan hij uit het getal der gelovigen, ja uit die zeer eervolle staat niet geworpen worden, zonder dat de gehele kerk vernietigd wordt. Wat nu de ervaringen zijns levens betreft: zodra hij door Gods bevel geroepen wordt, wordt hij van zijn vaderland, ouders en vrienden weggerukt, waarin men meent, dat de voornaamste aangenaamheid des levens gelegen is, alsof de Here hem volgens een vast plan van alle genietingen des levens beroven wilde. Zodra hij het land binnengetrokken is, waar hem bevolen wordt te wonen, wordt hij door de honger vandaar verdreven. Om hulp te zoeken vlucht hij daarheen, waar hij, om zichzelf te redden, zijn vrouw ter beschikking van een ander moet stellen, wat waarschijnlijk wel bitterder geweest is dan vele doden. Wanneer hij in het land zijner inwoning teruggekeerd is, wordt hij wederom vandaar door hongersnood verdreven. Welk een geluk is er in gelegen een land te bewonen, waar men zo dikwijls honger moet lijden, of zelfs van honger zou moeten omkomen, wanneer men het niet ontvlucht? Tevens wordt hij tot dezelfde noodzakelijkheid gebracht bij Abimelech, dat hij zijn leven moet loskopen met het verlies van zijn vrouw. Terwijl hij vele jaren lang onzeker hier en gindsheen dwaalt, wordt hij door de aanhoudende twisten zijner dienstknechten er toe gedreven zijn neef, die hij als zijn zoon beschouwde, van zich te zenden. En die scheiding is ongetwijfeld door hem niet anders beschouwd dan wanneer hij de afsnijding van een zijner ledematen had onder gaan. Een weinig later hoort hij, dat zijn neef gevankelijk door vijanden wordt weggevoerd. Overal waarheen hij gaat, vindt hij naburen van vreselijke wreedheid, die hem zelfs niet toestaan water te drinken uit de met grote inspanning gegraven putten. Want hij zou het gebruik daarvan niet van de koning van Gerar gekocht hebben, als het hem tevoren niet verboden was geweest. Verder, wanneer hij tot de onvruchtbare ouderdom gekomen is; ziet hij zich en dat is het onaangenaamste en bitterste, dat die leeftijd heeft gestraft met kinderloosheid totdat hij boven verwachting Ismaël gewint, wiens geboorte hem echter duur te staan komt, daar hij vermoeid wordt door de verwijten van Sara, alsof hij, door de weerspannigheid van haar dienstmaagd te stijven, zelf de oorzaak was van de huiselijke beroering. Eindelijk wordt Izak geboren, maar met dit gevolg, dat de eerstgeborene Ismaël uitgestoten en als een verlatene bijna vijandig weggedreven wordt. Wanneer Izak alleen overgebleven is, opdat de afgetobde ouderdom van de goede man in hem rust zou vinden, dan krijgt hij een weinig later het bevel hem te slachten. Wat zou de menselijke geest rampzaliger kunnen uitdenken, dan dat de vader de beul wordt van zijn zoon? Als hij door een ziekte weggerukt was, wie zou dan de grijsaard niet voor zeer ongelukkig, gehouden hebben, daar hem zijn zoon geschonken was tot een spot, opdat zijn smart door het verlies van hem zou verdubbeld worden? Indien hij door een of andere vreemde gedood was, zou door de onwaardigheid daarvan zijn ellende veel verminderd zijn; maar dit overtreft alle voor beelden van ellende: door de hand van de vader gedood te worden. Kortom, in de ganse loop zijns levens is hij zo geslingerd en gekweld, dat wanneer men als op een schilderij een voorbeeld van een leven vol jammer zou willen schilderen, men niets zou kunnen vinden, dat meer geschikt was. En nu moet men niet tegenwerpen, dat hij niet geheel en al ongelukkig geweest is, omdat hij uit zovele en zo grote stormen eindelijk gelukkig is te voorschijn gekomen. Want we zullen niet zeggen, dat hij een gelukkig leven leidt, die zich aan oneindige moeilijkheden ten lange leste moeizaam, ontworstelt; maar hij, die zonder rampen te ondervinden, van zijn tegenwoordige goederen rustig geniet.

11.

Abraham kann uns mehr gelten als viele Tausende, wenn wir auf seinen Glauben blicken, der uns als höchstes Vorbild vor Augen steht: und wir müssen, um Kinder Gottes zu sein, zu seinem Geschlecht gehören (Gen. 12,3). Was wäre widersinniger, als Abraham den „Vater aller Gläubigen“ zu nennen und ihm dann doch unter diesen nicht einmal den untersten Platz anzuweisen? Ihn kann man nicht aus der Zahl der Gläubigen, ja von seinem hohen Ehrenplatz unter ihnen verdrängen, ohne die ganze Kirche zu zerstören. Aber wie sah sein Leben aus? Als ihn Gottes Befehl berief, da wurde er aus seinem Vaterlande, aus seiner Verwandtschaft, aus dem Kreis seiner Freunde herausgerissen, also aus dem, was dem Menschen im Leben am köstlichsten erscheint — gerade als hätte ihn der Herr absichtlich aller Lebensfreude berauben wollen! Und kaum ist er in dem Land, in dem er wohnen soll, da treibt ihn eine Hungersnot schon wieder hinaus. Er nimmt seine Zuflucht zu einem Land, in dem er seine eigene Frau preisgeben muß, um selber am Leben zu bleiben (Gen. 12,11ff.) — und das war wohl bitterer als vielfacher Tod! Kaum ist er wieder in das Land gekommen, das ihm als Wohnstatt angewiesen war, da wird er abermals von einer Hungersnot vertrieben! Und was ist das für eine Seligkeit, in einem Lande wohnen zu müssen, in dem man so oft Hunger leiden, ja Hungers sterben kann, wenn man nicht flieht? — Und da kommt er bei Abimelech wieder in 266 die gleiche furchtbare Not hinein, sein Leben mit dem Verlust seines Weibes lösen zu müssen. Unstet zieht er durch manche Jahre im Lande umher, bis ihn der unaufhörliche Streit der Hirten zwingt, sich von seinem Neffen, der ihm wie ein Sohn war, zu trennen. Und dieses Scheiden hat er sicherlich so empfunden, als hätte man ihm ein Glied von seinem Leibe abgeschlagen! Kurz darauf hört er, daß ihn Feinde verschleppt haben! Wohin er auch wandert — überall findet er rohe und wilde Nachbarn, die ihm gar das Wasser aus den von ihm selbst mühsam ausgehauenen Brunnen verwehren wollen! Denn er hätte sich das Recht dazu von dem Könige zu Gerar nicht durch Vertrag erkauft, wenn es ihm vorher nicht verweigert worden wäre. Schon hat er ein hohes Alter erreicht, und er muß fürchten, das zu erleben, was in solchem Alter das Widerwärtigste und Bitterste ist: ohne Kinder dazustehen! Da wird ihm wider alle Hoffnung Ismael geboren. Aber das bringt ihm neuen Kummer; denn Sara macht ihm bittere Vorwürfe, als habe er den Stolz der Magd genährt und dadurch selbst den Hausfrieden gestört! Schließlich kommt Isaak zur Welt, aber das führt wieder zur Wegtreibung des erstgeborenen Ismael, der um seinetwillen als Ausgestoßener geradezu verjagt wird. Dann ist ihm also allein Isaak übriggeblieben, des frommen Mannes Freude in seinen alten Tagen. Und da empfängt er den Befehl, eben diesen Isaak zu opfern! Was läßt sich Furchtbareres erdenken, als daß ein Vater sein eigenes Kind töten soll? Hätte ihn eine Krankheit dahingerafft, so hätte jedermann den alten Mann als den elendesten aller Menschen bedauert, dem ja ein Sohn wie zum Spott gegeben worden sei, um ihm den Schmerz der Kinderlosigkeit zu verdoppeln! Hätte ihn fremde Hand ums Leben gebracht, so hätte diese Untat den Kummer vielfältig vergrößert. Aber daß ihn nun der Vater mit eigener Hand zu Tode bringen soll — das übersteigt alle Beispiele von Elend und Jammer! So hat ihn während seines ganzen Lebens die Not geplagt und geschunden, und wenn einer ein besonders trauriges Dasein malen wollte, so hätte er hier den geeignetsten Vorwurf. Da soll auch keiner einwenden, so gar unglücklich wäre Abraham nicht gewesen, weil er doch durch all diese Stürme glücklich hindurchkam und ihnen entrann! Denn wer durch so lange Zeit mit unendlichen Schwierigkeiten zu kämpfen hat, der kann nicht als einer gelten, der ein glückliches Leben führte; das könnte man doch nur von einem Menschen sagen, der ohne Berührung mit dem Übel das irdische Gut in Frieden genießen kann!

11. Die voorbeeld van Abraham, die vader van al die gelowiges

Abraham alleen moet inderdaad vir ons soos tienduisend voorbeelde wees as ons na sy geloof kyk, wat as die heel beste geloofsreël aan ons voorgehou word. Om kinders van God te wees, moet ons in elk geval onder sy nageslag gereken word.⁵¹ Wat is dwaser as om te glo dat Abraham die vader van al die gelowiges is,⁵² maar hom selfs nie eens die laaste plek onder hulle te laat inneem nie? Tog kan hy nie uit hulle getal, ja, uit sy besondere ereplek verwerp word sonder dat die hele kerk tot niet gemaak word nie. Sover dit sy lewenservarings aangaan, die volgende:

Toe hy die eerste keer op bevel van God geroep word, word hy van sy vaderland, sy ouers en vriende weggeskeur.⁵³ Mense dink dat dit juis die belangrikste genot van die lewe is. Dit is asof die Here hom volgens sy bestemde raadsplan van al die genietinge van die lewe wou beroof.

Sodra hy die land betree waarin hy beveel word om te woon, word hy deur hongersnood daaruit gedryf.⁵⁴ Om hulp te soek vlug hy na ’n plek waar hy sy vrou uit nood aan ’n ander moes gee om sy eie lewe te behou.⁵⁵ Dit was sekerlik vir hom bitterder as om baie kere te sterwe.

Toe hy weer na die land van sy woning teruggekeer het, is hy weer deur hongersnood daarvandaan verdryf. Watter geluk is nou daarin om ’n land te bewoon waar jy so dikwels moet honger ly, ja, van hongersnood moet vergaan as jy nie daarvandaan wegvlug nie? By Abiméleg beland hy in dieselfde nood, sodat hy met verlies van sy vrou sy lewe moes loskoop.⁵⁶ Terwyl hy baie jare lank in onsekerheid rond en bont swerwe, word hy deur voortdurende getwis van sy diensknegte gedwing om sy neef, wat 581  hy as sy seun beskou het, van hom af weg te stuur.⁵⁷ Ongetwyfeld het die skeiding tussen hulle hom net so swaar getref asof hy moes verduur dat een van sy ledemate afgesny word. ’n Rukkie later verneem hy dat sy neef deur die vyand as gevangene weggevoer is.⁵⁸ Waarheen hy ook al gegaan het, het hy onmenslike wreedheid onder sy bure gevind wat hom nie toegelaat het om water te drink uit die putte wat hy self met groot moeite gegrawe het nie. Want hy sou nie die gebruik daarvan van die koning van Gerar gekoop het as dit hom nie tevore verbied is nie.⁵⁹ Toe hy alreeds ’n onvrugbare ouderdom bereik het, sien hy dat hy met kinderloosheid gestraf is⁶⁰ - iets wat vir die ouderdom baie onaangenaam en bitter is -, totdat Ismael bo al sy verwagtinge gebore word.⁶¹ Sy geboorte het hom nogtans duur te staan gekom omdat hy deur die verwyte van Sara vermoei is net asof hy die koppigheid van haar diensmaagd gesteun het en hy self die oorsaak van die onrus in sy huis was.⁶² Uiteindelik word Isak gebore,⁶³ maar die prys daarvoor was dat sy eersgeborene Ismael, verstoot en byna vyandig as ’n verlatene verwerp is.⁶⁴ Toe Isak alleen vir hom oorgelaat is, sodat die moeisame ouderdom van die vroom man in hom tot berusting kon kom, word hy ’n rukkie later beveel om hom te offer.⁶⁵ Kan die mens se verstand iets ellendiger bedink as ’n vader wat die beul van sy eie kind moet word? As hy as gevolg van siekte te sterwe sou kom, wie sou dan nie gereken het dat die ou man in die diepste droefheid verval het, omdat ’n seun tot ’n bespotting aan hom gegee is om die smart van kinderloosheid dubbel so erg te maak nie? As hy dan nog deur ’n vreemde vermoor sou word, sou sy teenspoed deur die onwaardigheid daarvan baie toegeneem het. Maar om deur die hand van sy eie vader doodgemaak te word gaan alle voorbeelde van rampsaligheid te bowe.

Kortom: sy hele lewe lank is hy so vervolg en geteister dat as iemand ’n voorbeeld van ’n rampspoedige lewe op ’n doek sou wil skilder, hy niks gepaster as sy lewe sou kon vind nie. Niemand mag die beswaar opper dat hy nie heeltemal ongelukkig was nie, omdat hy tog uiteindelik aan soveel en sulke groot storms ontkom het nie. Want ons sou nie sê dat iemand ’n gelukkige lewe lei as hy vir ’n lang tyd met moeite teen eindelose probleme moet worstel nie. Maar ons sal dit wel sê van 582  iemand wat sonder om teenspoed te ervaar sy seëninge hier op aarde rustig kan geniet.

11. Авраам один должен стоить для нас миллиона, если только мы оценим его веру, которая дана нам в пример как правило и мерило, причём до такой степени, что нам - если мы желаем быть детьми Бога - следует считать себя его потомками (Быт 12:3). Нет ничего абсурднее, чем исключать его из числа верующих, не оставлять места для отца всех. Нет, это невозможно, ибо та высота, на которую поставил его Бог, не может быть отнята у него без того, чтобы не была разрушена вся Церковь.

Но что касается его положения на земле, то, как только он был призван Богом, он покинул свою страну, оставил своих родных и друзей, был лишён самых желанных в этом мире вещей, как будто Бог намеренно хотел отнять у него всякую земную радость. Едва вступил он в землю, которую указал ему Бог, он бежит оттуда из-за разразившегося голода. Он ищет спасения в стране, где ради сохранения своей жизни вынужден отказаться от жены, что было для него тяжелее многих смертей (Быт 12:11-15). Он вернулся в свою страну и снова был изгнан голодом. Какое счастье в том, чтобы жить в стране, где ему приходилось постоянно терпеть нужду и даже подвергаться угрозе голодной смерти, от которой спасало только бегство? И в стране Авимелеха ему снова приходится отказываться от жены (Быт 20:2). Пространствовав в смятении несколько лет, Авраам из-за распрей своих служителей был вынужден отделиться от своего племянника, к которому относился как к сыну (Быт 13:7-12). Несомненно, эту разлуку можно сравнить с тем, как если бы он отрезал себе какой-нибудь член тела. Некоторое время спустя он узнаёт, что враги пленили Лота. Куда бы ни направился Авраам, повсюду он сталкивается с жестоким варварством соседей, которые не позволяют ему даже напиться из колодца, который он сам выкопал, так как если бы не позаботился об этом, то не мог бы выкупить право на пользование источниками.

Состарившись, он оставался бездетным, что в этом возрасте самое тягостное. Наконец, уже не имея надежды, он родил Измаила, но это рождение дорого ему стоило. Он был уязвлён упрёками жены своей Сарры, что, якобы угождая гордыне её служанки, он стал причиной разлада в доме. В последние его дни ему был дан Исаак, но, как бы в противовес этому, его старший сын был выгнан и брошен как собака в лесу. Когда у Авраама остался один Исаак - его единственное утешение в старости,- он получает повеление убить его. Можно ли вообразить что-либо ужаснее, чем слова, повелевающие отцу стать палачом собственного сына? Если бы тот умер от болезни, то кто бы не посчитал несчастным этого старика, не сострадал бы ему, что сын был с ним так недолго, словно в насмешку, чтобы усилить боль, которую он испытывал, видя, что лишён потомства? Если бы его убил чужак, страдание было бы ещё большим. Но всё превосходит ужас слов, что сын будет убит рукою отца. Короче говоря, Авраам так мучился и страдал на протяжении всей своей жизни, что если кто-нибудь захочет изобразить, как на картине, пример страдальческой жизни, он не найдёт ничего более подходящего. А если кто-то возразит, что Авраам, по крайней мере, избежал стольких опасностей и вышел невредимым из стольких потрясений, то я отвечу, что мы называем счастливой такую жизнь, когда человек пребывает в покое и благоденствии, а не такую, когда доживает до глубокой старости, преодолевая бесчисленные трудности.

12. Isaac, qui minoribus malis afflictatur, vix tamen minimum suavitatis gustum percipit. Eas ipse quoque vexationes experitur quae beatum esse hominem in terra non sinant. Illum fames fugat e terra Chanaan: uxor e sinu illi eripitur⁵: vicini illum subinde exagitant, ac modis omnibus premunt, ut de aqua etiam cogatur decertare⁶: domi suae a nuribus multum molestiarum sustinet [Gen. 26. g. 35]⁷: filiorum dissidio angitur⁸: nec mederi tanto malo potest, nisi per exilium eius cui benedixerat [Gen. 28. a. 1; Gen. 28. a. 5]. At vero Iacob nihil quam extremae infoelicitatis insigne est exemplar. Pueritiam domi inquietissime transigit inter fratris primogeniti minas ac terrores, quibus demum cedere cogitur. Profugo a parentibus ac natali solo praeterquam quod acerbum est exulare, apud Laban avunculum nihilo mitius ac^c humanius accipitur. Parum 413 est durissimam atque austerissimam septem annis servire servitutem [Gen. 29. c. 20], nisi dolo malo in uxore eludatur. Alterius uxoris gratia in novam servitutem ingrediendum est, ubi totum diem solis aestu torreatur, noctu pervigil urgeatur gelu ac frigore, quemadmodum ipse conqueritur. Tantam vitae asperitatem dum annos viginti sustinet, quotidie novis soceri iniuriis affligitur. Nec domi suae quietus est, quam videt uxorum odiis, iurgiis, aemulationibus distractam ac pene dissipatam. Ubi in patriam^a, iubetur se recipere, abitum captare illi necesse est ignominiosae fugae similem: nec tamen soceri iniquitatem ita potest effugere quin eius probris ac contumeliis in medio itinere vexetur [Gen. 31. c. 23]. Excipit mox eum multo saevior difficultas. Nam dum ad fratrem accedit, tot mortes habet in conspectu, quot ab homine crudeli et inimico parari queant. Diris ergo terroribus supramodum discruciatur ac discerpitur quandiu adventum eius expectat [Gen. 32. c. 11]¹: ubi in conspectum eius prodit, tanquam semimortuus ad pedes procumbit, donec placatiorem sentit quam sperare ausus fuerat. Adhaec Rachele, unice dilecta coniuge, primo terrae ingressu privatur^b [Gen. 35. c. 16]². Postea quem ab ea filium sustulerat, eoque prae aliis amabat, a fera laceratum audit [Gen. 37. g. 32]: cuius ex morte quantum moerorem ceperit, declarat ipse, quod post diuturnas lachrymas solatiis omnibus viam obstinate claudit, nihil sibi reliquum faciens nisi ut descendat ad filium lugens in sepulchrum. Interim raptus et defloratio filiae [Gen. 34. a. 2], in iis vindicandis filiorum audacia, quae illum non foetere modo fecerat apud omnes regionis incolas, sed praesentissimum internecionis periculum illi creaverat, quantae anxietatis, luctus, taedii causae erant? Sequitur horrendum illud flagitium Ruben primogeniti, quo nihil gravius accidere poterat [Gen. 35. d. 22]. Nam quum inter summa infortunia reponatur uxoris pollutio, quid dicendum sit ubi a proprio filio perpetratum est id scelus? Aliquanto post altero incestu contaminatur familia [Gen. 38. d. 18], ut constantissimum alioqui et infractum calamitatibus animum tot dedecora labefactare debeant. Sub extremum vitae, dum suae ac suorum inediae succurrere quaerit, novi infortunii nuntio percellitur, qui intelligit filium alterum in vinculis detineri, quem ut recipiat, Beniamin unicum suum desiderium, permittere aliis cogitur [Gen. 42. d. 32]³. Quis putet in tanta malorum congerie momentum 414 illi datum quo saltem secure respiraret? Itaque ipse optimus de se testis asseverat Pharaoni, dies suos breves ac malos fuisse super terram [Gen. 47. b. 9]. Qui per continuas miserias vitam se transegisse pronuntiat, negat profecto eam prosperitatem se sensisse quae illi a Domino promissa fuerat. Ergo aut malignus ingratusque Dei gratiae aetimator erat Iacob, aut vere se miserum fuisse super terram profitebatur. Si vera fuit affirmatio, sequitur non habuisse ipsum spem in rebus terrenis defixam.

12. Tenons à Isaac, lequel n’a pas tant enduré de calamitez, mais toutesfois à grand peine a-il eu le moindre goust du monde de quelque plaisir ou liesse. Et d’autrepart a experimenté les troubles, lesquels ne souffrent pas l’homme estre bien-heureux en la terre. La famine le chasse de la terre de Canaan, comme son pere. Sa femme luy est arrachée de son sein. Ses voisins le tormentent et molestent par tout ou il va. en plusieurs sortes; tellement qu’il est contrainct de combattre pour l’eau. Les femmes de son fils Esau luy font beaucoup d’ennuy en la maison (Gen. 26:35). Il est merveilleusement affligé par le discord de ses enfans: et ne peut remedierà un si grand mal, sinon en bannissant celuy qu’il avoit benit. Quant à Jacob, il est comme un patron et figure de la plus grande malheureté qu’on sauroit dire (Gen. 28:5). Cependant qu’il est en la maison tout le temps de son enfance, il est tormenté d’inquietude, à cause des menaces de son frere, ausquelles il est en la fin contraint de ceder, estant fugitif de ses parens et de son pays. Outre l’angoisse que luy apportoit le bannissement, il est rudement traité de son oncle Lanan. Il ne suffit pas qu’il soit sept ans en servitude dure et inhumaine, sinon qu’en la fin il soit trompé, en ce qu’on lui baille une autre femme que celle qu’il demandoit (Gen. 29:20). Il luy faut donc pour l’avoir, rentrer en servitude nouvelle, en laquelle il soit bruslé de jour de la chaleur du soleil, de nuict morfondu et gelé: endurer pluye, vent et tempeste, sans dormir ne sans reposer, comme luy mesme en fait la complainte. Et estant vingt ans en si povre estat, encore faut-il qu’il soit affligé journellement des injures que luy fait son beau-pere (Gen. 31:7). En sa maison il n’est non plus tranquille, entant qu’elle est dissipée par les haines, noises et envies de ses femmes. Quand Dieu luy commande de se retirer au pays, il faut qu’il espie de partir en telle sorte, que son partement est comme une fuite ignominieuse. Et encore ne peut-il pas ainsi eviter l’iniquité de son beau-pere: qu’il ne soit de luy persecuté, et attaint au milieu du chemin; et pource que Dieu ne permettoit point qu’il luy advint pis, il est vexé de beaucoup d’opprobres et contumelies, par celuy duquel il avoit bonne matiere de se plaindre. Il entre incontinent apres en une plus grande destresse: car en approchant de son frere, il a autant de morts devant les yeux, qu’on en peut attendre d’un cruel ennemy (Gen. 32:11). Il a donc le cœur horriblement tormenté, et comme deschiré d’angoisse, cependant qu’il attend sa venue. Quand il le void, il se jette à ses pieds comme demy mort, jusques à ce qu’il le sent plus doux qu’il n’eust osé esperer (Gen. 33:3). En la premiere entrée de son pays il perd sa femme Rachel en travail d’enfant, laquelle il aimoit uniquement (Gen. 35:16). Apres on luy rapporte que l’enfant qu’il avoit eu d’elle, lequel il aimoit par dessus tous, est devoré de quelque beste sauvage. De laquelle mort son cœur est si amerement navré, qu’apres avoir bien ploré, il refuse toute consolation, et delibere de mourir en ceste tristesse, n’ayant autre plaisir que de suyvre son enfant au sepulchre. Davantage, quelle tristesse, fascherie et destresse pensonsnous que ce luy soit, quand il voit sa fille ravie et deflorée (Gen. 34:2)? Et davantage, que ses fils pour en faire la vengeance, saccagent une ville? En quoy non seulement ils le rendent odieux à tous les habitans, mais le mettent en danger de mort. L’horrible crime de Ruben survient apres, lequel luy devoit causer merveilleuse angoisse (Gen. 35:22). Car comme ainsi soit qu’une des plus grandes miseres que puisse avoir l’homme, soit que sa femme soit violée: que dirons-nous quant une telle meschanceté est commise par son propre fils? Peu de temps apres, sa famille est encore contaminée par un autre inceste (Gen. 38:18): tellement que tant de deshonneurs pouvoyent rompre un cœur le plus ferme et le plus patient du monde. Sur sa derniere vieillesse, voulant subvenir à l’indigence de luy et de sa famille, il envoye querir du blé en pays estrange par ses enfans. L’un demeure en prison, lequel il pense estre en danger de mort: pour le racheter, il est contraint d’envoyer Benjamin, auquel il prenoit tout son plaisir (Gen. 42:34, 38). Qui penseroit qu’en telle multitude de malheuretez, il ait une seule minute de temps, pour respirer à son aise? C’est ce qu’il tesmoigne à Pharaon, disant que les jours de sa vie ont esté cours et miserables (Gen. 47:9). Celuy qui afferme d’avoir esté en miseres continuelles, ne concede pas d’avoir senty une telle prosperité que Dieu luy avoit promise. Parquoy, ou Jacob estoit ingrat et mescognoissant envers Dieu, ou il protestoit veritablement d’avoir esté miserable sur la terre. Si son dire estoit vray, il s’ensuit qu’il n’a pas eu son esperance fichée és choses terriennes.

12. Isaac, though afflicted with fewer calamities, yet scarcely ever enjoys the smallest taste of pleasure. He also experiences those vexations which permit not a man to be happy in the world. Famine drives him from the land of Canaan; his wife is torn from his bosom; his neighbours frequently harass him, and take every method of distressing him, so that he also is constrained to contend with them about water.⁹⁸⁹ In his own family he suffers much uneasiness from Esau's wives;⁹⁹⁰ he is distressed by the discord of his sons, and unable to remedy that great evil, but by the exile of him to whom he had given the blessing.⁹⁹¹ With respect to Jacob, he is an eminent example of nothing but extreme infelicity. He passes his childhood at home, amidst the menaces and terrors of his elder brother, to which he is at length constrained 395 to give way.⁹⁹² A fugitive from his parents and his native soil, in addition to the bitterness of exile, he is treated with unkindness by his uncle Laban. It is not sufficient for him to endure a most hard and severe servitude of seven years, but he is fraudulently deceived in a wife.⁹⁹³ For the sake of another wife he must enter on a new servitude,⁹⁹⁴ in which, as he himself complains, he is scorched all the day by the fervid rays of the sun, and through the wakeful night benumbed by the icy cold.⁹⁹⁵ During twenty years, which he spends in such extreme hardships, he is daily afflicted with fresh injuries from his father-in-law. Nor does he enjoy tranquillity in his own family, which he sees distracted and almost torn asunder by the animosities, contentions, and rivalship of his wives.⁹⁹⁶ When he is commanded to return to his own country, he is obliged to depart in a manner resembling an ignominious flight. Nor even then can he escape the iniquity of his father-in-law, but is harassed with his reproaches and insults in the midst of his journey.⁹⁹⁷ Immediately after, he falls into a much greater difficulty. For as he advances towards his brother, he has death before his eyes in as many forms as a cruel and inveterate enemy can possibly contrive. He is exceedingly tormented and distracted with dreadful terrors, while he is expecting the approach of his brother; when he sees him, he falls at his feet like a person half dead, till he finds him more reconciled than he could have ventured to hope.⁹⁹⁸ Moreover, on his first entrance into the land, he is deprived of Rachel, his dearly beloved wife.⁹⁹⁹ Afterwards he hears that the son whom he had by her, and whom, therefore, he loved above the rest, is torn asunder by wild beasts. The severity of his grief on account of his death is expressed by himself, when, after many days of mourning, he obstinately refuses all consolation, saying, “I will go down into the grave unto my son mourning.”¹⁰⁰⁰ In the mean time, the rape and violation of his daughter, and the rashness of his sons in revenging it, which not only made him an object of abhorrence to all the inhabitants of the country, but put him in immediate danger of being massacred; what abundant sources were these of anxiety, grief, and vexation!¹⁰⁰¹ Then follows the horrible crime of Reuben, his first-born, than which no greater affliction could befall him. For if the pollution of a man's wife be numbered among the greatest miseries, what shall we say of it, when the crime is perpetrated by his own son?¹⁰⁰² Not long after, his family is contaminated with incest;¹⁰⁰³ so that such a number of disgraceful 396 occurrences may be expected to break a heart otherwise very firm and unbroken by calamities. Towards the end of life, when he is seeking sustenance for himself and family in a season of famine, his ears are wounded by the report of a new calamity, which informs him that one of his sons is detained in prison; and in order to recover him he is obliged to intrust his darling Benjamin to the care of the rest.¹⁰⁰⁴ Who can suppose that in such an accumulation of distresses he had a single moment of respite? He himself, who is best able to give a testimony respecting himself, declares to Pharaoh, that his days on the earth have been few and evil.¹⁰⁰⁵ By affirming that he has lived in continual miseries, he denies that he has enjoyed that prosperity which the Lord had promised him. Therefore either Jacob formed an improper and ungrateful estimate of the favour of God, or he spake the truth in asserting that he had been miserable on the earth. If his affirmation was true, it follows that his hope was not fixed on terrestrial things.

12. Continuation of the fourth proof from the examples of Isaac and Jacob.

Isaac is less afflicted, but he enjoys very few of the sweets of life. He also meets with those vexations which do not permit a man to be happy on the earth. Famine drives him from the land of Canaan; his wife is torn from his bosom; his neighbours are ever and anon annoying and vexing him in all kinds of ways, so that he is even obliged to fight for water. At home, he suffers great annoyance from his daughters-in-law; he is stung by the dissension of his sons, and has no other cure for this great evil than to send the son whom he had blessed into exile (Gen. 26:27); Jacob, again, is nothing but a striking example of the greatest wretchedness. His boyhood is passed most uncomfortably at home amidst the threats and alarms of his elder brother, and to these he is at length forced to give way (Gen. 27:28); A fugitive from his parents and his native soil, in addition to the hardships of exile, the treatment he receives from his uncle Laban is in no respect milder and more humane (Gen. 29). As if it had been little to spend seven years of hard and rigorous servitude, he is cheated in the matter of a wife. For the sake of another wife, he must undergo a new servitude, during which, as he himself complains, the heat of the sun scorches him by day, while in frost and cold he spends the sleepless night (Gen. 31:40, 41). For twenty years he spends this bitter life, and daily suffers new injuries from his father-in-law. Nor is he quiet at home, which he sees disturbed and almost broken up by the hatreds, quarrels, and jealousies of his wives. When he is ordered to return to his native land, he is obliged to take his departure in a manner resembling an ignominious flight. Even then he is unable to escape the injustice of his father-in-law, but in the midst of his journey is assailed by him with contumely and reproach (Gen. 31:20.¹ ) By and bye a much greater difficulty befalls him (Gen. 32, 33). For as he approaches his brother, he has as many forms of death in prospect as a cruel foe could invent. Hence, while waiting for his arrival, he is distracted and excruciated by direful terrors; and when he comes into his sight, he falls at his feet like one half dead, until he perceives him to be more placable than he had ventured to hope. Moreover, when he first enters the land, he is bereaved of Rachel his only beloved 378wife. Afterwards he hears that the son whom she had borne him, and whom he loved more than all his other children, is devoured by a wild beast (Gen. 37:33). How deep the sorrow caused by his death he himself evinces, when, after long tears, he obstinately refuses to be comforted, declaring that he will go down to the grave to his son mourning. In the meantime, what vexation, anxiety, and grief, must he have received from the carrying off and dishonour of his daughter, and the cruel revenge of his sons, which not only brought him into bad odour with all the inhabitants of the country, but exposed him to the greatest danger of extermination? (Gen. 34) Then follows the horrid wickedness of Reuben his first-born, wickedness than which none could be committed more grievous (Gen. 36:22). The dishonour of a wife being one of the greatest of calamities, what must be said when the atrocity is perpetrated by a son? Some time after, the family is again polluted with incest (Gen.38:18). All these disgraces might have crushed a mind otherwise the most firm and unbroken by misfortune. Towards the end of his life, when he seeks relief for himself and his family from famine, he is struck by the announcement of a new misfortune, that one of his sons is detained in prison, and that to recover him he must entrust to others his dearly beloved Benjamin (Gen. 42, 43). Who can think that in such a series of misfortunes, one moment was given him in which he could breathe secure?Accordingly, his own best witness, he declares to Pharaoh, “Few and evil have the days of the years of my life been,” (Gen. 47:9). In declaring that he had spent his life in constant wretchedness, he denies that he had experienced the prosperity which had been promised him by the Lord. Jacob, therefore, either formed a malignant and ungrateful estimate of the Lord’s favour, or he truly declared that he had lived miserable on the earth. If so, it follows that his hope could not have been fixed on earthly objects.

12. Izak, die door geringere rampen geteisterd wordt, smaakt toch nauwelijks een zeer kleine liefelijkheid. Hij ondervindt ook die kwaadwilligen, die niet toelaten, dat de mens op aarde gelukkig is. Hem verdrijft de hongersnood uit het land Kanaän. Zijn vrouw wordt hem van het hart gerukt. Zijn naburen verdrijven hem nu en dan en verdrukken hem op alle manieren, zodat hij ook gedwongen wordt te strijden om water. In zijn huis heeft hij veel moeilijkheden te verdragen van zijn schoondochters; door de onenigheid van zijn zoons wordt hij gekweld; en tegen dat kwaad kan hij geen ander middel vinden, dan de ballingschap van hem, die hij gezegend had. Jacob echter is niet anders dan een bijzonder voorbeeld van de uiterste ongelukkigheid. Zijn kinderjaren brengt hij thuis in grote onrust door, temidden van de bedreigingen en verschrikkingen van zijn eerstgeboren broeder, voor wie hij eindelijk gedwongen wordt te wijken. Behalve dat het bitter voor hem is als een voortvluchtige van zijn ouders en geboortegrond in ballingschap te verkeren, wordt hij bij zijn oom Laban niets zachter en vriendelijker ontvangen. Het zou niet voldoende zijn, dat hij zeven jaren in zeer harde en strenge dienstbaarheid diende, indien hij niet met boos opzet in zijn vrouw bedrogen werd. Ter wille van zijn tweede vrouw moet hij een nieuwe dienstbaarheid aangaan, waarin hij de ganse dag door de hitte der zon verteerd en des nachts wakend door vorst en koude gekweld wordt, zoals hij zelf klaagt. Terwijl hij zulk een hard leven twintig jaren lang verduurt, wordt hij dagelijks door nieuwe onrechtvaardige bejegeningen van zijn schoonvader terneergeslagen. En ook heeft hij geen rust in zijn huis, dat hij verscheurd en bijna verstrooid ziet door de haat, de twisten en de naijver zijner vrouwen. Wanneer hij het bevel krijgt zich naar zijn vaderland terug te begeven, is hij genoodzaakt zijn vertrek te doen gelijken op een smadelijke vlucht, maar toch kan hij zijn onrechtvaardige schoonvader niet zo ontvluchten, of hij wordt midden op zijn reis gekweld door diens scheld en smaad woorden. Kort daarna wacht hem een veel ernstiger moeilijkheid. Want terwijl hij naar zijn broeder toegaat, heeft hij zoveel doden voor ogen, als door een wreed en vijandig man kunnen bereid worden. Dus wordt hij door vreselijke verschrikkingen boven mate gemarteld en verscheurd, zolang hij de komst van zijn broeder afwacht; wanneer hij voor zijn ogen komt, valt hij halfdood aan zijn voeten neer, totdat hij merkt, dat hij vriendelijker is, dan hij had durven hopen. Daarenboven wordt hij van Rachel, zijn enig geliefde vrouw, beroofd, zodra hij het land binnentrekt. Later hoort hij, dat zijn zoon, die hij van haar ontvangen had en daarom meer dan de anderen beminde, door een wild dier verscheurd is; hoe grote droefheid hem door diens dood is aangedaan, verklaart hijzelf, doordat hij na langdurig geween voor alle troost de weg hardnekkig afsluit, zichzelf niets overlatend, dan dat hij met smart tot zijn zoon in het graf moge nederdalen. Ondertussen hoe gewichtige redenen van angst, verdriet en kommer waren de roof en de verkrachting van zijn dochter en de vermetelheid zijner zonen in het wreken daarvan, die hem niet alleen stinkende gemaakt had bij alle inwoners des lands, maar ook een ogenblikkelijk gevaar verwekt had om gedood te worden. Dan volgt die afschuwelijke schanddaad van Ruben, zijn eerstgeboren zoon, het zwaarste dat hem overkomen kon. Want wanneer de ontering van zijn vrouw beschouwd wordt als het ergste, dat iemand overkomen kan, wat moet men dan zeggen, wanneer die misdaad door zijn eigen zoon begaan is? Een weinig later wordt zijn gezin door een andere bloedschande verontreinigd, zodat zoveel schanddaden een gemoed moeten schokken, dat anders standvastig en tegen rampen bestand is. Tegen het einde van zijn leven, wanneer hij in hongersnood voor zich en de zijnen hulp zoekt te verkrijgen, wordt hij door de tijding van een nieuw ongeluk getroffen, daar hij verneemt dat een van zijn zoons in gevangenschap gehouden wordt; en om die los te krijgen ziet hij zich genoodzaakt Benjamin, zijn enige troost aan de anderen over te laten. Wie zou menen, dat hem bij zulk een menigte rampen een ogenblik gegeven is, om ten minste rustig adem op te komen? Daarom, verzekert hij, als de beste getuige aangaande zichzelf, aan Farao, dat zijn dagen kort en slecht geweest zijn op aarde. En wanneer hij zegt, dat hij zijn leven doorgebracht heeft in onafgebroken ellenden, dan drukt hij daarmee ongetwijfeld uit, dat hij niet die voorspoed ondervonden heeft, die hem door de Here beloofd was. Dus òf Jacob was een boos en ondankbaar schatter van Gods genade, òf hij verklaarde naar waarheid, dat hij ellendig geweest was op aarde. Indien zijn verzekering waar was, dan volgt daaruit, dat hij zijn hoop niet gevestigd had op aardse zaken.

12.

Den Isaak haben weniger Anfechtungen heimgesucht; aber auch er hat von irdischem Glück kaum einen leichten Vorgeschmack gehabt. Denn er hat Qualen durchmachen müssen, die einen Menschen auf Erden nicht zum Glück kommen lassen. Auch ihn treibt der Hunger aus dem Lande Kanaan hinaus, auch ihm wird sein Weib vom Busen gerissen, auch ihn beunruhigen die Nachbarn gehörig und schädigen ihn auf allerlei Weise, so daß er gar um das Trinkwasser streiten muß. Zu Hause machen ihm seine Schwiegertöchter viel Herzeleid (Gen. 26,34f.). Großen Kummer bereitet ihm der Streit seiner Söhne, und diesem Übel ist nur dadurch abzuhelfen, daß er den Sohn, den er gesegnet, in die Fremde schickt! (Gen. 28,1.5).

Und nun ist Jakob gar das Urbild furchtbarsten Elendes. Unruhig ist seine Jugend daheim — unter dem Drohen des erstgeborenen Bruders, das ihn schließlich zur Flucht zwingt. So war er denn ein Flüchtling, und es ist schon allein bitter genug, fern von Eltern und Vaterland leben zu müssen; aber bei seinem Onkel, dem Laban, wird er keineswegs freundlicher und menschlicher aufgenommen. Daß er sieben Jahre so harten und rauhen Dienst tut (Gen. 29,20), wäre noch ein Geringes, wenn er nicht mit böser List noch um die Frau betrogen würde! So muß er denn um des zweiten Weibes willen abermals in den Dienst hinein, und da dörrt ihn nach seiner eigenen Klage am Tage die Sonne mit ihrer Glut, und des Nachts quält ihn schlaflos die Kälte! (Gen. 31,40). Zwanzig Jahre trägt er dies harte Leben, und alle Tage erlaubt sich sein Schwiegervater neue Ungerechtigkeiten gegen 267 ihn. Auch zu Hause hat er keine Ruhe: seine Weiber zerreißen und zerstören ihm mit Haß und Streit und Eifersucht das ganze Hauswesen. Dann trifft ihn der Befehl, in die Heimat zurückzuziehen. Aber sein Abschied sieht eher schnöder Flucht ähnlich; und sein Schwiegervater treibt das Unrecht gegen ihn so weit, daß er ihn noch mitten auf dem Wege mit Vorwürfen quält! (Gen. 31,23). Aber bald droht ihm noch größere Not. Denn er zieht ja seinem Bruder entgegen — und er sieht den Tod vielfältig vor Augen, weil Esau in seiner Grausamkeit und seinem Haß ihn eben vielfältig bedroht. Furcht und Bangigkeit macht ihm das Herz schwer, solange er auf das Kommen seines Bruders wartet (Gen. 32,12). Und als er ihm gegenübertritt, da fällt er ihm wie halbtot zu Füßen — bis er merkt, daß Esau versöhnungsbereiter ist, als er zu hoffen gewagt! Aber dann wird ihm Rahel, sein einzig geliebtes Weib, gleich beim Betreten des Landes durch den Tod entrissen (Gen. 35,16-20). und dann erhält er bald die Botschaft, daß der Sohn, den Rahel ihm gegeben und den er mehr liebte als die anderen alle, von einem wilden Tier zerrissen sei (Gen. 37,32). Wie furchtbar sein Schmerz über den Tod des Sohnes war, das sagt er uns selber: er weinte lange Zeit um ihn und wollte sich nicht trösten lassen, hatte auch nichts anderes mehr vor, als „mit Leid hinunterzufahren in die Grube zu seinem Sohn“. Unterdessen nimmt einer seiner Tochter die Ehre (Gen. 34,2), und seine Söhne üben grausame Rache an dem Übeltäter. Dadurch kommt nun der Vater in Verruf bei allen Landesbewohnern, und die Gewalttat der Söhne droht ihn selbst ins Unglück zu stürzen! Was für Angst und Not und Herzeleid macht ihm das alles! Dann erlebt er die unerhörte Freveltat seines erstgeborenen Sohnes Ruben — furchtbarste Schande! (Gen. 35,22). Denn es ist an sich schon schrecklich, die eigene Frau entehrt zu sehen — was soll man aber sagen, wenn der eigene Sohn solchen Frevel begeht? Aber bald darauf besudelt neue Blutschande die Familie (Gen. 38,18); es müßte gar ein Mann, den alle Not sonst nicht hätte beugen und knicken können, unter soviel Schande zusammenbrechen! Und gegen Ende seines Lebens, als er dem Hunger der Seinen Abhilfe tun will, da streckt ihn eine neue Unglücksbotschaft zu Boden: der eine Sohn liegt in Fesseln — und um ihn wiederzubekommen, soll er seinen Liebling Benjamin fremden Händen überlassen! (Gen. 42,34). Wie soll er in so viel Kummer und Not auch nur einen Augenblick fröhlich aufgeatmet haben? Er selbst ist dafür der beste Zeuge: er versichert dem Pharao: „wenig und böse ist die Zeit meines Lebens“ (Gen. 47,9). Ist er aber nach seinem eigenen Zeugnis alle Lage seines Lebens in Jammer und Elend gewesen, so bezeugt er damit klar, daß er das Glück noch nicht empfangen hatte, das ihm der Herr verheißen. So war denn Jakob entweder ein böser, undankbarer Mensch, der Gottes Gnade nicht zu schätzen vermochte — oder er gab mit diesen Worten ein wirkliches Zeugnis für sein Elend auf Erden ab. War es aber ein wirkliches Zeugnis, so folgt daraus, daß er seine Hoffnung nicht an das Irdische geheftet hat!

12. Die voorbeeld van Isak en Jakob

Hoewel Isak deur kleiner teenspoed getref is, het hy tog beswaarlik groter soetheid gesmaak. Hy het juis ook die beproewinge ervaar wat nie toelaat dat iemand op die wêreld geluk smaak nie. Hongersnood het hom uit die land Kanaän verdryf;⁶⁶ sy vrou is van hom weggeruk;⁶⁷ sy bure het hom soms so lastig geval en op elke moontlike manier verdruk dat hy selfs gedwing is om vir sy water te baklei.⁶⁸ In sy huis moes hy baie ergernis van sy skoondogters verdra.⁶⁹ Hy is deur die onenigheid onder sy seuns beangs gemaak.⁷⁰ Teen so ’n groot kwaad kon hy geen ander middel vind as om een van hulle, wat hy geseën het, te verban nie.⁷¹ Jakob weer is niks anders as ’n sonderlinge voorbeeld van die uiterste ongeluk nie. Te midde van die dreigement en verskrikkinge van sy eersgebore broer het hy sy jeug in die grootste onrus deurgebring. Uiteindelik is hy daardeur gedwing om weg te vlug.⁷² Behalwe dat dit bitter is om ’n banneling te wees, is hy as ’n vlugteling uit sy ouerhuis en van sy geboortegrond af nie sagter en vriendeliker by sy oom Laban ontvang nie.⁷³ Asof dit nie genoeg was om sewe jaar lank die hardste en bitterste knegskap te ly nie, is hy met ’n listige skelmstreek uit sy vrou bedrieg.⁷⁴ Om ’n ander vrou te kry moes hy ’n nuwe knegskap begin.⁷⁵ Die hele dag lank is hy deur die hitte van die son verskroei en in die nag is hy deur koue en ryp oorval, soos hy self sy nood bekla.⁷⁶ Terwyl hy twintig jaar lank so ’n harde lewe verduur, is hy elke dag nog deur nuwe onregte van sy skoonvader geteister.⁷⁷ In sy huis het hy geen rus gehad nie, maar hy moes sien dat dit deur die haat, die geskel en die jaloesie van sy vrouens verskeur en byna verwoes word.⁷⁸ Toe hy beveel is om na sy vaderland terug te keer, moes hy daarvandaan weggaan asof hy in 583 skande vlug.⁷⁹ Tog kon hy nie aan sy skoonvader se ongeregtigheid ontkom sonder om op reis deur sy verwyte en sy beledigings gekwel te word nie.⁸⁰ Weldra het ’n veel wreder probleem hom oorval. Want terwyl hy na sy broer toe gaan, het hy vir hom soveel sterftes voorgestel as wat ’n wrede vyand vir hom kon voorberei. Hy is dus deur verskriklike vrees gefolter en verskeur solank hy sy broer se aankoms afgewag het.⁸¹ Toe hy eindelik verskyn, het hy halfdood voor hom neergeval totdat hy agtergekom het dat hy gunstiger gestem is as wat hy ooit kon waag om te hoop.⁸² Toe hy vir die eerste keer die land betree, is Ragel, die enigste vrou wat hy liefgehad het, daarby nog hom ontneem.⁸³ Daarna verneem hy dat die seun wat hy van haar ontvang het en wat hy daarom bo al sy ander kinders liefgehad het, deur ’n wilde dier verskeur is.⁸⁴ Hy verklaar self hoeveel smart hy as gevolg van sy dood gely het, want na langdurige gehuil sluit hy hardnekkig die moontlikheid vir alle vertroosting uit en laat niks anders vir homself oor as om in droefheid na sy seun in die graf af te daal nie. Was die roof en ontering van sy dogter,⁸⁵ die wreedheid van sy seuns en die wraak wat hulle geneem het,⁸⁶ wat hom nie alleen onder al die inwoners van die land ’n stinkende voorwerp gemaak het nie maar ook dreigende doodsgevaar vir hom veroorsaak het,⁸⁷ nie genoeg rede tot soveel benoudheid, droefheid en walging nie? Daarop het die verskriklike sonde van sy eersgebore seun, Ruben, gevolg: niks ernstiger as dit kon hom te beurt geval het nie!⁸⁸ Aangesien die ontering van ’n man se vrou onder die grootste rampe gestel is, wat moet ons dan daarvan sê as so ’n oortreding deur sy eie seun begaan is?

’n Bietjie later is sy gesin weer met bloedskande verontreinig.⁸⁹ Die gevolg was dat sy gemoed, wat andersins baie standvastig was en nie deur sy teenslae geknak kon word nie, onder soveel skandelike dade moes beswyk.

Teen die einde van sy lewe, toe hy sy eie hongersnood sowel as die van sy mense wou verlig, is hy deur ’n boodskap van nuwe teenspoed  584  verpletter toe hy gehoor het dat een van sy seuns gevange geneem is.⁹⁰ As hy hom wou terugkry, is hy gedwing om Benjamin, die enigste seun wat hy liefgehad het, aan ’n ander oor te gee.⁹¹ Wie sou kon dink dat daar in so ’n groot sameloop van ellendes een enkele oomblik aan hom gegun is om ten minste weer rustig tot verhaal te kom? Daarom verklaar hy as die beste getuie van homself voor Farao dat sy dae op die aarde kort en boos was.⁹² Wanneer hy verklaar dat hy sy lewe in voortdurende ellendes deurgebring het, sê hy inderdaad dat hy nie die voorspoed ervaar het wat die Here aan hom belowe het nie. Jakob was dus ’n kwaadwillige of ondankbare waardeerder van God se genade, of hy het opreg bely dat hy ellendig was op die aarde. As sy verklaring waar is, is die gevolgtrekking dat hy sy hoop nie op aardse dinge gestel het nie.

12. Обратимся к Исааку, который не перенёс стольких бед, но все же вкусил очень мало земных радостей. В то же время он испытал тревоги, которых не испытывает человек, считающийся счастливым в этой жизни. Голод прогнал его, как и его отца, из земли Ханаанской. Он был вынужден отречься от жены. Соседи всячески донимали его везде, где бы он ни оказался, и ему приходилось бороться даже за воду. Ему и его семье сильно досаждали жёны его сына Исава (Быт 26:35), он был очень огорчён раздором между своими детьми и сумел помочь этой беде, лишь изгнав из дома того, кого он благословил (Быт 28:5).

Что касается Иакова, то он стал как бы примером и прообразом самой несчастной судьбы, какую только можно себе представить. Пока он находился в доме своего детства, его мучило беспокойство из-за угроз его брата, которым он в конце концов был вынужден поддаться и бежал от своих родителей и из своей земли. Несчастье изгнания сопровождалось огорчениями, которые доставляло ему грубое обращение со стороны его дяди Лавана. Мало того, что Иаков семь лет находился у него в тяжком, бесчеловечном услужении - в конце этого срока он был обманут, и ему дали не ту жену, которой он желал (Быт 29:30 сл.). И ему нужно было снова поступить в услужение, во время которого он томился днём от жары, а ночью от стужи, переносил дождь, ветер и бурю без сна и отдыха, как и сам жаловался потом Лавану. Пребывая в этом несчастном состоянии двадцать лет, он ежедневно подвергался унижениям со стороны своего тестя. В своём доме он тоже не имел покоя, терзаемый ненавистью, ссорами и ревностью своих жён. Когда Бог повелел ему выйти из той земли, за ним шпионили и его уход был похож на позорное бегство. Но и этим он не смог избавиться от нечестия своего тестя, который его преследовал и настиг на середине пути (Быт 31:23). Поскольку Бог не дозволял, чтобы с ним случилось что-нибудь худшее, он стойко переносил насмешки и оскорбления от того, на кого он сам имел все основания обижаться.

Тут же его поджидает ещё большее разочарование: приближаясь к владениям своего брата, он видит перед собой столько мёртвых, сколько можно ожидать лишь от жестокого врага. Перед встречею с братом он терзается душевными муками и страшной тревогой (Быт 32:11). Когда он видит брата, то припадает к земле, словно полумёртвый, и не поднимается пока не чувствует, что тот с ним так нежен и мягок, как невозможно было ожидать. При вхождении в ту страну Иаков потерял свою любимую жену Рахиль, умершую в трудных родах (Быт 35:16 сл.). После этого ему сообщили, что его сын от неё, которого он любил больше всех на свете, растерзан диким зверем (Быт 37:32 сл.). Эта смерть настолько потрясла его, что, оплакивая отрока, он не мог утешиться, желая лишь умереть от горя и сойти в могилу вслед за сыном. И ещё задумаемся, какое горе и смятение охватили Иакова, когда он узнал, что его дочь похищена и обесчещена (Быт 34:2). И что почувствовал он потом, когда его сыновья, мстя за сестру, разорили город? Ведь из-за этого они не только стали ненавистны всем жителям, но и подвергли опасности самого Иакова. Затем последовало страшное преступление Рувима (Быт 35:22), причинившее ему жестокую боль. Изнасилование жены вызывает у мужа неимоверные страдания, а что сказать, когда это злодеяние совершает собственный сын? Спустя немного времени семейство Иакова было поражено новым инцестом (Быт 38:18), так что бесчестия стало так много, что оно могло разорвать самое стойкое и терпеливое сердце.

В глубокой старости, чтобы помочь себе и своей семье, Иаков отправляет детей за хлебом в чужую страну (Быт 42:1 сл.). Один из них оказывается под стражей и, как представляется Иакову, очутился в смертельной опасности. Чтобы выкупить его, он вынужден отослать Вениамина, который был его последним утешением. Кто скажет, что посреди этого моря бедствий у него была хотя бы минута, чтобы вздохнуть свободно? И сам он говорит фараону, что дни его жизни были малы и несчастны (Быт 47:9). Заявляя, что жизнь его была непрерывным страданием, Иаков утверждает, что не ощутил процветания, обещанного ему Богом. Поэтому надо заключить, что либо он был неблагодарен и нечестив по отношению к Богу, либо тем самым объявил, что был несчастен именно на земле. Если слова Иакова искренни, то из них следует, что он полагал свою надежду не в земных делах.

13. Si sancti isti Patres (quod utique indubitatum est) beatam vitam expectarunt e manu Dei^a, aliam quam terrestris vitae beatitudinem et cogitarunt et viderunt. Quod etiam pulcherrime ostendit Apostolus, Fide (inquit) demoratus est Abraham in terra promissionis, tanquam aliena, in casulis habitando, cum Isaac et Iacob consortibus eiusdem haereditatis. Expectabant^b enim bene fundatam civitatem, cuius opifex ac conditor Deus. In fide defuncti sunt omnes isti, non acceptis promissionibus: sed procul eas inspicientes, ac credentes, confitentesque quod hospites et inquilini forent super terram. Quo significant se patriam inquirere; et^c si desiderio eius quam reliquerant tacti fuissent, erat facultas revertendi: sed meliorem appetebant, nempe caelestem. Unde Deus non erubescit vocari eorum Deus: quando paravit illis civitatem [Hebr. 11. b. 9]¹. Stipitibus enim obtusiores fuissent, tam pertinaciter promissiones consectando, quarum^d nulla spes in terris apparebat, nisi complementum earum alibi expectassent. Id vero in primis non sine ratione urget, quod^e peregrinationem, hanc vitam nuncuparunt: qualiter et Moses refert [Gene. 47. b. 9]. Si enim peregrini et inquilini sunt in terra Chanaan, ubi promissio Domini qua illius constituti erant^f haeredes? Manifeste ergo indicat longius spectare quod de possessione illis Dominus promiserat. Quare pedem in terra Chanaan non acquisierunt nisi in sepulchrum^g; quo testabantur se sperare fructum promissionis nonnisi post mortem percepturos. Atque haec causa est cur tanti aestimaverit Iacob illic sepeliri, ut iureiurando adegerit filium Ioseph ad eam pollicitationem [Genes. 47. g. 29. 30]: cur Ioseph post aliquot secula transferri ossa sua, iam pridem in cinerem collapsa voluerit^h [Gene. 50. g. 25]. 415

13. Si tous ces saincts Peres ont attendu de Dieu une vie bien-heureuse (ce qui est indubitable) ils ont certes cognu et attendu une autre beatitude que de la vie terrienne. Ce que l’Apostre demonstre tresbien: Abraham, dit-il, est demeuré en foy en la terre promise, comme estrangiere, habitant en cahuettes avec Isaac et Jacob, qui estoyent participans d’un mesme heritage. Car ils attendoyent une cité bien fondée, de laquelle Dieu est le maistre ouvrier. Ils sont tous morts en ceste foy, sans avoir receu les promesses: mais les regardans de loin, et sachans et confessans qu’ils estoyent estrangers sur la terre; en quoy ils signifient qu’ils cherchent un autre pays. Or s’ils eussent esté touchez de desir de leur pays naturel qu’ils avoyent abandonné, ils y pouvoyent retourner: mais ils en esperoyent un meilleur, assavoir au ciel. Pourtant Dieu n’a point honte de se nommer leur Dieu, pource qu’il leur a preparé une habitation (Hebr. 11:9–16). Et de fait ils eussent esté plus stupides que troncs de bois, en poursuyvant si constamment les promesses, desquelles ils n’avoyent nulle apparence en la terre, n’eust esté qu’ils attendoyent l’accomplissement ailleurs. Ce n’est pas sans cause aussi que l’Apostre insiste principalement en cela, qu’ils se sont nommez pelerins et estrangers en ce monde, comme mesme Moyse recite (Gen. 47:9). Car s’ils sont estrangers en la terre de Canaan, où est la promesse de Dieu, par laquelle ils en sont constituez heritiers? Cela donc demonstre que ce que Dieu leur avoit promis regardoit plus loin que la terre. Pourtant ils n’ont pas acquis un pied de possession au pays de Canaan, sinon pour leurs sepulchres (Act. 7:5). En quoy ils testifioyent que leur esperance n’estoit pas de jouyr de la promesse, sinon apres la mort. C’est aussi la cause pourquoy Jacob a tant estimé d’y estre ensevely: tellement qu’il adjura par serment son fils Joseph, d’y faire porter son corps. Ceste mesme raison suyvoit Joseph, commandant que ses cendres y fussent portées, environ trois cens ans apres sa mort (Gen. 47:29, 30; 50:25).

13. If these holy fathers expected, as undoubtedly they did expect, a life of happiness from the hand of God, they both knew and contemplated a different kind of blessedness from that of this terrestrial life. This the apostle very beautifully shows, when he says, “By faith Abraham sojourned in the land of promise, as in a strange country, dwelling in tabernacles with Isaac and Jacob, the heirs with him of the same promise; for he looked for a city which hath foundations, whose builder and maker is God. These all died in faith, not having received the promises, but having seen them afar off, and were persuaded of them, and embraced them and confessed that they were strangers and pilgrims on the earth. For they that say such things declare plainly that they seek a country. And truly if they had been mindful of that country from whence they came out, they might have had opportunity to have returned. But now they desire a better country, that is, a heavenly; wherefore God is not ashamed to be called their God; for he hath prepared for them a city.”¹⁰⁰⁶ For they would have been stupid beyond all comparison, so steadily to follow promises, of which there appeared no hope on earth, unless they had expected the completion of them in another world. But the apostle, with great force, principally insists on this—that they called the present life a pilgrimage, as is also stated by Moses.¹⁰⁰⁷ For if they were strangers and sojourners in the land of Canaan, what became of the Divine promise, by which they had been appointed heirs of it? This manifestly implies, therefore, that the promise, which the Lord had given them concerning 397 the possession of it, related to something more remote. Wherefore they never acquired a foot of land in Canaan, except for a sepulchre; by which they testified that they had no hope of enjoying the benefit of the promise till after death. And this is the reason why Jacob thought it so exceedingly desirable to be buried there, that he made his son Joseph promise it to him by oath;¹⁰⁰⁸ and why Joseph commanded that his bones should be removed thither, even several ages after his death, when they would have been long reduced to ashes.¹⁰⁰⁹

13. Conclusion of the fourth proof. Adam, Abel, Noah, Abraham, Isaac, Jacob, and others under the Law, looked for the fulfilment of the divine promises not on the earth, but in heaven. Hence they termed this life an earthly pilgrimage, and desired to be buried in the land of Canaan, which was a figure of eternal happiness.

If these holy Patriarchs expected a happy life from the hand of God (and it is indubitable that they did), they viewed and contemplated a different happiness from that of a terrestrial life. This is admirably shown by an Apostle, “By faith he [Abraham] sojourned in the land of promise, as in a strange country, dwelling in tabernacles with Isaac and Jacob, the heirs with him of the same promise: for he looked for a city which has foundations, whose builder and maker is God.” “These all died in faith, not having received the promises, but having seen them afar off, and were persuaded of them, and embraced them, and confessed that they were strangers and pilgrims on the earth. For they that say such things declare plainly that they seek a country. And truly, if they had been mindful of that country from whence they came out, they might have had opportunity to have returned. But now they desire a better country, that is, an heavenly: wherefore God is not ashamed to be called their God: for he has prepared for them a city,” (Heb. 11:9, 10, 13–16). They had been duller than blocks in so pertinaciously pursuing promises, 379no hope of which appeared upon the earth, if they had not expected their completion elsewhere. The thing which the Apostle specially urges, and not without reason, is, that they called this world a pilgrimage, as Moses also relates (Gen. 47:9). If they were pilgrims and strangers in the land of Canaan, where is the promise of the Lord which appointed them heirs of it? It is clear, therefore, that the promise of possession which they had received looked farther. Hence, they did not acquire a foot breadth in the land of Canaan, except for sepulture; thus testifying that they hoped not to receive the benefit of the promise till after death. And this is the reason why Jacob set so much value on being buried there, that he took Joseph bound by oath to see it done; and why Joseph wished that his bones should some ages later,long after they had mouldered into dust, be carried thither (Gen. 47:29, 30; 50:25).

13. Indien die heilige vaderen, wat in ieder geval buiten twijfel is, het gelukzalige leven uit Gods hand verwacht hebben, hebben zij gedacht aan en gezien op een andere gelukzaligheid dan die van het aardse leven. En dat heeft ook de apostel zeer schoon aangetoond (Heb. 11:9) "Door het geloof," zegt hij, "is Abraham een inwoner geweest in het land der belofte, als in een vreemd land, en heeft in tabernakelen gewoond met Izak en Jacob, die medeërfgenamen waren derzelfde belofte. Want zij verwachten de goed gefundeerde stad, welker kunstenaar en bouwmeester God is." "Deze allen zijn in het geloof gestorven, de beloften niet verkregen hebbende; maar hebben die van verre gezien en geloofd, en hebben beleden, dat zij gasten en vreemdelingen waren op aarde. En daardoor betonen zij, dat zij een vaderland zoeken. En indien zij door verlangen naar het vaderland, dat zij verlaten hadden, waren bevangen geweest, zij zouden gelegenheid hebben gehad om weder te keren: maar zij waren begerig naar een beter, dat is, naar het hemelse. Daarom schaamt zich God niet om hun God genoemd te worden; want Hij had hun een stad bereid." (Heb. 11:13-16) Want zij zouden stomper geweest zijn dan een blok hout, wanneer ze zo hardnekkig beloften najaagden, waarvan op aarde geen verwachting te zien was, indien ze de vervulling van die beloften niet elders verwacht hadden. Hierop vooral let ook de apostel niet zonder reden de nadruk, dat ze dit leven een pelgrimstocht noemden, zoals ook Mozes verhaalt (Gen. 47:9) Want indien ze gasten en vreemdelingen zijn in het land Kanaän, waar is dan de belofte des Heren, waardoor ze tot erfgenamen van dat land gesteld waren ? Hij geeft dus duidelijk aan, dat wat de Here hun aangaande de bezitting beloofd had, een verdere strekking had. En daarom hebben zij ook geen voet gronds verworden in het land Kanaän, behalve tot een graf, waardoor zij betuigden, dat zij de vrucht der belofte slechts na de dood hoopten te verkrijgen. En dit is de oorzaak, waarom Jacob het van zo grote waarde geacht heeft om daar begraven te worden, dat hij zijn zoon Jozef er toe gebracht heeft dat met een eed te beloven, en waarom Jozef gewild heeft, dat zijn beenderen, die reeds tot stof vergaan waren, na enige eeuwen zouden worden overgebracht.

13. Die Väter schauten auf das ewige Leben

Wenn diese heiligen Väter — wie es unzweifelhaft der Fall war! — die Seligkeit nur aus Gottes Hand erwartet haben, so haben sie auch um eine andere als die irdische Seligkeit gewußt und sie erschaut. Herrlich legt uns das der Apostel dar: „Durch den Glauben ist Abraham ein Fremdling gewesen in dem verheißenen Lande als in einem fremden und wohnte in Hütten mit Isaak und Jakob, den Miterben derselben Verheißung; denn er wartete auf eine Stadt, die einen Grund hat, deren Baumeister und Schöpfer Gott ist ... Diese alle sind gestorben im Glauben und haben die Verheißungen nicht empfangen, sondern sie von ferne gesehen und sich ihrer getröstet und wohl genügen lassen und bekannt, daß sie Gäste und Fremdlinge auf Erden wären. Denn die solches sagen, die geben zu verstehen, daß sie ein Vaterland suchen. Und zwar, wo sie das gemeint hätten, von welchem sie waren ausgezogen, so hatten sie ja Zeit, wieder umzukehren. Nun aber begehren sie eines besseren, nämlich eines himmlischen. Darum schämt sich Gott ihrer nicht, zu heißen ihr Gott; denn er hat 268 ihnen eine Stadt zubereitet“ (Hebr. 11,9.10.13-16). Sie wären auch stumpfer gewesen als Klötze, mit solcher Hartnäckigkeit an eine Verheißung sich anzuklammern, von deren Erfüllung hier auf Erden gar kein Schimmer sichtbar war — wenn sie diese Erfüllung nicht anderswo erwartet hätten! Besonders und mit Recht dringt der Apostel auf die Feststellung, daß die Väter ihr irdisches Leben als Wallfahrt verstanden haben, wie es ja Mose berichtet (Gen. 47,9). Wenn sie aber in dem Lande Kanaan bloß Fremdlinge und Pilger gewesen sind — wo blieb dann die Verheißung des Herrn, die ihnen doch dies Land als Erbe zusprach? Daraus geht also deutlich hervor, daß jene Verheißung vom Besitz des Landes, die ihnen der Herr gegeben hatte, in weitere Ferne geht. Sie haben doch in dem Lande Kanaan keinen Fußbreit erworben, außer ihrem Grab! Das zeigt, daß sie die Frucht der Verheißung erst nach dem Tode zu erlangen hofften! Deshalb legte auch Jakob solchen Wert darauf, dort begraben zu werden, deshalb ließ er sich das von seinem Sohne eidlich versprechen! (Gen. 47,29f.). Deshalb ist es Josephs Wille, man solle noch nach Jahrhunderten seine bereits zu Staub zerfallenen Gebeine in das verheißene Land überführen! (Gen. 50,25).

13. Die aartsvaders het na ‘n beter vaderland, naamlik 'n hemelse vaderland, verlang.

As die heilige aartsvaders ’n geluksalige lewe uit die hand van God verwag het - iets waaroor daar in elk geval geen twyfel kan bestaan nie -, het hulle aan ’n ander soort geluksaligheid as dié van die lewe op aarde gedink en ’n ander soort geluksaligheid gesien. Die apostel toon dit ook baie mooi aan. Hy sê: “Deur die geloof het Abraham in die land van die belofte soos in ’n vreemde land gewoon en saam met Isak en Jakob, wat sy deelgenote in dieselfde erfdeel was, in tente gewoon, want hulle het ’n stad verwag wat fondamente het waarvan God die boumeester en oprigter is.”⁹³ Hulle het almal in die geloof gesterf sonder dat hulle die beloftes ontvang het. Hulle het dit egter van ver af gesien, geglo en bely dat hulle vreemdelinge en bywoners op die aarde was. Daarmee gee hulle te kenne dat hulle ’n vaderland soek. As hulle ook deur die verlange na die vaderland wat hulle verlaat het, ontroer is, het hulle tog die geleentheid gehad om daarheen terug te keer. Maar hulle soek ’n beter vaderland, naamlik ’n hemelse. Daarom skaam God Hom nie om hulle God genoem te word nie, want Hy het vir hulle ’n stad voorberei.⁹⁴ Want hulle sou stompsinniger gewees het as ’n stomp hout as hulle nie die vervulling van die beloftes wat hulle so hardnekkig nagejaag het maar nogtans geen hoop gehad het dat dit op die aarde gesien sou word nie, elders sou verwag het nie. In besonder is dit trouens nie sonder rede dat die apostel so sterk daarop aandring dat hy hierdie lewe ’n 585 vreemdelingskap genoem het nie, soos Moses ook vertel.⁹⁵ Want as hulle vreemdelinge en bywoners is in Kanaän, waar is die belofte van die Here dan waarvolgens hulle as erfgename daarvan aangewys is? Dit toon dus duidelik dat die belofte wat die Here in verband met die besitting daarvan aan hulle gemaak het, nog verder strek. Daarom het hulle nie ’n voet grond in Kanaän gekry behalwe vir hulle grafte nie.⁹⁶ Daarmee het hulle getuig dat hulle die vrug van die belofte net na hulle dood sal pluk. Dit is ook die rede waarom Jakob dit van soveel waarde geag het om daar begrawe te word dat hy sy seun Josef gedwing het om dit met ’n eed aan hom te belowe.⁹⁷ Dit is ook die rede waarom Josef begeer het dat sy beendere eeue later daarheen oorgebring moes word, selfs al sou dit alreeds tot stof vergaan het.⁹⁸

13. Если святые отцы ожидали от Бога блаженной жизни (что несомненно), то они, конечно же, знали об ином блаженстве, нежели даёт земная жизнь, и ожидали именно его. О чём и свидетельствует апостол: «Верою обитал он [Авраам] на земле обетованной, как на чужой, и жил в шатрах с Исааком и Иаковом, сонаследниками того же обетования; ибо он ожидал города, имеющего основание, которого художник и строитель Бог ... Все сии умерли в вере, не получивши обетований, а только издали видели оные, и радовались, и говорили о себе, что они странники и пришельцы на земле; ибо те, которые так говорят, показывают, что они ищут отечества. И если бы они в мыслях имели то отечество, из которого вышли, то имели бы время возвратиться; но они стремились к лучшему, то есть к небесному; посему и Бог не стыдится их, называя Себя их Богом: ибо Он приготовил им город» (Евр 11:9 сл.). В самом деле, они были бы безмерно глупы, так упорно стремясь к исполнению обещанного, никаких признаков которого на земле не обнаруживалось, если бы не ожидали исполнения где-то ещё. Не случайно апостол настаивает именно на том, что они были странниками и пришельцами в этом мире, как говорит и сам Моисей (Быт 47:9). Ибо если они оказались странниками в земле Ханаанской, то где Божье обетование, что они станут её наследниками? Это доказывает, что обещанное Богом выходит за пределы земли. Поэтому они не получили землю Ханаанскую в наследство ни на стопу ноги, разве что себе на могилы (Деян 7:5). Тем самым они засвидетельствовали, что их надежда состояла в том, чтобы воспользоваться обетованием после смерти. Вот ещё одна причина того, почему Иаков настолько страстно хотел быть погребённым в Ханаане, что заставил своего сына Иосифа поклясться, что он перенесёт туда его тело (Быт 47:29-30). По этой же причине и Иосиф приказал перенести туда его останки, хотя это было исполнено спустя почти триста лет после его смерти (Быт 50:25).

14. Denique aperte constat, in omnibus vitae studiis^a propositam futurae vitae beatitudinem habuisse. Quorsum enim primogenituram tantopere affectasset, tantoque periculo ambiisset Iacob, quae exilium et tantum non abdicationem illi conflatura erat, boni vero nihil prorsus allatura^b: nisi ad altiorem benedictionem respexisset? Atque eum sibi sensum fuisse declaravit ea voce quam inter ultimos spiritus edidit, Salutare tuum expectabo Domine [Gene. 49. c. 18]. Quam salutem expectasset, quum intelligeret se animam expirare: nisi in morte initium novae vitae cerneret? Et quid^c de sanctis ac^d filiis Dei disceptamus, quum eiusmodi intelligentiae gustu ne is quidem caruerit qui veritatem oppugnare alioqui nitebatur? Quid enim sibi volebat Balaam, quum diceret, Moriatur anima mea morte iustorum, et fiant novissima mea similia eorum [Num. 23. b. 10]: nisi quod sentiebat id quod postea David prodidit, Pretiosam esse mortem sanctorum in conspectu Domini [Psal. 116. a. 15]: mortem vero impiorum^e pessimam [Psal. 34. d. 22]? Si ultima linea et meta in morte forent¹, nullum^f in ea notari posset discrimen iusti et impii; sorte, quae post mortem utrosque diversa manet, inter se distinguuntur.

14. En somme il apparoist manifestement, qu’en toutes leurs œuvres ils ont tousjours regardé ceste beatitude de la vie future. Car à quel propos Jacob eust-il avec si grande peine et danger appeté la primogeniture, laquelle ne luy apportoit nul bien, et le chassoit hors de la maison de son pere, s’il n’eust regardé à une benediction plus haute? Et mesme il a declairé avoir eu ceste affection, quand il crie en jettant les derniers souspirs: J’attendray ton salut, Seigneur (Gen. 49:18). Puis qu’il savoit qu’il s’en alloit rendre l’ame: quel salut eust-il attendu, s’il n’eust veu en la mort un commencement de nouvelle vie? Et qu’est-ce que nous debattons des enfans de Dieu: veu que celuy mesme qui s’efforçoit d’impugner la verité, a eu un mesme sentiment et goust d’intelligence? Car qu’est ce que vouloit Balaam, en desirant que son ame mourust de la mort des justes, et que sa fin fust semblable à leur fin (Nomb. 23:10), sinon qu’il sentoit en son cœur ce que David a escrit depuis: assavoir, que la mort des Saincts est pretieuse devant la face du Seigneur, et la mort des iniques mal-heureuse (Ps. 116:15; 34:22)? Si le dernier but des hommes estoit en la mort, on ne pourroit noter en icelle aucune difference entre le juste et le meschant. Il les faut donc distinguer par la condition qui est preparée à l’un et à l’autre au siecle futur.

14. In short, it evidently appears, that in all the pursuits of life they kept in view the blessedness of the future state. For why should Jacob have so eagerly desired, and exposed himself to such danger in endeavouring to obtain, the primogeniture, which would occasion his exile, and almost his rejection from his family, but from which he could derive no possible benefit, unless he had his views fixed on a nobler blessing? And that such was his view he declared in these words, which he uttered with his expiring breath: “I have waited for thy salvation, O Lord.”¹⁰¹⁰ What salvation could he expect, when he felt himself about to expire, unless he had seen in death the commencement of a new life? But why do we argue concerning the saints and children of God, when even one, who in other respects endeavoured to oppose the truth, was not entirely destitute of such a knowledge? For what was the meaning of Balaam, when he said, “Let me die the death of the righteous, and let my last end be like his,”¹⁰¹¹ but the same which David afterwards expressed in the following words? “Precious in the sight of the Lord is the death of his saints.”¹⁰¹² “Evil shall slay the wicked.”¹⁰¹³ If death were the ultimate bound of human existence, no difference could be observed in it between the righteous and the impious; the distinction between them consists in the different destinies which await them after death.

14. A fifth proof from Jacob’s earnestness to obtain the birth-right. This shows a prevailing desire of future life. This perceived in some degree by Balaam.

In short, it is manifest, that in the whole course of their lives, they had an eye to future blessedness. Why should Jacob have aspired so earnestly to primogeniture, and intrigued for it at so much risk, if it was to bring him only exile and destitution, and no good at all, unless he looked to some higher blessing? And that this was his feeling, he declared in one of the last sentences he uttered, “I have waited for thy salvation, O God,” (Gen. 49:18). What salvation could he have waited for, when he felt himself breathing his last, if he did not see in death the beginning of a new life? And why talk of saints and the children of God, when even one, who otherwise strove to resist the truth, was not devoid of some similar impression? For what did Balaam mean when he said, “Let me die the death of the righteous, and let my last end be like his,” (Num. 23:10), unless he felt convinced of what David afterward declares, “Precious in the sight of the Lord is the death of his saints?” (Ps. 116:15; 34:12). If death were the goal and ultimate limit, no distinction could be observed between the righteous and the wicked. The true distinction is the different lot which awaits them after death.

14. Kortom het staat duidelijk vast, dat zij bij al die handelingen huns levens de gelukzaligheid van het toekomstige leven voor ogen gehad hebben. Want waartoe zou Jacob de eerstgeboorte zozeer begeerd en met zo groot gevaar nagestreefd hebben, die hem ballingschap en bijna verstoting bezorgen, maar geen enkel goed aanbrengen zou, indien hij niet het oog gehad had op een hogere zegening ? En dat hij dat gevoelen gehad heeft, verklaart hij door de woorden, die hij uitsprak met zijn laatste adem: "Op uw zaligheid wacht ik, Here" (Gen. 49: 18) Welke Zaligheid zou hij verwacht hebben, toen hij begreep, dat hij de geest uitblies, indien hij niet in de dood het begin van een nieuw leven gezien had? En wat twisten wij over de heiligen en de kinderen Gods, waar zelfs hij de smaak van zulk een kennis niet gemist heeft, die overigens de waarheid poogde te bestrijden? Want wat bedoelde Bileam, toen hij zeide (Num. 23:10) "Mijn ziel sterve de dood der oprechten, en mijn uiterste zij gelijk het zijne", anders dan dat hij gevoelde wat later David uitgesproken heeft (Ps. 116:15; 34:22) dat de dood der heiligen kostelijk is in de ogen des Heren, maar de dood der goddelozen slecht? Indien de dood de uiterste grenslijn zou zijn, zou daarin geen onderscheid aangewezen kunnen worden tussen een rechtvaardige en een goddeloze. Door het verschillend lot, dat beiden wacht na de dood, worden zij van elkaar onderscheiden.

14.

So hat also den Vätern in allem Streben ihres Lebens die Seligkeit des kommenden Lebens vor Augen gestanden. Weshalb hätte sich sonst Jakob so sehr um das Erstgeburtsrecht bemüht, weshalb es mit soviel Gefahr an sich gebracht, obwohl es ihm doch Verbannung und beinahe Rechtlosigkeit, aber rein nichts Gutes eintrug — wenn er nicht eines höheren Segens gedacht hätte? Darauf stand sein Sinn, wie er es noch im Sterben aussprach: „Herr, ich warte auf dein Heil!“ (Gen. 49,18). Was für ein Heil sollte er denn erwarten, wo er doch merkte, daß es mit ihm zu Ende ging — wenn er nicht im Tode den Beginn eines neuen Lebens gesehen hätte? Aber wozu sollen wir einzig bei den Frommen und den Kindern Gottes verweilen, wo doch selbst ein Mann, der sich sonst bloß bemühte, der Wahrheit zu widerstreben, eine Ahnung von dieser Erkenntnis hatte? Wir hören Bileam sagen: „Meine Seele sterbe den Tod der Gerechten, und mein Ende werde wie dieser Ende“ (Num. 23,10). Damit konnte er doch nichts anderes meinen, als was später David ausspricht: „Der Tod seiner Heiligen ist wert gehalten vor dem Herrn“ (Ps. 116,15), aber „der Gottlosen Tod ist Elend“ (Ps. 34,22; nicht Luthertext). Hätten sie den Tod für ihr letztes Ende und Ziel gehalten, so gäbe es ja da gar keinen Unterschied zwischen dem Gerechten und dem Ungerechten; erst aus dem Geschick, das beider nach dem Tode wartet, wird ihre Unterschiedenheit offenbar.

14. Die aartsvaders het die geluksaligheid van ’n toekomstige lewe tydens hulle hele lewe in gedagte gehou.

Kortom: dit is duidelik dat die geluksaligheid van ’n toekomstige lewe in hulle hele lewenswandel voor hulle oë was. Want met watter doel sou Jakob so erg na die eersgeboortereg gestreef en dit met soveel gevaar nagejaag het terwyl dit vir hom ballingskap en byna vervreemding teweeg sou bring en inderdaad hoegenaamd niks goeds veroorsaak het nie,⁹⁹ tensy hy sy oë op ’n verhewener seën gevestig het? In die woorde wat hy met sy laaste asemtog uitgespreek het, het hy verklaar dat dit sy gevoel was. Hy sê: “Op u verlossing sal ek wag, o Here”.¹⁰⁰ Watter verlossing sou hy kon verwag toe hy agtergekom het dat hy besig is om te sterwe, behalwe as hy in die dood die begin van ’n nuwe lewe kon raaksien?

Waarom twis ons oor heiliges en oor die kinders van God terwyl niemand, selfs nie eens ’n man wat hom andersins ingespan het om die waarheid te bestry, sonder die kennis was nie? Want wat het Biléam bedoel toe hy gesê het: “Laat my siel die dood van die regverdiges sterwe en laat my einde soos hulle s’n wees”?¹⁰¹ Hy het sekerlik net dieselfde gevoel gehad as wat Dawid later getoon het toe hy gesê het dat3 die dood van die heiliges kosbaar is voor die oë van die Here maar dat die dood van die goddelose baie sleg is.¹⁰² As die dood die laaste streep 586 en eindpunt was, sou daar geen onderskeid tussen regverdiges en goddeloses aangewys kon word nie. Hulle word juis deur die lot wat na die dood op elkeen wag, van mekaar onderskei.

14. Итак, представляется очевидным, что во всех своих делах они взирали на блаженство будущей жизни. Ибо зачем было Иакову с такими великими усилиями и подвергаясь опасности добиваться первородства, которое не принесло ему ничего хорошего и стало причиной ухода из отчего дома, если бы он не видел более возвышенного благословения? И он сам объявил, что у него было такое чувство, когда воскликнул с последним вздохом: «Ожидаю твоего спасения, Господи!» (Быт 49:18). На какое спасение мог он рассчитывать, зная, что спустя мгновение отдаст душу, если бы не видел в смерти начало новой жизни? И что говорить о детях Божьих, если даже тот, кто пытался противиться истине, проникся тем же чувством и выразил ту же мысль? Ибо чего желал Валаам, когда взывал, чтобы душа его умерла смертью праведников и кончина его была подобна их кончине (Числ 23:10), если он не ощущал в своём сердце того, о чём впоследствии написал Давид: что драгоценна в очах Господа смерть святых, а смерть нечестивых погибельна? (Пс 115/116:6; 33/34:22) Если смерть - конец человека, то невозможно было бы обнаружить в ней никакого различия между праведником и нечестивцем. Следовательно, их нужно различать по тому, что уготовано им в будущей жизни.

15. Nondum ultra Mosen progressi sumus, quem isti^g nihil aliud officii habuisse dicunt^h, quam ut carnalem populum agri ubertate rerumque omnium copia ad colendum Deum induceret²: et tamen (nisi quis sponte semet offerentem lucem refugiat) perspicua iam extat spiritualis foederis declaratio. Quod si ad Prophetas descendamus, illic plenissimo fulgore et vita aeterna et regnum Christi se profert. Ac primum David, qui ut tempore aliis fuit superior, ita pro ordine divinae dispensationis caelestia mysteria obscurius quam illi adumbravit, quanta tamen perspicuitate ac certitudine ad eum scopum omnia suaⁱ dirigit? Terrestrem habitationem qualiter aestimarit testatur haec sententia, Advena hic sum et peregrinus, quemadmodum omnes Patres mei [Psal. 39. c. 13]. Vanitas omnis homo vivens: velut umbra quisque obambulat. Et nunc quae expectatio mea, Domine? 416 spes mea ad te ipsa¹. Sane qui nihil esse in terra solidum aut stabile confessus, spei tamen in Deum firmitatem retinet, alibi repositam sibi foelicitatem contemplatur. Ad eam contemplationem fideles revocare solet, quoties vult eos vere consolari. Nam alibi, postquam de brevitate fluxaque et evanida imagine humanae vitae loquutus est, subiicit, Misericordia autem Domini usque in aeternum, super timentes eum [Psal. 103^a. c. 17]. Cui simile est quod habetur^b etiam Psalmo centesimo secundo^c, Initio Domine tu fundasti terram, et opera manuum tuarum sunt caeli. Ipsi peribunt, tu autem permanes: velut vestis veterascent, et sicut indumentum^d mutabis eos. Tu autem idem ipse perstas, et anni tui non deficient. Filii servorum tuorum habitabunt, et posteri eorum coram te stabilientur [Psal. 102. d. 26. 27. 28. 29]. Si ob caeli ac terrae interitum non desinunt pii stabiliri coram Domino: sequitur eorum salutem cum Dei aeternitate esse coniunctam. Atqui^e omnino non potest stare spes ista, nisi in promissionem recumbat quae apud Iesaiam exponitur, Caeli (inquit Dominus) sicut fumus liquescent: terra sicut vestimentum atteretur, et habitatores eius sicut haec interibunt: salus autem mea in aeternum erit, et iustitia mea non deficiet [Iesa. 51. b. 6]. Ubi iustitiae ac saluti tribuitur perpetuitas, non quatenus penes Deum resident, sed quatenus ab hominibus sentiuntur^f.

15. Nous ne sommes encore passez outre Moyse: lequel les resveurs, contre lesquels nous parlons, pensent n’avoir eu autre office, sinon d’induire le peuple d’Israel à craindre et honnorer Dieu, en luy promettant possessions fertiles et abondance de victuailles. Neantmoins si on ne veut de propos deliberé esteindre la lumiere qui se presente, nous avons desja revelation toute evidente de l’alliance spirituelle. Si nous descendons aux Prophetes, là nous aurons une pleine clarté, pour contempler la vie eternelle et le royaume de Christ. Premierement David, lequel pource qu’il a esté devant les autres, parle des mysteres celestes plus obscurement qu’ils ne font: neantmoins en quelle perspicuité et certitude rapporte-il toute sa doctrine à ce but? Quant à ce qu’il a estimé de l’habitation terrienne, il le demonstre par cette sentence, Je suis icy pelerin et estranger, comme tous mes peres. Tout homme vivant est vanité: un chacun passe comme ombre, et maintenant quelle est mon attente? Seigneur, mon esperance s’adresse à toy (Ps. 39:7, 8, 13). Certes celuy qui apres avoir confessé qu’il n’a rien de ferme ne permanent en ce monde, retient toutesfois fermeté d’esperance en Dieu, contemple sa felicité ailleurs qu’en ce monde. Parquoy luy-mesme a coustume de rappeller les fideles à ceste contemplation, toutes fois et quantes qu’il les veut consoler. Car en un autre passage, apres avoir monstré combien ceste vie est brieve et fragile, il adjouste, Mais la misericorde du Seigneur est à tousjours à ceux qui le craignent (Ps. 103:17). A quoy est semblable ce qu’il dit autrepart, Tu as dés le commencement fondé la terre, Seigneur, et les cieux sont les œuvres de tes mains. Ils periront, et tu demeures: ils vieilliront comme une robbe, et tu les changeras: mais tu demeures tousjours en un estat, et tes ans ne defaudront point. Les fils de tes serviteurs habiteront, et leur posterité sera establie devant ta face (Ps. 102:26–29). Si pour l’abolissement du ciel et de la terre les fideles ne laissent point d’estre establis devant Dieu, il s’ensuit que leur salut est conjoinct avec son eternité. Et de fait, ceste esperance ne peut consister, si elle n’est fondée sur la promesse laquelle est exposée en Isaie: Les cieux, dit le Seigneur, se dissiperont comme fumée, et la terre s’usera comme un habillement, et les habitans d’icelle aussi periront: mais mon salut sera à tousjours, et ma justice ne defaudra point (Is. 51:6). Auquel lieu la perpetuité est attribuée à salut et justice: non pas d’autant que ces choses resident en Dieu, mais entant qu’il les communique aux hommes.

15. We have not yet proceeded beyond Moses; whose only office, our opponents allege, was to persuade a carnal people to the worship of God by the fertility of the land, and an abundance of all things: and yet, unless any one wilfully rejects the evidence presented to him, we already discover a clear declaration of a spiritual covenant. But if we come down to the prophets, there we have the fullest revelation both of eternal life and of the kingdom of Christ. And first, with what perspicuity and certainty does David direct all his writings to this end; though, as he was prior to the rest in point 398 of time, so, according to the order of the Divine dispensation, he shadowed forth the heavenly mysteries more obscurely than they did! What estimate he formed of his terrestrial habitation, the following passage declares: “I am a stranger with thee, and a sojourner, as all my fathers were. Verily, every man at his best estate is altogether vanity. Surely every man walketh in a vain show. And now, Lord, what wait I for? my hope is in thee.”¹⁰¹⁴ He who, after having confessed that there is nothing substantial or permanent on earth, still retains the constancy of his hope in God, certainly contemplates the felicity reserved for him in another world. To this contemplation he frequently recalls the faithful, whenever he wishes to afford them true consolation. For in another place, after having spoken of the brevity and the transitory nature of human life, he adds, “But the mercy of the Lord is from everlasting to everlasting upon them that fear him.”¹⁰¹⁵ Similar to which is the following: “Of old hast thou laid the foundations of the earth; and the heavens are the work of thy hands. They shall perish, but thou shalt endure; yea, all of them shall wax old like a garment; as a vesture shalt thou change them, and they shall be changed; but thou art the same, and thy years shall have no end. The children of thy servants shall continue, and their seed shall be established before thee.”¹⁰¹⁶ If, notwithstanding the destruction of heaven and earth, the pious cease not to be established before the Lord, it follows that their salvation is connected with his eternity. But this hope cannot be at all supported, unless it rest on the promise which we find in Isaiah: “The heavens,” saith the Lord, “shall vanish away like smoke, and the earth shall wax old like a garment, and they that dwell therein shall die in like manner; but my salvation shall be for ever, and my righteousness shall not be abolished;”¹⁰¹⁷ where perpetuity is ascribed to righteousness and salvation, considered not as resident in God, but as experienced by men.

15. A sixth proof from David, who expects such great things from the Lord, and yet declares the present life to be mere vanity.

We have not yet come farther down than the books of Moses, whose only office, according to our opponents, was to induce the people to worship God, by setting before them the fertility of the land, and its general abundance; and yet to every one who does not voluntarily shun the light, there is clear evidence of a spiritual covenant. But if we come down to the Prophets, the kingdom of Christ and eternal life are there exhibited in the fullest splendour. First,David, as earlier in time, in accordance with the order of the Divine procedure, spoke of heavenly mysteries more obscurely than they, and yet with what clearness and certainty does he point to it in all he says. The value he put upon his earthly habitation is attested by these words, “I am a stranger with thee, and a sojourner, as all my fathers were. Verily every man at his best estate is altogether vanity. Surely every man walketh in a vain show. And now, Lord, what 380wait I for? my hope is in thee,” (Ps. 39:12, 5, 6, 7). He who confesses that there is nothing solid or stable on the earth, and yet firmly retains his hope in God, undoubtedly contemplates a happiness reserved for him elsewhere. To this contemplation he is wont to invite believers whenever he would have them to be truly comforted. For, in another passages after speaking of human life as a fleeting and evanescent show, he adds, “The mercy of the Lord is from everlasting to everlasting upon them that fear him,” (Ps.103:17). To this there is a corresponding passage in another psalm, “Of old thou hast laid the foundation of the earth; and the heavens are the work of thy hands. They shall perish, but thou shalt endure; yea, all of them shall wax old like a garment; as a vesture shalt thou change them, and they shall be changed; but thou art the same, and thy years shall have no end. The children of thy servants shall continue, and their seed shall be established before thee,” (Ps. 102:25–28). If,notwithstanding of the destruction of the heavens and the earth, the godly cease not to be established before God, it follows, that their salvation is connected with his eternity. But this hope could have no existence, if it did not lean upon the promise as expounded by Isaiah, “The heavens shall vanish away like smoke, and the earth shall wax old like a garment, and they that dwell therein shall die in like manner; but my salvation shall be for ever, and my righteousness shall not be abolished,” (Isa. 51:6). Perpetuity is here attributed to righteousness and salvation, not as they reside in God, but as they are experienced by men.

15. Wij zijn nog niet na de tijd van Mozes gekomen, van wie de tegenstanders zeggen, dat hij geen ander ambt gehad heeft, dan dat hij het vleselijke volk door de vruchtbaarheid des lands en de overvloed van alle dingen tot de dienst van God zou leiden en toch is (indien men niet het licht, dat zich vanzelf aanbiedt, wil ontvluchten) de verklaring van het geestelijk verbond reeds duidelijk. Indien wij komen tot de profeten, dan doet zich daar het eeuwige leven en het Koninkrijk van Christus in volle schittering voor. En in de eerste plaats David, die evenals hij, wat de tijd betreft, eerder geleefd heeft dan de anderen, zo ook naar de orde der Goddelijke bedeling de hemelse verborgenheden duisterder heeft getekend dan zij, met hoe grote duidelijkheid en zekerheid richt hij toch al het zijne tot dat doelwit? Hoe hij de aardse woonplaats geschat heeft, betuigt deze uitspraak (Ps. 39:13) "Ik ben hier een vreemdeling en een bijwoner, gelijk al mijn vaders; elke mens, die leeft, is ijdelheid, als een schaduw wandelt ieder; en nu, wat verwacht ik, o Here, mijn hoop, die is op U." Voorzeker, wie belijdt, dat op aarde niets zekers of standvastigs is en toch de kracht zijner hoop op God gevestigd houdt, die heeft wel deze beschouwing, dat voor hem de gelukzaligheid elders weggelegd is. Op die beschouwing pleegt hij de gelovigen te wijzen, zo dikwijls hij hen in waarheid wil troosten. Want elders (Ps. 103:17) laat hij, na over de kortheid en het wankele en vergankelijke beeld van het menselijk leven gesproken te hebben, daarop volgen: "Maar de goedertierenheid des Heren is tot in eeuwigheid over degenen, die Hem vrezen." En daaraan gelijk is wat ook in Psalm 102 staat (Ps. 102:26) "Gij hebt in den beginne, o Here, de aarde gegrond en de hemelen zijn het werk uwer handen; die zullen vergaan, maar Gij zult staande blijven; als een kleed zullen zij verouden, en Gij zult ze veranderen als een gewaad; maar Gijzelf blijft dezelfde en Uw jaren zullen niet eindigen; de kinderen uwer knechten zullen wonen, en hun zaad zal voor uw aangezicht bevestigd worden." Indien de vromen niettegenstaande de ondergang niet ophouden bevestigd te worden voor Gods aangezicht, volgt daaruit, dat hun zaligheid met Gods eeuwigheid verbonden is. Maar die hoop kan in 't geheel niet bestaan, tenzij ze berust op de belofte, die bij Jesaja (Jes. 51:6) uiteengezet wordt. "De hemel," zegt de Here "zal als een rook verdwijnen, en de aarde zal als een kleed verouden en haar inwoners zullen evenals zij sterven; maar mijn heil zal in eeuwigheid zijn en mijn gerechtigheid zal niet verdwijnen." Daar wordt aan de gerechtigheid en het heil eeuwigheid toegeschreven, niet voorzover ze bij God hun plaats hebben, maar voorzover ze door de mensen gevoeld worden.

15. David als Künder der Hoffnung

Dabei sind wir nun noch gar nicht über Mose hinausgegangen — von dem doch die Schwärmer behaupten, er hätte nur die Aufgabe gehabt, ein fleischlich denkendes Volk durch Fruchtbarkeit des Landes und eine Fülle alles Guten zur Verehrung Gottes zu führen! Und doch tritt hier jedem, der sein Auge nicht geflissentlich der Wahrheit verschließt, das Dasein eines geistlichen Bundes deutlich und klar gegenüber! Gehen wir jetzt zu den Propheten über, so strahlt uns hier in vollem Glanze das ewige Leben und das Reich Christi entgegen. Da ist zuerst David; er war der Zeit nach der erste, und deshalb war es ihm nach der Ordnung, die Gott in der Austeilung seiner Gaben innehält, noch nicht vergönnt, die himmlischen Geheimnisse so klar auszusprechen wie die späteren Propheten; aber mit welcher Deutlichkeit und Zuversicht richtet er doch alles, was er ist und hat, auf dieses Ziel! Wie er das Erdenleben ansah, das zeigt er in dem Ausruf: „Ich bin dein Pilgrim und Bürger wie alle meine Väter“ (Ps. 39,13). „Meine Tage sind einer Hand breit vor dir, und mein Leben ist wie nichts vor dir ... Sie gehen dahin wie ein Schemen“ (Ps. 39,6.7). „Nun, Herr, wes soll ich mich trösten? Ich hoffe auf dich!“ (Ps. 39,8). Nichts ist doch nach diesem seinem Bekenntnis fest und beständig auf Erden; aber er hält zuversichtlich an der Hoffnung auf Gott fest und schaut damit auf eine Seligkeit, die anderswo liegt! Dies Glück zu betrachten, ruft er immer 269 wieder die Gläubigen auf, wenn er sie trösten will. An anderer Stelle redet er von der Kürze und der Flüchtigkeit und Vergänglichkeit des Menschenlebens und fügt dann hinzu: „Die Gnade aber des Herrn währet von Ewigkeit zu Ewigkeit über die, so ihn fürchten ...“ (Ps. 103,17). Dem entspricht auch, was wir im 102. Psalm lesen: „Du, Herr, hast vormals die Erde gegründet, und die Himmel sind deiner Hände Werk. Sie werden vergehen, aber du bleibst. Sie werden alle veralten wie ein Gewand; sie werden verwandelt wie ein Kleid, wenn du sie verwandeln wirst. Du aber bleibest, wie du bist, und deine Jahre nehmen kein Ende. Die Kinder deiner Knechte werden bleiben, und ihr Same wird vor dir gedeihen“ (Ps. 102,26-29). Mögen also Himmel und Erde vergehen — die Frommen stehen immerwährend unter des Herrn Schutz! So ist ihr Heil mit Gottes Ewigkeit verbunden! Aber diese Hoffnung kann nur rechten Grund und rechte Zuversicht haben, wenn sie auf der Verheißung ruht, die wir bei Jesaja hören: „Der Himmel wird wie ein Rauch vergehen, und die Erde wie ein Kleid veralten, und die darauf wohnen, werden im Nu dahinsterben. Aber mein Heil bleibt ewiglich, und meine Gerechtigkeit wird kein Ende haben“ (Jes. 51,6). Hier wird der Gerechtigkeit und dem Heil ewige Dauer zugesprochen — nicht bloß insofern sie bei Gott liegen, sondern gar insofern sie vom Menschen erfahren werden.

15. In sy psalms toon Dawid dat hy dieselfde verwagting gehad het.

Ons het nog nie eens verder gevorder as die tyd van Moses nie. Ons teenstanders sê dat hy geen ander plig gehad het as om die vleeslike volk deur die vrugbaarheid van die land en die oorvloed van alle dinge daartoe te lei om God te dien nie. Tog is ’n duidelike verklaring van die geestelike verbond reeds gegee tensy iemand die lig wat spontaan voor hom opdoem, wil ontwyk.¹⁰³

Maar as ons na die profete sou oorgaan, kom die ewige lewe en die koninkryk van Christus daar met die volste glans op die voorgrond. Ten eerste is daar Dawid. Hoewel hy voor die ander profete gelewe het en volgens die orde van die bedeling van God die hemelse geheimenisse vaer as hulle afgebeeld het, het hy sy hele optrede tog met groot duidelikheid en sekerheid op hierdie doelwit gerig. Die volgende uitspraak getuig hoe hoog hy die aardse woning geag het. “Ek is ’n vreemdeling en ’n bywoner hier soos al my vaders.” “Elke mens is in sy lewe ydelheid; elkeen wandel soos ’n skadu rond.” “En nou wat is my verwagting, o Here? My hoop is op U.”¹⁰⁴ Iemand wat in elk geval bely dat daar geen bestendigheid of standvastigheid op die aarde is nie, en nogtans vas op God bly hoop, rig sy oë daarop dat sy geluk elders vir hom weggebêre is. Gewoonlik herinner Dawid die gelowiges om daaraan gedagtig te wees wanneer hy hulle waarlik wil vertroos. Want nadat hy elders oor die kortstondigheid en verganklike en kwynende beeld van die mens gepraat het, voeg hy by: “Maar die goedertierenheid van die Here is tot in ewigheid oor die wat Hom vrees”.¹⁰⁵ Dit wat in Psalm 102 staan, stem hiermee ooreen: “In die begin het U, o Here, die aarde gegrondves en die hemele is die werk van U hande. Hulle sal vergaan, maar U sal bly; soos ’n kleed sal hulle verslyt, en U sal hulle soos ’n gewaad verander. Maar U bly dieselfde, en u jare het geen einde nie. Die kinders van u knegte sal woon, en hulle nageslag sal voor u aangesig bevestig word”.¹⁰⁶ As die godvrugtiges dan nie ophou om voor die aangesig van die Here bevestig te word al sou die hemel en die aarde vergaan nie, volg daaruit dat hulle saligheid met die ewigheid van God 587 gepaard gaan. En tog kan die hoop glad nie bestaan tensy dit op die belofte wat in Jesaja verduidelik word, gebaseer is nie. “Die Here sê: ’Die hemele sal soos rook verdwyn en die aarde soos ’n kleed verslyt en die bewoners van die aarde sal soos hierdie dinge sterwe, maar my heil sal vir ewig bestaan en my geregtigheid sal nie beswyk nie’.”¹⁰⁷ Daar word ewigheid aan geregtigheid en heil toegeskryf, nie in soverre dit by God gevestig is nie maar in soverre dit deur die mens ervaar word.

15. Мы пока ещё не коснулись Моисея. Фантазёры, против которых мы выступаем, считают, что у него не было иной задачи, кроме как убедить народ Израиля бояться и чтить Бога с помощью обещания плодородных земель и обильной пищи. Однако если только по собственной воле не угашать пролившийся свет, то у нас есть совершенно явное откровение о духовном союзе. А обратившись затем к пророкам, мы уже с полной ясностью будем созерцать вечную жизнь и царство Христа. Давид, который выступил раньше других пророков, говорит о небесных тайнах туманнее, чем они, поскольку он был первым. И тем не менее с какой прозорливостью и убеждённостью направляет он своё учение к этой цели! То, что Давид думает о земном пристанище, он выражает так: «Странник я у Тебя и пришлец, как и все отцы мои. Подлинно, совершенная суета всякий человек живущий. Подлинно, человек ходит подобно призраку ... И ныне чего ожидать мне, Господи? Надежда моя на Тебя» (Пс 38/39:13, 6-8).

Очевидно, что тот, кто признал, что у него в этом мире нет ничего надёжного и постоянного, полагает твёрдую надежду в Боге и созерцает блаженство в мире ином. Поэтому всякий раз, когда Давид стремится утешить верных Богу, он напоминает об этом созерцании. В другом псалме, показав, как коротка и хрупка эта жизнь, он добавляет: «Милость же Господня от века и до века к боящимся Его» (Пс 102/103:17). Подобное Давид говорит и в другом месте: «В начале Ты основал землю, и небеса - дело Твоих рук. Они погибнут, а Ты пребудешь; и все они, как риза, обветшают, и, как одежду, Ты переменишь их,- и изменятся. Но Ты - тот же, и лета Твои не кончатся. Сыны рабов Твоих будут жить, и семя их утвердится пред лицом Твоим» (Пс 101/102:26-29). Если после гибели неба и земли верующие утвердятся пред лицом Бога, то значит их спасение соединено с его вечностью. В самом деле, такая надежда не может сохраниться, если она не основана на обетовании, выраженном у Исайи: «Небеса исчезнут, как дым,- говорит Господь,- и земля обветшает, как одежда, и жители её также вымрут; а Моё спасение пребудет вечным, и правда Моя не престанет» (Ис 51:6). Спасение и правда объявлены здесь вечными не потому, что они пребывают в Боге, а потому, что Он даёт их людям.

16. Neque vero aliter accipere liceat quae de fidelium prospero successu passim canit, nisi ut in caelestis gloriae manifestationem conferantur. Qualia sunt, Custodit Dominus animas sanctorum suorum: de manu peccatoris liberabit eos [Psal. 97. c. 10]. Lux orta est iusto, et rectis corde laetitia. Item, Iustitia pii manet in seculum seculi, cornu eius exaltabitur in gloria: desyderium peccatorum peribit [Psal. 112. b. 7. 9]². Item, Verumtamen iusti confitebuntur nomini tuo: habitabunt recti cum vultu tuo [Psal. 140. c. 14]. Item, In memoria aeterna erit iustus [Psal. 112. b. 6]. Item, Redimet Dominus animas servorum suorum [Psal. 34. d. 23]. Siquidem servos suos Dominus impiorum libidini non vexandos modo, sed lacerandos perdendosque saepe permittit; in tenebris et squallore languere patitur bonos, dum impii pene inter stellas refulgent: nec illos ita vultus sui serenitate exhilarat ut diuturna laetitia fruantur. 417 Quamobrem ne ipse quidem dissimulat, si in praesentem rerum statum oculos defigant fideles, gravissima tentatione perculsum iri, acsi nulla esset innocentiae apud Deum gratia nec merces^a. Adeo impietas ut plurimum prosperatur ac floret, dum piorum natio ignominia, paupertate, contemptu, omnique crucis genere premitur. Parum, inquit, abfuit quin lapsus pes meus, quin effusi fuerint gressus mei, dum urit me fortuna stultorum, dum improborum prosperitatem video¹. Tandem post narrationem concludit, Instituebam cogitationem si possem haec cognoscere: sed tormentum est spiritui meo, donec ingrediar in sanctuarium Domini, et intelligam novissimum eorum [Psal. 73. c. 17^b].

16. Et de fait on ne peut autrement prendre les choses qu’il dit çà et là de la felicité des fideles, sinon qu’on les reduise à la manifestation de la gloire celeste. Comme quand il dit. Le Seigneur garde les ames de ses saincts, il les delivrera de la main du pecheur. La lumiere est levée au juste, et joye à ceux qui sont droits de cœur. La justice des bons demeure eternellement, leur force sera exaltée en gloire: le desir des pecheurs perira. Item, Les justes rendront louanges à ton Nom, les innocents habiteront avec toy. Item, le juste sera en memoire perpetuelle. Item, Le Seigneur rachetera les ames de ses serviteur (Ps. 97:10; 112:4, 5, 9, 10; 140:14; 112:6; 34:23). Or le Seigneur non seulement permet que ses serviteurs soyent tourmentez des iniques, mais les laisse souventesfois dissiper et destruire. Il laisse les bons languir en tenebres et malheureté, cependant que les iniques reluisent comme estoilles du ciel: et ne monstre pas telle clairté de son visage à ses fideles, qu’il les laisse jouyr de longue joye. Pourtant David mesme ne dissimule pas, que si nous tenons les yeux fichez en l’estat present de ce monde, ce nous sera une grieve tentation pour nous esbranler, comme s’il n’y avoit nul loyer d’innocence envers Dieu. Tellement l’impieté le plus souvent prospere et florist, cependant que la compagnie des bons est oppressée d’ignominie, povreté, contemnement, et autres especes de calamitez! Il s’en est bien peu fallu, dit-il que mon pied n’ait glissé, et que mes pas ne soyent declinez, voyant la fortune des gens despourveuz de sens, et la prosperité des meschans. Puis apres avoir fait un recit de cela, il conclud, Je regardoye si je pourroyl considerer ces choses: mais ce n’est que perplexité en mon esprit, jusques à ce que j’entre au Sanctuaire du Seigneur, et que je cognoisse leur fin (Ps. 73:2, 3).

16. Nor can what he frequently says concerning the prosperity of the faithful be understood in any other sense than as referring to the manifestation of the glory of heaven. Such are the following passages: “The Lord preserveth the souls of his saints; he delivereth them out of the hand of the wicked. Light is sown for the righteous, and gladness for the upright in heart.”¹⁰¹⁸ Again: “The righteousness of the righteous endureth for ever; his horn shall be exalted with honour. The desire of the wicked shall perish.”¹⁰¹⁹ Again: “Surely the righteous shall give thanks unto thy name; the upright 399 shall dwell in thy presence.”¹⁰²⁰ Again: “The righteous shall be had in everlasting remembrance.”¹⁰²¹ Again: “The Lord redeemeth the soul of his servants.”¹⁰²² For the Lord frequently leaves his servants to the rage of the impious, not only to be harassed, but to be torn asunder and ruined; he suffers good men to languish in obscurity and meanness, while the impious are almost as glorious as the stars; nor does he exhilarate the faithful with the light of his countenance, so that they can enjoy any lasting pleasure. Wherefore David does not dissemble that, if the faithful fix their eyes on the present state of things, they will be most grievously tempted with an apprehension lest innocence should obtain from God neither favour nor reward. So much does impiety in most cases prosper and flourish, while the pious are oppressed with ignominy, poverty, contempt, and distress of every kind. “My feet,” says he, “were almost gone; my steps had well nigh slipped. For I was envious at the foolish, when I saw the prosperity of the wicked.”¹⁰²³ At length he concludes his account of them: “When I thought to know this, it was too painful for me; until I went into the sanctuary of God; then understood I their end.”¹⁰²⁴

16. A seventh proof also from David. His descriptions of the happiness of believers could only be realised in a future state.

Nor can those things which are everywhere said as to the prosperous success of believers be understood in any other sense than as referring to the manifestation of celestial glory. Of this nature are the following passages: “He preserveth the souls of his saints; he delivereth them out of the hand of the wicked. Light is sown for the righteous, and gladness for the upright in heart.” “His righteousness endureth for ever; his horn shall be exalted with honour—the desire of the wicked shall perish.” “Surely the righteous shall give thanks unto thy name; the upright shall dwell in thy presence.” “The righteous shall be in everlasting remembrance.” “The Lord redeemeth the soul of his servants.”¹ But the Lord often leaves his servants, not only to be annoyed by the violence of the wicked, but to be lacerated and destroyed; allows the good to languish in obscurity and squalid poverty, while the ungodly shine forth, as it were, among the stars; and even by withdrawing the light of his countenance does not leave them lasting joy. Wherefore, David by no means disguises the fact, that if believers fix their eyes on the present condition of the world, they will be grievously tempted to believe that with God integrity has neither favour nor reward; so much does impiety prosper and flourish, while the godly are oppressed with ignominy, 381poverty, contempt, and every kind of cross. The Psalmist says, “But as for me, my feet were almost gone; my steps had well nigh slipped. For I was envious of the foolish, when I saw the prosperity of the wicked.” At length, after a statement of the case, he concludes, “When I thought to know this, it was too painful for me: until Iwent into the sanctuary of God; then understood I their end,” (Ps. 73:2, 3, 16, 17).

16. En men mag, wat hij overal zingt van de voorspoed der gelovigen niet anders opvatten dan zo, dat het betrokken wordt op de openbaring der hemelse heerlijkheid. Zoals, wanneer hij zegt (Ps. 97:10) "De Here bewaart de zielen zijner gunstgenoten, Hij zal hen bevrijden uit de hand des zondaars; het licht is opgegaan voor de rechtvaardige, en vrolijkheid voor de oprechten van hart" (Ps. 112:4) Evenzo: "De gerechtigheid van de vrome bestaat in eeuwigheid, zijn hoorn zal verhoogd worden in eer; de wens der goddelozen zal vergaan" (Ps. 112:9,10) Evenzo (Ps. 140:14) "Gewisselijk de rechtvaardigen zullen uw naam belijden; de oprechten zullen voor uw aangezicht wonen." Evenzo: (Ps. 112:6) "De rechtvaardige zal in eeuwige gedachtenis zijn." Evenzo (Ps. 34:23) "De Here zal de ziel zijner knechten verlossen." Immers de Here geeft Zijn knechten dikwijls over aan de moedwil der goddelozen niet alleen om hen te kwellen, maar ook te verscheuren en te vernietigen; Hij staat toe, dat de goeden in duisternis en vuil verkwijnen, terwijl de goddelozen bijna schitteren onder de sterren; en Hij verheugt hen niet zo door de lieflijkheid van zijn aangezicht, dat ze een langdurige blijdschap genieten. Daarom verbergt Hij ook zelf niet, dat indien de gelovigen hun ogen hechten aan de tegenwoordige stand der dingen, zij door een zeer ernstige beproeving zullen getroffen worden, alsof er bij God geen enkele genade of loon was voor de onschuldigheid. Zo voorspoedig en gelukkig is meestal de goddeloosheid, terwijl het geslacht der vromen door smaad, armoede, verachting en alle soort van kruis gedrukt wordt. "Mijn voeten," zegt hij (Ps. 73:2) "waren bijna uit geweken, mijn treden waren bijkans uitgeschoten, terwijl het geluk der dwazen mij kwelt, terwijl ik de voorspoed der goddelozen zie." Eindelijk besluit hij zijn verhaal aldus ( Ps. 73:16) "Ik heb getracht om dit te mogen verstaan maar het is kwelling voor mijn geest, totdat ik in het heiligdom des Heren ga en op hun einde merk."

16.

Gelegentlich spricht David auch von dem Glück der Gläubigen; aber auch das muß notwendig auf die Teilnahme an der himmlischen Herrlichkeit bezogen werden. So lesen wir: „Der Herr bewahret die Seelen seiner Heiligen; von der Gottlosen Hand wird er sie erretten“ (Ps. 97,10). Oder: „Dem Gerechten geht das Licht auf, und Herzensfreude den Frommen ... die Gerechtigkeit des Gerechten bleibet ewiglich; sein Horn wird erhöhet mit Ehren ... denn was die Gottlosen gerne wollten, das ist verloren“ (Ps. 112,4.9f.; V. 4 nicht Luthertext!). Oder: „Auch werden die Gerechten deinem Namen danken, und die Frommen werden vor deinem Angesichte bleiben“ (Ps. 140,14). Oder auch: „Er wird ewiglich bleiben; des Gerechten Weg wird nimmermehr vergessen“ (Ps. 112,6). Und endlich: „Der Herr erlöset die Seele seiner Knechte ...“ (Ps. 34,23). Denn der Herr läßt es oft genug zu, daß die Bösen seine Knechte nach ihrer Lust quälen, ja plagen und ins Unglück stürzen; er läßt die Guten in Finsternis und Kummer schmachten, während Gottlose wie die Sterne strahlen; auch erquickt er sie keineswegs dergestalt mit der Freundlichkeit seines Antlitzes, daß sie etwa dauernd Freude genössen! Darum verschweigt David auch nicht, daß die Gläubigen, wenn sie ihr Augenmerk auf den gegenwärtigen Zustand richten, in die schwerste Anfechtung geraten müssen, als ob es bei Gott keine Gnade, keinen Lohn für die Unschuld gäbe! Denn die Gottlosen blühen und gedeihen zumeist, während die Schar der Gläubigen von Schande und Armut, Verachtung und allerlei Kreuz geplagt wird. „Ich hätte schier gestrauchelt mit meinen Füßen; mein Tritt wäre beinahe geglitten. Denn es verdroß mich der Ruhmredigen, da ich sah, daß es den Gottlosen so wohl ging ...“ (Ps. 73,2f.). Und dann schließt er seine Betrachtung: „Ich dachte ihm nach, daß ich’s begreifen möchte; aber es war mir zu schwer. Bis daß ich ging ins Heiligtum des Herrn und merkte auf ihr Ende ...“ (Ps. 73,16f.).

16. “Die Here bewaar die siele van sy heiliges. Hy sal hulle uit die hand van die sondaar red.”

Dit wat hy oral in verband met die voorspoedige voortgang van die gelowiges profeteer, mag ons trouens ook nie anders verstaan as dat dit net op die openbaring van die hemelse heerlikheid van toepassing is nie. Voorbeelde hiervan is: “Die Here bewaar die siele van sy heiliges.

Hy sal hulle uit die hand van die sondaar red”;¹⁰⁸ “’n Lig het opgegaan  vir die regverdige en blydskap vir die regskapene van hart”.¹⁰⁹ Net so:

“Die geregtigheid van die godvrugtige bestaan tot in ewigheid; sy horing sal verhoog word in eer; die wens van die sondaars sal vergaan”.¹¹⁰ Net so: “Sekerlik, die regverdiges sal u Naam bely; die opregtes sal voor u aangesig woon”.¹¹¹ Net so: “Die regverdige sal in ewige gedagtenis wees”.¹¹² Net so: “Die Here sal die siele van sy knegte verlos”.¹¹³ Want die Here laat sy diensknegte dikwels aan die goeddunke van die goddeloses oor om nie alleen deur hulle gekwel te word nie maar ook verskeur te word en hulle in die verderf te stort. Hy laat hulle toe om in duisternis en vuilheid weg te kwyn, terwyl die goddeloses byna soos die sterre glinster. Met die kalmte van sy gelaat verbly Hy hulle nie so dat hulle voortdurende blydskap geniet nie. Daarom verberg Hy dit self ook nie dat Hy die gelowiges met baie swaarbeproewing sal slaan as hulle hulle oë net op die wêreld sou vestig nie, net asof daar by God geen guns of loon vir onskuld sou wees nie. So geniet goddeloosheid die grootste voorspoed en dit gaan van krag tot krag, terwyl die gelowige volk deur beskimping, armoede, veragting en elke soort kruis verdruk word.¹¹⁴ Hy sê: “Dit het weinig geskeel of my voete 588 het gestruikel, my treë het gegly omdat die geluk van die dwase my verteer en ek die voorspoed van die goddelose sien”.¹¹⁵ Uiteindelik sluit hy sy vertelling soos volg af: “Toe het ek nagedink om dit te verstaan, maar dit was vir my gees ’n foltering totdat ek in die heiligdom van God ingaan en op hulle einde let”.¹¹⁶

16. В самом деле, нельзя иначе понимать сказанное Давидом во многих местах о блаженстве верующих, кроме как в смысле небесной славы. Так, пророк говорит: «Он [Господь] хранит души святых Своих; из руки нечестивых избавляет их. Свет сияет на праведника, и на правых сердцем - веселие» (Пс 96/97:10-11). «Правда его [доброго человека] пребывает во веки; рог его вознесется во славе... Желание нечестивых погибнет» (Пс 111/112:9-10). А также: «Праведные будут славить имя Твоё; непорочные будут обитать пред лицом Твоим» (Пс 139:14). А также: «В вечной памяти будет праведник» (Пс 111/112: 6). И ещё: «Избавит Господь душу рабов Своих» (Пс 33/34:23). Так что Господь не только допускает, чтобы нечестивые мучили его служителей, но нередко даже позволяет поколебать и уничтожить их. Он допускает, чтобы добрые люди страдали во тьме и бедствиях, а нечестивые сияли, как звёзды небесные. И не показывает своего лица верующим с такой ясностью, чтобы радость оставалась с ними надолго.

Поэтому Давид не скрывает, что если наш взгляд будет прикован к миру в его нынешнем состоянии, то мы подвергнемся опасному искушению, способному нас смутить: как будто бы нет никакой награды за невинность перед Богом. Как часто нечестивые благоденствуют и процветают, а добрые люди подвергаются поношению, впадают в нищету, пребывают в презрении и переживают всякие иные несчастья! «Я позавидовал безумным, видя благоденствие нечестивых» (Пс 72/73:3). Рассказав о безумных и нечестивых, Давид заключает: «И думал я, как бы уразуметь это; но это трудно было в глазах моих, доколе не вошёл я во святилище Божие и не уразумел конца их» (Пс 72/73:16-17).

17. Ergo vel ista Davidis confessione discamus, non ignorasse sanctos Patres sub veteri Testamento quam raro vel nunquam in hoc mundo repraesentet Deus quae servis suis pollicetur, atque ideo animos ad Dei sacrarium sustulisse, in quo reconditum habebant quod in praesentis vitae umbra non apparet. Hoc erat ultimum Dei iudicium^c, quod quum oculis minime cernerent, fide contenti erant intelligere. Qua fiducia freti, quicquid eveniret in mundo, venturum tamen aliquando tempus non dubitabant quo Dei promissiones implerentur. Qualiter istae voces testantur, Ego in iustitia contemplabor faciem tuam, satiabor specie tua [Psal. 17. d. 15]. Item^d, Ego sicut oliva viridis in domo Domini [Psal. 52. b. 10]. Item, Iustus ut palma florebit, sicut cedrus Libani frondescet. Plantati in domo Domini, in atriis Dei nostri florebunt. Adhuc fructificabunt: in senecta pingues ac virides erunt [Psal. 92. d. 13]². || Quum paulo ante dixisset, Quam profundae sunt cogitationes tuae Iehova, dum florent impii, germinant quasi herba, ut pereant in perpetuum³. || Ubi species ista et decor fidelium, nisi ubi mundi huius facies regni Dei manifestatione inversa fuerit? In illam aeternitatem quum oculos converterent, contempta praesentium calamitatum momentanea asperitate, secure in has voces erumpebant, Non dabis in aeternum ut moriatur iustus. Tu vero praecipitabis scelestos in puteum interitus [Psal. 55. d. 23. 24]. Ubi in hoc mundo puteus aeterni exitii qui sceleratos absorbeat, in quorum foelicitate hoc quoque alibi numeratur quod diem extremum in puncto sine multo languore claudunt [Iob 21. b. 13]? Ubi tanta sanctorum stabilitas, quos^e ipse David non modo concuti, sed opprimi et conteri prorsus 418 ubique conqueritur? Nempe ob oculos sibi statuebat, non quid ferat instabilis et plusquam aestuaria mundi vicissitudo: sed quid facturus sit Dominus, quum ad aeternam caeli ac terrae constitutionem olim sedebit^a. Quemadmodum alio loco eleganter describit, Nituntur stulti opulentia sua, ob divitias multas superbiunt [Psal. 49. b. 7]: et tamen nemo, quantalibet excellentia polleat, redimere fratrem suum a morte possit, nemo pretium redemptionis Deo solvere. Quum autem videant et sapientes mori, perversos pariter et stultos interire, et alienis relinquere divitias suas, cogitant domos sibi permansuras in sempiternum, habitationes in secula: et nomina sua in terra celebrant. At homo in honore non permanebit: similis erit pecudibus quae intereunt. Haec meditatio eorum, summa stultitia est: quam tamen posteri cupide aemulantur. Instar gregis apud inferos collocabuntur, mors praesidebit illis. Exorta luce recti dominabuntur illis^b: forma ipsorum peribit: infernus, ipsorum domicilium¹. Primum illa stultorum irrisio, quod in lubricis et volubilibus mundi bonis acquiescant, ostendit longe aliam sapientibus quaerendam esse foelicitatem. Sed illic resurrectionis mysterium evidentius reserat, ubi illis perditis et extinctis piorum regnum erigit. Quem enim, quaeso, dicemus esse illum lucis exortum, nisi novae vitae revelationem, quae finem praesentis sequitur?

17. Apprenons donc de ceste seule confession de David, que les saincts Peres sous l’ancien Testament n’ont pas ignoré combien Dieu accomplist peu souvent, ou du tout n’accomplist jamais en ce monde les choses qu’il promet à ses serviteurs. Et que pour ceste cause ils ont eslevé leurs cœurs au Sanctuaire de Dieu, où ils trouvoyent caché ce qui ne leur apparoissoit point en ceste vie corruptible. Ce Sanctuaire estoit le jugement dernier que nous esperons, lequel ils estoyent contens d’entendre par foy, combien qu’ils ne l’apperceussent point à l’œil. De laquelle fiance estans munis, quelque chose qu’il advint en ce monde, ils ne doutoyent point que le temps viendroit une fois, auquel les promesses de Dieu seroyent accomplies, comme bien demonstrent ces sentences: Je contempleray ta face en justice, je seray rassasié de ton regard. Item, Je seray comme une olive verde en la maison du Seigneur. Item, Le juste florira comme la palme, il verdoyera comme un cedre du Liban. Ceux qui seront plantez en la maison du Seigneur floriront en son portail: ils fructifieront, ils verdoyeront en leur vieillesse, et seront vigoureux (Ps. 17:15; 52:10; 92:13–15). Or un peu auparavant il avoit dit, O Seigneur, combien tes pensées sont profondes! quand les iniques florissent, ils germent comme l’herbe pour perir à jamais (Ps. 92:6–8). Où sera ceste vigueur et beauté des fideles, sinon quand l’apparence de ce monde sera renversée par la manifestation du royaume de Dieu? Pourtant quand ils jettoyent les yeux sur ceste eternité, en contemnant l’amertune des calamitez presentes qu’ils voyoyent estre transitoires, ils se glorifioyent hardiment en ces parolles: Tu ne permettras point, Seigneur, que le juste perisse eternellement: mais tu plongeras l’inique au puits de ruine (Ps. 55:23, 24). Où est en ce monde le puits de ruine, qui engloutisse les iniques: en la felicité desquels en un autre lieu cela est notamment mis, qu’ils meure nt delicatement sans languir long temps (Job 21:23)? Où est une telle fermeté des saincts, lesquels David mesme dit souvent en se complaignant, non seulement estre esbranlez, mais du tout oppressez et abbatus? Il faut donc qu’il se mist devant les yeux, non pas ce que porte l’incertitude de ce monde, lequel est comme une mer agitée de diverses tempestes: mais ce que le Seigneur fera quand il sera assis en jugement pour ordonner l’estat permanent du ciel et de la terre, comme il descrit tresbien en un autre lieu: Les fols, dit-il, s’appuyent sur leur abondance, et s’enorgueillissent pour leurs grandes richesses: et toutesfois nul, quelque grand qu’il soit, ne pourra delivrer son frere de mort, ne payer le prix de sa redemption à Dieu (Ps. 49:7, 8). Et combien qu’ils voyent les sages et les fols mourir, et laisser leurs richesses aux autres, ils imaginent qu’ils auront icy leur demeure perpetuelle, et taschent d’acquerir bruit et renom en terre: mais l’homme ne demourera point en honneur, il sera semblable aux bestes qui perissent. Ceste cogitation qu’ils ont est une grande folie, neantmoins elle a beaucoup d’imitateurs. Ils seront rengez en enfer comme un troupeau de brebis, la mort dominera sur eux. A l’aube du jour les justes auront la seigneurie sur eux: leur excellence perira, le sepulchre sera leur habitacle. Premierement, en ce qu’il se moque des fols, d’autant qu’ils se reposent et acquiescent en leurs plaisirs mondains qui sont transitoires, il demonstre que les sages ont à chercher une autre felicité: mais encore declaire-il plus evidemment le mystere de la resurrection, quand il establit le regne des fideles, predisant la ruine et desolation des iniques. Car qu’est-ce que nous entendrons par L’aube du jour, dont il parle, sinon une revelation de nouvelle vie, apres la fin de ceste presente?

17. We may learn, then, even from this confession of David, that the holy fathers under the Old Testament were not ignorant, that God rarely or never in this world gives his servants those things which he promises them, and that, therefore, they elevated their minds to the sanctuary of God, where they had a treasure in reserve which is not visible amid the shadows of the present life. This sanctuary was the last judgment, which, not being discernible by their eyes, they were contented to apprehend by faith. Relying on this confidence, whatever events might befall them in the world, they, nevertheless, had no doubt that there would come a time when the Divine promises would be fulfilled. This is evident from the following passages: “I will behold thy face in righteousness: I shall be satisfied, when I awake, with thy likeness.”¹⁰²⁵ Again: “I am like a green olive-tree in the house of God.”¹⁰²⁶ Again: “The righteous shall flourish like the palm-tree: he shall grow like a cedar in Lebanon. Those that be planted in the house of the Lord shall flourish in the courts of our God. They shall still bring forth fruit in old age; they shall be fat and flourishing.” He had just before said, “O Lord, how great are thy works! and thy thoughts are very deep. When the wicked spring as the grass, and when all the workers of iniquity do flourish, it is that they shall be destroyed for ever.”¹⁰²⁷ Where can this 400 beauty and gracefulness of the faithful be found, but where the appearance of this world has been reversed by the manifestation of the kingdom of God? When they could turn their eyes towards that eternity, despising the momentary rigour of present calamities, they securely broke forth into the following expressions: “The Lord shall never suffer the righteous to be moved. But thou, O God, shalt bring them” (wicked men) “down into the pit of destruction.”¹⁰²⁸ Where, in this world, is the pit of destruction, to absorb the wicked, as an instance of whose felicity it is mentioned in another place that without languishing for any long time “they go down to the grave in a moment?”¹⁰²⁹ Where is that great stability of the saints, whom David himself, in the language of complaint, frequently represents as not only troubled, but oppressed and consumed? He certainly had in view, not any thing that results from the agitations of the world, which are even more tumultuous than those of the sea, but what will be accomplished by the Lord, when he shall one day sit in judgment to fix the everlasting destiny of heaven and earth. This appears from another psalm, in which he gives the following beautiful description: “They that trust in their wealth, and boast themselves in the multitude of their riches; none of them can by any means redeem his brother, nor give to God a ransom for him. For he seeth that wise men die, likewise the fool and the brutish person perish, and leave their wealth to others. Their inward thought is, that their houses shall continue for ever, and their dwelling-places to all generations; they call their lands after their own names. Nevertheless man being in honour abideth not: he is like the beasts that perish. This their way is their folly: yet their posterity approve their sayings. Like sheep they are laid in the grave; death shall feed on them; and the upright shall have dominion over them in the morning; and their beauty shall consume in the grave from their dwelling.”¹⁰³⁰ In the first place, this derision of fools, for placing their dependence on the mutable and transitory blessings of the world, shows that the wise ought to seek a very different felicity. But he more evidently discloses the mystery of the resurrection, when he establishes the reign of the pious after the ruin and destruction of the wicked. For what shall we understand by “the morning” which he mentions, but the revelation of a new life commencing after the conclusion of the present?

17. An eighth proof from the common feeling and confession of all the pious who sought by faith and hope to obtain in heaven what they did not see in the present shadowy life.

Therefore, even from this confession of David, let us learn that the holy fathers under the Old Testament were not ignorant that in this world God seldom or never gives his servants the fulfilment of what is promised them, and therefore has directed their minds to his sanctuary, where the blessings not exhibited in the present shadowy life are treasured up for them. This sanctuary was the final judgment of God, which, as they could not at all discern it by the eye,they were contented to apprehend by faith. Inspired with this confidence, they doubted not that whatever might happen in the world, a time would at length arrive when the divine promises would be fulfilled. This is attested by such expressions as these: “As for me, I will behold thy face in righteousness: I shall be satisfied, when I awake, with thy likeness,” (Psalm 17:15). “I am like a green olive tree in the house of God,” (Psalm 52:8). Again, “The righteous shall flourish like the palm tree: he shall grow like a cedar in Lebanon. Those that be planted in the house of the Lord shall flourish in the courts of our God. They shall still bring forth fruit in old age; they shall be fat and flourishing,” (Psalm 92:12–14). He had exclaimed a little before “O Lord, how great are thy works! and thy thoughts are very deep.” “When the wicked spring as the grass, and when all the workers of iniquity do flourish: it is that they shall be destroyed for ever.” Where was this splendour and beauty of the righteous, unless when the appearance of this world was changed by the manifestation of the heavenly kingdom? Lifting their eyes to the eternal world, they despised the momentary hardships and calamities of the present life, and confidently broke out into these exclamations: “He shall never suffer the righteous to be moved. But thou, O God, shalt bring them down into the pit of destruction: bloody and deceitful men shall not live out half their days,” (Psalm 55:22, 23). Where in this world is there a pit of eternal destruction to swallow up the wicked, of whose happiness it is elsewhere said, “They spend their days in wealth, and in a moment go down to the grave?” (Job 21:13). Where, on the other hand, is the great stability of the saints, who, as David complains, are not only disturbed, but everywhere utterly bruised and oppressed? It is here. He set before his eyes not merely the unstable vicissitudes of the world, tossed like a troubled sea, but what the Lord is to do when he shall one day sit to fix the eternal constitution of heaven and earth, as he in another place elegantly describes: “They that trust in their wealth, and boast themselves in the multitude of their 382riches; none of them can by any means redeem his brother, nor give to God a ransom for him.” “For he sees that wise men die, likewise the fool and the brutish person perish, and leave their wealth to others. Their inward thought is, that their houses shall continue for ever, and their dwelling-places to all generations; they call their lands after their own names. Nevertheless, man being in honour abideth not: he is like the beasts that perish. This their way is their folly: yet their posterity approve their sayings. Like sheep they are laid in the grave; death shall feed on them; and the upright shall have dominion over them in the morning; and their beauty shall consume in the grave from their dwelling,” (Psalm 49:6, 7, 10–14). By this derision of the foolish for resting satisfied with the slippery and fickle pleasures, of the world, he shows that the wise must seek for a very different felicity. But he more clearly unfolds the hidden doctrine of the resurrection when he sets up a kingdom to the righteous after the wicked are cast down and destroyed. For what, pray, are we to understand by the “morning,” unless it be the revelation of a new life, commencing when the present comes to an end?

17. Laat ons dus alleen reeds door die belijdenis van David leren, dat de oude vaderen onder het Oude Testament zeer goed hebben geweten, hoe zelden of nooit God in deze wereld verwerkelijkt, wat Hij zijn dienaren belooft, en dat ze daarom hun gemoederen tot Gods heiligdom hebben opgeheven, waarin ze weggeborgen bezaten, wat in de schaduw van het tegenwoordige leven niet gezien wordt. Namelijk het laatste oordeel Gods, dat ze wel met hun ogen allerminst konden zien, maar ten aanzien waarvan ze er mede tevreden waren, dat ze het door het geloof begrepen. En op dat geloof vertrouwend twijfelden ze, wat er ook in de wereld gebeurde, er niet aan, dat eens de tijd zou komen, waarop de beloften Gods zouden worden vervuld. Gelijk deze woorden getuigen: "Ik zal uw aangezicht in gerechtigheid aanschouwen, ik zal verzadigd worden met uw beeld" (Ps. 17:15) Evenzo: "Ik zal zijn als een groene olijfboom in Gods huis" (Ps. 52:10) Evenzo: "De rechtvaardige zal groeien als een palmboom, hij zal wassen als een cederboom op Libanon; die in het huis des Heren geplant zijn, zullen bloeien in de voorhoven onzes Gods; in de ouderdom zullen zij nog vruchten dragen; zij zullen vet en groen zijn" (Ps. 92:13-15) Nadat hij een weinig tevoren gezegd had: "Hoe diep zijn uw gedachten, o Here; terwijl de goddelozen bloeien, groeien zij als het kruid, opdat ze tot in eeuwigheid omkomen." Waar is die luister en die eer der gelovigen anders dan wanneer de gedaante dezer wereld door de openbaring van Gods Koninkrijk zal omgekeerd zijn? Als ze de ogen richtten op die eeuwigheid, minachtten ze de kortdurende moeilijkheid der tegenwoordige rampen en juichten onbekommerd met deze woorden: "Gij zult in eeuwigheid niet toelaten, dat de rechtvaardige sterve, maar Gij zult de bozen storten in de put des verderfs" (Ps. 55:23,24) Waar is in deze wereld de put van het eeuwig verderf, die de bozen verzwelgt, tot wier geluk elders ook dit gerekend wordt, dat ze hun laatste dag in een punt des tijds zonder veel ziekte beëindigen? Waar is die zo grote bestendigheid der heiligen, van wie David overal klaagt, dat ze niet alleen geschokt, maar ook verdrukt en geheel en al verpletterd worden ? Hij stelde zich namelijk voor ogen, niet wat de onstandvastige en meer dan woelige afwisseling der wereld brengt; maar wat de Here zal doen, wanneer Hij eens zal zitten om de eeuwige ordening van hemel en aarde vast te stellen. Zoals hij op een andere plaats zo schoon zegt: "De dwazen steunen op hun overvloed, en zijn hovaardig vanwege hun grote rijkdom; en toch niemand, hoe uitnemend en machtig hij ook zij, zal zijn broeder van de dood kunnen verlossen, niemand zal Gode het rantsoen der verlossing betalen" (Ps. 49:7,8) En hoewel ze zien, dat de wijzen sterven en dat de verkeerden en de dwazen evenzeer omkomen en aan anderen hun rijkdommen achter laten, denken zij, dat hun huizen eeuwig zullen blijven, hun woonsteden tot in eeuwigheid en maken zij hun namen beroemd op de aarde. Maar de mens zal niet in ere blijven: hij zal gelijk zijn aan de beesten, die omkomen. Deze overdenking van hen is de hoogste dwaasheid, en toch volgen hun nakomelingen die gretig na. Als een kudde zullen zij in de hel gebracht worden, de dood zal over hen heersen. Wanneer het licht opgegaan is zullen de rechtvaardigen heerschappij over hen voeren; hun schoonheid zal vergaan; de hel zal hun woonstede zijn. In de eerste plaats toont die bespotting der dwazen, dat ze hun rust zoeken bij de wankele en onbestendige goederen der wereld aan, dat de wijzen een geheel ander geluk moeten zoeken. Maar daar ontsluit de psalmdichter de verborgenheid der opstanding duidelijker, wanneer hij het rijk der vromen opricht, nadat de goddelozen verdorven en ten onder gebracht zijn. Wat anders, vraag ik u, zal de opgang van dat licht zijn, dan de openbaring van het nieuwe leven, dat volgt op het einde van het tegenwoordige?

17. Die Hoffnung der Frommen, wie sie die Psalmen bezeugen, hat nur als Hoffnung auf das künftige Leben einen Sinn

Aus diesem Geständnis des David sollen wir lernen: auch die heiligen Väter unter dem Alten Bunde haben sehr wohl gewußt, wie selten oder gar nie Gott das, was er seinen Knechten zugesagt hat, in dieser Welt in Erfüllung gehen läßt; aber dann haben sie ihre Seele zu Gottes Heiligtum erhoben — und da war verborgen, was unter dem Schatten des irdischen Daseins noch nicht ins Licht tritt. Das war Gottes letztes Gericht; sie sahen es gewiß noch nicht mit Augen, aber sie waren zufrieden, im Glauben darum zu wissen. In diesem Glauben waren sie voll Zuversicht, und sie wußten, daß — was auch in der Welt geschehen mochte! — doch der Tag kommen würde, an dem Gott seine Verheißungen wahr machte! So 270 wird es uns in den folgenden Sprüchen bezeugt: „Ich aber will schauen dein Angesicht in Gerechtigkeit, ich will satt werden, wenn ich erwache, an deinem Bilde“ (Ps. 17,15). „Ich werde bleiben wie ein grüner Ölbaum im Hause des Herrn“ (Ps. 53,10). „Der Gerechte wird grünen wie ein Palmbaum, er wird wachsen wie eine Zeder auf dem Libanon. Die gepflanzt sind im Hause des Herrn, werden in den Vorhöfen unseres Gottes grünen. Und wenn sie gleich alt werden, werden sie dennoch blühen, fruchtbar und frisch sein ...“ (Ps. 92,13-15). Oder auch schon kurz vorher: „Herr, ... deine Gedanken sind so sehr tief! — Die Gottlosen grünen wie das Gras, und die Übeltäter blühen alle, bis sie vertilgt werden immer und ewiglich!“ (Ps. 92,6.8). Wo soll aber der Glanz und Schmuck der Gläubigen anders sein als da, wo der Herr durch das Offenbarwerden seines Reiches das Angesicht dieser Erde verändern wird; Auf dies Ewige wandten sie ihr Augenmerk, und deshalb verachteten sie die zeitliche Härte irdischer Not und konnten zuversichtlich sagen: „Du wirst den Gerechten nicht ewiglich in Unruhe lassen; du wirst aber die Gottlosen hinunterstoßen in die tiefe Grube ...“ (Ps. 55,23f.; nicht Luthertext). Wo ist in dieser Welt solch eine Grube ewigen Verderbens, welche die Gottlosen verschlänge? Nein, von dem Glück der Gottlosen gilt, was wir im Hiobbuche lesen: „Sie werden alt bei guten Tagen und erschrecken kaum einen Augenblick vor dem Tode“ (Hiob 21,13). Wo ist hier diese sichere Ruhe der Gläubigen, die nach Davids häufigen Klagen von allerlei Unglück erschüttert, ja unter ihm erdrückt und gänzlich zermalmt werden? Er schaut also nicht auf das, was diese Welt in ihrer Unstetigkeit und Wandelbarkeit zu geben vermag, sondern auf das, was der Herr tun wird, wenn er sich einst niedersetzen wird, einen neuen, ewigen Himmel und eine neue, ewige Erde zu schaffen! So schreibt ja auch David sehr klar an einer Stelle von Leuten, „die sich verlassen auf ihr Gut und trotzen auf ihren großen Reichtum ...“ (Ps. 49,7) — und dabei „kann doch keiner“, so hervorragend er auch gestellt sein mag, „seinen Bruder erlösen, noch ihn mit Gott versöhnen. Denn man wird sehen, daß die Weisen sterben sowohl als die Toren und Narren umkommen und müssen ihr Gut anderen lassen. Das ist ihr Herz, daß ihre Häuser währen immerdar, ihre Wohnungen bleiben für und für; und haben große Ehre auf Erden. Dennoch kann ein Mensch nicht bleiben in Ansehen, sondern muß davon wie ein Vieh! Dies ihr Tun ist eitel Torheit; doch loben’s ihre Nachkommen mit ihrem Munde. Sie liegen in der Hölle wie Schafe, der Tod weidet sie. (Gehet das Licht auf), so werden die Frommen gar bald über sie herrschen, ihre Gestalt muß vergehen; in der Hölle müssen sie bleiben“ (Ps. 49,8.11-15; gegen Schluß nicht mehr Luthertext). Da zeigt schon gleich die Verspottung der Toren, die sich auf flüchtige, vergängliche Erdengüter verlassen, daß die wahrhaft Weisen ihr Glück irgendwo anders suchen müssen! Aber er läßt uns auch einen etwas deutlicheren Blick tun in das Geheimnis der Auferstehung, weil er ja das Reich der Frommen erst nach dem Untergange der Gottlosen aufrichten will. Denn was soll dieses „Aufgehen des Lichtes“ anders sein als das Offenbarwerden des neuen Lebens, das da folgt, wenn das irdische endet?

17. Die aartsvaders het nooit getwyfel dat daar ’n tyd sal kom waarop God sy beloftes sal vervul nie.

Aan die hand van hierdie belydenis van Dawid moet ons dus leer dat die heilige aartsvaders onder die Ou Testament daarmee bekend was dat God selde of nooit in hierdie wêreld verwesenlik wat Hy aan sy diensknegte belowe nie. En ons moet leer dat hulle hulle gemoedere daarom tot die heiligdom van God verhef het. Hulle kon dit wat in die skadu van hulle teenwoordige lewe nie gesien kon word nie, in die verborgene aanskou. Dit was naamlik God se laaste oordeel. Hoewel hulle dit nie met hulle oë kon sien nie, was hulle deur die geloof nogtans tevrede om dit te verstaan. In die vertroue hierop het hulle berus en nie getwyfel nie dat, wat ook al op die wêreld gebeur, daar ’n tyd sal kom waarop God se beloftes vervul sou word. So getuig die woorde: “Ek sal u aangesig in geregtigheid aanskou; ek sal versadig word met u beeld”.¹¹⁷ Net so: “Ek sal wees soos ’n groen olyfboom in die huis van die Here”.¹¹⁸ Net so: “Die regverdige sal groei soos ’n palmboom; hy sal opgroei soos ’n seder van die Libanon. Geplant in die huis van die Here, sal hulle groei in die voorhowe van onse God. In die gryse ouderdom sal hulle nog vrugte dra. Hulle sal vet en groen wees.”¹¹⁹ ’n Rukkie vantevore het hy gesê: “Hoe diep is u gedagtes, o Here; terwyl die goddelose bloei en soos plante groei, is dit om hulle vir ewig te verdelg”.¹²⁰

Waar is die skoonheid en sierlikheid van die gelowiges dan anders as daar waar die gedaante van hierdie wêreld deur die openbaring van die koninkryk van God omgekeer is? Toe hulle hulle oë na die ewigheid gekeer het, het hulle die kortstondige skerpheid van hulle teenspoed verag en onbesorg in die volgende woorde uitgebars: “Tot in ewigheid sal U nie toelaat dat die regverdige sterwe nie. Maar U sal die goddelose 589 in die put van die verderf laat instort”.¹²¹ Waar is daar op hierdie wêreld ’n put van die ewige verderf wat die goddelose sou verswelg, tot wie se voorspoed dit ook elders gereken word dat hulle hulle laaste dag sonder ’n lang gewag oombliklik afsluit?¹²² Waar is so ’n groot bestendigheid van die heiliges van wie Dawid self kla dat hulle nie alleen rondgeslinger word nie maar ook onderdruk en oral heeltemal verbrysel word?  Dawid stel vir homself voor oë nie wat die onbestendige en die meer as stormagtige veranderlikheid van die wêreld meebring nie, maar wat die Here gaan doen wanneer Hy eenmaal sal sit om die hemel en die aarde vir ewig te orden. So beskryf hy dit op ’n ander plek treffend soos volg:

“Die dwase steun op hulle vermoë en hulle beroem hulle op die grootheid van hulle rykdom. En tog is daar niemand, hoe heerlik en magtig hy ook al is, wat sy broer van die dood kan loskoop nie; daar is niemand wat die losprys aan God kan betaal nie. Want hoewel hulle sien dat die wyse sterwe en dat die bose en dwase mense saam omkom en hulle rykdom aan ander nalaat, dink hulle dat hulle huise vir ewig sal wees en hulle wonings vir altyd; en hulle maak hulle name op die aarde beroemd. Maar die mens wat in aansien is, sal nie vir altyd bestaan nie.

Hy is soos ’n dier wat vergaan. Hierdie gedagte van hulle is die grootste dwaasheid, en tog boots hulle nageslag dit gretig na. Soos ’n trop beeste sal hulle in die hel versamel, word en daar sal die dood oor hulle heers.

As die lig opgaan, sal die regverdiges oor hulle heers; hulle skoonheid sal vergaan en die hel sal hulle woning wees.¹²³ Die bespotlikheid van dwase, wat in die onsekere en onbestendige waarde van die wêreld berusting vind, toon ten eerste aan dat ’n verstandige mens ’n heeltemal ander geluk moet soek. Maar hy stel die geheimenis van die weeropstanding daar nog duideliker wanneer hy die koninkryk van die godsaliges beskrywe nadat die goddelose vergaan het en uitgewis is. Wat sal ons dan sê, vra ek jou, is dié lig wat sal opgaan anders as die openbaring van ’n nuwe lewe wat na die einde van ons huidige lewe volg?

17. Из одного этого исповедания Давида мы можем заключить, что святые Ветхого Завета знали, что в этом мире Бог редко исполняет или вообще не исполняет обещанного своим служителям. И поэтому они возносили свои сердца к Божьему святилищу, где находили сокрытым то, что не может проявиться в этой тленной жизни. Это святилище было Страшным судом, на который мы уповаем и который мы постигаем верой, не различая его взглядом. Вооружённые доверием к Богу, они, что бы ни случалось в этом мире, не сомневались, что наступит время, когда обетования Бога исполнятся. Об этом свидетельствуют такие слова: «Я в правде буду взирать на лицо Твоё; пробудившись, буду насыщаться образом Твоим» (Пс 16/17:15). А также: «Я как зеленеющая маслина в доме Божием» (Пс 51/52:10). И ещё: «Праведник цветёт, как пальма, возвышается, подобно кедру на Ливане. Насаждённые в доме Господнем, они цветут во дворах Бога нашего. Они и в старости плодовиты, сочны и свежи» (Пс 91/92:13-15). Чуть выше он сказал: «Как... дивно глубоки помышления Твои!.. Нечестивые возникают как трава и... цветут, чтобы исчезнуть на веки» (Пс 91/92:6-8).

Когда же проявится сила и красота верующих, если не тогда, когда видимость мира сего будет опрокинута наступающим Царством Божьим? Поэтому, вглядываясь в вечность и сознавая, что переживаемые ими несчастья преходящи, они воодушевляли себя словами: «Никогда не даст Он поколебаться праведнику. Ты, Боже, низведёшь их [врагов Давида] в ров погибели» (Пс 54/55:23-24). Но где в этом мире ров погибели, поглощающий нечестивых, о благоденствии которых в другом месте говорится, что они умирают в полноте сил своих, совершенно спокойные и мирные? (Иов 21:23) Где неприступность святых, о которых Давид часто говорит с горечью, что их не только гнали, но угнетали и убивали? Значит, у него перед глазами были не только хрупкость и непостоянство мира сего, подобного бурному морю, но было и нечто иное: то, что сделает Господь, когда сотворит суд, чтобы установить вечный порядок для неба и земли. Об этом прекрасно говорит Давид: «Надеющиеся на силы свои и хвалящиеся множеством богатства своего! Человек никак не искупит брата своего и не даст Богу выкупа за него» (Пс 48/49:7-8).

И хотя люди видят, что и мудрые, и глупцы умирают и оставляют своё богатство другим, они воображают, что будут владеть ими вечно, и стремятся заслужить славу на земле. Однако человек не пребывает в чести - он подобен животным, которые исчезнут. В этом заключается их безумие. И тем не менее у них есть множество подражателей. В аду они будут словно стадо, над ними воцарится смерть. На рассвете праведники увидят над собой надёжную защиту, а превозношение нечестивых погибнет, и их жилищем станет могила. Насмехаясь над безумцами, которые пребывают в беспечности и наслаждаются преходящими мирскими удовольствиями, Давид показывает, как мудрые должны искать счастья иного рода. Но с ещё большей очевидностью он объявляет о тайне воскресения, когда говорит о царстве праведных, предсказывая погибель и отчаяние нечестивых. Ибо как ещё можно понимать слова «на рассвете», если не как откровение о новой жизни, которая наступит после конца этой, нынешней?

18. Inde illa nascebatur cogitatio, quam in miseriarum solatium ac tolerantiae remedium fideles usurpabant, Momentum in indignatione Domini, vita in eius misericordia [Psal. 30. b. 6]. Quomodo afflictiones momento terminabant qui per totam fere vitam affligebantur? ubi tantam videbant divinae benignitatis durationem, cuius vix minimum gustum delibabant? Si in terra haesissent, nihil tale reperire poterant: sed quia caelum intuebantur, agnoscebant punctum esse temporis quo exercentur per crucem sancti a Domino^c: miserationes seculi esse, quibus colliguntur; rursum impiorum, qui per somnium beati ad diem unum essent, aeternum ac nunquam finiendum exitium praevidebant. Unde illae voces, Memoria iusti in benedictione erit: nomen autem impiorum putrescet [Prov. 10. b. 7]. Pretiosa mors sanctorum in conspectu Domini: mors peccatorum pessima [Psal. 116. d. 15, et 34. d. 22]. Item apud Samuelem, Dominus pedes sanctorum servabit, et impii in tenebris conticescent 419 [1. Sam. 2. b. 9], quae significant, illos probe cognovisse, utcunque varie circunferrentur sancti, ultimum tamen eorum exitum, vitam ac salutem: impiorum foelicitatem amoenam esse viam qua^a in mortis voraginem paulatim labuntur^b. Ideo istorum mortem vocabant exitium incircuncisorum [Ezech. 28. c. 10 et 31. g. 18, et alibi^c.], ut quibus resurrectionis spes praecisa esset. Quare nullam hac excogitare potuit David graviorem imprecationem, Deleantur de libro vitae, et cum iustis non scribantur [Psal. 69. d. 29].

18. De là aussi venoit ceste cogitation, de laquelle les fideles en ce temps-là avoyent coustume de se consoler et confermer à patience, quand ils disoyent que l’ire de Dieu ne dure qu’une minute de temps, mais que sa misericorde dure à vie (Ps. 30:6). Comment pouvoyentils terminer leurs afflictions à une minute de temps, veu qu’ils estoyent affligez toute leur vie? Où est-ce qu’ils voyoyent une si longue durée de la bonté de Dieu, laquelle à grand’peine ils avoyent loisir de gouster? Certes s’ils se fussent amusez à la terre, ils n’y eussent rien trouvé de cela: mais quand ils elevoyent leurs yeux au ciel, ils cognoissoyent que ce n’est qu’une bouffée de vent que les saincts ont à endurer tribulation, que les graces qu’ils doyvent recevoir sont eternelles: d’autrepart, ils prevoyoyent que la ruine des iniques n’auroit nulle fin, combien qu’ils se pensassent bien-heureux, comme par songe. Dont venoyent ces sentences qui leur estoyent familieres, que la memoire du juste sera en benediction, la memoire des iniques perira (Prov. 10:7). Item, La mort des saincts est precieuse devant la face du Seigneur: la mort du pecheur tresmauvaise (Ps. 116:15; 34:22). Item, Le Seigneur gardera les pas de ses saincts, les iniques seront abbatus en tenebres (1 Sam. 2:9). Car toutes telles parolles demonstrent que les Peres de l’ancien Testament ont bien co-gneu, quelque malheureté qu’eussent à endurer les fideles en ce monde, toutesfois que leur fin seroit vie et salut: d’autrepart, que la felicité des iniques est une voye belle et plaisante, laquelle meine en ruine. Pour laquelle chose ils appelloyent la mort des incredules, Ruine des incirconcis (Ezech. 28:10; 31:18, et ailleurs): voulans denoter que l’esperance de resurrection leur estoit ostée. Pourtant David n’a peu excogiter une plus grieve malediction sur ses ennemis, qu’en priant qu’ils fussent effacez du livre de vie, et ne fussent point escrits avec les justes (Ps. 69:29).

18. Hence arose that reflection, which served the faithful as a consolation under their miseries, and a remedy for their sufferings: “The anger of the Lord endureth but a moment; 401 in his favour is life.”¹⁰³¹ How did they limit their afflictions to a moment, who were afflicted all their lifetime? When did they perceive so long a duration of the Divine goodness, of which they had scarcely the smallest taste? If their views had been confined to the earth, they could have made no such discovery; but as they directed their eyes towards heaven, they perceived, that the afflictions with which the Lord exercises his saints are but “for a small moment,” and that the “mercies” with which he “gathers” them are “everlasting.”¹⁰³² On the other hand, they foresaw the eternal and never-ending perdition of the impious, who had been happy, as in a dream, for a single day. Hence the following sentiments: “The memory of the just is blessed; but the name of the wicked shall rot.”¹⁰³³ “Precious in the sight of the Lord is the death of his saints.”¹⁰³⁴ Also in Samuel: “The Lord will keep the feet of his saints, and the wicked shall be silent in darkness.”¹⁰³⁵ These expressions suggest to us, that they well knew, that whatever vicissitudes may befall the saints, yet their last end will be life and salvation; and that the prosperity of the impious is a pleasant path, which gradually leads to the gulf of everlasting death. Therefore they called the death of such the “destruction of the uncircumcised,”¹⁰³⁶ as of those from whom all hope of resurrection had been cut off. Wherefore David could not conceive a more grievous imprecation than this: “Let them be blotted out of the book of the living, and not be written with the righteous.”¹⁰³⁷

18. A continuation and confirmation of the former proof from the exultation of the righteous, even amid the destruction of the world.

Hence the consideration which believers employed as a solace for their sufferings, and a remedy for their patience: “His anger endureth but a moment: in his favour is life,” (Psalm 30:5). How did their afflictions, which continued almost throughout the whole course of life, terminate in a moment? Where did they see the long duration of the divine benignity, of which they had only the slightest taste? Had they clung to earth, they could have found nothing of the kind; but looking to heaven, they saw that the period during which the Lord afflicted his saints was but a moment, and that the mercies with which he gathers them are everlasting: on the other hand, they foresaw that for the wicked, who only dreamed of happiness for a day, there was reserved an eternal and never-ending destruction. Hence those expressions: “The memory of the just is blessed, but the name of the wicked shall rot,” (Prov. 10:7). “Precious in the sight of the Lord is the death of his saints,” (Psalm 116:15). Again in Samuel: “The Lord will keep the feet of his saints, and the wicked shall be silent in darkness,” (1 Sam. 2:9); showing they knew well, that however much the righteous might be tossed about, their latter end was life and peace; that how pleasant soever the delights of the wicked, they gradually lead down to the chambers of death. They accordingly designated the death of such persons as the death “of the uncircumcised,” that is, persons cut off from the hope of resurrection (Ezek. 28:10; 31:18). Hence David could not imagine a greater curse than this: “Let them be blotted out of the book of the living, and not be written with the righteous,” (Psalm 69:28).

18. Die overdenking, welke de gelovigen gebruikten tot een troost in ellenden en een middel tot lijdzaamheid, ontstond hier uit: "Een ogenblik is er in de toorn des Heren, maar een leven in zijn goedgunstigheid" (Ps. 30:6) Hoe stelden ze het einde der verdrukkingen in een ogenblik, terwijl ze bijna hun ganse leven gekweld werden? Waar zagen ze een zo lange duur van Gods goedertierenheid, waarvan zij ternauwernood een zeer geringe smaak kregen? Als ze aan de aarde gehecht waren geweest zouden ze zo iets niet hebben kunnen vinden; maar omdat zij zagen op de hemel, bekenden zij, dat het slechts een punt des tijds is, waarop de heiligen door de Here door kruis geoefend worden; en dat zijn barmhartigheden, waardoor zij verzameld worden, eeuwig zijn. Aan de andere kant voorzagen zij het eeuwig en nimmer eindigend verderf der goddelozen, die als in de droom voor één dag gelukkig waren. Vandaar deze woorden: "De gedachtenis des rechtvaardigen zal tot zegening zijn; maar de naam der goddelozen zal verrotten" (Spr. 10:7) "Kostelijk is in de ogen des Heren de dood zijner gunstgenoten"; "de dood der zondaren is zeer slecht" (Ps. 116:15; 34:22) Evenzo bij Samuël (1 Sam. 2:9) "De Here zal de voeten zijner gunstgenoten bewaren, maar de goddelozen zullen zwijgen in duisternis." Die woorden geven te kennen, dat zij zeer goed geweten hebben, dat, op hoe verschillende wijzen ook de heiligen worden benauwd, toch hun laatste uitgang leven en zaligheid is, en dat het geluk der goddelozen een liefelijke weg is, waarlangs zij langzamerhand naar de afgrond des doods geraken. Daarom noemden zij de dood der goddelozen het verderf der onbesnedenen (Eze. 28:10; 31:18 en elders), daar hun de hoop der opstanding afgesneden was. En daarom heeft David geen zwaardere vervloeking kunnen bedenken dan deze: "Laat hen uitgedelgd worden uit het boek des levens, en met de rechtvaardigen niet aangeschreven worden." (Ps. 69:29)

18.

Daher kommt denn auch der Gedanke, an den sich die Gläubigen als Trost im Elende und als Hilfe in der Geduld so oft angeklammert haben: „Sein Zorn währet einen Augenblick, aber lebenslang seine Gnade“ (Ps. 30,6). Wie konnten sie aber die Trübsal „augenblicklich“ nennen, die uns doch beinahe unser Lebetag anficht? Wo sahen sie denn jene immerwährende Dauer der göttlichen Freundlichkeit, von der sie doch kaum den geringsten Geschmack empfangen hatten? Wären sie an der Erde hängengeblieben, so hätten sie nichts dergleichen gefunden; aber sie schauten gen Himmel und erkannten, daß die Zeit, da die Heiligen von dem Herrn durch das Kreuz geprüft werden, nur ein Augenblick ist, die Barmherzigkeit Gottes aber, die sie sammelt, in Ewigkeit währt! Sie gewahrten auf der anderen Seite die Ewigkeit271 und Unendlichkeit des Verderbens, das der Gottlosen wartet, die sich jetzt, einen Tag lang, in ihrem Traum so glücklich wähnen! So lesen wir es Spr. 10,7: „Das Gedächtnis der Gerechten bleibet im Segen; aber der Gottlosen Name wird verwesen.“ Oder wir hören: „Der Tod seiner Heiligen ist wert gehalten vor dem Herrn ... aber den Gottlosen wird das Unglück töten“ (Ps. 116,15; 34,22). Auch bei Samuel heißt es: „Er wird behüten die Füße seiner Heiligen, aber die Gottlosen müssen zunichte werden in Finsternis“ (1. Sam. 2,9). — Das bedeutet: die Propheten haben sehr wohl gewußt, daß, wie sehr auch die Heiligen umgetrieben werden, doch ihr Ende Leben und Heil sein wird, und daß der Gottlosen schöner Pfad dennoch nach und nach ins Verderben führt. Sie nannten daher den Tod der Gottlosen auch den „Tod der Unbeschnittenen“ (Ez. 28,10; 31,18 u.a.), also derer, die keine Hoffnung auf Auferstehung haben. Deshalb kennt auch David keinen furchtbareren Fluch als den: „Tilge sie aus dem Buch des Lebens, daß sie mit den Gerechten nicht angeschrieben werden“ (Ps. 69,29).

18. “’n Oomblik is daar in die toorn van die Here, maar ’n lewe in sy barmhartigheid. ”

Hieruit spruit die gedagte wat die gelowiges as middel gebruik om hulle ellendes te stil en te verdra: “’n Oomblik is daar in die toorn van die Here, maar ’n lewe in sy barmhartigheid”.¹²⁴ Hoe kan hulle hulle 590 verdrukkinge in ’n oogwenk beëindig, terwyl hulle byna hulle hele lewe lank gekwel was? Waar kon hulle so ’n voortdurendheid van God se goedertierenheid sien, terwyl hulle nouliks die geringste smakie daarvan ondervind het? As hulle aan die aarde verknog was, sou hulle niks hiervan kon vind nie, maar omdat hulle hulle oë op die hemel gerig het, het hulle geweet dat dit net ’n oomblik is waarin die heiliges met ’n kruis deur die Here beproef word, en dat sy barmhartighede waarvolgens hulle versamel word, tot in ewigheid is.¹²⁵ Aan die ander kant kon hulle van ver af die ewige en oneindige verderf van die goddelose raaksien, wat soos in ’n droom maar net vir een dag gelukkig sou wees.¹²⁶ Vandaar die woorde: “Die nagedagtenis van die regverdige is tot seën, maar die naam van die goddelose sal verrot”.¹²⁷ “Kosbaar is in die oë van die Here die dood van die heiliges, maar die dood van die goddelose is baie sleg”.¹²⁸ Net so by Samuel: “Die Here sal die voete van die heiliges  bewaar, maar die goddelose sal in duisternis verstom”.¹²⁹ Die woorde dui aan dat die heiliges goed geweet het dat al sou hulle op verskillende maniere rondgeslinger word, die lewe en saligheid tog hulle uiteinde is, maar dat die geluk van die goddelose ’n aangename weg is waarlangs hulle geleidelik in die afgrond van die dood versink. Daarom noem hulle hulle dood “die dood van die onbesnedenes”,¹³⁰ omdat die hoop6 op opstanding vir hulle afgesny was. Daarom kon Dawid nie ’n swaarder vloek as die volgende uitdink nie: “Laat hulle uitgedelg word uit die boek van die lewe en nie saam met die regverdiges opgeskrywe word nie”.¹³¹

18. Отсюда же происходит мысль, которой в древние времена утешались и укреплялись в терпении: что гнев Божий длится только мгновение, а милосердие и благоволение - всю жизнь (Пс 29/30:6). Как же могли их горести прекратиться в одно мгновение, если они страдали на протяжении всей жизни? Где они видели столь продолжительное проявление доброты Бога, когда они лишь едва вкусили её? Конечно, если бы они искали радости на земле, они не нашли бы ничего подобного. Но когда они поднимали глаза к небу, то сознавали, что все мучения святых - не более чем порыв ветра, а милости, которые им предстоит получить,- вечны. С другой стороны, они предвидели, что погибель нечестивых тоже не будет иметь конца, хотя те мнят себя счастливыми, пребывая словно во сне. Отсюда столь хорошо знакомые им изречения, как, например, что память праведника будет благословенна, а имя нечестивых омерзеет (Прит 10:7). А также: «Дорога в очах Господних смерть святых Его, а смерть грешника омерзительна» (Пс 115/116:6; 33/34:22). А также: «Стопы святых Своих Он блюдёт, а беззаконные во тьме исчезают» (1 Цар 2:9). Все подобные высказывания свидетельствуют, что святые отцы Ветхого Завета хорошо понимали, что, какие бы несчастья ни переносили верующие в этом мире, их конец - это жизнь и спасение. В то же время услады нечестивцев - это красивая дорога, ведущая к гибели. Поэтому они называли смерть неверующих гибелью необрезанных (Иез 28:10; 31:18 и др.), имея в виду, что у них отнята надежда на воскресение. Поэтому и Давид не измысливает более тяжкого проклятия для своих врагов, чем мольбу, чтобы они изгладились из книги живых и имена их не были написаны рядом с именами праведников (Пс 68/69:29).

19. Prae aliis vero insignis illa sententia Iob, Scio quia redemptor meus vivit, et in novissimo die de terra resurrecturus^d sum: et in carne mea videbo Deum salvatorem meum. Reposita est haec spes mea in sinu meo [Iob 19. d. 25]¹. Qui volunt venditare suum acumen, cavillantur non esse haec intelligenda de ultima resurrectione, sed de primo quoque die quo sibi mitiorem fore Deum Iob expectabat²: quod ut illis ex parte demus, extorquebimus tamen, velint nolint, ad eam spei amplitudinem non potuisse pervenire Iob si cogitatione in terra resedisset. Necesse ergo est fateamur, oculos in futuram immortalitatem sustulisse, qui sibi vel in sepulchro iacenti redemptorem affore conspexerit. Siquidem de praesenti tantum vita cogitantibus mors extrema est desperatio, quae nec ipsa spem eius abscindere poterat. Etiam si me occiderit, dicebat, in ipso nihilominus sperabo³ [Iob 13. c. 15]. Nec mihi obstrepat hic nugator quispiam paucorum fuisse istas voces, unde minime probetur talem fuisse inter Iudaeos doctrinam⁴. Responsum enim a me statim accipiet, paucos istos non prodidisse talibus sententiis arcanam aliquam sapientiam^e, ad quam seorsum ac privatim excellentia tantum ingenia admitterentur: sed, ut erant constituti a Spiritu sancto plebis doctores, quae communiter ediscenda essent Dei mysteria, et popularis religionis principia esse deberent^f, palam promulgasse. Quum ergo audiamus publica Spiritus sancti oracula, quibus de spirituali vita tam clare ac dilucide in Iudaeorum Ecclesia disseruit, intolerabilis pertinaciae fuerit eos ad carnale tantummodo foedus ablegare, ubi solius terrae ac terrestris opulentiae fiat mentio. 420

19. Mais encore ceste sentence de Job est notable par dessus les autres: Je say, dit-il, que mon redempteur vit, et qu’au dernier jour je ressusciteray de la terre, et verray mon redempteur en ce corps: ceste esperance est cachée en mon sein (Job 19:25). Ceux qui veulent monstrer leur subtilité, cavillent que cela ne se doit pas entendre de la derniere resurrection: mais du temps auquel Job esperoit le Seigneur luy devoir estre plus doux et amiable. Laquelle chose quand nous leur concederons en partie, toutesfois si aurons-nous tousjours cela, veuillent-ils ou non, que Job ne pouvoit parvenir à une si haute esperance, s’ils se fust reposé en la terre. Il nous faut donc confesser qu’il elevoit les yeux en l’immortalité future, puis qu’il attendoit son redempteur, estant comme au sepulchre. Car la mort est une desesperation extreme à ceux qui ne pensent que de la vie presente: et toutesfois elle ne luy a peu oster son espoir. Quand il me tueroit, disoit-il, si ne laisseray-je d’esperer en luy (Job 13:15). Si quelque opiniastre murmure que ces sentences ont esté de peu de gens, et que par cela on ne peut prouver que la doctrine ait esté communement telle entre les Juifs: je lui respondray incontinent, que ce petit nomhre de gens par telles sentences n’a pas voulu monstrer quelque sagesse occulte, laquelle ne peussent comprendre que les excellens esprits: car ceux qui ont ainsi parlé estoyent constituez docteurs du peuple par le sainct Esprit: pourtant selon leur office, ils ont publié ouvertement la doctrine qui devoit estre tenue de tout le peuple. Quand nous oyons donc les oracles du sainct Esprit si evidens, par lesquels il a testifié anciennement la vie spirituelle en l’Eglise des Juifs, et en a donné esperance indubitable, ce seroit une obstination trop exorbitante, de ne laisser à ce peuple-là qu’une alliance charnelle, où il ne soit fait mention que de la terre et felicité mondaine.

19. But the following declaration of Job is remarkable beyond all others: “I know that my Redeemer liveth, and that he shall stand at the latter day upon the earth; and though after my skin, worms destroy this body, yet in my flesh shall I see God; whom I shall see for myself, and mine eyes shall behold, and not another.”¹⁰³⁸ Some, who wish to display their critical sagacity, cavil that this is not to be understood of the final resurrection, but even of the first day on which Job expected God to be more propitious to him. Though we partly concede this, we shall extort an acknowledgment from them, whether they are willing or not, that Job could never have attained to such an enlarged hope, if his thoughts had been confined to the earth. We must, therefore, be obliged to confess that he, who saw that his Redeemer would be present with him even when lying in the sepulchre, must have elevated his views to a future immortality. For to them, who think only of the present life, death is a source of extreme despair, which, however, could not annihilate his hope. “Though he 402 slay me,” said he, “yet will I trust in him.”¹⁰³⁹ Nor let any trifler here object, that these were the expressions of a few persons, and are far from furnishing proof that such a doctrine was current among the Jews. I will immediately reply, that these few persons did not in these declarations reveal any recondite wisdom, in which only superior understandings were separately and privately instructed; but that the Holy Spirit having constituted them teachers of the people, they publicly promulgated the Divine mysteries which were to be generally received, and to be the principles of the popular religion. When we hear the public oracles of the Holy Spirit, therefore, in which he has so clearly and evidently spoken of the spiritual life in the Jewish church, it would be intolerable perverseness to apply them entirely to the carnal covenant, in which no mention is made but of the earth and earthly opulence.

19. A ninth proof from Job, who spoke most distinctly of this hope. Two objections disposed of.

The most remarkable passage of all is that of Job: “I know that my Redeemer liveth, and that he shall stand at the latter day 383upon the earth: and though after my skin worms destroy this body, yet in my flesh shall I see God: whom I shall see for myself, and mine eyes shall behold, and not another,” (Job 19:25–27). Those who would make a display of their acuteness, pretend that these words are to be understood not of the last resurrection, but of the day when Job expected that God would deal more gently with him. Granting that this is partly meant, we shall, however, compel them, whether they will or not, to admit that Job never could have attained to such fulness of hope if his thoughts had risen no higher than the earth. It must, therefore, be confessed, that he who saw that the Redeemer would be present with him when lying in the grave, must have raised his eyes to a future immortality. To those who think only of the present life, death is the extremity of despair; but it could not destroy the hope of Job. “Though he slay me,” said he, “yet will I trust in him,” (Job 13:15). Let no trifler here burst in with the objection that these are the sayings of a few, and do not by any means prove that there was such a doctrine among the Jews. To this my instant answer is, that these few did not in such passages give utterance to some hidden wisdom, to which only distinguished individuals were admitted privately and apart from others, but that having been appointed by the Holy Spirit to be the teachers of the people, they openly promulgated the mysteries of God, which all in common behaved to learn as the principles of public religion. When, therefore, we hear that those passages in which the Holy Spirit spoke so distinctly and clearly of the spiritual life were public oracles in the Jewish Church, it were intolerably perverse to confine them entirely to a carnal covenant relating merely to the earth and earthly riches.

19. Maar bovenal is deze uitspraak van Job (Job 19:25) merkwaardig: "Want ik weet, dat mijn Verlosser leeft en ik zal ten laatsten dage uit de aarde opstaan en in mijn vlees zal ik God mijn Zaligmaker aanschouwen; deze mijn hoop is weggelegd in mijn boezem." Wie met hun scherpzinnigheid te koop willen lopen, zoeken deze uitvlucht, dat dit niet verstaan moet worden van de opstanding ten laatsten dage, maar van de eerste de beste dag, waarop Job verwachtte, dat God zachter tegen over hem zou zijn: en ook al geven wij hun dit ten dele toe zullen wij hun toch, of ze willen of niet, deze erkentenis af dwingen, dat Job niet tot deze heerlijke verwachting had kunnen komen, als hij met zijn gedachte aan de aarde was blijven hangen. Wij moeten dus erkennen, dat hij zijn ogen opgeheven heeft tot de toekomstige onsterfelijkheid, daar hij aanschouwde, dat zijn Verlosser hem zou bijstaan, zelfs wanneer hij in het graf lag. Immers voor hen, die slechts aan het tegenwoordige leven denken, is de dood de uiterste wanhoop, maar ook die kon hem zijn hoop niet ontrukken. "Ook als Hij me zou doden," zeide hij (Job 13:15) "zal ik niettemin op Hem hopen." En nu moet niet de een of andere beuzelaar mij tegenwerpen, dat slechts weinigen dergelijke woorden gesproken hebben en daaruit allerminst bewezen wordt, dat er zulk een leer onder de Joden geweest is. Want terstond zal hij van mij ten antwoord krijgen dat die weinigen door zulke uitspraken niet een of andere verborgen wijsheid hebben geopenbaard, tot welke slechts uitnemende geesten afzonderlijk en persoonlijk werden toegelaten; maar dat ze, daar ze door de Heilige Geest gesteld waren tot leraren des volks, openlijk verkondigd hebben de verborgenheden Gods, die algemeen geleerd moesten worden en de beginselen moesten zijn van de godsdienst des volks. Daar wij dus de openbare Godsspraken horen van de Heilige Geest, door welke Hij over het geestelijk leven zo helder en duidelijk in de kerk der Joden gesproken heeft, zou het van een ondragelijke hardnekkigheid getuigen, hen slechts naar een vleselijk verbond te verwijzen, waarin alleen van de aarde en aardse rijkdom melding gemaakt wordt.

19. Hiob als Zeuge der Unsterblichkeit

Besonders herrlich ist aber das Wort des Hiob: „Ich weiß, daß mein Erlöser lebt und daß ich zuletzt aus der Erde auferstehen werde; da werde ich in meinem Fleische Gott, meinen Heiland, schauen. Diese Hoffnung ruhet in meinem Schoß“ (Hiob 19,25-27; nicht Luthertext). Leute, die ihren Scharfsinn an den Mann bringen wollen, kommen nun zwar mit dem spitzfindigen Einwand, Hiob rede hier nicht von der Auferstehung am jüngsten Tage, sondern von jenem Tage, da Gott ihn, wie er doch erwartete, zum ersten Mal wieder gnädig anschaue. Gut, wollen wir das zum Teil gar zugeben; aber das wird man uns doch, ob man will oder nicht, gestehen müssen, daß Hiob zu solch herrlicher Hoffnung gar nicht hätte kommen können, wenn er mit seinen Gedanken an der Erde klebengeblieben wäre. Er hat also, das müssen wir einsehen, seine Augen zu der künftigen Unsterblichkeit erhoben, wenn er doch erwartete, es werde ihm gar noch dann ein Erlöser zur Seite stehen, wenn er bereits im Grabe läge! Denn für den, der nur an das gegenwärtige Leben denkt, ist der Tod die äußerste Verzweiflung. Aber Hiobs Erwartung konnte selbst der Tod nicht zerstören: „Und wenn er mich erwürgt“, hören wir ihn sagen, „so will ich dennoch auf ihn hoffen!“ (Hiob 13,15; nicht Luthertext).

Nun soll mir aber kein törichter Schwätzer einwenden, dies alles seien doch die Worte einzelner, und es sei damit noch nicht bewiesen, daß eine solche Lehre unter den Juden allgemein anerkannt gewesen wäre. Darauf soll er gleich eine Antwort haben: diese Männer haben nämlich in diesen Worten nicht etwa eine Geheimweisheit vorgebracht, zu der nur ganz erlauchte Geister ganz für sich und abgeschieden von den anderen Zugang gehabt hätten, sondern sie waren ja vom Heiligen Geiste zu Lehrern des Volkes bestellt und haben die Geheimnisse Gottes, die in der Gemeinde gelehrt werden und die Grundlage der Gottesdienstübung im Volke sein sollten, öffentlich bekanntgemacht! Wir hören also in ihren Worten öffentliche Kundgebungen des Heiligen Geistes, mit denen er die Kirche der Juden zu klarer Einsicht über das geistliche Leben geführt hat — und deshalb ist es eine unerträgliche Halsstarrigkeit, wenn man hier nur die Erwähnung eines fleischlichen Bundes sehen will, in dem also nur von der Erde und von irdischem Wohlergehen die Rede wäre!

19. “Ek weet dat my Verlosser leef”... (Job 29:25).

Maar Job se uitspraak staan bo die ander uit. Hy sê: “Ek weet dat my Verlosser leef en dat ek op die laaste dag uit die stof sal opstaan; in my vlees sal ek God, my Saligmaker, sien. Hierdie hoop is in my boesem weggebêre”.¹³² Mense wat met hulle skerpsinnigheid te koop wil loop, voer die drogredenasie aan dat ons die woorde nie ten opsigte van die laaste opstanding moet verstaan nie maar van elke eerste dag waarop Job 591 verwag het dat die Here sagmoediger met hom sou wees.¹³³ Hoewel ons dit gedeeltelik sou toegee, sal ons dit nogtans van hulle afdwing, of hulle nou ook al wil of nie, dat Job nie so ’n groot hoop kon bereik het as hy met sy gedagte aan die aarde verknog gebly het nie. Ons moet dus noodwendig erken dat hy sy oë na die onsterflikheid in die toekoms opgehef het omdat hy bemerk het dat sy Verlosser hom sou bystaan selfs al sou hy ook reeds in sy graf lê. Want die dood is vir die mense wat net oor hulle huidige lewe nadink, die uiterste wanhoop, terwyl die dood juis nie sy hoop kon afsny nie. Hy sê: “Al maak Hy my dood, sal ek nietemin op Hom hoop”.¹³⁴

G’n onsinprater moet my hier daarmee in die rede val dat dit maar net ’n paar profete se woorde was waarmee nog glad nie bewys kon word dat daar so ’n leer onder die Jode was nie. Want hy sal dadelik die antwoord van my kry dat die paar profete nie met sulke uitsprake die een of ander verborge wysheid aan die lig gebring het waartoe slegs uitmuntende verstande op sigself ’n persoonlike toegang gehad het nie. Omdat hulle egter deur die Heilige Gees as leraars van die volk aangestel is, het hulle openlik die verborgenhede van God verkondig wat almal moes leer en wat die beginsels van die gewone godsdiens moes wees. Wanneer ons dus die openlike profesieë van die Heilige Gees hoor waarmee Hy die geestelike lewe in die Joodse kerk so duidelik en helder verklaar het; sou dit ’n bewys van ondraaglike koppigheid wees om hulle slegs op ’n vleeslike verbond af te skuif wanneer daar slegs van die aarde of van aardse oorvloed melding gemaak sou word.

19. Но более всех прочих примечательны слова Иова: «А я знаю, Искупитель мой жив, и Он в последний день восставит из праха распадающуюся кожу мою сию; и я во плоти моей узрю Бога. Я узрю Его сам... Истаевает сердце моё в груди моей!» (Иов 19:25-27). Желающие выставить напоказ свою утончённость, ложно утверждают, что здесь имеется в виду не окончательное воскресение в последний день, но время, в которое, как надеялся Иов, Господь будет милостивее и благосклоннее к нему. Отчасти мы с этим согласны, но всё же, хотят они того или нет, мы не перестанем их опровергать: Иов не мог бы подняться до столь возвышенной надежды, если бы его мысли были сосредоточены на земном. Следовательно, мы должны признать, что он устремлял взор к будущему бессмертию, ибо ожидал Искупителя словно в могиле. Смерть - это предельное отчаяние для тех, кто думает только о здешней жизни. Но Иова она не лишает надежды. «Вот, Он убивает меня; но я буду надеяться» (Иов 13:15).

Если какой-нибудь упрямец станет твердить, что подобные высказывания были характерны для небольшого числа людей, и пытаться доказывать, будто это учение не было общепринятым у евреев, то я отвечу, что это малое число людей не высказывали некую тайную мудрость, которую могли постичь лишь совершенные умы. Те, кто так говорил, были учителями народа, вдохновляемыми Св. Духом. Исполняя свой долг, они открыто провозглашали учение, которое принимал весь народ. Итак, когда мы слышим столь явных оракулов Св. Духа, через которых Он в древности засвидетельствовал о духовной жизни Церкви евреев и дал ей несомненную надежду, то было бы слишком вызывающим упрямством признавать за этим народом только плотский союз, предполагающий лишь земное благополучие.

20. Si ad posteriores Prophetas descendam, illic vero liceat, quasi in campo nostro, libere spatiari. Nam si in Davide, Iob, Samuele fuit non difficilis victoria: illic multo est facilior. Hanc enim oeconomiam et^a hunc ordinem in dispensando misericordiae suae foedere tenuit Dominus, ut quo propius temporis progressu ad plenam exhibitionem accedebatur, ita maioribus in dies revelationis incrementis illustraret. Proinde initio, quum prima salutis promissio Adae data fuit, quasi tenues scintillae emicarunt: postea facta accessione, maior lucis amplitudo coepit exeri, quae magis ac magis deinde emersit, latiusque fulgorem suum protulit: donec tandem nubibus omnibus discussis, sol iustitiae Christus universum terrarum orbem ad plenum illuminavit. Non est ergo metuendum ne si ad causam nostram comprobandam Prophetarum petamus suffragia, illa nos deficiant: sed quia ingentem materiae sylvam fore video, in qua diutius multo immorari necesse sit quam ferat instituti ratio (esset enim opus longi voluminis) simulque vel parum perspicaci lectori viam me stravisse ex superioribus arbitror, qua inoffenso cursu pergere queat, a prolixitate non adeo in praesens necessaria abstinebo: praemonitis tamen lectoribus, ut viam sibi ea clavi expedire meminerint, quam prius in manum illis dedimus: Nempe quoties fidelis populi beatitudinem Prophetae commemorant (cuius vix minima vestigia in praesenti vita cernuntur^b) ad hanc distinctionem confugiant: Dei bonitatem quo melius Prophetae commendarent, temporariis beneficiis, velut lineamentis quibusdam, populo adumbrasse: sed talem eius pinxisse effigiem quae mentes extra terram, elementa mundi huius, et periturum seculum raperet, atque ad cogitandam futurae ac^c spiritualis vitae foelicitatem necessario excitaret.

20. Si je descen aux Prophetes qui sont depuis venus, j’auray encores matiere plus ample et facile de bien demener ceste cause. Car si la victoire ne nous a pas esté trop difficile en David, Job et Samuel, elle nous sera là beaucoup plus aisée, veu mesme que le Seigneur a tenu cest ordre de faire en dispensant l’alliance de sa misericorde, que d’autant que le jour de la pleine revelation approchoit, il a voulu de plus en plus augmenter la clairté de sa doctrine. Parquoy quand la premiere promesse fut au commencement donnée à Adam lors il y eut seulement comme des petites estincelles allumées. Depuis petit à petit la lumiere est creue et augmentée de jour en jour, jusques à ce que le Seigneur Jesus Christ, qui est le Soleil de justice, faisant esvanouir toutes nuées, a pleinement illuminé le monde. Il ne faut pas donc craindre, si nous nous voulons ayder des tesmoignages des Prophetes pour approuver nostre cause, qu’ils nous defaillent. Mais pource que je voy ceste matiere si ample, qu’il nous y faudroit arrester plus que ne porte ce que j’ay entrepris de faire (car il y auroit pour remplir un gros volume): davantage, pource que je pense avoir fait ouverture cy dessus à tous lecteurs de moyen entendement, en telle sorte qu’ils pourront d’eux-mesmes comprendre ce qui en est, je me garderay d’estre prolixe, sans qu’il en soit grand mestier. Seulement je les admonnesteray qu’ils se souviennent d’user de la clef que je leur ay baillée pour se faire ouverture: c’est que toutes fois et quantes que les Prophetes font memoire de la beatitude des fideles (de laquelle à grand’peine il apparoist une petite ombre en ce monde) qu’ils reviennent à ceste distinction: assavoir que les Prophetes pour mieux demonstrer la bonté de Dieu, l’ont figurée par benefices terriens, comme par quelques images: mais que cependant ils ont voulu par ceste peincture eslever les cœurs par dessus terre et les elemens de ce monde et ce siecle corruptible, et les induire à mediter la felicité de la vie spirituelle.

20. If we descend to the later prophets, there we may freely expatiate as quite at home. For if it was not difficult to prove our point from David, Job, and Samuel, we shall do it there with much greater facility. For this is the order and economy which God observed in dispensing the covenant of his mercy, that as the course of time accelerated the period of its full exhibition, he illustrated it from day to day with additional revelations. Therefore, in the beginning, when the first promise was given to Adam, it was like the kindling of some feeble sparks. Subsequent accessions caused a considerable enlargement of the light, which continued to increase more and more, and diffused its splendour through a wide extent, till at length, every cloud being dissipated, Christ, the Sun of Righteousness, completely illuminated the whole world. There is no reason to fear, therefore, if we want the suffrages of the prophets in support of our cause, that they will fail us. But as I perceive it would be a very extensive field, which would engross more of our attention than the nature of our design will admit,—for it would furnish matter for a large volume,—and as I also think that by what has been already said, I have prepared the way even for a reader of small penetration to proceed without any difficulties, I shall abstain from a prolixity which at present is not very necessary. I shall only caution the reader to advance with the clew which we have put into his hand; namely, that whenever the prophets mention the blessedness of the faithful, scarcely any vestiges of which are discernible in the present life, he should recur to this distinction; that in order to the better elucidation of the Divine goodness, the prophets represented it to the people in a figurative manner; but that they gave such a representation of it as 403 would withdraw the mind from earth and time, and the elements of this world, all which must ere long perish, and would necessarily excite to a contemplation of the felicity of the future spiritual life.

20. A tenth proof from the later Prophets, who taught that the happiness of the righteous was placed beyond the limits of the present life.

When we descend to the later prophets, we have it in our power to expatiate freely as in our own field. If, when David, Job, and Samuel, were in question, the victory was not difficult, much easier is it here; for the method and economy which God observed in administering the covenant of his mercy was, that the nearer the period of its full exhibition approached, the greater the additions which were daily made to the light of revelation. Accordingly, at the beginning, when the first promise of salvation was given to Adam (Gen. 3:15), only a few slender sparks beamed forth: additions being afterwards made, a greater degree of light began to be displayed, and continued gradually to increase and shine with greater brightness, until at length all the clouds being dispersed, Christ the Sun of righteousness arose, and with full refulgence illumined all the earth (Mal. 4). In appealing to the Prophets, therefore, we can have no fear of any deficiency of proof; but as I see an immense mass of materials, which would occupy us much longer than compatible with the nature of our present work (the subject, indeed, would require a large volume), and as I trust, that by what has already been said, I have paved the way, so that every reader of the very least discernment may proceed without stumbling, I will avoid a 384prolixity, for which at present there is little necessity; only reminding my readers to facilitate the entrance by means of the key which was formerly put into their hands (supra, Chap. 4 sec. 3, 4); namely, that whenever the Prophets make mention of the happiness of believers (a happiness of which scarcely any vestiges are discernible in the present life), they must have recourse to this distinction: that the better to commend the Divine goodness to the people, they used temporal blessings as a kind of lineaments to shadow it forth, and yet gave such a portrait as might lift their minds above the earth, the elements of this world, and all that will perish, and compel them to think of the blessedness of a future and spiritual life.

20. Indien ik kom tot de latere profeten, kunnen wij daar vrijelijk rondwandelen als op ons eigen terrein. Want indien bij David, Job en Samuel de overwinning al niet moeilijk was, daar is zij nog veel gemakkelijker. Want de Here heeft in het uitdelen van het verbond zijner barmhartigheid deze regel en deze orde gehouden, dat hoe nader men, bij het voortgaan van de tijd, kwam bij de volle verwezenlijking, Hij het hij de dag met des te groter uitbreiding der openbaring verlichtte. Daarom zijn er in de beginne, toen de eerste belofte der zaligheid aan Adam gegeven was, als het ware slechts kleine vonkjes zichtbaar geweest; daarna zijn die toegenomen en begon zich een grotere luister van licht te vertonen, dat vervolgens meer en meer te voorschijn is gekomen en zijn glans al breder heeft uitgebreid, totdat eindelijk, nadat alle wolken verdreven waren, Christus, de Zon der gerechtigheid, de ganse wereld ten volle verlicht heeft. We behoeven dus niet te vrezen, dat, wanneer wij om onze zaak te bewijzen, steun zoeken bij de profeten, die steun ontbreken zal, maar daar ik zie, dat hier een ontzaglijke hoeveelheid stof zal zijn, waarmee ik mij veel langer zou moeten bezig houden dan de opzet van mijn werk gedoogt (want er zou stof zijn voor een groot boek) en ik tevens meen, dat ik door het voorgaande ook voor een lezer met weinig doorzicht de weg gebaand heb, waarlangs hij kan voortgaan zonder belemmerd te worden, zal ik mij onthouden van de uitvoerigheid, die voor het ogenblik niet zozeer nodig is: nadat ik echter eerst de lezers gewaarschuwd heb, dat zij er aan denken zich de weg gemakkelijk te maken met die sleutel, die wij hun eerst in handen gegeven hebben. Namelijk, dat ze, zo dikwijls de profeten melding maken van de gelukzaligheid van het gelovige volk (van welke ternauwernood de geringste sporen in dit leven gezien worden), tot deze onderscheiding hun toevlucht nemen, dat de profeten om Gods goedheid des te beter aan te prijzen, die door tijdelijke weldaden als door enkele lijnen voor het volk afgebeeld hebben; maar dat ze daarvan een zo danig beeld geschilderd hebben, dat het hun geest buiten de aarde, buiten de delen dezer wereld en deze vergankelijke tijd zou voeren en noodzakelijk zou opwekken tot het bedenken van de zaligheid van het toekomstig geestelijke leven.

20. Das Zeugnis der Propheten von der Unsterblichkeit

Jetzt will ich zu den späteren Propheten übergehen; hier können wir uns — wie auf eigenem Grund und Boden! — wesentlich freier ergehen. Es war uns schon leicht, unsere Auffassung bei David, Hiob und Samuel durchzufechten; hier ist es noch weit leichter! Denn der Herr hat bei der Darbietung des Bundes seiner Barmherzigkeit eine rechte Verteilung und Ordnung innegehalten: je näher die Zeit kam, da die volle Enthüllung geschehen sollte, desto größere Herrlichkeit ließ er in tagtäglicher Steigerung kundwerden! So waren es im Anfang, als dem Adam die erste Heilsverheißung gegeben wurde, nur wenige schwache Funken, die da aufleuchteten; 272 dann wuchs die Helle, und immer mehr Licht wurde sichtbar; immer mehr und mehr brach es hervor, immer weiter sandte es seinen Schein — bis dann schließlich alle Wolken durchbrochen waren und Christus als die Sonne der Gerechtigkeit den ganzen Erdkreis in strahlenden Glanz tauchte! Deshalb brauchen wir nun nicht zu fürchten, daß uns etwa das Zeugnis der Propheten zu unserer Lehre abgehen werde. Nein, ich sehe, daß es eine unendlich weitläufige Sache ist, bei der wir uns viel länger aufhalten müßten, als wir nach unserer Absicht können — es würde ein dickes Buch dazu erforderlich sein! Ich glaube aber durch das, was ich oben gezeigt habe, auch für den weniger kundigen Leser einen Weg gebahnt zu haben, auf dem er nun, ohne sich im Lauf beirren zu lassen, weitergehen kann. Ich will also hier, weil es wirklich nicht nötig ist, nicht weitläufig reden; nur möchte ich den Leser bitten, sich den Zugang mit dem Schlüssel zu suchen, den ich ihm oben in die Hand gegeben habe. Wo nämlich die Propheten die Seligkeit des gläubigen Volkes erwähnen, die ja in diesem Leben kaum in den geringsten Spuren sichtbar wird, da muß man eine Unterscheidung machen: es liegt den Propheten daran, die Freundlichkeit Gottes möglichst hoch zu erheben, und deshalb haben sie sie dem Volke unter der Gestalt irdischer Wohltaten gewissermaßen im Umriß schattenhaft dargestellt; aber diese Darstellung war doch so beschaffen, daß die Herzen über die Erde, über die Elemente dieser Welt und dieser vergänglichen Zeit sich weit erhoben und notwendig dazu kamen, über die Seligkeit des kommenden, geistlichen Lebens recht nachzusinnen.

20. Die getuienis van ander profete

As ek nou oorgaan tot die latere profete, kan ek vrymoedig ronddwaal soos in my eie veld. Want as ek in Dawid, Job en Samuel maklik kon oorwin, dan is dit nog makliker om onder die profete te oorwin. Want die Here het in die uitdeling van sy barmhartigheidsverbond die beleid¹³⁵ en orde gehandhaaf dat Hy dit ook van dag tot dag met groter toename in die openbaring toegelig het, namate die mens met verloop van die tyd nader aan die voile openbaring gekom het. Daarom het daar in die begin toe die eerste belofte van saligheid aan Adam gegee is, maar geringe vonkies daarvan geskitter.¹³⁶ Daarna het dit meer geword en die groter 592 omvang van die lig het duideliker begin word. Daarop het dit al hoe meer te voorskyn gekom en sy glans het al hoe breër uitgebrei totdat al die wolke uiteindelik verdryf is en Christus as die son van geregtigheid die hele wêreld ten voile verlig het.¹³⁷

Ons hoef dus nie te vrees dat die profete se getuienis ons sal ontbreek as ons dit wil aanhaal om ons saak te bewys nie. Omdat ek egter merk dat dit ’n ontsaglike woud van materiaal sal oplewer waarin ek noodwendig langer sal verwyl as wat vir my voorneme van belang is - ’n lywige boek sou immers daarvoor nodig wees -, en omdat ek ook meen dat ek in die voorafgaande uiteensetting alreeds die weg vir ’n leser wat nie te skrander is nie, gebaan het waarlangs hy sonder struikelblokke kan vorder, sal ek ’n uitvoerige behandeling hiervan vermy, omdat dit vir ons huidige doel nie noodsaaklik is nie.

My lesers moet egter vooraf gewaarsku wees dat hulle moet onthou om die weg vir hulleself te ontsluit met die sleutel wat ons hulle tevore ter hand gestel het.¹³⁸ Dit is naamlik dat, so dikwels as wat die profete van die geluksaligheid van die gelowiges melding maak, waarvan daar beswaarlik die geringste spore in die huidige lewe waargeneem kan word, hulle hulle toevlug tot hierdie onderskeid moet neem: dat die profete die goedheid van God met tydelike weldade as ’t ware net in buitelyne vir die volk afgebeeld het om dit beter te kon verduidelik, maar dat hulle nogtans so ’n beeld daarvan geskilder het dat dit hulle verstand buite die aarde, buite die elemente van hierdie wêreld en buite die verganklike tyd kon ruk en hulle noodwendig kon opwek om oor die geluksaligheid van ’n toekomstige geestelike lewe na te dink.

20. Обратившись к пророкам, выступившим позднее, я получу значительно более широкие возможности для подтверждения своей точки зрения. Если это не было слишком сложно с помощью Книг Давида, Иова и Царств, то в случае с этими пророками моя задача ещё намного облегчится, поскольку сам Господь утвердил этот порядок закрепления союза в его милости: чем ближе становился день полного Откровения, тем более желал Он прояснить своё учение. Когда поначалу Адаму было дано первое обетование, то словно лишь промелькнули искорки. Затем день ото дня свет постепенно усиливался, пока не озарил землю Господь Иисус Христос, который есть Солнце правды, разгоняющее все тучи. Не следует поэтому опасаться, что для доказательства наших воззрений нам будет недостаточно свидетельств пророков. Но поскольку я сознаю, что объём этих свидетельств огромен и намного превосходит задачи этой книги (им следовало бы посвятить громадный том), и поскольку выше я обращался к читателям со средней подготовкой в надежде, что они сами разберутся в моём изложении, то я воздерживаюсь от многословия, когда в нём нет особой необходимости.

Я лишь хочу предупредить читателей, чтобы они не забывали о ключе для понимания, который я им дал: а именно что всякий раз, когда пророки говорили о блаженстве верующих (лишь бледную тень которого можно заметить в этом мире), они, чтобы нагляднее рассказать о благости Бога, изображали её в виде земных благ, как некий образ. С помощью этой картины они, однако, стремились возвысить сердца людей над землёй, над явлениями этого мира, этого испорченного века и побудить их размышлять о блаженстве духовной жизни.

21. Exemplo uno contenti erimus. Quum Israelitae Babylonem deportati, suam dissipationem morti simillimam esse cernerent: dimoveri ab ea opinione vix poterant quin fabulosum putarent esse quod de sua restitutione vaticinabatur Ezechiel: quod perinde id aestimabant acsi denuntiasset suscitatum in vitam iri putrida cadavera. Dominus ut ostenderet nec ea ipsa difficultate se impediri quominus beneficio suo locum faceret, Prophetae campum aridis ossibus plenum per visionem ostendit: quibus, sola verbi sui virtute, spiritum vigoremque uno momento reddidit [Ezech. 37. a.4.]¹. Serviebat quidem ad praesentem incredulitatem corrigendam visio: sed interim Iudaeos 421 commonefaciebat quantum ultra populi reductionem virtus Domini protenderetur, quae arida et dispersa ossa solo nutu, adeo facile vegetaret. Quare sententiam illam cum altera Iesaiae rite comparabis: Vivent mortui, cadaver meum, resurgent^a. Expergiscimini et exultate qui habitatis in pulvere, quia ros viridis campi, ros tuus: et terram gigantum detrahes in ruinam. Vade popule mi, intra in tabernacula tua: claude ostia tua super te, abscondere pauxillum, donec pertranseat indignatio. Ecce enim Dominus egredietur de loco suo, ut visitet iniquitatem habitatoris terrae contra eum: et revelabit terra sanguinem suum, nec operiet diutius interfectos suos [Iesa. 26. d. 19]¹.

21. Nous serons contens d’en avoir un exemple. Pource que le peuple d’Israel ayant esté transporté en Babylone, estimoit son bannissement et la desolation où il estoit, semblable à une mort: on ne luy pouvoit faire accroire que ce ne fust fable et mensonge tout ce que luy promettoit Ezechiel de sa restitution: car il pensait que ce fust autant comme qui eust dit des corps tous pourris devoir ressusciter. Le Seigneur pour monstrer que ceste difficulté mesmes ne l’empescheroit pas qu’il n’accomplist sa grace en eux, monstre par vision au Prophete un champ plein d’oz, ausquels il rend esprit et vigueur en une minute de temps, par la seule vertu de sa parolle (Ezech. 37:4). Ceste vision servoit bien à corriger l’incredulité du peuple: neantmoins cependant elle l’admonnestoit combien la puissance de Dieu s’estendoit outre la reduction qu’il luy promettoit, veu qu’à son seul commandement il luy estoit si facile de reduire en vie des ossements dispersez çà et là. Pourtant nous avons à comparer ceste sentence avec une autre semblable qui est en Isaie: où il est dit que les morts vivront, et ressusciteront avec leurs corps. Puis ceste exhortation leur est addressée: Esveillez-vous, et levez-vous, entre vous qui habitez en la poudre: car vostre rousée est comme la rousée d’un champ verd: et la terre des geans sera desolée. Va mon peuple, entre en tes tabernacles, ferme tes huis sur toy. Cache toy pour un petit de temps jusques à ce que la fureur soit passée: car voici, le Seigneur sortira pour visiter l’iniquité des habitans de la terre: et la terre revelera le sang qu’elle a receu, et ne cachera point plus longuement les morts qu’on y a ensevelis (Is. 26:19–21).

21. We will content ourselves with one example. When the Israelites, after being carried to Babylon, perceived how very much their dispersion resembled a death, they could scarcely be convinced that the prophecy of Ezekiel concerning their restitution¹⁰⁴⁰ was not a mere fable; for they considered it in the same light, as if he had announced, that putrid carcasses would be restored to life. The Lord, in order to show that even that difficulty would not prevent him from displaying his beneficence, gave the prophet a vision of a field full of dry bones, which he instantaneously restored to life and vigour solely by the power of his word. The vision served indeed to correct the existing incredulity; but at the same time it reminded the Jews, how far the power of the Lord extended beyond the restoration of the people, since the mere expression of his will so easily reanimated the dry and dispersed bones. Wherefore you may properly compare that passage with another of Isaiah: “Thy dead men shall live; together with my dead body shall they arise. Awake and sing, ye that dwell in dust; for thy dew is as the dew of herbs, and the earth shall cast out the dead. Come, my people, enter thou into thy chambers, and shut thy doors about thee: hide thyself as it were for a little moment, until the indignation be overpast. For, behold, the Lord cometh out of his place to punish the inhabitants of the earth for their iniquity: the earth also shall disclose her blood, and shall no more cover her slain.”¹⁰⁴¹

21. This clearly established by Ezekiel’s vision of the dry bones, and a passage in Isaiah.

One example will suffice. When the Israelites were carried away to Babylon, their dispersion seemed to be the next thing to death, and they could scarcely be dissuaded from thinking that Ezekiel’s prophecy of their restoration (Ezek. 37:4) was a mere fable, because it seemed to them the same thing as if he had prophesied that putrid caresses would be raised to life. The Lord, in order to show that, even in that case, there was nothing to prevent him from making room for his kindness, set before the prophet in vision a field covered with dry bones, to which, by the mere power of his word, he in one moment restored life and strength. The vision served, indeed, to correct the unbelief of the Jews at the time, but it also reminded them how much farther the power of the Lord extended than to the bringing back of the people, since by a single nod it could so easily give life to dry scattered bones. Wherefore, the passage may be fitly compared with one in Isaiah, “Thy dead men shall live, together with my dead body shall they arise. Awake and sing, ye that dwell in dust: for thy dew is as the dew of herbs, and the earth shall cast out the dead. Come, my people, enter thou into thy chambers, and shut thy doors about thee: hide thyself as it were for a little moment, until the indignation be overpast. For, behold, the Lord cometh out of his place to punish the inhabitants of the earth for their iniquity: the earth also shall disclose her blood,and shall no more cover her slain,” (Isa. 26:19–21).

21. Met één voorbeeld zullen we tevreden zijn. Toen de Israëlieten, naar Babylon overgebracht, zagen, dat hun verstrooiing zeer veel geleek op de dood, konden zij ternauwernood van de mening afgebracht worden, dat een fabel was wat Ezechiël (Eze. 37:4) profeteerde van hun wederkomst, omdat zij dat even hoog achtten alsof hij hun had verkondigd, dat vergane lijken tot het leven opgewekt zouden worden. Om te tonen, dat Hij zelfs door die moeilijkheid niet verhinderd werd om aan zijn weldaad plaats te geven, toonde de Here de profeet in een gezicht een veld vol van dorre beenderen, aan welke Hij allen door de kracht van zijn woord, in één oogwenk geest en kracht wedergaf. Dit gezicht diende wel om de tegenwoordige ongelovigheid verbeteren, maar het vermaande intussen de Joden, hoever de kracht des Heren zich uitstrekte boven het terugvoeren van het volk, daar ze dorre en verspreide beenderen door een wenk alleen, zo gemakkelijk levend maakte. Daarom zult ge die uitspraak terecht vergelijken met een andere van Jesaja (Jes. 26:19) "De doden zullen leven, ook mijn dood lichaam, zij zullen opstaan; waakt op en juicht, gij die in het stof woont, want uw dauw zal zijn als een dauw van een groen veld en het land der reuzen zult gij ternederwerpen: ga henen, mijn volk ga in uw binnenste kamers, sluit uw deuren na u toe, verberg u een weinig, totdat de gramschap overga. Want zie, de Here zal uit zijn plaats uitgaan, om de ongerechtigheid van de inwoner der aarde over hem te bezoeken; en de aarde zal haar bloed ontdekken en zal haar doodgeslagenen niet langer bedekt houden."

21.

Wir wollen uns mit einem einzigen Beispiel zufrieden geben. Als die Israeliten nach Babel weggeführt waren und nun wohl bemerkten, wie ihr jämmerliches Dasein dem Tode so ähnlich sah, da konnte sie kein Mensch davon abbringen, die Verheißungen des Ezechiel von der künftigen Heimkehr und Wiederherstellung als ein Märchen anzusehen, genau, als wenn er ihnen verkündet hätte, es sollte ein verwester Leib wieder zum Leben gebracht werden. Aber der Herr wollte kundgeben, daß auch diese aussichtslose Lage ihn nicht hindern konnte, seine Wohltaten auszuteilen; deshalb zeigte er dem Propheten in einem Gesicht ein Feld voller dürrer Totengebeine — und dann gab er diesen allein durch seines Wortes Kraft in einem Augenblick wieder Geist und Lebenskraft! (Ez. 37,1-14). Dies Gesicht sollte damals das Volk um seines Unglaubens willen zurechtweisen; zugleich aber machte es den Juden deutlich, daß die Kraft des Herrn, der mit seinem Wink vertrocknete und verstreute Totengebeine so leicht wieder lebendig machen konnte, nicht damit erschöpft sei, daß er das Volk wieder in die Heimat führte! Deshalb kann man diese Stelle bei Ezechiel mit einer anderen bei Jesaja wohl vergleichen: „Aber deine Toten werden leben; meine Leichname werden auferstehen. Wachet auf und rühmet, die ihr liegt unter der Erde! Denn dein Tau ist wie der Tau des grünen Feldes, aber das Land der Tyrannen (Luther: Toten) wirst du stürzen. Gehe hin, mein Volk, in deine Kammer und schließe die Tür nach dir zu, verbirg dich einen kleinen Augenblick, bis daß der Zorn vorübergehe. Denn siehe, der Herr wird ausgehen von seinem Ort, heimzusuchen die Bosheit der Einwohner des Landes über sie, daß das Land wird offenbaren ihr Blut und nicht weiter verhehlen, die darin erwürget sind“ (Jes. 26,19-21).

21. ’n Voorbeeld uit Esegiël

Ons sal met slegs een voorbeeld volstaan. Toe die Israeliete na Babelonië weggevoer is, kon hulle insien dat hulle verstrooiing op ’n haar na met die dood ooreenkom.¹³⁹ Tog kon hulle met moeite oortuig word dat dit nie maar net ’n storie is wat Esegiël in verband met hulle terugkeer geprofeteer het nie.¹⁴⁰ Hulle het sy profesie net so hoog geag 593 asof hy verkondig het dat verrotte liggame weer lewendig gemaak sou word. Om aan te toon dat dit ook vir Hom geen probleme opgelewer het om plek vir sy milddadigheid in te ruim nie, het die Here in ’n gesig aan die profeet ’n vlakte vol uitgedorde bene getoon. Alleen deur die krag van sy woord het Hy in ’n oogwenk weer aan hulle gees en krag gegee. Sy visioen het wel gedien om die ongelowigheid van die tyd reg te stel. Intussen het dit die Jode egter ook vermaan hoe ver die krag van die Here by die terugkeer van sy volk verbystrek, aangesien Hy slegs deur sy wenk die verdorde en verstrooide bene so maklik weer lewend kon maak. Daarom sal ’n mens die woorde tereg met ’n ander uitspraak van Jesaja kan vergelyk. Hy sê: “Die dooies sal lewe, ook my liggaam sal opstaan. Word wakker jubel, julle wat in die stof woon, want u dou is ’n dou van ’n groen laagte en u sal die land van die reuse verwoes. Kom, my volk, gaan in julle kamers in en sluit die deure agter julle; verberg jou vir ’n klein oomblik totdat die grimmigheid verbygaan. Want kyk, die Here sal uit sy plek uitgaan om die ongeregtigheid van die bewoners van die aarde teen Hom te besoek, en die aarde sal hulle bloed openbaar en sy dooies nie langer verberg nie”.¹⁴¹

21. Здесь нам будет достаточно одного примера. После переселения в Вавилон израильский народ считал своё изгнание и свою скорбь подобными смерти и невозможно было заставить его поверить, что обещанное Иезекиилем возрождение не сказка и не ложь. Народ думал, что это всё равно, как если сказать, что должно воскреснуть совершенно истлевшее тело. Господь, чтобы показать, что это препятствие не помешает Ему явить им свою милость, показывает пророку в видении поле, полное костей; и в них одним своим словом и в одно мгновение вводит он дух и силу (Иез 37:4 сл.). Это видение помогло преодолеть неверие народа и в то же время убеждало, насколько дальше возвращения народа простирается Божье могущество, если оно с такой лёгкостью способно одним повелением возвратить жизнь рассеянным по полю костям. Этот эпизод полезно сравнить с подобным же у пророка Исайи, где он говорит, что мёртвые оживут и восстанут вместе с телами. И затем обращает к народу призыв: «Воспряньте и торжествуйте, поверженные в прахе: ибо роса Твоя - роса растений, и земля извергнет мертвецов. Пойди, народ мой, войди в покои твои ... укройся на мгновение, доколе не пройдёт гнев. Ибо вот, Господь выходит из жилища Своего наказать обитателей земли за их беззаконие, и земля откроет поглощённую ею кровь, и уже не скроет убитых своих» (Ис 26:19-21).

22. Quanquam siquis ad eiusmodi canonem omnia redigere tentet, absurde^b fecerit: sunt enim aliquot loci qui nullo integumento, futuram, quae in regno Dei fideles manet, immortalitatem demonstrant; quales nonnullos recitavimus, et quales sunt cum alii plerique, tum praecipue duo isti; alter apud Iesaiam, Sicut caeli novi et terra nova, quae facio stare coram me: sic stabit semen vestrum. Et erit mensis ex mense, sabbathum ex sabbatho: veniet omnis caro ut adoret coram facie mea, dicit Dominus. Et egredientur, et videbunt cadavera virorum qui praevaricati sunt in me, quod vermis eorum non morietur, et ignis non extinguetur [Iesa. 66. g. 22]²; alter vero Danielis, In tempore illo consurget Michael princeps magnus, qui stat pro filiis populi sui: et veniet tempus angustiae quale non fuit ex quo gentes esse coeperunt. Et^c tunc salvabitur populus tuus omnis qui inventus fuerit scriptus in libro. Et ex iis qui dormiunt in terrae pulvere, evigilabunt, alii in vitam aeternam, alii in opprobrium sempiternum [Dan. 12. a. 1]³.

22. Combien que je ne veuille pas dire qu’il faille rapporter tous les autres passages à ceste reigle. Car il y en a d’aucuns qui sans aucune figure ou obscurité, demonstrent l’immortalité future, laquelle est preparée aux fideles au royaume de Dieu: comme nous en avons desja recité, et y en a plusieurs autres: mais principalement deux, dont l’un est en Isaie, où il est dit, Comme je feray consister devant ma face les cieux nouveaux, et la terre nouvelle que j’ai creée: ainsi sera vostre semence permanente: et un mois suyvra l’autre, et un sabbath suyvra continuellement l’autre sabbath. Toute chair viendra pour adorer devant ma face, dit le Seigneur: et on verra les corps des transgresseurs qui m’ont contemné et mis en opprobre. Leur ver ne moufra jamais, et leur feu ne s’esteindra point (Is. 66:22–24). L’autre est en Daniel: En ce temps-là, dit-il, se levera Michel Archange, lequel est deputé pour garder les enfans de Dieu: et viendra un temps de destresse, tel qu’il n’y en a jamais eu depuis que le monde est creé. Lors sera sauvé tout le peuple qui sera trouvé escrit au livre: et ceux qui reposent en la terre se leveront, les uns en vie eternelle, les autres en opprobre eternel (Dan. 12:1, 2).

22. It would be absurd, however, to attempt to reduce every passage to such a canon of interpretation. For there are some places, which show without any disguise the future immortality which awaits the faithful in the kingdom of God. Such are some which we have recited, and such are many others, but particularly these two; one in Isaiah: “As the new heavens and the new earth which I will make, shall remain before me, saith the Lord, so shall your seed and your name remain. And it shall come to pass, that from one new moon to another, and from one sabbath to another, shall all flesh come to worship before me, saith the Lord. And they shall go forth, and look upon the carcasses of the men that have transgressed against me; for their worm shall not die, neither shall their fire be quenched.”¹⁰⁴² And another in Daniel: “At that time shall Michael stand up, the great prince which standeth for the children of thy people; and there shall be a time of trouble 404 such as never was since there was a nation even to that same time; and at that time thy people shall be delivered, every one that shall be found written in the book. And many of them that sleep in the dust of the earth shall awake, some to everlasting life, and some to shame and everlasting contempt.”¹⁰⁴³

22. Last proof from certain passages in the Prophets, which clearly show the future immortality of the righteous in the kingdom of heaven.

It were absurd however to interpret all the passages on a similar principle; for there are several which point without any veil to the future immortality which awaits believers in the kingdom of heaven. Some of them we have already quoted, and there are many others, but especially the following two. The one is in Isaiah, “As the new heavens and the new earth, which I will make, shall remain before me, saith the Lord, so shall your seed and your name remain. And it shall come to pass, that from one new moon to another, and from one sabbath to another, shall all flesh come to worship before me, saith the Lord. And they shall go forth, and look upon the caresses of the men that have transgressed against me: for their worm shall not die, neither shall their fire be quenched; and they shall be an abhorring unto all flesh,” (Isa. 66:22–24). The other passage 385is in Daniel. “At that time shall Michael stand up, the great prince which standeth for the children of thy people: and there shall be a time of trouble, such as there never was since there was a nation even to that same time: and at that time thy people shall be delivered, every one shall be found written in the book. And many of them that sleep in the dust of the earth shall awake, some to everlasting life, and some to shame and everlasting contempt,” (Dan. 12:1, 2).

22. Wanneer men echter alles naar een dergelijke regel zou pogen te richten, dan zou men onjuist handelen; want er zijn enige plaatsen, die zonder enig bedeksel de toekomstige onsterfelijkheid, die in Gods Koninkrijk de gelovigen wacht, bewijzen. Sommige van die hebben wij reeds aangehaald en zo zijn er zeer veel andere, maar vooral de volgende twee: de ene bij Jesaja (Jes. 66:22) "Gelijk de nieuwe hemelen en de nieuwe aarde, die Ik voor mijn aangezicht doe staan, zo zal ook ulieder zaad staan; en het zal zijn maand na maand en sabbat na sabbat: alle vlees zal komen om aan te bidden voor mijn aangezicht, zegt de Here; en zij zullen uitgaan en zij zullen de dode lichamen zien van de mannen, dit tegen Mij overtreden hebben, want hun worm zal niet sterven en hun vuur niet uitgeblust worden." En de andere bij Daniël (Dan. 12:1) " In die tijd zal Michaël opstaan, die grote vorst, die staat voor de kinderen zijns volks, en er zal een tijd der benauwdheid komen, zoals er niet geweest is, sinds er volken begonnen te zijn: en dan zal geheel uw volk verlost worden, al wie gevonden wordt geschreven in het boek; en van hen, die slapen in het stof der aarde, zullen sommigen ontwaken ten eeuwigen leven, en anderen tot eeuwige versmaadheid."

22.

Wollte nun aber jemand alle Prophetensprüche mit diesen beiden in eine Reihe stellen, so wäre das widersinnig; denn eine Anzahl Stellen zeigen uns unverhüllt jene kommende Unsterblichkeit, die der Gläubigen in Gottes Reich wartet. Einige davon haben wir bereits angeführt; auch was man sonst nennen könnte, gehört zumeist zu dieser Gattung; ich will aber nur zwei Stellen nennen, die von besonderer Bedeutung sind. Zunächst ein Wort bei Jesaja: „Gleichwie der neue Himmel und die neue Erde, die ich mache, vor mir stehen, also soll auch euer Same und Name stehen. Und alles Fleisch wird einen Neumond nach dem anderen und einen Sabbat nach dem anderen kommen, anzubeten vor mir, spricht der Herr. Und sie werden 273 hinausgehen und schauen die Leichname der Leute, die an mir übel gehandelt haben; denn ihr Wurm wird nicht sterben, und ihr Feuer wird nicht verlöschen ...“ (Jes. 66,22-24). Dann ein Danielwort: „Zur selben Zeit wird der große Fürst Michael, der für die Kinder deines Volkes steht, sich aufmachen. Denn es wird eine solche trübselige Zeit sein, wie sie nicht gewesen ist, seitdem Leute gewesen sind bis auf diese Zeit. Zur selben Zeit wird dein Volk errettet werden, alle, die im Buche geschrieben stehen. Und viele, so unter der Erde schlafen liegen, werden aufwachen, etliche zum ewigen Leben, etliche zu ewiger Schmach und Schande“ (Dan. 12,1f.).

22. Twee Ou- Testamentiese Skrifverwysings wat die onsterflikheid van gelowiges in die koninkryk van God aantoon.

As iemand egter sou trag om al die bewyse volgens so ’n reël te rangskik, sou hy dwaas handel. Daar is immers sommige plekke in die Skrif wat sonder enige bedekking die toekomstige onsterflikheid wat in die koninkryk van God op die gelowiges wag, aandui. So het ons byvoorbeeld enkele verwysings aangehaal en so is daar ook baie ander maar in besonder die volgende twee.

Hierdie een kom voor in Jesaja: “Want soos die nuwe hemel en die nuwe aarde wat Ek maak, voor my aangesig staan, so sal julle saad bly staan. En maand vir maand en sabbat vir sabbat sal alle vlees kom om voor my aangesig te aanbid, sê die Here. En hulle sal uitgaan en die lyke sien van die mense wat teen My opgestaan het, want hulle wurm sal nie sterwe en hulle vuur nie uitgeblus word nie”.¹⁴² Die tweede kom uit Daniël: “En in die tyd sal Migael, die groot vors, wat oor die kinders van sy volk staan, opstaan; en daar sal ’n tyd van benoudheid kom soos daar nie gewees het vandat volkere begin bestaan het nie. Dan sal jou volk gered word, elkeen van wie daar bevind is dat sy naam in die boek opgeskrywe is. En 594 baie van die wat in die stof van die aarde slaap, sal ontwaak, sommige tot die ewige lewe, sommige tot die ewige smaad”.¹⁴³

22. Я не хочу сказать, что и все другие эпизоды следует толковать по этому принципу. Есть такие фрагменты, которые без всяких иносказаний и неясностей показывают будущее бессмертие, уготованное верующим в Царстве Божьем,- и те, которые мы уже пересказывали, и многие другие. Но особенно следует отметить два отрывка, первый из которых содержится в Книге Исайи: «Ибо как новое небо и новая земля, которые Я сотворю, всегда будут пред лицом Моим, говорит Господь, так будет и семя ваше и имя ваше. Тогда из месяца в месяц и из субботы в субботу будет приходить всякая плоть пред лицо Моё на поклонение, говорит Господь. И будут выходить, и увидят трупы людей, отступивших от Меня: ибо червь их не умрёт, и огонь их не угаснет» (Ис 66:22-24). Второй фрагмент - в Книге Даниила: «И восстанет в то время Михаил, князь великий, стоящий за сынов народа твоего; и наступит время тяжкое, какого не бывало с тех пор, как существуют люди, до сего времени; но спасутся в это время из народа твоего все, которые найдены будут записанными в книге. И многие из спящих в прахе земли пробудятся, одни для жизни вечной, другие на вечное поругание и посрамление» (Дан 12:1-2).

23. Iam in duobus reliquis probandis, Patres scilicet Christum in foederis sui pignus habuisse, atque in ipso omnem benedictionis fiduciam reposuisse: quia^d minus controversiae et plus claritatis habent, non laborabo. Constituamus ergo secure quod nec ullis diaboli machinis revelli queat: vetus Testamentum seu foedus, quod cum^e Israelitico populo percussit Dominus, non rebus terrenis fuisse limitatum, sed spiritualis aeternaeque vitae promissionem continuisse: cuius expectationem omnium animis impressam oportuit qui in foedus vere consentiebant^f. 422 Hanc vero insanam ac perniciosam opinionem procul summoveamus, aut Dominum nihil aliud proposuisse Iudaeis, aut illos nihil quaesivisse praeter ventris saturitatem, carnis delicias, florentes opes, externam potentiam, liberorum foecunditatem, et quicquid animalis homo in pretio habet. Non enim aliud caelorum regnum hodie promittit suis Christus Dominus, quam ubi recumbant cum Abraham, Isaac, et Iacob [Matth. 8. b. 11]; ac Iudaeos seculi sui Petrus haeredes esse Evangelicae gratiae asserebat, quod filii^a essent Prophetarum, comprehensi in foedere quod Dominus olim cum sua gente pepigisset [Act. 3. d. 25]. Ac ne id solis verbis testatum esset, Dominus facto quoque approbavit. Eo enim quo resurrexit momento multos sanctorum resurrectionis suae consortio dignatus est, ac visendos in civitate praebuit [Matt. 27. f. 52]: certo arrhabone sic dato, quicquid fecit ac passus est in aeternae salutis acquisitionem^b, ad veteris Testamenti fideles non secus quam ad nos pertinere. Nempe et eodem fidei^c Spiritu, quo in vitam regeneramur, teste Petro^d, praediti fuerunt [Act. 15. b. 8]^e. Quum Spiritum illum, qui est veluti quaedam immortalitatis in nobis scintilla (unde et arrhabo haereditatis nostrae alibi vocatur¹) in illis similiter^f audimus habitasse, quomodo illis vitae haereditatem adimere audeamus? Quo magis mirum est eo stuporis olim recidisse Sadducaeos, ut tum resurrectionem, tum animarum substantiam^g negarent^h: quorum utrunque tam illustribus Scripturae testimoniis consignatum habebant. Nec minus prodigiosa hodie foret totius nationis stoliditas in expectando terrestri Christi regno, nisi hanc repudiati Evangelii poenam daturos Scripturae multo ante praedixissent; sic enim iusto Dei iudicio conveniebat mentes caecitate percutere, quae oblatum caeliⁱ lumen respuendo, tenebras ultro sibi accersivissent. Mosen ergo legunt, et assidue revolvunt: sed opposito velamine impediuntur ne cernant lucem in eius vultu refulgentem [2. Cor. 3. d. 14]; atque ita manebit illis obtectus ac involutus^k, donec ad Christum convertatur^l, a quo illum nunc quantum possunt, abducere ac distrahere student.

23. Des deux autres poincts, assavoir que les Peres anciens ont eu Christ pour gage et asseurance des promesses que Dieu leur avoit faites, et qu’ils ont remis en luy toute la fiance de leur benediction: je ne mettray pas beaucoup de peine à les prouver, pource qu’ils sont faciles à entendre, et qu’on n’en fait pas tant de controversie. Nous conclurrons donc, que le vieil Testament, ou l’alliance que Dieu a faite au peuple d’Israel, n’a pas esté seulement contenue en choses terriennes: mais aussi a comprins certaines promesses de la vie spirituelle et eternelle, de laquelle l’esperance devoit estre imprimée au cœur de tous ceux qui s’allioyent vrayement à ce Testament. Ceste resolution ne peut estre renversée par aucunes machines du diable. Pourtant, que ceste opinion enragée et pernicieuse soit loin de nous: assavoir que Dieu n’a rien proposé aux Juifs, ou qu’ils n’ont attendu autre chose de sa main, sinon de repaistre leurs ventres, vivre en delices charnelles, estre abondans en richesses, estre exaltez en honneur, avoir grande lignée, et autres telles choses que desirent les hommes mondains. Car Jesus Christ ne promet point aujourdhuy d’autre royaume des cieux à ses fideles, sinon auquel ils reposeront avec Abraham, Isaac et Jacob (Matth. 8:11). Sainct Pierre remonstroit aux Juifs de son temps, qu’ils estoyent heritiers de la grace Evangelique, pource qu’ils estoyent successeurs des Prophetes, estans comprins en l’alliance que Dieu avoit faite anciennement avec Israel (Act. 3:25). Et afin que cela ne fust pas seulement testifié de parolles, le Seigneur l’a aussi bien approuvé de fait. Car en la mesme heure qu’il ressuscita, il fit plusieurs des saincts participans de sa resurrection, lesquels on vit en Jerusalem (Matth. 27:52). En quoy il donna une certaine arre, que tout ce qu’il avoit fait ou souffert pour acquerir salut au genre humain, n’appartenoit pas moins aux fideles de l’ancien Testament, qu’à nous. Et de fait, ils avoyent un mesme esprit que nous avons, par lequel Dieu regenere les siens en vie eternelle. Puis que nous voyons que l’esprit de Dieu, lequel est comme une semence d’immortalité en nous, et pour ce est appelé arre de nostre heritage, a habité en eux (Ephes. 1:14): comme leur oserions nous oster l’heritage de vie? Pourtant un homme prudent ne se pourra assez esmerveiller, comment il s’est fait que les Sadduciens soyent anciennement tombez en si grande stupidité, que de nier la resurrection et immortalité des ames, veu que l’un et l’autre est si clairement demonstré en l’Escriture (Act. 23:7, 8). L’ignorance brutale que nous voyons aujourdhuy en tout le peuple des Juifs, en ce qu’ils attendent follement un royaume terrien de Christ, ne nous devroit pas moins esmerveiller, n’estoit qu’il a esté predit que telle punition leur adviendroit pour avoir mesprisé Jesus Christ et son Evangile. Car c’estoit bien raison que Dieu les frappast d’un tel aveuglement, veu qu’en esteignant la lumiere qui leur estoit presentée, ils ont preferé les tenebres. Ils lisent donc Moyse, et sont assiduellement à mediter ce qu’il a escrit: mais ils ont le voile qui les empesche de contempler la lumiere de son visage. Lequel voile leur demeurera tousjours, jusques à ce qu’ils apprennent de le reduire à Christ: duquel ils le destournent maintenant tant qu’il leur est possible (2 Cor. 3:14, 15).

23. Now, the two remaining points, that the fathers had Christ as the pledge of their covenant, and that they reposed in him all their confidence of the blessing, being less controvertible and more plain, I shall take no pains to prove them. We may safely conclude, therefore, what all the machinations of the devil can never subvert, that the Old Testament, or covenant which the Lord made with the Israelitish nation, was not limited to terrestrial things, but contained a promise of spiritual and eternal life; the expectation of which must have been impressed on the minds of all who truly consented to the covenant. Then let us drive far away from us this absurd and pernicious notion, either that the Lord proposed nothing else to the Jews, or that the Jews sought nothing else, but an abundance of food, carnal delights, flourishing wealth, external power, a numerous offspring, and whatever is esteemed valuable by a natural man. For under the present dispensation, Christ promises to his people no other kingdom of heaven, than where they may sit down with Abraham, Isaac, and Jacob;¹⁰⁴⁴ and Peter asserted the Jews of his time to be heirs of the grace of the gospel, when he said that “they were the children of the prophets, and of the covenant which God made with their fathers.”¹⁰⁴⁵ And that this might not only be testified in words, the Lord also proved it by a matter of fact. For on the day in which he rose from the dead, he honoured many of the saints with a participation of his resurrection, and caused them to appear in the city;¹⁰⁴⁶ thus furnishing a certain assurance that whatever he did and suffered for the acquisition of eternal salvation, belonged to the faithful of the Old Testament as much as to us. For, as Peter declares, they also were endued with the same Spirit, who is the author of our regeneration to life.¹⁰⁴⁷ When we are informed that the same Spirit, which is as it were a spark of immortality in us, and is therefore called in one place “the earnest of our inheritance,”¹⁰⁴⁸ dwelt in a similar manner in them, how can we dare to deprive them of the inheritance of eternal life? It is therefore the more surprising, that the Sadducees formerly fell into such stupidity as to deny the resurrection, and the immortality of the soul, since they had proofs of these points from such clear testimonies of Scripture. And the folly of the whole nation of the Jews in the present age, in 405 expecting an earthly kingdom of the Messiah, would be equally extraordinary, had not the Scriptures long before predicted that they would thus be punished for their rejection of the gospel. For it was consistent with the righteous judgment of God to strike with blindness the minds of those, who, rejecting the light of heaven when presented to them, kept themselves in voluntary darkness. Therefore they read Moses, and assiduously turn over his pages, but are prevented by an interposing veil from perceiving the light which beams in his countenance;¹⁰⁴⁹ and thus it will remain covered and concealed to them, till they are converted to Christ, from whom they now endeavour as much as they can to withdraw and divert it.

23. Conclusion of the whole discussion concerning the similarity of both dispensations. For fuller confirmation, four passages of Scripture produced. Refutation of the error of the Sadducees and other Jews, who denied eternal salvation and the sure hope of the Church.

In proving the two remaining points—viz. that the Patriarchs had Christ as the pledge of their covenant, and placed all their hope of blessing in him, as they are clearer, and not so much controverted, I will be less particular. Let us then lay it down confidently as a truth which no engines of the devil can destroy—that the Old Testament or covenant which the Lord made with the people of Israel was not confined to earthly objects, but contained a promise of spiritual and eternal life, the expectation of which behaved to be impressed on the minds of all who truly consented to the covenant. Let us put far from us the senseless and pernicious notion, that the Lord proposed nothing to the Jews, or that they sought nothing but full supplies of food, carnal delights, abundance of wealth, external influence, a numerous offspring, and all those things which our animal nature deems valuable. For, even now, the only kingdom of heaven which our Lord Jesus Christ promises to his followers, is one in which they may sit down with Abraham, and Isaac and Jacob (Mt. 8:11); and Peter declared of the Jews of his day, that they were heirs of gospel grace because they were the sons of the prophets, and comprehended in the covenant which the Lord of old made with his people (Acts 3:25). And that this might not be attested by words merely, our Lord also approved it by act (Mt. 27:52). At the moment when he rose again, he deigned to make many of the saints partakers of his resurrection, and allowed them to be seen in the city; thus giving a sure earnest, that every thing which he did and suffered in the purchase of eternal salvation belonged to believers under the Old Testament, just as much as to us. Indeed, as Peter testifies, they were endued with the same spirit of faith by which we are regenerated to life (Acts 15:8). When we hear that that spirit, which is, as it were, a kind of spark of immortality in us (whence it is called the “earnest”of our inheritance, Eph. 1:14), dwelt in like manner in them, how can we presume to deny them the inheritance? Hence, it is the more wonderful how the Sadducees of old fell into such a degree of sottishness as to deny both the resurrection and the substantive existence¹ of spirits, both of which where attested to them by so many striking passages of Scripture. Nor would the stupidity of the whole nation in the present day, in expecting an earthly reign of the Messiah, be less wonderful, had not the Scriptures foretold this long before as the punishment which they were to suffer for rejecting the 386Gospel, God, by a just judgment, blinding minds which voluntarily invite darkness, by rejecting the offered light of heaven. They read, and are constantly turning over the pages of Moses, but a veil prevents them from seeing the light which beams forth in his countenance (2 Cor. 3:14); and thus to them he will remain covered and veiled until they are converted to Christ, between whom and Moses they now study, as much as in them lies, to maintain a separation.

23. Tot het bewijzen van de twee overige punten, namelijk dat de vaderen Christus gehad hebben tot een pand des verbonds en op Hem al hun vertrouwen aangaande de zegening gesteld hebben, zal ik niet veel moeite aanwenden, omdat ze minder twijfelachtig zijn en meer duidelijkheid hebben. Laat ons dus gerust vaststellen, wat ook door geen listen des duivels kan worden omvergeworpen: dat het Oude Testament of verbond, dat de Here met het Israëlitische volk gesloten heeft, niet beperkt was tot aardse zaken, maar de belofte inhield van het geestelijke en eeuwige leven, welks verwachting, ingedrukt moest zijn in de harten van allen, die in der waarheid met het verbond instemden. En laat ons deze dwaze en verderfelijke mening ver van ons doen, dat of de Here de Joden niets anders heeft voorgesteld, of dat zij niets anders gezocht hebben dan de verzadiging van hun buik, de genieting des vleses, bloeiende rijkdommen, uiterlijke macht, vruchtbaarheid aan kinderen, en al wat een vleselijk mens van waarde acht. Want heden belooft Christus de zijnen geen ander Koninkrijk der hemelen (Matt. 8:11) dan waar zij aanzitten met Abraham, Izak, en Jacob. En Petrus verzekerde, dat de Joden van zijn tijd erfgenamen waren van de genade des evangelies (Hand. 3:25) omdat ze zonen waren der profeten, begrepen in het verbond, dat de Here eens met zijn volk gesloten had. En opdat dit niet alleen met woorden betuigd zou zijn, heeft de Here het ook metterdaad bevestigd. Want in het ogenblik, dat Hij opstond, heeft Hij ook vele heiligen het deelgenootschap aan zijn opstanding waardig gekeurd en in de stad aanschouwd laten worden (Matt. 27:52) waardoor Hij een zeker pand gaf, dat al wat Hij gedaan heeft en geleden heeft tot verwerving van de eeuwige zaligheid, evenzeer betrekking had op de gelovigen van het Oude Testament als op ons als op ons. Zij waren namelijk ook met dezelfde Geest des geloofs begiftigd, waardoor wij ten leven wedergeboren worden, zoals Petrus getuigt (Hand. 15:8) Daar wij horen, dat die Geest, die als een vonk der onsterfelijkheid in ons is, waarom Hij ook elders (Ef. 1:14) het onderpand onzer erfenis genoemd wordt, evenzo in hen gewoond heeft, hoe zouden wij dan hun de erfenis des levens durven ontnemen? En daarom is het des te meer te verwonderen dat de Sadduceën oudtijds tot die domheid vervallen zijn, dat ze zowel de opstanding, als ook de zelfstandigheid der zielen loochenden welke beide stukken voor hen met zo uitnemende getuigenissen der Schrift bezegeld waren. En even wonderlijk zou tegenwoordig de dwaasheid van het gehele volk der Joden schijnen, dat ze een aards rijk van Christus verwachten, indien de Schrift niet lang te voren voorzegd had, dat ze deze straf zouden ontvangen voor de verwerping van het evangelie. Want aldus was het in overeenstemming met Gods rechtvaardig oordeel, de harten met blindheid te slaan, die het hun aangeboden licht des hemels versmaad en uit eigen beweging zich de duisternis op de hals hadden gehaald. Ze lezen dus Mozes wel en herlezen hem voortdurend; maar door het deksel, dat over hen ligt, worden zij verhinderd het licht te zien, dat op zijn aangezicht schittert (2 Cor. 3:14) En zo zal hij voor hen bedekt en omhuld blijven, totdat hij gericht wordt naar Christus, van wie zij hem nu, zoveel ze kunnen, zoeken af te leiden en weg te trekken.

23. Zusammenfassung und Abschluß

Die beiden weiteren Punkte, nämlich, daß die Väter Christus zum Bürgen ihres Bundes gehabt und daß sie auf ihn all ihr Vertrauen gesetzt haben, bedürfen keines mühsamen Beweises, weil hier weniger Streit und mehr Klarheit herrscht. Es bleibt also unerschütterlich gegen alle Machenschaften des Teufels stehen: Das Alte Testament, der Alte Bund, wie ihn der Herr mit dem Volke Israel geschlossen hat, erstreckte sich keineswegs bloß auf das Irdische, sondern umfaßte die Verheißung des geistlichen, ewigen Lebens: darauf haben alle die, welche wirklich an diesem Bunde Anteil hatten, von Herzen gewartet. Wenn also die Meinung vertreten wird, der Herr habe den Juden nichts anderes vor Augen gestellt oder das Volk habe nichts anderes gesucht als Sättigung des Bauches, fleischliches Wohlleben, blühenden Reichtum, äußere Macht, Kinderreichtum und was sonst der natürliche Mensch allein hochschätzt, so ist das als unsinnig und gefährlich abzulehnen. Denn auch heute verheißt Christus, der Herr, den Seinen kein anderes Himmelreich als das, in dem sie „mit Abraham, Isaak und Jakob zu Tische sitzen“ sollen (Matth. 8,11); und Petrus nennt die Juden seiner Zeit „Erben“ der mit dem Evangelium uns zukommenden Gnade, weil sie „der Propheten und des Bundes Kinder“ wären, „den Gott gemacht hat mit euren Vätern“ (Apg. 3,25). Das sollte aber nicht nur mit Worten bezeugt werden; darum hat es der Herr auch mit der Tat bestätigt. Denn als er von den Toten auferstand, da hat er auch viele Heilige gewürdigt, als Mitgenossen seiner Auferstehung aus ihren Gräbern hervorzugehen und in der Stadt zu erscheinen (Matth. 27,52); das war ein deutliches Unterpfand dafür, daß sein Tun und Leiden, mit dem er ein ewiges Heil errungen hat, den Gläubigen des Alten Bundes ebenso zuteil werde wie uns! Auch haben sie nach dem Zeugnis des Petrus denselben Geist des Glaubens empfangen, durch den auch wir zu neuem Leben geboren werden (Apg. 15,8). Wenn also dieser Geist, der in uns wie ein Funke der Unsterblichkeit lebt und der deshalb auch an einer Stelle als „Unterpfand unseres Erbes zu unserer Erlösung“ bezeichnet wird (Eph. 1,14), in ähnlicher Weise auch in ihnen gewohnt hat — wie sollen wir es dann wagen, ihnen das Erbe des Lebens abzusprechen? Um so verwunderlicher ist die Verstockung, zu der es einst die Sadduzäer gebracht haben, die ja die Auferstehung und auch das bleibende Dasein der Seele leugneten, obwohl ihnen doch für beides die klarsten Zeugnisse der Schrift bekannt sein mußten! Und ebensosehr müßte uns heutzutage die törichte Hoffnung des ganzen Judenvolkes auf ein irdisches Reich des Messias wundernehmen, wenn uns nicht die Schrift schon zuvor gesagt hätte, daß die Juden für die Verwerfung des Evangeliums auf diese Weise bestraft würden. Denn darin offenbarte sich Gottes gerechtes Gericht, daß ein Volk, welches das dargebotene Himmelslicht verschmäht und sich deshalb freiwillig in die Nacht des Irrtums begeben hat, nun mit Blindheit geschlagen ist! Man liest den Mose wohl und sinnt über ihm Tag und Nacht — aber da ist die Decke dazwischen, und deshalb kann man das Licht nicht sehen, das von seinem Antlitz strahlt! (2. Kor. 3,14). So bleibt Mose diesem Volke verdeckt und verhüllt, bis es zu Christus bekehrt wird, von dem es ihn heute nach Kräften abzulösen und zu trennen sucht.

23. Die ou verbond was nie tot d ie aardse dinge beperk nie maar het ’n geestelike en ewige lewe beloof.

Omdat die orige twee aspekte geen geskil oplewer nie en ook duidelik is, sal ek my nie vermoei om hulle te bewys nie. Die twee aspekte is dat die aartsvaders Christus as ’n pand van hulle verbond gehad het en dat hulle al die vertroue op die seën in Hom gestel het. Laat ons dus onbesorg vasstel wat deur geen streke van die duiwel verskeur kan word nie, naamlik dat die Ou Testament of Verbond wat die Here met die Israeliete gesluit het, nie tot aardse dinge beperk was nie maar dat dit die belofte van ’n geestelike en ewige lewe ingehou het. Die verwagting hierop moes in die gemoed van almal wat waarlik met die verbond eenstemmig was, afgedruk gewees het. Ons moet trouens hierdie onsinnige en gevaarlike opvatting verwerp dat die Here niks anders aan die Jode voorgehou het of dat hulle niks anders gesoek het as versadiging van hulle mae, genietinge van hulle vlees, florerende rykdom, uiterlike mag, vrugbaarheid ten opsigte van hulle kinders en alles wat die mens as wese as kosbaar beskou nie. Want vandag nog belowe die Here Christus nie ’n ander koninkryk van die hemele aan die wat aan Hom behoort, as die een waarin hulle met Abraham, Isak en Jakob kan aansit nie.¹⁴⁴ Petrus verklaar ook dat die Jode van sy tyd erfgename is van die genade van die evangelie, omdat hulle kinders is van die profete en ingesluit is in die verbond wat die Here vroeër met sy volk gesluit het.¹⁴⁵ En om dit nie alleen met woorde te betuig nie het die Here dit ook met die daad bewys. Want op die oomblik waarop Hy opgestaan het, het Hy baie heiliges waardig geag om in sy opstanding te deel en hulle ’n gesig op sy stad gebied.¹⁴⁶ Deur die gewisse pand daarvoor te gee, het Hy bewys dat alles wat Hy ter verkryging van die ewige saligheid gedoen en gely het, op die gelowiges van die Ou Testament sowel as op ons van toepassing is. Hulle was naamlik volgens die getuienis van Petrus met dieselfde Gees van die geloof toegerus as waarmee ons in die lewe weergebore word.¹⁴⁷ Hoe sou ons dan kon waag om die erfenis van die lewe van hulle weg te neem wanneer ons hoor dat die Gees wat soos ’n  595  vonkie van die onsterflikheid in ons is - daarom word dit ook elders die pand van ons erfdeel genoem¹⁴⁸ -, net so in hulle gewoon het? Daarom is dit des te meer verbasend dat die Sadduseërs eenmaal so dwaas was om die wederopstanding sowel as die bestaan van siele te verloën, terwyl albei hiervan deur sulke duidelike getuienisse van die Skrif verseël is.¹⁴⁹ Vandag nog sou die stompsinnigheid van die hele Joodse volk nie minder verbasend gewees het nie, naamlik om die koninkryk van Christus hier op die wêreld te verwag, as die Skrif nie lank tevore alreeds gesê het dat hulle gestraf sal word omdat hulle die evangelie verwerp het nie. Want dit het die regverdige oordeel van God gepas om hulle verstand met blindheid te slaan dat hulle hulle uit eie vrye beweging die duisternis op die hals gehaal het deur die lig van die hemel wat hulle aangebied is, te verwerp. Hulle lees Moses dus en hulle herlees hom gedurig, maar omdat hulle oë versluier is, word hulle verhinder om die lig wat voor hulle oë skitter, waar te neem. So sal hy vir hulle ’n bedekte en ongeopende boek bly totdat hulle hulle tot Christus bekeer, hoewel hulle nou poog om hom van Christus weg te lei en te verwyder sover dit in hulle vermoë is.¹⁵⁰

23. Доказать два других положения - то, что древние отцы имели Христа залогом исполнения данных им Богом обетований, и то, что они полагали в Нём надежду на их благословение,- не составит мне большого труда, поскольку они легко доступны пониманию и не вызывают особых споров. Итак, мы заключаем, что Ветхий Завет, или союз, заключенный Богом с народом Израиля, не ограничивается земными вещами, но содержит определённые обетования, касающиеся вечной духовной жизни. Надежда на неё была запечатлена в сердцах всех тех, кто истинно присоединился к этому Завету. Подобное толкование не может быть опровергнуто никакими уловками дьявола. Поэтому так чуждо нам безумное и вредоносное мнение, будто Бог не обещал евреям и они не ожидали от его десницы ничего, кроме насыщения желудков, жизни в плотских наслаждениях, изобилия богатства, мирской славы, многочисленного потомства и прочих подобных вещей, которых жаждут мирские люди. Ибо и сегодня Иисус Христос не обещает верующим какое-то иное Царство Небесное, но только то, в котором они «возлягут с Авраамом, Исааком и Иаковом» (Мф 8:11). Св. Пётр учил евреев своего времени, что они наследники евангельской милости, будучи преемниками пророков, принятыми в союз, который Бог заключил с Израилем в древности (Деян 3:25).

И чтобы это не оставалось только словесным свидетельством, Господь подтвердил союз делом. Ибо в тот час, когда Он воскрес, Он сделал причастниками своего воскресения многих святых, которых видели в Иерусалиме восставшими из гробов (Мф 27:52-53). Тем самым Иисус дал надёжное удостоверение, что всё, что Он совершил и претерпел ради спасения человеческого рода, принадлежит верующим Ветхого Завета не в меньшей степени, чем нам. В самом деле, в них пребывал тот же Дух, который пребывает в нас и которым Бог возрождает своих верных к вечной жизни (Деян 15:8). А поскольку мы видим, что Дух Божий, живущий в нас словно семя бессмертия и потому зовущийся залогом нашего наследия, обитал и в тех людях, то как смеем мы лишать их наследия вечной жизни?

Благомысленный человек не станет особенно удивляться тому, что саддукеи впали когда-то в такое безумие, что отрицали воскресение и бессмертие души, хотя то и другое совершенно ясно засвидетельствовано в Писании. Грубое невежество, которое мы сегодня наблюдаем во всём еврейском народе, состоящее в том, что евреи в своём безумии ожидают земного царства Христа, должно нас удивлять не меньше. Но давно было предсказано, что таково будет наказание за неприятие Иисуса Христа и его Евангелия. Ибо вполне справедливо, что Бог поразил их слепотой, поскольку, угашая посланный им свет, они предпочли тьму. И вот, они читают Моисея и прилежно размышляют над написанным им, но покрывало мешает евреям созерцать свет его лица (2 Кор 3:14-15). Это покрывало останется неснятым до тех пор, пока они не узнают, что оно снимается Христом, от которого сейчас они отворачиваются изо всех сил.