1. 71 | HAEC nisi certitudo adsit quolibet humano iudicio et superior et validior, frustra Scripturae authoritas vel argumentis 72 munietur, vel Ecclesiae consensu stabilietur, vel aliis praesidiis confirmabitur; siquidem, nisi hoc iacto fundamento, suspensa semper manet. Sicuti contra, ubi semel communi sorte exemptam religiose ac pro dignitate amplexi sumus, quae ad eius certitudinem animis nostris inserendam et infigendam non adeo valebant, tunc aptissima sunt adminicula. Mirum enim quantum confirmationis ex eo accedat, dum intentiore studio reputamus quam ordinata et disposita illic appareat divinae sapientiae dispensatio, quam caelestis ubique et nihil terrenum redolens doctrina, quam pulchra partium omnium inter se consensio, et eiusmodi reliqua quae ad conciliandam scriptis maiestatem conveniunt. Tum vero solidius adhuc confirmantur corda nostra dum cogitamus rerum magis dignitate quam verborum gratia, in eius admirationem nos rapi. Nam et hoc non sine eximia Dei providentia factum est, ut sublimia regni caelestis mysteria sub contemptibili verborum humilitate bona ex parte^a traderentur: ne si splendidiore eloquentia illustrata forent, cavillarentur impii, solam eius vim hic regnare. Nunc quum inculta illa, et tantum^b non rudis simplicitas maiorem sui reverentiam excitet quam ulla rhetorum facundia, quid iudicare licet nisi potentiorem Scripturae sacrae vim veritatis constare, quam ut verborum arte indigeat? Non ergo absque ratione Apostolus Dei virtute, non humana sapientia, fundatam esse fidem Corinthiorum arguit, quod sua inter eos praedicatio, non persuasoriis humanae sapientiae verbis, sed ostensione Spiritus et potentiae commendabilis fuisset [1. Cor. 2. a. 4]; siquidem ab omni dubitatione vindicatur veritas, ubi non alienis suffulta praesidiis, sola ipsa sibi ad se sustinendam sufficit. Haec autem virtus quam propria sit Scripturae, inde liquet, quod ex humanis scriptis quamlibet artificiose expolitis, nullum omnino perinde ad nos afficiendos valet. Lege Demosthenem, aut Ciceronem: lege Platonem, Aristotelem, aut alios quosvis ex illa cohorte: mirum in modum, fateor, te allicient, oblectabunt, movebunt, rapient: verum inde si ad sacram istam lectionem te conferas, velis nolis ita vivide te afficiet, ita cor tuum penetrabit, ita medullis insidebit, ut prae istius sensus efficacia, vis illa Rhetorum ac Philosophorum prope evanescat; ut promptum sit, perspicere, divinum quiddam spirare sacras Scripturas, quae omnes humanae industriae dotes ac gratias tanto intervallo superent.

1. Si nous n’avons ceste certitude plus haute et plus ferme que tout jugement humain, en vain l’authorité de l’Escriture sera approuvée par argumens, en vain elle sera establie par le consentement de l’Eglise, ou confermée par autres aides. Car si ce fondement n’est mis en premier lieu, elle demeure tousjours en suspens: comme au contraire, apres qu’elle aura esté receue en obeissance selon qu’il appartient, et exemptée de toute doute, les raisons qui au paravant n’a-voyent point grande force pour ficher et planter en nostre cœur la certitude d’icelle, seront lors tresbonnes aides. Car il ne se peut dire quelle confirmation luy donne ceste consideration, quand nous reputons diligemment comment Dieu a en icelle bien disposé et ordonné la dispensation de sa sagesse: quand nous recognoissons combien la doctrine d’icelle se monstre par tout celeste, n’ayant rien de terrien: combien il y a une bonne convenance entre toutes les parties, et les autres choses qui sont propres pour donner authorité à quelques escrits. Davantage noz cœurs sont encores plus fort confermez, quand nous considerons que c’est la majesté de la matiere, plus que la grace des parolles, qui nous ravit en admiration d’icelle. Et de fait, cela n’est pas advenu sans une grande providence de Dieu, que les hauts secrets du Royaume celeste nous ayent esté pour la plus grand’part baillez sous parolles contemptibles, sans grande eloquence: de peur que s’ils eussent esté fondez et enrichiz d’eloquence, les iniques eussent calomnié, que la seule faconde eust regné en cest endroit. Or maintenant puis que telle simplicité rude et quasi agreste nous esmeut en plus grande reverence que tout le beau langage des Rhetoriciens du monde, que pouvons nous estimer, sinon que l’Escriture contient en soy telle vertu de verité, qu’elle n’a aucun besoing d’artifice de parolles? Pourtant ce n’est pas sans raison que l’Apostre prouve la foy des Corinthiens n’estre pas fondée sur sagesse humaine, mais en la vertu de Dieu (1 Cor. 2:4): d’autant que sa predication entre eux n’a-voit pas esté en parolles persuasibles de sagesse humaine: mais avoit esté approuvée par demonstrances d’Esprit et de puissance. Car la verité est exempte de toute doute, puis que sans autres aides elle est de soymesme suffisante pour se soustenir. Or combien ceste vertu est propre à l’Escriture, il apparoist en ce que de tous humains escrits il n’y en a nul, de quelque artifice qu’il soit poly et orné, qui ait telle vigueur à nous esmouvoir. Que nous lisions Demosthene ou Ciceron, Platon ou Aristote, ou quelques autres de leur bande: je confesse bien qu’ils attireront merveilleusement, et delecteront et esmou veront jusques à ravir mesme l’esprit: mais si de là nous nous transportons à la lecture des sainctes Escritures vueillons ou non elles nous poindront si vivement, elles perceront tellement nostre cœur, elles se ficheront tellement au dedans des moelles, que toute la force qu’ont les Rhetoriciens ou Philosophes, au prix de l’efficace d’un tel sentiment ne sera que fumée. Dont il est aisé d’appercevoir que les sainctes Escritures ont quelque proprieté divine à inspirer les hommes, veu que de si loing elles surmontent toutes les graces de l’industrie humaine.

1. 81 Without this certainty, better and stronger than any human judgment, in vain will the authority of the Scripture be either defended by arguments, or established by the consent of the Church, or confirmed by any other supports; since, unless the foundation be laid, it remains in perpetual suspense. Whilst, on the contrary, when, regarding it in a different point of view from common things, we have once religiously received it in a manner worthy of its excellence, we shall then derive great assistance from things which before were not sufficient to establish the certainty of it in our minds. For it is admirable to observe how much it conduces to our confirmation, attentively to study the order and disposition of the Divine Wisdom dispensed in it, the heavenly nature of its doctrine, which never savours of any thing terrestrial, the beautiful agreement of all the parts with each other, and other similar characters adapted to conciliate respect to any writings. But our hearts are more strongly confirmed, when we reflect that we are constrained to admire it more by the dignity of the subjects than by the beauties of the language. For even this did not happen without the particular providence of God, that the sublime mysteries 82 of the kingdom of heaven should be communicated, for the most part, in a humble and contemptible style; lest, if they had been illustrated with more of the splendour of eloquence, the impious might cavil that their triumph is only the triumph of eloquence. Now, since that uncultivated and almost rude simplicity procures itself more reverence than all the graces of rhetoric, what opinion can we form, but that the force of truth in the sacred Scripture is too powerful to need the assistance of verbal art? Justly, therefore, does the apostle argue that the faith of the Corinthians was founded, “not in the wisdom of men, but in the power of God,” because his preaching among them was, “not with enticing words of man's wisdom, but in demonstration of the Spirit and of power.”¹³⁰ For the truth is vindicated from every doubt, when, unassisted by foreign aid, it is sufficient for its own support. But that this is the peculiar property of the Scripture, appears from the insufficiency of any human compositions, however artificially polished, to make an equal impression on our minds. Read Demosthenes or Cicero; read Plato, Aristotle, or any others of that class; I grant that you will be attracted, delighted, moved, and enraptured by them in a surprising manner; but if, after reading them, you turn to the perusal of the sacred volume, whether you are willing or unwilling, it will affect you so powerfully, it will so penetrate your heart, and impress itself so strongly on your mind, that, compared with its energetic influence, the beauties of rhetoricians and philosophers will almost entirely disappear; so that it is easy to perceive something divine in the sacred Scriptures, which far surpasses the highest attainments and ornaments of human industry.

1. Secondary helps to establish the credibility of Scripture. I. The arrangement of the sacred volume. II. Its dignity. III. Its truth. IV. Its simplicity. V. Its efficacy.

74 helps, if unaccompanied by an assurance higher and stronger than human Judgment can give. Till this better foundation has been laid, the authority of Scripture remains in suspense. On the other hand, when recognising its exemption from the common rule, we receive it reverently, and according to its dignity, those proofs which were not so strong as to produce and rivet a full conviction in our minds, become most appropriate helps. For it is wonderful how much we are confirmed in our belief, when we more attentively consider how admirably the system of divine wisdom contained in it is arranged—how perfectly free the doctrine is from every thing that savours of earth—how beautifully it harmonises in all its parts—and how rich it is in all the other qualities which give an air of majesty to composition. Our hearts are still more firmly assured when we reflect that our admiration is elicited more by the dignity of the matter than by the graces of style. For it was not without an admirable arrangement of Providence, that the sublime mysteries of the kingdom of heaven have for the greater part been delivered with a contemptible meanness of words. Had they been adorned with a more splendid eloquence, the wicked might have cavilled, and alleged that this constituted all their force. But now, when an unpolished simplicity,almost bordering on rudeness, makes a deeper impression than the loftiest flights of oratory, what does it indicate if not that the Holy Scriptures are too mighty in the power of truth to need the rhetorician’s art?

Hence there was good ground for the Apostle’s declaration, that the faith of the Corinthians was founded not on “the wisdom of men,” but on “the power of God,” (1 Cor. 2:5), this speech and preaching among them having been “not with enticing words of man’s wisdom, but in demonstration of the Spirit and of power,” (1 Cor. 2:5). For the truth is vindicated in opposition to every doubt, when, unsupported by foreign aid, it has its sole sufficiency in itself. How peculiarly this property belongs to Scripture appears from this, that no human writings, however skilfully composed, are at all capable of affecting us in a similar way. Read Demosthenes or Cicero, read Plato, Aristotle, or any other of that class: you will, I admit, feel wonderfully allured, pleased, moved, enchanted; but turn from them to the reading of the Sacred Volume, and whether you will or not, it will so affect you, so pierce your heart, so work its way into your very marrow, that, in comparison of the impression so produced, that of orators and philosophers will almost disappear; making it manifest that in the Sacred Volume there is a truth divine, a something which makes it immeasurably superior to all the gifts and graces attainable by man.

1. Indien deze zekerheid, die hoger en sterker is dan elk menselijk oordeel, niet aanwezig is, zal het gezag der Schrift tevergeefs door bewijzen verdedigd, of door het eenparig gevoelen der kerk bevestigd, of door andere hulpmiddelen versterkt worden, aangezien het altijd twijfelachtig blijft, tenzij dit fundament gelegd is. Gelijk aan de andere kant, wanneer wij de Schrift eenmaal Godvrezend en in overeenstemming met haar waarde omhelsd hebben als vallend buiten de gewone orde, die dingen, die van niet zo grote kracht waren om haar zekerheid in onze zielen in te planten en in te hechten, dàn zeer geschikte hulpmiddelen zijn. Want een buitengewone versterking verkrijgen wij daaruit, wanneer wij met ingespannen ijver nagaan, welk een welgeordende en gerangschikte uitdeling van de Goddelijke wijsheid zich daar vertoont, welk een door en door hemelse leer, die aan niets aards doet denken, welk een schone onderlinge overeenstemming van al de delen, en verdere dergelijke dingen, die passend zijn om aan de Schriften hun majesteit te verlenen. Dan echter worden onze harten nog degelijker versterkt,wanneer wij bedenken, dat wij meer door de waardigheid der zaken dan door de bekoorlijkheid der woorden er toe gebracht worden haar te bewonderen. Want ook dit is niet zonder de uitnemende voorzienigheid Gods geschied, dat de verheven verborgenheden van het hemelse Koninkrijk voor een goed deel onder een verachtelijke nederigheid van woorden werden meegedeeld; opdat niet, wanneer ze met schitterender welsprekendheid verklaard zouden zijn, de goddelozen spottend zouden zeggen, dat alleen de kracht der welsprekendheid hier heerste. Maar daar thans die ongepolijste en schier ruwe eenvoud een grotere eerbied voor haar opwekt dan enige welsprekendheid der redenaars zou vermogen, wat mogen wij daardoor anders oordelen dan dat de kracht van de waarheid der Heilige Schrift te machtig is, dan dat zij woordkunst zou nodig hebben? Niet zonder reden dus wijst de apostel er op (1 Cor. 2:4,5) dat het geloof der Corinthiërs op de kracht Gods, niet op menselijke wijsheid gegrondvest was, omdat zijn prediking onder hen niet door overredende woorden der menselijke wijsheid, maar door betoning des Geestes en der kracht voor hen aannemelijk was geweest. Want de waarheid wordt beschermd tegen alle twijfeling, wanneer zij, niet steunend op de hulp van anderen, zelf alleen voor zichzelf voldoende is om zich staande te houden. Hoe eigen nu deze kracht is aan de Schrift, blijkt daaruit, dat van de menselijke geschriften, hoe kunstig ze ook gepolijst zijn, geen enkel het vermogen heeft om ons op gelijke wijze aan te grijpen. Lees Demosthenes of Cicero, lees Plato, Aristoteles, of anderen, wie ge maar wilt van die soort: zij zullen u, ik erken het, buitengewoon aantrekken, genot verschaffen, roeren, meesleuren; maar indien gij u van hen wendt tot de lezing der Heilige Schrift, dan zal deze, of ge wilt of niet, u zo levendig aangrijpen, zo in uw hart doordringen, zo in uw merg zich zetelen, dat, vergeleken bij de uitwerking van dat gevoel, de kracht van die redenaars en wijsgeren schier verdwijnt. Zodat het gemakkelijk is te doorzien, dat de Heilige Schriften iets Goddelijks ademen, daar ze alle gaven en bekoorlijkheden van de menselijke werkzaamheid zo ver te boven gaan.

1. Die Schrift ist aller Menschenweisheit überlegen

28 Wo nun diese Gewißheit nicht ist, die höher und stärker ist als jedes menschliche Urteil, da wird man vergebens die Autorität der Schrift mit Beweisgründen zu sichern, in der einhelligen Überzeugung der Kirche zu begründen oder mit allem anderen Schutz zu bewehren versuchen. Denn wenn dies Fundament nicht gelegt ist, dann bleibt sie stets wankend. Aber anderseits: wenn wir einmal die Schrift in ihrer Einzigartigkeit gegenüber anderen Büchern in Ehrfurcht und ihrer Würde entsprechend angenommen haben, dann werden Erwägungen, die nicht ausreichten, die Gewißheit um die Schrift in unserem Herzen einzupflanzen, sehr brauchbare, geeignete Stützen (zur Bestätigung) sein! Wie wunderbar kann es doch zur Bekräftigung (der Schriftautorität) dienen, wenn wir in eifriger Nachforschung erwägen, wie geordnet und kunstreich hier die göttliche Weisheit uns dargeboten wird, wie die Lehre stets ihren himmlischen Ursprung an sich trägt und nichts Irdisches verrät, wie sehr alle Teile untereinander übereinstimmen — und vieles andere mehr, das geeignet ist, der Schrift überragende Herrlichkeit zu sichern. Noch wirksamer aber kann unser Herz gefestigt werden, wenn wir bedenken, daß wir noch viel mehr durch die Würde der Sache als durch die Worte zur Bewunderung hingerissen werden. Denn auch das ist nicht ohne besondere Vorsehung Gottes geschehen, daß die höchsten Geheimnisse des Himmelreichs weithin unter verächtlicher Niedrigkeit der Worte überliefert werden — denn wären sie mit größerem Glanz der Beredsamkeit geziert, so würden die Gottlosen lästern, in dieser allein wohne ihre Kraft! Wenn aber jene ungezierte und fast grobe Einfalt größere Ehrerbietung sich verschafft als aller Wortreichtum der Redner, was geht daraus anders hervor, als daß die Schrift eine Gewalt der Wahrheit besitzt, welche zu mächtig ist, um des Schmuckes der Worte zu bedürfen? Nicht ohne Grund weist der Apostel darauf hin, daß der Glaube der Korinther nicht in menschlicher Weisheit, sondern in Gottes Kraft begründet war, da ja seine Verkündigung unter ihnen nicht in klugen Worten menschlicher Weisheit, sondern in Beweisung des Geistes und der Kraft geschehen war (1. Kor. 2,4). Die Wahrheit ist über jeden Zweifel erhaben, wenn sie nicht auf fremden Stützen ruht, sondern stark genug ist, sich in sich selber zu tragen. Wie sehr der Schrift diese Kraft eignet, das zeigt sich daran, daß von allen menschlichen Schriften, wie kunstreich sie auch gefertigt sind, uns keine so zu ergreifen vermag. Lies den Demosthenes oder den Cicero, lies Platon oder Aristoteles oder welche du auch aus der ganzen Schar lesen magst. Sie werden dich — das gestehe ich — wundersam anlocken, ergötzen, bewegen, hinreißen. Aber wenn du dann zur Heiligen Schrift kommst, so ergreift sie dich — ob du willst oder nicht — so lebendig, dringt dir so tief ins Herz, setzt sich so im Innersten fest, daß vor der Gewalt dieser Eindrücke die Kraft jener Redner und Philosophen fast verschwindet. Man kann eben spüren, wie ein göttlicher Hauch die Schrift durchweht, wodurch sie alle menschliche Kunst, alle menschlichen Gaben weit übertrifft.

1. Die Skrif oortref al die mens se geestesprodukte

162 As hierdie sekerheid, wat verhewener en kragtiger as enige oordeel van die mens is, ontbreek, sal die gesag van die Skrif tevergeefs met bewyse versterk of met die instemming van die kerk bevestig of met ander hulpmiddels bekragtig kan word. Want as die fondament daarvoor nie gelê is nie, sal dit altyd twyfelagtig bly. Maar, aan die ander kant, as ons miskien eenmaal die alledaagse gesag daarvan wegneem en dit tog eerbiedig en die waarde daarvan aangryp, is die dinge wat nie soseer bydra om die sekerheid daarvan in ons hart in te plant en daarop af te stempel nie, tog baie geskikte hulpmiddels. Want dit is wonderlik hoe dit bekragtig word wanneer ons met toegewyde aandag daaroor nadink hoe die geordende en gerangskikte toedeling van die wysheid van God daarin na vore kom; hoe hemels en sonder aardse reuk die geur is wat  die leer oral daarin versprei; hoe pragtig die onderlinge ooreenstemming tussen al die dele daarvan is, en dergelike dinge wat gepas is om aan die Skrif majesteit te verleen.

Ons hart word egter nog kragtiger versterk wanneer ons daaroor nadink dat ons eerder deur die waarde van die onderwerpe daarin as deur die bekoorlikheid van die woorde tot bewondering vir die Skrif meegevoer word. Want die uitnemende voorsienigheid van God het daarvoor gesorg dat die verhewe geheimenisse van die koninkryk van die hemele grotendeels in onaansienlike nederigheid van woorde aan ons oorgelewer is. Sy doel daarmee was om te verhoed dat goddelose mense daarmee die spot sou dryf dat die krag van die welsprekendheid alleen daarin heers as die glans daarvan dit sou opluister. Aangesien die ongekunstelde maar tog nie onafgewerkte eenvoud daarvan ons tot groter eerbied daarvoor opwek as al die welsprekendheid van redenaars, watter oordeel kan ons daaroor vel anders as net dat die Heilige Skrif so ’n kragtige werking van die waarheid het dat dit geen woordkuns nodig het nie?

Gevolglik verklaar die apostel nie sonder rede dat die geloof van die Korinthiërs op die krag van God en nie op die wysheid van die mens gebaseer was nie, omdat sy prediking onder hulle nie met oorredende 163 woorde van mensewysheid nie maar met die betoning en krag van die Gees onder hulle aanneemlik was.¹ Want die waarheid word eers teen alle twyfel beskerm wanneer dit nie op vreemde hulpmiddels steun nie maar alleen genoegsaam is om homself te handhaaf.

Maar dat hierdie krag ’n besondere eienskap van die Skrif is, sal daaruit duidelik word dat geeneen van die mens se boeke, hoe kunstig dit ook al afgerond is, ons enigsins kan ontroer nie. Lees maar Demosthenes² of Cicero;³ lees Plato⁴ of Aristoteles⁵ of enige ander skrywer uit die groep.

Ek erken dat hulle ’n mens wonderbaarlik sal aantrek, behaag, beïnvloed en meesleur. Maar sodra jy jou daartoe wend om die Heilige Skrif te lees, sal dit jou willens en wetens so lewendig ontroer, jou hart so binnedring en jou binneste so beset dat die krag van redenaars en filosowe in vergelyking met die werking daarvan op jou gevoel byna verdwyn.

Gevolglik kan ons geredelik bemerk dat die Heilige Skrif iets Goddeliks adem wat al die gawes en bekoorlikhede van die mense se inspanning ver te bowe gaan.⁶

1. Если бы у нас не было уверенности, что Св. Писание истинно, - уверенности более возвышенной и твёрдой, чем всякое человеческое суждение, - то напрасны были бы все попытки утвердить его авторитет доводами разума, общим согласием Церкви или какими-либо иными средствами. Если такая уверенность отсутствует, то авторитет Писания всегда остаётся под вопросом. И наоборот: если Писание, как и подобает, принято в смиренной покорности и без всяких сомнений, то доводы разума, ранее бессильные утвердить в наших сердцах веру в его истинность, отныне могут служить ей хорошим подспорьем. Наша вера укрепляется внимательным рассмотрением того, как проявляется рассеянная по всему Писанию премудрость Божья, как содержащееся в нём учение обнаруживает свой совершенно небесный характер, лишённый всего земного, как великолепно согласуются между собой все его части, а также изучением всех прочих сторон, присущих всякому авторитетному тексту.

Но ещё более вера укрепляется благодаря пониманию того факта, что источником нашего восхищения является величие самого предмета, а не изящество слога. В самом деле, божественное провидение устроило так, что высочайшие тайны Царства Небесного переданы нам большей частью в простых и немудрёных словах - из опасения, что чрезмерное красноречие побудило бы нечестивцев ложно утверждать, будто бы в этом и заключается единственная ценность Св. Писания. В действительности же почти грубая простота слов волнует и вызывает благоговение гораздо сильнее всяких риторических красот. Поэтому мы убеждены, что Писание обладает такой силой истинности, при которой нет нужды в словесных ухищрениях.

Не без основания апостол считал веру коринфян утверждённой не на человеческой мудрости, а на силе Божьей, ибо проповедь его осуществлялась «не в убедительных словах человеческой мудрости, но в явлении духа и силы» (1 Кор 2:4). Истина несомненна и утверждает себя сама, не нуждаясь в иных средствах. Поскольку же Писание истинно, постольку среди всех человеческих книг нет ни одной, пусть даже исполненной изысканнейшего красноречия, которая могла бы сравниться с ним по силе воздействия на людей. Возьмём Демосфена, Цицерона, Платона или Аристотеля, или любого подобного им автора: я признаю, что они увлекательны и чтение их услаждает и восхищает ум, но если после них мы обратимся к чтению Святого Писания, то независимо от нашей воли оно так тронет нас за живое, так остро пронзит наше сердце, так глубоко проникнет в самую сердцевину нашего существа, что в сравнении с этим рассеется всё очарование ораторов и философов. Отсюда легко понять, что Святое Писание обладает божественным свойством вдохновлять людей, ибо по силе воздействия намного превосходит все написанное человеком.

2. | Fateor quidem Prophetis nonnullis elegans et nitidum, imo etiam splendidum esse dicendi genus: ut profanis scriptoribus 73 non cedat eorum facundia¹; ac talibus exemplis voluit ostendere Spiritus sanctus non sibi defuisse eloquentiam dum rudi et crasso stylo alibi usus est. Caeterum sive Davidem, Iesaiam et similes legas, quibus suavis et iucunda fluit oratio, sive Amos hominem pecuarium, Ieremiam et Zachariam, quorum asperior sermo rusticitatem sapit, ubique conspicua erit illa quam dixi Spiritus maiestas. Nec me latet, ut Satan in multis est Dei aemulus, quo se fallaci similitudine melius insinuet in animos simplicium, ita impios errores quibus miseros homines fallebat, astute sparsisse inculto sermone et fere barbaro, et saepe obsoletis loquendi formis usum esse, ut sub hac larva tegeret suas imposturas; sed quam inanis et putida sit affectatio, vident omnes mediocri sensu praediti. Quantum vero ad sacram Scripturam attinet, quanvis multa arrodere conentur protervi homines, constat tamen sententiis refertam esse quae humanitus concipi non potuerint, lnspiciantur singuli Prophetae: nemo reperietur qui non longe excesserit humanum modum: ut palato prorsus carere censendi sint quibus insipida est eorum doctrina.

2. Je confesse bien qu’aucuns Prophetes ont une façon de parler elegante et de bonne grace, mesme un stile haut et bien orné: mais par tels exemples le sainct Esprit a voulu monstrer qu’il n’es toit point despourveu d’eloquence, quand ailleurs il luy plaisoit d’user d’un stile grossier et rude. Au reste, soit qu’on lise David, Isaie et leurs semblables, desquels le stile est doux et coulant, soit qu’on lise Amos, qui estoit bouvier, Jeremie ou Zacharie, desquels le langage est plus aspre ou rustique, par tout la majesté de l’Esprit se monstre evidemment. Je n’ignore pas que Satan, selon qu’il se fait tousjours singe de Dieu, et se contrefait pour s’insinuer sous ombre de l’Escriture, pour tromper le cœur des simples a suyvi un semblable train entant qu’en luy estoit: c’est de publier ses erreurs, dont il abreuvoit les povres aveugles, sous un langage dur et lourd et quasi barbare: usant mesme de formes de parler quasi enrouillées de vieillesse, afin de couvrir tant mieux ses tromperies sous telles masques. Mais ceux qui ont jugement rassis voyent assez combien telle affectation est vaine et frivole. Quant à la saincte Escriture, quoy que les gens prophanes et desbordez s’efforcent d’y trouver à mordre, toutesfois c’est chose patente qu’elle est remplie de sentences qui jamais ne fussent tombées en l’esprit humain. Qu’on lise chacun Prophete, il ne s’en trouvera pas un qui n’ait surmonté de grande distance la mesure des hommes, tellement qu’il faut bien dire que tous ceux qui ne trouvent point saveur en leur doctrine, sont par trop desgoustez et du tout stupides.

2. I grant, indeed, that the diction of some of the prophets is neat and elegant, and even splendid; so that they are not inferior in eloquence to the heathen writers. And by such examples the Holy Spirit hath been pleased to show, that he was not deficient in eloquence, though elsewhere he hath used a rude and homely style. But whether we read David, Isaiah, and others that resemble them, who have a sweet and pleasant flow of words, or Amos the herdsman, Jeremiah, and Zechariah, whose rougher language savours of rusticity,—that majesty of the Spirit, which I have mentioned, is every where conspicuous. I am not ignorant that Satan in many things imitates God, in order that, by the fallacious resemblance, he may more easily insinuate himself into the minds of the simple; and has therefore craftily disseminated, in unpolished and even barbarous language, the most impious errors, by which 83 multitudes have been miserably deceived, and has often used obsolete forms of speech as a mask to conceal his impostures. But the vanity and fraud of such affectation are visible to all men of moderate understanding. With respect to the sacred Scripture, though presumptuous men try to cavil at various passages, yet it is evidently replete with sentences which are beyond the powers of human conception. Let all the prophets be examined; not one will be found, who has not far surpassed the ability of men; so that those to whom their doctrine is insipid must be accounted utterly destitute of all true taste.

2. The majesty conspicuous in the writings of the Prophets.

I confess, however, that in elegance and beauty, nay, splendour, the style of some of the prophets is not surpassed by the eloquence of heathen writers. By examples of this description, the Holy Spirit was pleased to show that it was not from want of eloquence he in 76other instances used a rude and homely style. But whether you read David, Isaiah, and others of the same class, whose discourse flows sweet and pleasant; or Amos the herdsman, Jeremiah, and Zechariah,whose rougher idiom savours of rusticity; that majesty of the Spirit to which I adverted appears conspicuous in all. I am not unaware, that as Satan often apes God, that he may by a fallacious resemblance the better insinuate himself into the minds of the simple, so he craftily disseminated the impious errors with which he deceived miserable men in an uncouth and semi-barbarous style, and frequently employed obsolete forms of expression in order to cloak his impostures. None possessed of any moderate share of sense need be told how vain and vile such affectation is. But in regard to the Holy Scriptures, however petulant men may attempt to carp at them, they are replete with sentiments which it is clear that man never could have conceived. Let each of the prophets be examined, and not one will be found who does not rise far higher than human reach. Those who feel their works insipid must be absolutely devoid of taste.

2. Ik erken wel, dat sommige profeten een fraaie en schone, ja zelfs schitterende manier van spreken hebben, zodat hun welsprekendheid niet uit de weg behoeft te gaan voor wereldlijke schrijvers. En door dergelijke voorbeelden heeft de Heilige Geest willen aantonen, dat welsprekendheid Hem niet ontbrak, terwijl Hij elders een eenvoudige en grove stijl gebruikte. Maar hetzij men David, Jesaja en dergelijken leest, wier woorden liefelijk en aangenaam vloeien, hetzij Amos, de veeherder, Jeremia en Zacharia, wier taal harder is en het platteland ver raadt, overal zal men die majesteit des Geestes bespeuren, van welke ik sprak. Ook is het voor mij niet verborgen, dat Satan, gelijk hij in vele dingen God nabootst, om zich door een bedriegelijke gelijkheid beter toegang te verschaffen tot de zielen der eenvoudigen, zo ook de goddeloze dwalingen, waardoor hij de ongelukkige mensen bedroog, sluw gehuld heeft in een onbeschaafde en bijna barbaarse taal, en dikwijls alledaagse spreekvormen gebruikt heeft, om onder dit masker zijn bedriegerijen te bedekken. Maar hoe ijdel en afkeerwekkend deze gekunsteldheid is, ziet een ieder, die met een weinig verstand begaafd is. Wat echter de Heilige Schrift aangaat, hoeveel ook onbeschaamde lieden aan haar trachten te beknibbelen, toch staat vast, dat ze vol is van uitspraken, die door mensen niet konden worden opgesteld. Laat men ieder der profeten inzien: geen zal er gevonden worden, die niet ver boven de menselijke maat is uitgegaan; zodat men moet oordelen, dat zij, voor wie hun leer smakeloos is, geheel en al een verhemelte missen.

2. Nicht die Sprache entscheidet, sondern die Sache

Freilich findet sich bei einigen Propheten eine sehr feine und kunstreiche, ja geradezu glänzende Darstellung, so daß ihre Beredsamkeit derjenigen weltlicher Schriftsteller nichts nachgibt. Mit dergleichen Beispielen hat der Heilige Geist zeigen wollen, daß ihm auch die Beredsamkeit zu Gebote steht — wenn er sich sonst auch wohl einer kunstlosen und groben Redeweise bedient. Ob du nun David oder Jesaja oder ihresgleichen liesest, deren Rede sanft und lieblich dahergeht, oder den Hirten Amos oder Jeremia oder Sacharja, deren rauhere Rede bäurisch klingt — überall ist jene Majestät des Geistes offenbar, von der ich sprach. Ich weiß wohl, daß der 29 Satan, der ja in vielen Dingen Gott nachahmt, um in solcher trügerischen Ähnlichkeit (mit Gott) um so leichter in die Herzen der Einfältigen einzudringen, auch jene gottlosen Irrtümer, mit denen er arme Menschen täuschte, zuweilen listig in kunstloser und fast barbarischer Sprache ausgestreut, oft auch ungebräuchliche Ausdrucksformen verwendet hat, um unter solcher Maske seine Betrügereien zu verstecken. Aber wie eitel und abscheulich solches Streben ist, das spürt jeder einigermaßen verständige Mensch. Mag nun der Vorwitz vieles an der Schrift annagen wollen — es steht jedenfalls fest, daß sie voll ist von Aussprüchen, die aus menschlichem Verstand nie entsprungen wären. Man sehe sich die einzelnen Propheten an: da ist nicht einer zu finden, der nicht weit über alle Menschenweisheit hinausragte, und deshalb muß den Leuten, welche ihre Lehre für fade halten, jeder Geschmack abgehen.

2. Nie die styl nie maar die inhoud van die Skrif is deurslaggewend

Ek erken wel dat sommige profete ’n elegante en goed versorgde, ja, selfs voortreflike styl het, sodat hulle welsprekendheid nie voor profane skrywers hoef te swig nie.⁷ Maar met sulke voorbeelde wou die Heilige Gees aantoon dat Hy nie ’n gebrek aan welsprekendheid het nie, terwyl Hy elders ’n growwe onafgeronde styl gebruik.

164 As ’n mens verder Dawid, Jesaja en dergelike skrywers, wie se styl innemend, aangenaam en vloeiend is, of Amos, ’n veeoppasser, Jeremia en Sagaria, wie se growwe styl na die plaas smaak, lees, sal die majesteit van die Gees, waarvan ek melding gemaak het, oral sigbaar wees.

Die Satan boots God in baie dinge na. Ek is egter nie onbekend met die bedrieglike gelykenis wat hy inspan om beter in die hart van eenvoudige mense in te dring nie. Ek weet dat hy die goddelose dwaalleer waarmee hy ellendige mense bedrieg het, so slinks met ’n slordige en bykans barbaarse styl bestrooi het en dat hy dikwels verouderde spreekvorme gebruik het om sy bedrog onder dié masker te verberg.⁸ Maar almal wat maar net ’n effense aanvoeling daarvoor het, kan sien hoe ydel en verrot sy gekunsteldheid is.

Sover dit die Heilige Skrif aangaan, is dit tog seker dat dit vol uitsprake is wat nie van menseweë bedink kan word nie, ten spyte daarvan dat voortvarende mense poog om dit in baie opsigte weg te knaag. Ondersoek maar elkeen van die profete: daar sal nie een van hulle aangetref word wat die perke van die mens nie ver verbygesteek het nie, sodat ons van oordeel moet wees dat mense vir wie hulle leer onsmaaklik is, self hoegenaamd geen smaak het nie.

2. Я не отрицаю, что некоторые пророки изъясняются искусно и изящно и даже обладают высоким и изысканным стилем. На этом примере Св. Дух хотел показать, что Ему вовсе не чуждо красноречие, - просто в других случаях Он предпочитает простой и грубый слог. Но в конечном счёте, читаем ли мы сладкоречивых Давида, Исайю и им подобных или Амоса-пастуха, или Иеремию и Захарию с их сочным и грубым языком - повсюду явно выступает величие Духа. Небезызвестно, что Сатана по своей привычке подражать Богу и вводить в заблуждение сердца простецов внешним подражанием Писанию использовал тот же способ. Он писал лживые, но ослеплявшие невежд книги грубым и почти варварским языком, прибегая ради лучшей маскировки своих измышлений к архаичным формам выражения. Но здравомыслящие люди видят всю тщету и бесплодность подобных ухищрений. Что же касается Св. Писания, то как бы невежды и наглецы ни пытались уничтожить его влияние, оно всё равно полно изречений, которые заведомо навсегда останутся в памяти и душах людей. Перечитайте любого пророка: любой из них намного превосходит человеческие мерки. Поэтому приходится признать, что люди, не чувствующие властной силы учения пророков, вовсе лишены способности восприятия и попросту тупы.

3. | Tractarunt alii hoc argumentum copiose²: quo fit ut pauca tantum delibare in praesens sufficiat quae ad summam totius causae maxime faciunt. Praeter ea quae iam attigi, non parum habet ponderis ipsa Scripturae antiquitas³. Nam utcunque Graeci scriptores de Aegyptiaca theologia multa fabulentur, nullum tamen cuiusquam religionis monumentum extat quod non sit Mosis seculo longe inferius⁴. Neque Moses novum Deum comminiscitur: sed quod de aeterno Deo longa temporum serie a patribus quasi per manus traditum acceperant Israelitae, proponit. Quid enim aliud agit, quam ut ad foedus ipsos revocet cum Abrahamo initum? Quod si rem inauditam attulisset, nullus erat accessus: sed oportuit liberationem a servitute, in qua detinebantur, rem omnibus notam ac tritam esse: ut audita eius mentio protinus omnium animos erigeret. Quinetiam de quadringentorum annorum numero probabile est fuisse edoctos.^a Nunc reputandum est, si a tam alto exordio Moses (qui tamen ipse tanto intervallo 74 temporum superat alios omnes scriptores) repetit doctrinae suae traditionem^a, quantum vetustate Scriptura sacra inter alias omnes emineat.

3. Il y en a d’autres qui ont traité amplement ceste matiere: parquoy il me suffira d’en toucher pour le present autant qu’il sera requis pour le sommaire principal de ce qu’il en faut savoir. Outre ce que j’ai desjà touché, l’ancienneté de l’Escriture n’est pas de petite importance pour nous y faire adjouster foy. Car quelques fables que racontent les escrivains Grecs de la theologie des Egyptiens, on ne trouvera tesmoignage de nulle religion, qui ne soit de long temps apres Moyse. Davantage, Moyse ne forge pas un Dieu nouveau, mais seulement propose au peuple d’Israel ce que desja par longue succession d’aages ils avoyent entendu de leurs ancestres. Car à quoy pretend-il, sinon de les amener à l’aillance faite avec Abraham? Et de fait s’il eust rien mis en avant incogneu et non ouy, il n’y avoit nul accez. Mais il falloit que le propos de leur delivrance fust tout commun et notoire entre eux, afin que le message qu’il leur en apportoit les esmeust incontinent et leur donnast courage: mesme il est bien à presumer qu’ils estoyent advertiz du terme de quatre cens ans. Maintenant considerons si Moyse, qui a procedé de si long temps tous autres escrivains, prend toutesfois de si loing l’origine et source de sa doctrine, quelle preeminence d’ancienneté a l’Escriture saincte par dessus tous escrits qu’on peut amener.

3. This argument has been copiously treated by other writers; wherefore it may suffice at present merely to hint at a few things which chiefly relate to the subject in a general view. Beside what I have already treated on, the antiquity of the Scripture is of no small weight. For, notwithstanding the fabulous accounts of the Greek writers concerning the Egyptian theology, yet there remains no monument of any religion, but what is much lower than the age of Moses. Nor does Moses invent a new deity; he only makes a declaration of what the Israelites had, through a long series of years, received by tradition from their forefathers concerning the eternal God. For what does he aim at, but to recall them to the covenant made with Abraham? If he had advanced a thing till then unheard of, it would not have been received; but their liberation from the servitude in which they were detained must have been a thing well known to them all; so that the mention of it immediately excited universal attention. It is probable also that they had been informed of the number of four hundred years. Now, we must consider, if Moses (who himself preceded all other writers by such a long distance of time) derives the tradition of his doctrine from so remote a beginning, how much the sacred Scripture exceeds in antiquity all other books.

3. Special proofs from the Old Testament. I. The antiquity of the Books of Moses.

As this subject has been treated at large by others, it will be sufficient here merely to touch on its leading points. In addition to the qualities already mentioned, great weight is due to the antiquity of Scripture (Euseb. Prepar. Evang. lib. 2 c. 1). Whatever fables Greek writers may retail concerning the Egyptian Theology, no monument of any religion exists which is not long posterior to the age of Moses. But Moses does not introduce a new Deity. He only sets forth that doctrine concerning the eternal God which the Israelites had received by tradition from their fathers, by whom it had been transmitted, as it were, from hand to hand, during a long series of ages. For what else does he do than lead them back to the covenant which had been made with Abraham? Had he referred to matters of which they had never heard, he never could have succeeded; but their deliverance from the bondage in which they were held must have been a fact of familiar and universal notoriety, the very mention of which must have immediately aroused the attention of all. It is, moreover, probable, that they were intimately acquainted with the whole period of four hundred years. Now, if Moses (who is so much earlier than all other writers) traces the tradition of his doctrine from so remote a period, it is obvious how far the Holy Scriptures must in point of antiquity surpass all other writings.

3. Anderen hebben dit onderwerp uitvoerig behandeld; daarom is het voor het ogenblik voldoende slechts weinig er van aan te roeren, wat van het meeste belang is voor de kwestie in haar geheel. Behalve wat ik reeds besprak, is ook de oudheid der Schrift van niet gering gewicht. Want ook al vertellen de Griekse schrijvers veel van de Egyptische theologie, toch bestaat er geen enkel herinneringsteken van enige godsdienst, dat niet in tijd veel later is dan Mozes. En ook Mozes verzint geen nieuwe God; maar hij stelt voor, wat de Israëlieten aangaande de eeuwige God gedurende een lang tijdsverloop van hun vaderen, als het ware van hand tot hand overgeleverd, ontvangen hadden. Want wat doet hij anders, dan dat hij hen terugroept tot het verbond met Abraham gesloten? Wanneer hij een ongehoorde zaak aangebracht had, dan zou hij geen ingang gehad hebben; maar de bevrijding uit de slavernij, waarin zij gehouden werden, moest een bij allen bekende en gewone zaak zijn, zodat, zodra zij er melding van hoorden maken, dit hun harten ter stond opbeurde. Ja zelfs is het waarschijnlijk, dat zij omtrent het getal der vierhonderd jaren ingelicht waren. Nu moet men eens nagaan, wanneer Mozes (die zelf reeds zozeer in tijd alle andere schrijvers te boven gaat) aan een zo ver terug gelegen begin de overlevering zijner leer ontleent, hoezeer dan de Heilige Schrift boven alle andere in ouderdom uitmunt.

3. Das hohe Alter der Schrift

Diesen Gegenstand haben nun andere genauer behandelt, und deshalb genügt es hier, nur einiges wenige zu überdenken, das für die hier zur Behandlung stehende Hauptsache von besonderem wert ist. Außer dem, was ich schon erwähnte, ist von besonderem Gewicht auch das hohe Alter der Schrift. Denn obwohl griechische Schriftsteller über die ägyptische Theologie viel fabulieren, so besteht doch keine einzige Religionsurkunde, die nicht lange nach der Zeit des Mose entstanden wäre. Und auch Mose redet ja nicht von einem neuen Gott, sondern bringt nur vor, was wiederum in langer Zeitfolge die Israeliten als Lehre über den ewigen Gott von ihren Vätern, wie von Hand zu Hand, empfangen hatten! Was tut denn Mose anders, als daß er sie zu dem Bunde zurückruft, der einst mit Abraham geschlossen war? Hätte er ihnen etwas bis dahin Unerhörtes verkündigt, er würde keinen Eingang gefunden haben. Aber die Befreiung aus der Sklaverei, in der sie gehalten wurden, mußte eine längst allen bekannte Sache sein, so daß ihre Ankündigung alsbald alle Herzen aufrichtete. Wahrscheinlich waren sie auch über die Zahl der vierhundert Jahre unterrichtet. Wenn also nun Mose, der doch selbst soviel älter ist als alle anderen Schriftsteller, seine Lehre aus so langer Überlieferungsreihe herleitet, wie ragt dann die Heilige Schrift an Alter über alle anderen hinaus!

3. Die Skrif munt in .sj ouderdom uit bo ander geskrifte

Sommige skrywers het hierdie onderwerp uitvoerig behandel.⁹ Gevolglik sal dit vir die huidige genoegsaam wees om slegs enkele fasette aan te roer wat besonderlik tot die kem van die hele saak bydra. Behalwe die aspekte wat ek alreeds aangeroer het, dra die oudheid van die Skrif self groot gewig.¹⁰ Want hoewel Griekse skrywers baie stories in verband met ’n teologie van die Egiptenare vertel, bestaan daar geen bewys van enige godsdiens wat nie veel later as die tyd van Moses is nie.¹¹ Moses dink egter nie ’n nuwe God uit nie, maar hy hou aan ons die oorlewering voor wat die Israeliete oor die verloop van baie jare as’t ware uit die hand van hulle vaders in verband met die ewige God verneem het.¹² Want wat doen hy anders as om hulle terug te bring na die verbond 165 wat met Abraham gesluit is? As hy egter iets ongehoords sou aangebied het, sou hy geen ingang gevind het nie. Maar die bevryding uit die slawerny waarin hulle gehou is, moet vir hulle almal ’n bekende en deurknede onderwerp gewees het, sodat die vermelding daarvan dadelik almal se belangstelling sou gewek het.

Ja, dit is waarskynlik dat hulle selfs in verband met die vierhonderdtal jare¹³ onderwys is.

As Moses, wat tog self alle ander skrywers met so ’n groot tydsverloop voorafgaan, die oorlewering van sy leer ver uit die begin opdiep, moet ons daaroor nadink hoeveel die Heilige Skrif bo alle ander geskrifte in die ouderdom daarvan uitstaan.

3. Были и другие люди, которые много рассуждали об этих вещах. Сказанного нами до сих пор недостаточно, чтобы узнать об этом предмете столько, сколько он заслуживает. Так, помимо уже затронутых вопросов, большое значение имеет древность Писания, увеличивающая степень его достоверности. Ведь даже басни греческих писателей о богословии египтян не находят подтверждения ни в одной религии, которая не была бы много моложе Моисеевой. Кроме того, Моисей не выдумывает нового бога, но лишь предлагает израильскому народу то, о чём тот уже слышал на протяжении веков от патриархов. Ибо в чём состояла цель Моисея, как не в возобновлении заключённого между Богом и Авраамом союза? В самом деле, если бы Моисей предлагал что-то абсолютно неведомое и неслыханное, он не имел бы никакого успеха. Чтобы его проповедь взволновала израильтян и вдохнула в них мужество, обетование освобождения должно было быть широко известно. Более того, можно предположить, что они услышали его ещё за четыре столетия до Моисея. Таким образом, учение Моисея, намного опередившего по времени авторов других религиозных книг, восходит к ещё более древним истокам. Насколько же тогда Святое Писание древнее и авторитетнее по сравнению со всеми прочими книгами!

4. | Nisi forte Aegyptiis credere libeat vetustatem suam extendentibus ad sex annorum millia ante creatum mundum¹. Sed quum profanis etiam quibusque semper ludibrio fuerit eorum garrulitas, non est cur in eius refutatione laborem. Citat autem Iosephus contra Apionem testimonia memoratu digna ex antiquissimis scriptoribus, unde colligere licet, gentium omnium consensu doctrinam in Lege proditam ab ultimis seculis fuisse celebrem, quanvis neque lecta neque vere cognita fuerit². Iam nequa haereret apud malignos suspicio, nequa etiam improbis cavillandi esset ansa, utrique periculo optimis remediis Deus occurrit. Dum refert Moses quid trecentis fere ante annis caelesti afflatu pronuntiasset Iacob de posteris suis, quomodo tribum suam nobilitat? Imo eam notat aeterna infamia in persona Levi. Simeon, inquit, et Levi vasa iniquitatis: in consilium eorum non veniat anima mea, nec in arcanum eorum lingua mea [Gen. 49. a. 5.^b]. Certe potuit dedecus illud silere, non tantum ut patri suo parceret, sed ne seipsum cum tota familia aspergeret eiusdem ignominiae parte. Quomodo suspectus esse poterit qui primum familiae ex qua oriundus erat, authorem Spiritus sancti oraculo detestabilem fuisse ultro praedicans, neque privatim sibi consulit, neque recusat subire invidiam apud gentiles suos, quibus haud dubie hoc molestum erat? Quum etiam impium Aharonis germani fratris et Mariae sororis murmur commemorat [Nume. 12. a. 1], dicemusne ex carnis suae sensu loqui, an parere Spiritus sancti imperio? Adhaec quum summa eius esset authoritas, cur saltem ius summi Sacerdotii non relinquit filiis suis, sed in ultimum locum eos ablegat? Pauca tantum ex multis delibo: sed in ipsa Lege passim occurrent multa argumenta quae vendicent plenam fidem, ut absque controversia Moses quasi Dei Angelus e caelo prodeat.

4. Sinon que nous fussions si sots que d’adjouster foy aux Egyptiens, quand ils estendent leur ancienneté jusques à six mille ans devant que le monde fust creé: mais veu que tout ce qu’ils en babillent a tousjours esté moqué et rejeté par les payens mesmes, il ne nous faut ja travailler à les redarguer. Josephe contre Apius, amasse plusieurs tesmoignages memorables des plus anciens escrivains, dont il appert que tous peuples ont esté d’acord en cela, que la doctrine de la Loy avoit esté renommée de tous siecles, combien qu’elle ne fust pas leue ne deument cognue. Au reste, afin que les gens scrupuleux et chagrins n’eussent occasion de mal souspeçonner, que les malins aussi les plus hardis ne prinsent licence de caviller, Dieu est venu au devant de ces dangers par tresbons remedes. Moyse raconte que trois cens ans auparavant, Jacob avoit benit ses successeurs estant inspiré de Dieu à cela, comment est-ce qu’il anoblit ou avance son parentage? mais plustost en la personne de Levi il le degrade avec infamie perpetuelle. Simeon et Levi, dit-il, instrumens d’iniquité: que mon ame n’entre point en leur conseil, ma langue ne s’adjoigne point à leur secret (Gen. 49:5, 6). Il pouvoit bien mettre sous le pied un tel opprobre, non seulement pour espargner son pere, mais aussi pour ne se point machurer et diffamer avec toute sa maison de la mesme ignominie. Je vous prie, comment nous peut-il estre suspect, veu qu’en publiant que l’autheur et la premiere souche de la famille de laquelle il estoit descendu avoit esté prononcé detestable par le sainct Esprit? Il n’a nul esgard à son profit particulier, et mesme ne refuse pas de s’exposer à la haine de tous ses parens, ausquels sans doute cela venoit mal à gré. Pareillement en recitant le murmure auquel Aaron son propre frere et Marie sa sœur s’estoyent monstrez rebelles contre Dieu (Nom. 12:1), dirons nous qu’il ait esté poussé d’affection charnelle, et non plustost qu’il a obey au commandement du sainct Esprit? Davantage, puisqu’il avoit toute authorité et credit, pourquoy au moins ne laisse-il la dignité sacerdotale à ses enfants, mais les rejette bien loin en basse condition? J’ai allegué ce peu d’exemples, combien qu’il y en ait grande quantité: tant y a que nous rencontrerons par toute la Loy des argumens tant et plus pour nous y faire adjouster foy, et nous monstrer que Moyse sans contredit est comme un Ange de Dieu venant du ciel.

4. Unless any would choose to credit the Egyptians, who extend their antiquity to six thousand years before the creation of the world. But since their garrulity has been ridiculed even by all the profane writers, I need not trouble myself with refuting it. Josephus, in his book against Appion, cites from the most ancient writers testimonies worthy of being remembered; whence we may gather, that the doctrine contained in the law has, according to the consent of all nations, been renowned from the remotest ages, although it was neither read nor truly understood. Now, that the malicious might have no room for suspicion, nor even the wicked any pretence for cavilling, God hath provided the most excellent remedies for both these dangers. When Moses relates what Jacob had, almost three hundred years before, by the spirit of inspiration 84 pronounced concerning his posterity, how does he disgrace his own tribe! He even brands it, in the person of Levi, with perpetual infamy. “Simeon,” says he, “and Levi, instruments of cruelty are in their habitations. O my soul, come not thou into their secret: unto their assembly, mine honour, be not thou united.”¹³¹ He certainly might have been silent on that disgraceful circumstance, not only to spare his father, but also to avoid aspersing himself, as well as all his family, with part of the same ignominy. How can any suspicion be entertained of him, who, voluntarily publishing, from the inspiration of the Holy Spirit, that the first of the family from which he was descended was guilty of detestable conduct, neither consults his own personal honours, nor refuses to incur the resentment of his relations, to whom this must undoubtedly have given offence? When he mentions also the impious murmurings of Aaron, his brother, and Miriam, his sister,¹³² shall we say that he spake according to the dictates of the flesh, or obeyed the command of the Holy Spirit? Besides, as he enjoyed the supreme authority, why did he not leave to his own sons, at least, the office of the high-priesthood, but place them in the lowest station? I only hint at a few things out of many. But in the law itself many arguments will every where occur, which challenge a full belief, that, without controversy, the legation of Moses was truly divine.

4. This antiquity contrasted with the dreams of the Egyptians. II. The majesty of the Books of Moses.

Some perhaps may choose to credit the Egyptians in carrying back their antiquity to a period of six thousand years before the world was created. But their garrulity, which even some profane authors have held up to derision, it cannot be necessary for me to refute. Josephus, however, in his work against Appion, produces important passages from very ancient writers, implying that the doctrine delivered in the law was celebrated among all nations from the remotest ages, though it was neither read nor accurately known. And then, in order that the malignant might have no ground for 77suspicion, and the ungodly no handle for cavil, God has provided, in the most effectual manner, against both dangers. When Moses relates the words which Jacob, under Divine inspiration, uttered concerning his posterity almost three hundred years before, how does he ennoble his own tribe? He stigmatises it with eternal infamy in the person of Levi. “Simon and Levi,” says he, “are brethren; instruments of cruelty are in their habitations. O my soul, come not thou into their secret; unto their assembly mine honour be not thou united,” (Gen. 49:5, 6). This stigma he certainly might have passed in silence, not only that he might spare his own ancestor, but also save both himself and his whole family from a portion of the disgrace. How can any suspicion attach to him, who, by voluntarily proclaiming that the first founder of his family was declared detestable by a Divine oracle, neither consults for his own private interest, nor declines to incur obloquy among his tribe, who must have been offended by his statement of the fact? Again, when he relates the wicked murmuring of his brother Aaron, and his sister Miriam (Numb. 12:1), shall we say that he spoke his own natural feelings, or that he obeyed the command of the Holy Spirit? Moreover, when invested with supreme authority, why does he not bestow the office of High Priest on his sons, instead of consigning them to the lowest place? I only touch on a few points out of many; but the Law itself contains throughout numerous proofs, which fully vindicate the credibility of Moses, and place it beyond dispute, that he was in truth a messenger sent forth from God.

4. Of het moest zijn, dat men de Egyptenaren wilde geloven, die hun ouder dom uitstrekken tot zesduizend jaar voor de schepping der wereld. Maar daar hun gebazel ook al de heidense schrijvers tot spot geweest is, is er geen reden om mij druk te maken met hen te weerleggen. Josephus haalt echter in zijn schrift tegen Apion vermeldenswaardige getuigenissen uit de oudste schrijvers aan, waaruit men kan opmaken, dat volgens de eenparige mening van alle volkeren de leer, die in de wet is gegeven, van de vroegste tijden af beroemd is geweest, ofschoon ze noch gelezen, noch waarlijk gekend is geweest. Opdat er dan bij boosaardige lieden geen argwaan zou blijven hangen en opdat slechten ook geen aanleiding zouden hebben tot spot, komt God aan deze beide gevaren met uitnemende genees middelen tegemoet. Wanneer Mozes verhaalt, wat ongeveer driehonderd jaar tevoren Jacob door hemelse ingeving uitgesproken heeft over zijn nakomelingen, hoe maakt hij dan zijn eigen stam beroemd? Neen, hij brandmerkt die met eeuwige schande in de persoon van Levi. Simeon, zegt hij (Gen. 49:5,6) en Levi zijn vaten der ongerechtigheid; mijn ziel kome niet in hun raad, en mijn tong niet in hun verborgen raadslag. Ongetwijfeld had hij die schande kunnen verzwijgen, niet alleen om zijn vader te sparen, maar ook om niet zichzelf met zijn ganse gezin te bezoedelen met een deel van diezelfde schande Hoe kan hij worden verdacht, die, door uit eigen beweging te verkondigen, dat de eerste van het geslacht, waaruit hij gesproten was, volgens de uitspraak van de Heilige Geest verfoeilijk geweest is, noch persoonlijk voor zich zelf zorgt, noch weigert de haat van zijn stamgenoten op zich te laden, voor wie dit zonder twijfel onaangenaam was? Wanneer hij ook het goddeloos gemor van zijn eigen broeder Aäron en zijn zuster Mirjam vermeldt (Num. 12:1) zullen wij dan zeggen, dat hij spreekt naar de gezindheid van zijn vlees, of dat hij gehoorzaamt aan het bevel des Heiligen Geestes? Daarenboven, daar hij het hoogste gezag bekleedde, waarom laat hij dan niet het recht van het hoogste priesterschap aan zijn eigen zonen, maar verwijdert hij die tot in de uiterste plaats? Ik stip slechts weinige dingen aan uit vele; maar in de wet zelf zal men overal vele bewijzen aantreffen, die Mozes' volle geloofwaardigheid bewijzen, zodat hij buiten kijf als het ware als een engel Gods uit de hemel tot ons komt.

4. Die Wahrhaftigkeit der Schrift, am Beispiel Moses gezeigt

Oder man müßte den Ägyptern glauben, die schon bis zu sechstausend Jahren vor Erschaffung der Welt dagewesen sein wollen! Aber dieses Geschwätz war schon weltlichen Schriftstellern stets ein Gespött und verdient nicht die Mühe der Widerlegung. Dagegen bringt Josephus gegen den Appion einige sehr denkwürdige Zeugnisse aus den ältesten Schriftstellern vor, nach welchen die im Gesetz niedergelegte Lehre nach übereinstimmendem Zeugnis aller Völker schon seit der ältesten Zeit hochberühmt gewesen sei, wenn man sie auch damals noch nicht gelesen oder recht gekannt habe.

Damit aber nun böse Menschen jeden Verdacht aufgeben müssen und die Gottlosen jede Handhabe zu ihrer Lästerung verlieren, tritt Gott diesen beiden Gefahren mit den besten Mitteln entgegen. Da berichtet Mose, wie Jakob aus himmlischer Eingebung schon dreihundert Jahre zuvor über feine Nachfahren geweissagt hat; und wie verhilft er dabei seinem eigenen Stamm zu Adel und Ansehen? Gar nicht, sondern er belegt ihn in der Person des Levi mit ewiger Schande, wenn er sagt: „Simeon und Levi sind Gefäße des Frevels, in ihren Rat komme meine Seele nicht, noch in ihr Geheimnis meine Zunge“ (1. Mose 49,5.6). Sicherlich hätte er diese Schande verschweigen können, um damit seinen Vorvater zu schonen und sich selbst nicht mit dem Anteil an dieser Schmach zu beflecken. Wie könnte ein Mann verdächtig sein, der aus freien Stücken berichtet, wie der erste Urheber seines eigenen Geschlechts durch Ausspruch des Heiligen Geistes als verabscheuungswürdig dahingestellt wurde, und dabei weder sein eigenes Interesse wahrt, noch den Haß seiner Landsleute zu vermeiden sucht, denen dergleichen ohne Zweifel zuwider war? Wenn er das gottlose Murren seines leiblichen Bruders Aaron und seiner Schwester 30 Mirjam erwähnt (Num. 12,1), hat er dann aus fleischlichem Sinn geredet oder im Gehorsam gegen den Auftrag des Heiligen Geistes? Weshalb hinterließ er bei der überragenden Autorität, die er genoß, eigentlich das Amt des Hohenpriesters nicht seinen eigenen Söhnen, sondern weist ihnen den geringsten Platz an? Ich berühre nur weniges, aber es begegnen im Gesetze selber fortwährend viele Beweise, aus welchen Mose ohne Widerspruch als einer bezeugt wird, der wie ein Engel aus dem Himmel hervortrat.

4. Die geskiedenis van Moses bevestig die geloofwaardigheid van die Skrif

Behalwe miskien as ons die Egiptenare sou wil glo, wat hulle oudheid uitbrei tot sesduisend jaar voor die skepping van die wêreld.¹⁴ Maar aangesien selfs profane skrywers altyd met hulle gebabbel die spot gedryf het, is daar geen rede waarom ek moeite sou doen om dit te weerlê nie.

Josephus haal gedenkwaardige getuienis uit die oudste skrywer in sy werk teen Apion aan.¹⁵ Daaruit kan ons aflei dat die leer wat in die wet oorgelewer is, volgens ooreenstemming onder al die heidene van die vroegste tye af bekend was, hoewel hulle dit self nie gelees of geken het nie. Maar om te verhoed dat daar ’n sweem van verdenking by kwaadwillige mense sou bly en goddeloses nie die geleentheid sou kry om daaroor hare te kloof nie, voorkom God albei gevare met die beste middels. Hoe brandmerk Moses sy eie stam nie wanneer hy vertel van die seën wat Jakob bykans driehonderd jaar tevore onder hemelse inspirasie oor sy nageslag uitgespreek het. Ja, hy brandmerk sy stam in die persoon van Levi met ’n ewige skandvlek. Hy sê: “Simeon en Levi is werktuie van die onreg. Laat my siel nie in hulle vergadering kom nie en  my tong nie in hulle verborge handelinge nie”.¹⁶ Hy kon die skande sekerlik verswyg het, nie soseer om sy vader te spaar nie maar om homself en sy hele huisgesin nie met ’n deel van dieselfde. 166 skandvlek te besoedel nie. Hoe sou iemand onder verdenking kon kom as hy uit eie vrye wil verklaar dat die eerste grondlegger van die gesin waaruit hy gebore sou word, volgens ’n uitspraak van die Heilige Gees verwerplik was? Hy soek nie sy eie belang nie en hy deins nie daarvoor terug om deur sy volksgenote gehaat te word nie, omdat dit vir hulle ongetwyfeld ’n ergernis was.

Wanneer hy selfs die goddelose murmerering van sy eie broer Aàron en sy suster Mirjam weergee,¹⁷ sou ons dan sê dat hy na sy vleeslike gevoel spreek of dat hy die bevel van die Heilige Gees gehoorsaam? Aangesien hy hierby die hoogste gesag gehad het, waarom het hy dan nie ten minste die hoëpriesterskap vir sy eie seuns nagelaat nie maar die laagste pos vir hulle aangewys? Van die vele aspekte roer ek slegs ’n paar aan, maar juis in die wet kom daar oral bewyse voor wat voile geloofwaardigheid vir die Skrif opeis dat Moses ongetwyfeld soos ’n engel van God uit die hemel voortgekom het.

4. Нужно быть очень глупым, чтобы относиться с доверием к россказням египтян, возводящих начало своей истории ко времени на шесть тысячелетий более раннему, чем сотворение мира. Но поскольку их болтовню обычно высмеивали и отказывались принимать на веру даже язычники, нам нет смысла заниматься её опровержением. Иосиф Флавий в сочинении «Против Апиона» приводит многочисленные свидетельства древнейших авторов о том, что все народы мира во все века с величайшим почтением относились к учению Закона, пусть даже они не читали и не знали его должным образом. Наконец, чтобы мнительные и легко впадающие в уныние люди не имели повода для сомнений, а дерзкие нечестивцы - для клеветы, Бог сам прибегнул к надёжным средствам устранения этих опасностей.

Так, Моисей сообщает, что за три столетия до него Иаков по вдохновению Божьему благословил своих потомков. Для чего он вспоминает об этом? Для прославления и возвеличивания своей родни? Скорее наоборот: ведь в лице Левия Иаков заклеймил её печатью вечного бесчестия: «Симеон и Левий братья, орудия жестокости мечи их. В совет их да не внидет душа моя, и к собранию их да не приобщится слава моя» (Быт 49:5-6). Моисей мог бы умолчать об этом позоре - не только для того, чтобы пощадить чувства своего отца, но и чтобы не запятнать, не покрыть дурной славой весь свой род. Так как же можем мы, спрашиваю я вас, сомневаться в Моисее, если он публично признал, что его прародитель был отвержен Святым Духом? Моисей не стал искать личной выгоды и не побоялся навлечь на себя ненависть всей родни, которой, конечно, вряд ли пришлась по вкусу его откровенность.

Вспомним также повествование о том, как Аарон, брат Моисея, и сестра его Мариам возмутились против Бога (Числ 12:1). Разве и здесь Моисеем двигало чувство кровной привязанности, а не послушание заповеди Св. Духа? Кроме того, поскольку Моисей пользовался полной властью и доверием народа, он мог бы оставить священническое достоинство своим детям. Почему же он не сделал этого, а отослал их прочь, никак не возвеличив? Я привожу лишь отдельные примеры, хотя им несть числа. Таким образом, в Законе мы находим множество доводов в пользу достоверности Писания и того факта, что Моисей - как бы Ангел Божий, посланный с небес.

5. | Iam vero tot ac tam insignia quae refert miracula, totidem sunt Legis ab ipso latae proditaeque doctrinae sanctiones. Nam quod nube abreptus fuit in montem: quod illic usque ad diem quadragesimum humano contubernio exemptus fuit [Exod. 24. 75 d. 18]: quod in ipsa Legis promulgatione facies eius tanquam solaribus radiis fulgebat [Exod. 34. d. 29]: quod undique micabant fulgetra: tonitrua et fragores toto aere exaudiebantur: tuba etiam nullo humano ore inflata clangebat [Exod. 19. c. 16]: quod tabernaculi^a ingressus nube opposita excipiebatur a conspectu populi [Exo. 40. d. 34]: quod horrendo Core, Dathan et Abiron, totiusque impiae factionis exitio tam mirifice vindicata fuit eius authoritas [Num. 16. d. 24]¹: quod lapis virga percussus flumen protinus eiecit [Num. 20. b. 10]^{2 b}: quod man e caelo ad eius precationem depluit [Nume. 11. b. 9]^c: nonne hinc Deus ipsum caelitus commendabat tanquam indubium Prophetam? Siquis obiiciat, me sumere pro confessis quae controversia non careant³, huius cavilli facilis est solutio. Nam quum haec omnia pro concione publicaverit Moses, quis fingendi locus fuit apud ipsos rerum gestarum oculatos testes? Scilicet prodiisset in medium, ac populum infidelitatis, contumaciae, ingratitudinis aliorumque scelerum coarguens, suam doctrinam sub ipsorum conspectu iactasset sancitam fuisse iis miraculis quae ipsi nunquam vidissent.

5. Outrepius tant de miracles et si notables qu’il recite, sont autant d’approbations de la Loy publiée par luy: car ce qu’il a esté ravy en une nuée sur la montagne: ce qu’il est là demouré quarante jours sans converser avec les hommes (Exode 24:18): ce qu’en publiant la Loy il avoit sa face tellement luisante que les rais en sortoyent comme du soleil: ce que les esclairs, tonnerres et tempestes volloyent en l’air: que la trompette sonnoit sans bouche d’homme: que l’entrée du tabernacle estoit cachée par fois de la veue du peuple par la nuée (Ex. 34:29; 19:16; 40:34): que l’authorité dudit Moyse fut si excellemment maintenue par ceste horrible vengeance qui tomba sur Choré, Dathan et Abyron avec toute leur sequelle: que le rocher estant frappé de sa verge jetta une riviere: que Dieu à la requeste d’iceluy fit plouvoir la manne du ciel (Nomb. 16:24; 20:10; 11:9): Dieu par cela ne le recommandoit-il pas comme un Prophete indubitable envoyé de sa part? Si quelcun objecte, que je pren les choses pour certaines ausquelles on pourroit contredire: ceste cavillation est facile à soudre, veu que Moyse publioit telles histoires en l’assemblée: je vous prie, comment eust-il menti envers ceux qui avoyent tout veu de leurs propres yeux? C’est bien à propos, qu’il se fust presenté au peuple pour le redarguer d’infidelité, rebellion, ingratitude et autres crimes, et cependant qu’il se fust vanté que sa doctrine avoit esté ratifiée en leur presence par les miracles que jamais ils n’eussent veu.

5. Moreover, the miracles which he relates, and which are so numerous and remarkable, are so many confirmations of the law which he delivered, and of the doctrine which he published. For that he was carried up into the mountain in a cloud; that he continued there forty days, deprived of all human intercourse; that, in the act of proclaiming the law, his face shone as with the rays of the sun; that lightnings flashed all around; that thunders and various noises were heard through the whole atmosphere; that a trumpet sounded, but a trumpet not blown by human breath; that the entrance of the tabernacle was concealed from the view of the people by an intervening cloud; that his authority was so miraculously vindicated by the horrible destruction of Korah, Dathan, and Abiram, and all their impious faction; that a rock smitten with a rod immediately emitted a river; that manna rained from heaven at his request;¹³³—are not all these so many testimonies from heaven of his being a true prophet? If any one object that I assume, as granted, things which are the subjects of controversy, this cavil is easily answered. For, as Moses published all these things in an assembly of the people, what room was there for fiction among those who had been eye-witnesses 85 of the events? Is it probable that he would make his appearance in public, and, accusing the people of infidelity, contumacy, ingratitude, and other crimes, boast that his doctrine had been confirmed in their sight by miracles which they had never seen?

5. The miracles and prophecies of Moses. A profane objection refuted.

The many striking miracles which Moses relates are so many sanctions of the law delivered, and the doctrine propounded, by him.¹ His being carried up into the mount in a cloud; his remaining there forty days separated from human society; his countenance glistening during the promulgation of the law, as with meridian effulgence; the lightnings which flashed on every side; the voices and thunderings which echoed in the air; the clang of the trumpet blown by no human mouth; his entrance into the tabernacle, while a cloud hid him from the view of the people; the miraculous vindication of his authority, by the fearful destruction of Korah, Nathan, and Abiram, and all their impious faction; the stream instantly gushing forth from the rock when struck with his rod; the manna which rained from heaven at his prayer;—did not God by all these proclaim aloud that he was an undoubted prophet? If any one object that I am taking debatable points for granted, the cavil is easily answered. Moses published all these things in the assembly of the people. How, then, could he possibly impose on the very eye-witnesses of what was done? Is it conceivable that he would have come forward, and, while accusing the people of unbelief, obstinacy, ingratitude, and other crimes, have boasted that his doctrine had been confirmed in their own presence by miracles which they never saw?

5. Verder zijn de zovele en zo merkwaardige wonderen, die hij verhaalt, evenzovele bekrachtigingen der wet, door hem gegeven en der leer, door hem bekend gemaakt. Want dat hij door een wolk is weggenomen op de berg, dat hij tot de veertigste dag toe aan de menselijke saamleving is onttrokken geweest, dat bij het afkondigen zelf der wet zijn aangezicht blonk als door de stralen der zon, dat van alle zijden de bliksemen flikkerden, de donderslagen en het knetteren aan de ganse hemel gehoord werden, dat ook de bazuin, hoewel door geen mensen mond geblazen, weerklonk, dat de ingang van de tabernakel door een wolk, die zich ervoor bevond, aan het gezicht des volks onttrokken werd, dat door de huiveringwekkende ondergang van Korach, Dathan en Abiram, en de gehele goddeloze partij zijn gezag op zo wonderbare wijze werd bewezen, dat de steenrots door zijn staf geslagen terstond een waterstroom voortbracht, dat op zijn gebed het manna uit de hemel regende, heeft niet door dat alles God uit de hemel hem aanbevolen als een ontwijfelbaar profeet? Wanneer iemand tegenwerpt, dat ik als uitgemaakt neem, wat niet buiten kijf is, dan is het gemakkelijk deze schimp te ontzenuwen. Want daar Mozes dit alles in de vergadering geopenbaard heeft, welke gelegenheid was er dan om te verzinnen tegenover ooggetuigen zelf wat er geschied was? Zouden we dan moeten aannemen, dat hij opgetreden was, en terwijl hij het volk beschuldigde van ongelovigheid, wederspannigheid, ondankbaarheid en andere misdaden, in hun tegenwoordigheid geroemd zou hebben, dat zijn leer bekrachtigd was door die wondertekenen, die zij zelf nooit ge zien hadden ?

5. Wunder bekräftigen die Autorität des Boten Gottes

Auch die vielen herrlichen Wunder, die Mose berichtet, sind lauter Bestätigungen des von ihm kundgemachten Gesetzes und der von ihm verkündigten Lehre. Denn wenn er von einer Wolke auf den Berg geführt wurde, wenn er dort bis zum vierzigsten Tage dem menschlichen Umgang entzogen wurde (Ex. 24,18), wenn bei der Verkündigung des Gesetzes sein Antlitz wie von Sonnenstrahlen erglänzte, wenn damals von allen Seiten Blitze zuckten, Donner und Krachen die Luft erfüllte, wenn die Posaune unberührt vom menschlichen Munde ertönte (Ex. 19,16), wenn der Eingang des Zeltes durch eine Wolke dem Anblick des Volkes entnommen wurde (Ex. 40,34), wenn seine Autorität durch den schrecklichen Untergang des Korah, Dathan und Abiron und der ganzen gottlosen Rotte so wunderbar bestätigt wurde (Num. 16,24), wenn der Fels, vom Stabe geschlagen, alsbald Wasser hervorsprudelte (Num. 20,10), wenn auf sein Gebet Man vom Himmel fiel (Num. 11,9) — hat mit alledem nicht Gott selber diesen Mann vom Himmel herab als einen wahrhaftigen Propheten beglaubigt? Wenn nun jemand einwenden wollte, ich nähme als sicher an, was doch umstritten sei, so ist eine solche Lästerung leicht zu widerlegen. Denn Mose hat dies alles in öffentlicher Rede bekanntgemacht — und wie sollte er da etwas haben erfinden können, wo doch lauter Augenzeugen für das Geschehene vor ihm standen? Es wäre doch wie unsinnig, wenn er aufgetreten wäre und das Volk der Untreue, des Starrsinns und anderer Frevel beschuldigt hätte, um dann unter seinen Augen seine Lehre durch solche Wunder für beglaubigt zu erklären, die es nie gesehen hätte!

5. Die wonderwerke wat by die afkondiging van die wet plaasgevind het, is onweerlegbaar

Maar soveel en sulke uitsonderlike wonderwerke waarvan die Skrif vertel, bekragtig eweneens die wet wat hy neergelê het en die leer wat hy bekend gestel het. Want die feit dat hy in ’n wolk op die berg weggeneem is; dat hy daar tot op die veertigste dag van menslike verkeer afgesonder is;¹⁸ dat sy gesig by die afkondiging van die wet asof met sonstrale geblink het;¹⁹ dat bliksemstrale oral geflikker het; dat die geluid van donder en geruis oor die hele lug hoorbaar was; dat ’n basuin sy geskal laat hoor het sonder dat dit deur die mond van ’n mens geblaas is;²⁰ dat die ingang tpt die tabernakel vir die volk onsigbaar was omdat dit met ’n wolk versluier is;²¹ dat sy gesag so wonderbaarlik gehandhaaf is deur die verskriklike uitwissing van Korag, Datan en Abiram en hulle hele goddelose groep aanhangers;²² dat ’n stroom water dadelik uit ’n rots gekom het toe hy dit met sy staf geslaan het;²³ dat manna op sy gebed uit die hemel gereën het,²⁴ het God hom dan nie deur hierdie tekens uit die hemel as sy ontwyfelbare profeet aanbeveel nie?

As iemand die beswaar sou opper dat ek iets as ’n voldonge feit aanneem 167 wat nie onbetwisbaar is nie, is daar ’n maklike oplossing vir sy haarklowery.²⁵ Aangesien Moses dit alles in ’n vergadering bekend gestel het, watter geleentheid het hy gehad om verdigsels te skep voor mense wat self ooggetuies van die gebeure was? Sou hy dan in hulle midde kon kom, die volk van ongeloof, hardkoppigheid, ondankbaarheid en ander oortredings kon beskuldig en voor hulle oë daarop kon roem dat sy leer deur daardie wonderwerke wat hulle self nooit gesien het nie, bekragtig is?

5. Кроме множества чудес, есть и другие доказательства божественного происхождения Моисеева Закона. Разве не подтверждается оно тем, что Моисей вступил в средину облака, взошёл на гору и провёл там сорок дней, не общаясь с людьми (Исх 24:18)? Тем, что, когда он держал в руках скрижали, лицо его сияло лучами, словно солнце; что были громы и молнии, и сама собой пела труба, и вход в скинию собрания облако скрыло от глаз людских (Исх 34:29; 19:16; 40:34)? Разве Бог не удостоверил пророческое достоинство Моисея тем, что поддержал его власть, обрушив страшную кару на Корея, Дафана и Авирона со всеми их семействами? Или тем, что извёл воду из скалы при ударе Моисеева жезла? Или же тем, что по просьбе Моисея посылал сынам Израилевым манну небесную (Числ 16:24; 20:10; 40:34)? Если возразят, что я принимаю за несомненную истину спорные факты, то подобное обвинение легко отвести, поскольку Моисей рассказал обо всём этом в собрании израильтян. Каким образом, спрашиваю я, мог он солгать людям, видевшим всё происшедшее собственными глазами? Не было ли бы величайшей нелепостью являться к народу с упрёками в неверности, мятеже, неблагодарности и прочих злых делах - и в то же время в подтверждение своей правоты ссылаться на какие-то чудеса, которых никто никогда не видел?

6. | ^d Nam et hoc notatu dignum, quoties narrat de miraculis, simul odiose coniungi quae totum populum stimulare ad reclamandum poterant si vel minima fuisset occasio; unde apparet non aliter ut subscriberent fuisse adductos, nisi quia plus satis convicti erant sua experientia. Caeterum quoniam res erat illustrior quam ut profanis scriptoribus liberum esset negare edita fuisse a Mose miracula, calumniam illis suggessit pater mendacii, ea magicis artibus adscribens [Exod. 7. b. 11]. Sed qua coniectura magum fuisse insimulant qui tantopere ab hac superstitione abhorret, ut lapidibus obruere iubeat qui tantum consuluerit magos et ariolos [Levit. 20. a. 6]? Certe nemo impostor praestigiis ludit qui non obstupefacere vulgi animos studeat captandae famae causa. Quid autem Moses? se et fratrem Aharonem nihil esse clamans, sed tantum exequi quae Deus praescripsit [Exod. 16. b. 7], satis abstergit omnem sinistram notam. Iam si res ipsae considerentur, quaenam incantatio facere potuit ut man e caelo quotidie pluens, ad populum alendum sufficeret: siquis plus iusta mensura repositum haberet, 76 ex ipsa putredine disceret incredulitatem suam divinitus puniri? Adde quod multis seriis probationibus sic examinari passus est Deus servum suum, ut nunc obstrependo nihil proficiant improbi. Quoties enim superbe et petulanter nunc surrexit totus populus, nunc quidam inter se conspirando, sanctum Dei servum evertere conati sunt, eorum furorem praestigiis eludere qui potuit? Et eventus palam docet, hoc modo sancitam in omnia secula fuisse eius doctrinam.

[6.] Et de fait ce poinct doit estre bien noté, toutes fois et quantes qu’il traite des miracles, tant s’en faut qu’il cherche faveur, que plustost il conjoint non sans amertume les pechez du peuple, qui le pouvoyent piquer à y contredire, s’il y eust eu la moindre occasion du monde: dont il appert qu’il n’ont esté induits à y aquiesser, sinon d’autant qu’ils estoyent convaincus par experience. Au reste, pource que la chose estoit si notoire que les payens mesmes, je di les anciens escrivains, n’ont pas osé nier que Moyse n’eust fait des miracles: le diable pere de mensonge leur a suggeré une calomnie, quand ils ont dit que c’estoit par art magique: mais quelle conjecture ont-il de le charger d’avoir esté magicien, veu qu’il a tant detesté ceste superstition, jusques à commander qu’on lapidast tous ceux qu’on trouveroit s’en estre mesez? Et de fait nul trompeur ou enchanteur ne fait ses illusions, qu’il ne tasche pour acquerir bruit d estonner et estourdir les sens du peuple (Ex. 7:12; Levit. 20:6). Qu’est-ce que Moyse a fait en protestant haut et clair que luy et son frere Aaron ne sont rien, mais que simplement ils executent ce que Dieu leur a ordonné (Ex. 16 s.)? Il se purge assez de toute mauvaise note. Et si on considere les choses telles qu’elles sont, quel enchantement auroit fait descendre chacun jour la manne du ciel, qui suffist à nourrir le peuple: et si quelcun en avoit pris outre mesure, en ce qu’elle pourrissoit, il fust appris par cela que Dieu punissoit son incredulité? Il y a plus, c’est que Dieu a permis que son serviteur ait esté examiné de si bonnes et vives esprœuves, que maintenant les mesdisans ne profitent de rien en detractant ou gergonnant contre luy. Car combien de fois le peuple s’est-il orgueilleusement et sans honte eslevé pour le ruiner? quelles conspirations ont esté dressées par aucuns? A-ce esté par illusions qu’il a eschappé leur fureur? Brief l’evenement monstre que par tels moyens sa doctrine a esté ratifiée à jamais.

6. For this also is worthy of being remarked, that all his accounts of miracles are connected with such unpleasant circumstances, as were calculated to stimulate all the people, if there had been but the smallest occasion, to a public and positive contradiction; whence it appears, that they were induced to coincide with him only by the ample conviction of their own experience. But since the matter was too evident for profane writers to take the liberty of denying the performance of miracles by Moses, the father of lies has suggested the calumny of ascribing them to magical arts. But by what kind of conjecture can they pretend to charge him with having been a magician, who had so great an abhorrence of that superstition, as to command, that he who merely consulted magicians and soothsayers should be stoned?¹³⁴ Certainly no impostor practises such juggling tricks, who does not make it his study, for the sake of acquiring fame, to astonish the minds of the vulgar. But what is the practice of Moses? Openly avowing that himself and his brother Aaron are nothing,¹³⁵ but that they only execute the commands of God, he sufficiently clears his character from every unfavourable aspersion. Now, if the events themselves be considered, what incantation could cause manna to rain daily from heaven sufficient to support the people, and, if any one laid up more than the proper quantity, cause it to putrefy, as a punishment from God for his unbelief? Add also the many serious examinations which God permitted his servant to undergo, so that the clamour of the wicked can now be of no avail. For as often as this holy servant of God was in danger of being destroyed, at one time by proud and petulant insurrections of all the people, at another by the secret conspiracies of a few,—how was it possible for him to elude their inveterate rage by any arts of deception? And the event evidently proves, that by these circumstances his doctrine was confirmed to all succeeding ages.

6. Another profane objection refuted.

For it is also worthy of remark, that the miracles which he relates are combined with disagreeable circumstances, which must have provoked opposition from the whole body of the people, if there had been the smallest ground for it. Hence it is obvious that they were induced to assent, merely because they had been previously convinced by their own experience. But because the fact was too ascribed them to magic (Exod. 9:11). But with what probability is a charge of magic brought against him, who held it in such abhorrence, that he ordered every one who should consult soothsayers and magicians to be stoned? (Lev. 20:27). Assuredly, no impostor deals in tricks, without studying to raise his reputation by amazing the common people. But what does Moses do? By crying out, that he and Aaron his brother are nothing (Exod. 16:7), that they merely execute what God has commanded, he clears himself from every approach to suspicion. Again, if the facts are considered in themselves, what kind of incantation could cause manna to rain from heaven every day, and in sufficient quantity to maintain a people, while any one, who gathered more than the appointed measure, saw his incredulity divinely punished by its turning to worms? To this we may add, that God then suffered his servant to be subjected to so many serious trials, that the ungodly cannot now gain anything by their glamour. When (as often happened) the people proudly and petulantly rose up against him,when individuals conspired, and attempted to overthrow him, how could any impostures have enabled clear to leave it free for heathen writers to deny that Moses did perform miracles, the father of lies suggested a calumny, and him to elude their rage? The event plainly shows that by these means his doctrine was attested to all succeeding ages.

6. Want ook dit is opmerkenswaardig, dat, zo dikwijls als hij verhaalt van wondertekenen, er tevens op aangename wijze dingen aan worden toegevoegd, die het ganse volk tot tegen spraak konden prikkelen, indien daartoe maar de geringste gelegenheid geweest was. Daaruit blijkt, dat ze er slechts toe gebracht werden dat te billijken, omdat ze meer dan genoeg door hun eigen ondervinding overtuigd waren. Maar omdat de zaak te duidelijk was, dan dat het de heidense schrijvers moge lijk was te ontkennen, dat door Mozes wonderen verricht waren, heeft de vader der leugen hun laster ingegeven, door die won deren aan toverkunsten toe te schrijven. Maar door welke gissing betichten zij hem ervan een tovenaar geweest te zijn, hem, die zulk een afschuw heeft van dit bijgeloof, dat hij beveelt te stenigen hem, die tovenaars en waarzeggers slechts geraadpleegd heeft ? Ongetwijfeld speelt geen bedrieger met goochelarij, of het is zijn bedoeling de gemoederen van de grote massa verstomd te doen staan, om zichzelf naam te maken. Wat doet echter Mozes? Doordat hij uitroept, dat hij en zijn broeder Aäron niets zijn, maar slechts volvoeren, wat God heeft voorgeschreven, wist hij voldoende alle onjuiste kenmerking af. Dan, wanneer men de zaken zelf beschouwt, welke tovenarij kon bewerken, dat dagelijks het manna uit de hemel regende en voldoende was tot voeding des volks? En dat, wan neer iemand meer dan de bepaalde maat verzameld had, hij, doordat het bedierf, leerde, dat zijn ongelovigheid van Gods wege gestraft werd? Voeg daarbij, dat God toeliet, dat zijn knecht door veel ernstige beproevingen zo onderzocht werd, dat de goddelozen nu met hun tegenspreken niets verder komen. Want hoe heeft hij, zo dikwijls als nu eens het ganse volk trots en verwaten opstond, en dan weer enkelen door met elkander saam te spannen poogden de heilige dienaar Gods omver te werpen, hun woede door goochelarij kunnen ontwijken? En de uitkomst leert openlijk, dat op deze wijze zijn leer voor alle tijden bekrachtigd is.

6. Die Wunder des Mose sind unbestreitbar

Auch ist der Erwähnung wert, daß bei jeder Erzählung von Wundern zugleich strafend solche Dinge mit berichtet werden, die das ganze Volk zum Einspruch (gegen die Wahrheit des Berichtes) hätten aufstacheln müssen, wenn dazu der geringste Anlaß vorgelegen hätte! Daraus erhellt, daß diese Menschen durch nichts anderes zur Zustimmung gebracht wurden als eben dadurch, daß sie auf Grund eigener Erfahrung mehr als genug überzeugt waren. Weil übrigens die Sache zu bekannt war, als daß weltliche Schriftsteller etwa hätten leugnen können, daß Mose Wunder getan hat, so gab ihnen der Vater der Lüge die Verleumdung in den Sinn, sie magischen Künsten zuzuschreiben (Ex. 7,11). Aber was für einen Anlaß haben sie, einen Mann als Zauberer hinzustellen, der solchen Abscheu vor aller Zauberei hatte, daß er schon den zu steinigen befahl, der bloß Zauberer und Wahrsager befragt hatte? (Lev. 20,6). Jeder Zauberer treibt sein Gaukelspiel, um das Volk in Erstaunen zu setzen und sich auf diese Weise Ehre zu verschaffen. Was aber tut Mose? Er ruft aus, daß er und sein Bruder Aaron nichts seien und nur Gottes Auftrag ausführten! (Ex. 16,7). Schon damit macht er jede falsche Deutung genugsam zunichte. Aber wenn man schon die Geschehnisse selbst betrachtet: was für eine Zauberei konnte denn bewirken, daß das täglich vom Himmel regnende Man zur Versorgung des Volkes hinreichte und daß der, der mehr aufbewahrte als das rechte Maß, aus dessen Verwesung schon lernen mußte, wie sein Unglaube von Gott gestraft würde? Auch hat Gott seinen Knecht (bei Lebzeiten) in so viele ernste Prüfungen hineingestellt, daß jetzt die Gottlosen in ihrem Widerspruch nichts mehr erreichen können. Wie oft ist es vorgekommen, daß sich bald das ganze Volk übermütig und vermessen erhob, bald einzelne eine Verschwörung ausheckten, um den heiligen Knecht Gottes zu stürzen? Und wer hätte ihrer Wut mit Gaukelspiel entgehen 31 können? Das Ende solcher Unternehmungen zeigt ja auch klar, daß durch solche Durchhilfen seine Lehre für alle Zeiten beglaubigt worden ist.

6. Die wonderwerke in die tyd van Moses het die gesag van die Skrif oor al die eeue heen bekragtig

Want dit is ook merkwaardig dat hy elke keer wanneer hy van die wonderwerke vertel, terselfdertyd ’n weersinwekkende voorbeeld byvoeg wat die volk kon aanhits om hulle stem daarteen te verhef as die geringste geleentheid daarvoor hom sou voordoen. Daaruit is dit duidelik dat hulle onderskryf het dat hulle daartoe beweeg is omdat hulle meer as genoeg deur hulle eie ervaring daartoe oorreed is.

Maar omdat die gebeure so luisterryk was dat selfs profane skrywers nie kon beweer dat Moses nie wonderwerke gedoen het nie, het die vader van die leuen vir hulle ’n valse aantyging verskaf en sy wonderwerke aan towerkunste toegeskrywe.²⁶ Maar wat ’n vergissing dat hulle hom daarvan beskuldig dat hy ’n towenaar was hoewel hy so ’n groot afkeer van hierdie bygeloof gehad het dat hy beveel dat elkeen wat towenaars of waarsêers maar net raadpleeg, gestenig moes word!²⁷ Daar is sekerlik geen bedrieër wat hom met goëltoertjies besig hou sonder om hom daarop toe te lê om die gemoed van die gewone mense te oorbluf ter wille daarvan om sy eie roem te soek nie! Maar wat doen Moses? Hy roep uit dat hy en sy broer Aàron niks is nie maar dat hulle slegs doen wat God beveel.²⁸ Hy neem dus elke vorm van valse blaam genoegsaam weg.

As ons dan die gebeure self in oorweging neem: Watter beswering was nou eintlik daartoe in staat om elke dag manna uit die hemel te laat reën en dit genoeg te laat wees om die volk te voed? As iemand meer as sy regmatige maat sou opgaar, sou hy leer dat sy ongelowigheid deur die hand van God gestraf word wanneer dit verrot.²⁹ Voeg hierby dat God sy dienskneg deur baie ernstige versoekinge laat beproef het, sodat die goddelose mense nou niks met hulle rumoer bereik nie. Die hele volk het trouens dikwels met hooghartigheid en moedswilligheid teen hom 168 opgestaan. Soms het hulle gepoog om die heilige dienskneg van God te vernietig deur onderling teen hom saam te sweer. Hoe kon hy dan hulle raserny met towerkunste ontwyk? En die verloop van die gebeure dui duidelik aan dat sy leer oor al die eeue heen so bekragtig is.

[6]. Этот момент следует особо подчеркнуть: всякий раз, когда Моисей говорит о чудесах, он делает это ради привлечения народа на свою сторону. Ведь чаще всего ему приходилось с горечью наблюдать грехи своих соотечественников, не упускавших ни малейшей возможности уязвить его и противостать ему. Моисею было поэтому понятно, что они согласятся признать его только в том случае, если их побудит к этому собственный опыт.

Наконец, ввиду несомненности того факта, что Моисей творил чудеса, - факта, который не отважились отрицать даже язычники (я имею в виду древних писателей), - дьявол, отец лжи, внушил некоторым людям мысль оклеветать Моисея, приписав его дар чудотворения магическому искусству. Но какие у них основания обвинять Моисея в колдовстве, если он настолько ненавидел это суеверие, что заповедал побивать камнями причастных к нему? Любой обманщик или кудесник ставит своей целью поразить и одурачить народ, стяжав себе громкую славу. А Моисей? Разве не объявил он ясно и во всеуслышание, что и он сам, и брат его Аарон - всего лишь исполнители Божьей воли? Разве не отвёл он от себя всяческие дурные подозрения? И если рассматривать вещи такими, каковы они есть, то пусть ответят мне, какое волшебство могло бы каждый день сводить на землю манну небесную в количестве, достаточном для пропитания целого народа? Если же кто собирал манну сверх меры, она к утру загнивала, и то был знак Божьего наказания за неверие. Более того, Бог дал настолько явные и очевидные доказательства пророческого достоинства своего служителя, что и ныне злые языки, хулящие и бесчестящие Моисея, ничего не могут против него поделать. Сколько раз израильский народ нечестиво поднимался против него, охваченный гордыней! Сколько раз вынашивались заговоры против него! Так что же, случайно он избежал ярости своих соплеменников? Итак, все эти факты раз и навсегда удостоверяют истинность учения Моисея.

7. | Adhaec quod tribui Iuda in persona Patriarchae Iacob assignat principatum [Gen. 49. b. 10], quis neget spiritu Prophetico factum esse: praesertim si rem ipsam, ut eventu comprobata fuit, cogitationi nostrae subiicimus? Finge Mosen primum esse vaticinii authorem: ex quo tamen scriptum hoc memoriae prodidit, praetereunt anni quadringenti quibus nulla est in tribu Iuda sceptri mentio. Post Saulem inauguratum [1. Sam. 11. d. 15] videtur regia potestas in tribu Beniamin residere. Quum a Samuele ungitur David [1. Sam. 16. c. 13], quaenam eius transferendae ratio apparet? Quis regem sperasset ex plebeia hominis pecuarii domo exiturum? Et quum illic septem essent fratres, quis minimo natu honorem destinasset? Qua deinde ratione ad spem regni pervenit? Quis humana arte vel industria vel prudentia gubernatam fuisse unctionem dicat, ac^a non potius vaticinii caelestis complementum esse? Similiter quae de Gentibus in foedus Dei cooptandis, obscure licet, praedicit, quum post duo fere annorum millia^b evenerint, an non divino afflatu ipsum locutum esse palam faciunt? Omitto alias praedictiones, quae divinam revelationem ita plane spirant ut sanis hominibus constet Deum esse qui loquitur. Breviter, unum canticum [Deut. 32] illustre speculum est in quo Deus evidenter apparet.

6. [7.] Pareillement ce qu’en la personne du patriarche Jacob il assigne à la lignée de Juda principauté sur tout le corps (Gen. 49:10): qui est-ce qui niera que cela n’ait esté fait par esprit prophetique? Mesme si nous reputons bien la chose, et la mettons devant noz yeux comme elle est advenue: posons le cas que Moyse eust esté le premier autheur de ceste sentence, toutesfois depuis qu’il l’a mise par escrit, quatre cens ans se passent devant qu’il soit mention de sceptre royal en la lignée de Juda. Quand Saul est esleu et receu, il semble bien que le royaume soit establi en la lignée de Benjamin (1 Sam. 11:15). Quand David est oinct par Samuel (1 Sam. 16:13), quel moyen y a-t-il d’arracher la couronne à Saul ny aux siens? Qui eust esperé qu’il deust sortir Roy de la maison d’un bouvier? Qui plus est, comme ainsi soit qu’il y eust sept freres, qui eust cuidé que le plus mesprisé de tous deust parvenir à ceste dignité? Et comment de fait y parvient-il? Qui est-ce qui dira que son onction ait esté conduite par art, industrie ou prudence humaine, et non pas plustost que ç’a esté l’effet de ce que Dieu avoit revelé du ciel? Aussi ce que ledit Moyse a predit touchant les payens, qu’ils seroyent quelquefois receus de Dieu, et faits participans de l’alliance de salut, veu que ç’a esté deux mille ans devant qu’il apparust, qui est-ce qui niera qu’il a ainsi parlé par inspiration celeste? Je laisse les autres propheties, lesquelles sont si divines qu’il appert assez à toutes gens de sens rassis que c’est Dieu qui parle. Brief son seul Cantique est un clair miroir, auquel Dieu apparoist evidemment tant et plus (Deut. 32).

7. Moreover, who can deny that his assigning, in the person of the patriarch Jacob, the supreme power to the tribe of Judah, proceeded from a spirit of prophecy,¹³⁶ especially if we consider the eventual accomplishment of this prediction? Suppose Moses to have been the first author of it; yet after he committed it to writing, there elapsed four hundred years 86 in which we have no mention of the sceptre in the tribe of Judah. After the inauguration of Saul, the regal power seemed to be fixed in the tribe of Benjamin. When Samuel anointed David, what reason appeared for transferring it? Who would have expected a king to arise out of the plebeian family of a herdsman? And of seven brothers, who would have conjectured that such an honour was destined for the youngest? And by what means did he attain a hope of the kingdom? Who can assert that this unction was directed by human art, or industry, or prudence, and was not rather a completion of the prediction of heaven? And in like manner do not his predictions, although obscure, concerning the admission of the Gentiles into the covenant of God, which were accomplished almost two thousand years after, clearly prove him to have spoken under a divine inspiration? I omit other predictions, which so strongly savour of a divine inspiration, that all who have the use of their reason must perceive that it is God who speaks. In short, one song of his is a clear mirror in which God evidently appears.¹³⁷

7. The prophecies of Moses as to the sceptre not departing from Judah, and the calling of the Gentiles.

Moreover, it is impossible to deny that he was guided by a prophetic spirit in assigning the first place to the tribe of Judah in the person of Jacob, especially if we take into view the fact itself, as explained by the event. Suppose that Moses was the inventor of the prophecy, still, after he committed it to writing, four hundred years pass away, during which no mention is made of a sceptre in the tribe of Judah. After Saul is anointed, the kingly office seems fixed in the tribe of Benjamin (1 Sam. 11:15; 16:13). When David is anointed by Samuel, what apparent ground is there for the transference? Who could have looked for a king out of the plebeian family of a herdsman? And out of seven brothers, who could have thought that the honour was destined for the youngest? And then by what means did he afterwards come within reach of the throne? Who dare say that his anointing was regulated by human art, or skill, or prudence, and was not rather the fulfilment of a divine prophecy? In like manner, do not the predictions, though obscure, of the admission of the Gentiles into the divine covenant, seeing they were not fulfilled till almost two thousand years after, make it palpable that Moses spoke under divine inspiration? I omit other predictions which so 79plainly betoken divine revelation, that all men of sound mind must see they were spoken by God. In short, his Song itself (Deut. 32) is a bright mirror in which God is manifestly seen.

7. Bovendien, dat hij aan de stam Juda in de persoon van de aartsvader Jacob de heerschappij toewijst (Gen. 49:10) wie zou kunnen loochenen, dat dit door een profetische geest gedaan is, temeer, wanneer wij de zaak zelf, zoals die door de uitkomst bewezen is, aan onze beschouwing onderwerpen? Stel, dat Mozes de eerste ontwerper van deze voorzegging was, dan gaan er toch, van die tijd af, waarop hij haar te boek stelde, vier honderd jaren voorbij, in welke er in de stam Juda geen sprake Is van de scepter. Na de inhuldiging van Saul schijnt de koninklijke macht bij de stam Benjamin te berusten. Wanneer David door Samuël gezalfd wordt, welke grond is er dan aanwezig om haar over te dragen? Wie zou hebben kunnen verwachten dat uit het onaanzienlijk huis van een veeherder een koning zou voortkomen? En wijl daar zeven broeders waren, wie zou de eer bestemd hebben voor de jongste? Op welke manier is hij verder tot de hoop des Koninkrijks gekomen ? Wie zou willen zeggen, dat de zalving door menselijke kunst, of overleg, of verstand geleid is, en niet veeleer, dat zij de vervulling was van de hemelse voorzegging? Evenzo, wat hij, zij het op duistere wijze, voorzegt over het opnemen der heidenen in het verbond Gods, toont dat niet, doordat het na bijna tweeduizend jaar uitgekomen is, duidelijk aan, dat hij door Goddelijke ingeving gesproken heeft? Ik laat nu daar andere voorzeggingen, die zo duidelijk de Goddelijke openbaring ademen, dat het voor mensen met gezond verstand vaststaat, dat het God is, die spreekt. In 't kort gezegd, een gezang (Deut. 32) is een heldere spiegel, waarin God duidelijk zichtbaar is.

7. Weissagungen, die sich gegen alle menschliche Voraussicht erfüllten

Man bedenke auch ferner, daß Mose dem Stamme Juda in der Person des Erzvaters Jakob den Vorrang anweist (Gen. 49,10); wer will da leugnen, daß dies aus prophetischem Geiste geschehen sei? Wir werden das vor allem zugestehen, wenn wir die Sache selbst, wie sie sich hernach erwies, ins Auge fassen. Nimm selbst an, Mose sei der Urheber dieser Weissagung — so sind doch seit der Zeit, da er diese niederschrieb, vierhundert Jahre vergangen, ohne daß ein Zepter in Juda erwähnt wird! Nach der Einsetzung des Saul schien die königliche Gewalt beim Stamme Benjamin zu liegen! (1. Sam. 11,15). Als dann David von Samuel gesalbt wird (1. Sam. 16,13), was erscheint da für ein Grund, diese Würde auf ihn zu übertragen? Wer hätte erwartet, daß aus dem niedrigen Hause eines gewöhnlichen Viehhirten ein König hervorgehen werde? Und da waren sieben Brüder — wer hätte da gerade den jüngsten für diese Ehre ausersehen? Auf welche Weise gelangte er zur Hoffnung auf die Königswürde? Wer wollte sagen, diese Salbung habe menschliche Kunst oder Klugheit geleitet? Wer will hier etwas anderes sehen als die Erfüllung einer himmlischen Weissagung? Ebenso ist das, was Mose von der Aufnahme der Heiden in Gottes Bund, wenn auch dunkel, vorhergesagt hat, erst nach zweitausend Jahren eingetreten. Wird daraus nicht deutlich, daß er aus göttlichem Antrieb geredet hat? Ich übergehe andere Weissagungen, die so deutlich Gottes Offenbarung verraten, daß jeder vernünftige Mensch überzeugt ist (ut sanis hominibus constet): hier hat Gott geredet. Kurz, schon allein das Lied Moses (Deut. 32) ist ein klarer Spiegel, in dem Gott deutlich erscheint.

7. Moses se profesieë adem die openbaring van God

Wie sou beweer dat die feit dat hy die oppergesag aan die stam van Juda in die persoon van aartsvader Jakob toeken,³⁰ nie uit ’n profetiese gees gespruit het nie - veral as ons die gebeure self oorweeg soos dit deur die werklike verloop bevestig is? Gestel nou dat Moses die eerste gesaghebbende bron van die profesie was, dan het daar nogtans sedert die tyd waarop hy dit op skrif gestel het, vierhonderd jaar verloop waarin geen melding van die septer in die stam van Juda gemaak is nie. Na die inhuldiging van Saul³¹ is die koninklike gesag skynbaar in die stam van Benjamin gevestig. Wanneer Dawid deur Samuel gesalf word,³² wat is dan die rede vir die oordrag daarvan?

Wie sou ooit kon hoop dat ’n koning uit die eenvoudige huis van ’n veewagter sou kom? En wie sou die eer aan die jongste laat toekom het, hoewel daar sewe broers was? Hoe het hy daarop die verwagtinge van ’n koninkryk bereik? Wie sou beweer dat sy salwing deur listigheid of vernuf of wysheid van die mens so bestier is en nie eerder dat dit ’n vervulling van ’n profesie uit die hemel is nie?

Hoewel dit vaag is, is sy voorspelling in verband met die opname van die heidene in die verbond van God van net so ’n aard.³³ Hoewel dit eers na bykans tweeduisend jaar in vervulling gegaan het, openbaar dit nie dat hy toe met Goddelike inspirasie gespreek het nie?

Ek laat sy ander profesieë maar agterweë. Dit adem so duidelik die openbaring van God dat mense met gesonde verstand daarvan seker is dat dit God is wat daar spreek. Kortom: sy lied alleen is al ’n helder spieël waarin God duidelik te voorskyn kom.³⁴

6. [7.]В лице патриарха Иакова колену Иудину было дано первенство в израильском народе. Кто станет отрицать, что и это - дело пророческого Духа? Обдумаем это как следует и рассмотрим события в той последовательности, в которой они происходили. Предположим, Моисей первым высказал это пророчество. Однако прошло четыре столетия после его смерти, прежде чем появились сведения о принадлежности колену Иудину царского скипетра. С избранием и воцарением Саула складывается впечатление, что царство утвердилось за коленом Вениамина. Когда Давид был помазан на царство Самуилом, на что он мог рассчитывать, оспаривая царский венец у Саула и дома его? Кто мог ожидать, что царь выйдет из рода пастухов? Более того, у Давида было шестеро братьев. Кто мог предположить, что царский титул достанется самому младшему и бесправному из них? И каким образом он ему достанется? Так кто же осмелится утверждать, что помазание Давида совершилось благодаря искусству, ловкости и предвидению людей, а не явилось результатом божественного откровения!

Вспомним также о предсказании Моисея о язычниках, что они тоже будут однажды усыновлены Богом и станут причастниками союза спасения. Это предсказание было высказано за две тысячи лет до того, как оно осуществилось. Так кто же посмеет отрицать, что и оно было внушено божественным откровением? Я уже не говорю о других пророчествах, столь явно обнаруживающих свою божественную природу, что для всех здравомыслящих людей очевидно: это речь самого Бога. Итак, песнь Моисея - чистое зеркало, верно отражающее Бога (Втор 32).

8. In reliquis autem Prophetis multo etiamnum clarius id cernitur. Pauca tantum exempla deligam, quia in omnibus colligendis nimius esset labor. Quum Iesaiae tempore pacatum esset regnum Iuda, imo quum in Chaldaeis aliquid praesidii sibi repositum putaret, de excidio urbis populique exilio concionabatur Iesaias^c. Ut demus nondum satis clarum specimen fuisse^d divini instinctus, multo ante praedicere quae tunc videbantur fabulosa, tandem vera apparuerunt: quae tamen simul de redemptione vaticinia edit, unde nisi a Deo profecta fuisse dicemus? Cyrum nominat [Iesa. 45. a. 1], per quem subigendi erant Chaldaei, et populus in libertatem asserendus. Elapsi 77 sunt anni plus centum ex quo ita vaticinatus est Propheta, priusquam nasceretur Cyrus; nam hic centesimo demum anno aut circiter post illius mortem natus est. Nemo divinare tunc poterat fore aliquem Cyrum cui cum Babyloniis bellum futurum esset: qui tam potenti monarchia sub manum suam redacta, finem Israelitici populi exilio imponeret. Nuda haec narratio, sine ullo verborum ornatu, nonne indubia esse Dei oracula, non hominis coniecturas, quae Iesaias loquitur, plane demonstrat? Rursus quum Ieremias prius aliquanto quam populus abduceretur, annis septuaginta finiret tempus captivitatis, reditumque et libertatem indiceret [Iere. 25. c. 11, 12]^a, nonne a Spiritu Dei gubernari eius linguam oportuit? Cuius impudentiae erit negare talibus documentis sancitam fuisse Prophetarum authoritatem, adeoque impletum esse quod ipsi iactant ad vindicandam sermonibus suis fidem? Priora ecce venerunt, nova annuntio: antequam oriantur, nota vobis faciam [lesa. 42. b. 9]. Omitto quod Ieremias et Ezechiel, quum tam procul essent dissiti, tamen eodem tempore prophetantes, in dictis omnibus perinde consentiebant acsi mutuo alter alteri dictasset verba. Quid Daniel? annon usque ad annum fere sexcentesimum de rebus futuris prophetias ita contexit acsi historiam de rebus gestis et passim notis scriberet? Haec si prope meditata habeant pii homines, ad compescendos impiorum hominum latratus^b abunde instructi erunt; clarior enim est ista demonstratio quam ut ullis cavillis sit obnoxia.

7. [8.] Tout ceci se voit encores plus clairement aux autres Prophetes. J’en choisiray seulement quelque peu d’exemples, pource qu’il y auroit trop affaire de les recueillir tous. Comme ainsi soit que du temps d’Isaie le royaume de Juda fust paisible, et mesme estant allié avec les Chaldéens, pensant bien y avoir support, Isaie prononçoit alors que la ville seroit en la fin ruinée, et le peuple transporté en captivité. Encores qu’on ne se contentast point d’un tel advertissement, pour juger qu’il estoit poussé de Dieu à predire les choses qu’on tenoit alors incroyables, et que puis apres on cogneut estre vrayes: si ne peut on dire que ce qu’il adjouste de la delivrance ne soit procedé de l’Esprit de Dieu. Il nomme Cyrus, par lequel les Chaldéens devoyent estre vaincus, et le peuple d’Israel remis en liberté (Is. 45:1). Entre la naissance de Cyrus et le temps que le Prophete a ainsi parlé, on trouvera plus de cent ans: car il nasquit cent ans ou environ apres le trespas du Prophete. Nul ne pouvoit deviner alors qu’il y deust avoir quelque Cyrus lequel menast guerre à l’advenir contre les Babyloniens: et ayant abattu une monarchie si puissante, delivrast les enfants d’Israel, pour mettre fin à leur captivité. Un tel recit ainsi nud et simple, sans aucun fard, ne monstre-t-il pas evidemment que ce sont oracles de Dieu, et non pas conjectures humaines, les sentences que l’on oit de la bouche d’Isaie? Derechef quand Jeremie, un peu devant que le peuple fust emmené captif, assigna un terme prefix de soixante et dix ans jusques au jour de la redemption: ne falloit-il pas que sa langue fust gouvernée de l’Esprit (Jer. 25:11, 12)? Ne seroit-ce pas une impudence trop vilaine, de mescognoistre que l’authorité des Prophetes a esté approuvée par tels tesmoignages? Mesmes pour accomplir ce qu’ils alleguent, voulant attribuer foy à leur dire: c’est que comme les choses precedentes estoyent advenues selon que Dieu en avoit parlé, qu’il continuoit d’annoncer les choses advenir devant qu’on y pensast (Is. 42:9). Je laisse à dire que Jeremie et Ezechiel estans separez en pais lointains s’accordoyent ne plus ne moins en tout et partout, que s’ils eussent recordé la leçon l’un à l’autre. Que diray-je de Daniel? Ne traite-il pas des choses qui se sont faites six cens ans apres sa mort, comme s’il racontoit des histoires passées et toutes notoires? Si les fideles ont ces choses bien imprimées en leurs cœurs, ils seront assez munis pour repousser ces chiens mastins, qui abbayent contre la verité tant certaine et infallible: car ces argumens sont par trop patens, pour en evader par cavillation.

8. But in the other prophets this is yet far more conspicuous. I shall only select a few examples; for to collect all would be too laborious. When, in the time of Isaiah, the kingdom of Judah was in peace, and even when they thought themselves safe in the alliance of the Chaldeans, Isaiah publicly spake of the destruction of the city and the banishment of the people.¹³⁸ Now, even if to predict long before things which then seemed false, but have since appeared to be true, were not a sufficiently clear proof of a divine inspiration, to whom but God shall we ascribe the prophecies which he uttered concerning their deliverance? He mentions the name of Cyrus, by whom the Chaldeans were to be subdued, and the people restored to liberty.¹³⁹ More than a century elapsed after this prophecy before the birth of Cyrus; for he was not born till about the hundredth year after the prophet's death. No man could then divine, that there would be one Cyrus, who would engage in a war with the Babylonians, who would subjugate such a powerful monarchy, and release the people of Israel from exile. Does not this bare narration, without any ornaments of diction, plainly demonstrate that Isaiah delivered the undoubted oracles of God, and not the conjectures of men? Again, when Jeremiah, just before the people were carried away, limited the duration of their captivity to seventy years, and predicted their liberation and return, must not his tongue have been under the direction of the Spirit of God?¹⁴⁰ What impudence must it be to deny 87 that the authority of the prophets has been confirmed by such proofs, or that what they themselves assert, in order to vindicate the credit due to their declarations, has been actually fulfilled! “Behold, the former things are come to pass, and new things do I declare: before they spring forth, I tell you of them.”¹⁴¹ I shall not speak of Jeremiah and Ezekiel, who, living in distant countries, but prophesying at the same time, so exactly accord in their declarations, as though they had mutually dictated the words to each other. What shall we say of Daniel? Has not he prophesied of the events of nearly six hundred years in such a connected series, as if he were composing a history of transactions already past and universally known? If pious men properly consider these things, they will be sufficiently prepared to curb the petulance of the wicked; for the demonstration is too clear to be liable to any cavils.

8. The predictions of other prophets. The destruction of Jerusalem; and the return from the Babylonish captivity. Harmony of the Prophets. The celebrated prophecy of Daniel.

In the case of the other prophets the evidence is even clearer. I will only select a few examples, for it were too tedious to enumerate the whole. Isaiah, in his own day, when the kingdom of Judah was at peace, and had even some ground to confide in the protection of the Chaldeans, spoke of the destruction of the city and the captivity of the people (Isaiah 55:1). Supposing it not to be sufficient evidence of divine inspiration to foretell, many years before, events which, at the time, seemed fabulous, but which ultimately turned out to be true, whence shall it be said that the prophecies which he uttered concerning their return proceeded, if it was not from God? He names Cyrus, by whom the Chaldeans were to be subdued and the people restored to freedom. After the prophet thus spoke, more than a hundred years elapsed before Cyrus was born, that being nearly the period which elapsed between the death of the one and the birth of the other. It was impossible at that time to guess that some Cyrus would arise to make war on the Babylonians, and after subduing their powerful monarchy, put an end to the captivity of the children of Israel. Does not this simple, unadorned narrative plainly demonstrate that what Isaiah spoke was not the conjecture of man, but the undoubted oracle of God? Again, when Jeremiah, a considerable time before the people were led away, assigned seventy years as the period of captivity, and fixed their liberation and return, must not his tongue have been guided by the Spirit of God? What effrontery were it to deny that, by these evidences, the authority of the prophets is established, the very thing being fulfilled to which they appeal in support of their credibility! “Behold, the former things are come to pass, and new things do I declare; before they spring forth I tell you of them,” (Isaiah 42:9). I say nothing of the agreement between Jeremiah and Ezekiel, who, living so far apart, and yet prophesying at the same time, harmonise as completely in all they say as if they had mutually dictated the words to one another. What shall I say of Daniel? Did not he deliver prophecies embracing a future period of almost six hundred years, as if he had been writing of past events generally known? (Dan. 9, &c). If the pious will duly meditate on these things, they will be sufficiently instructed to silence the cavils of the ungodly. The demonstration is too clear to be gainsaid.

8. In de overige profeten echter wordt dit nog duidelijker ge zien. Ik zal slechts enkele weinige voorbeelden uitkiezen; want het zou een te grote arbeid zijn ze alle te verzamelen. Toen ten tijde van Jesaja het koninkrijk Juda in vrede was, ja meende, dat het bij de Chaldeën enige hulp kon vinden, predikte Jesaja over de ondergang der stad en de ballingschap des volks. Ook al gaven wij toe, dat het nog niet een voldoend helder bewijs was van Goddelijke ingeving om lang te voren dingen te voor zeggen, die op dat ogenblik fabelachtig schenen te zijn, maar eindelijk bleken bewaarheid te worden: toch, vanwaar zullen wij zeggen, dat de voorstellingen kwamen, die hij tegelijkertijd uitsprak aangaande de verlossing, anders dan van God? Hij noemt Cyrus (Jes. 45:1) door wie de Chaldeën moesten onderworpen worden en het volk in vrijheid gesteld moest worden. Er verliepen meer dan honderd jaren sinds de profeet aldus voor spelde, voordat Cyrus geboren werd. Want deze is eerst in het honderdste jaar of dienomtrent na de dood van de profeet ge boren. Niemand kon toen raden, dat er een Cyrus zou zijn, die met de Babyloniërs oorlog zou voeren en die, na een zo machtig koninkrijk onder zijn macht gebracht te hebben, een eind zou maken aan de ballingschap van het Israëlitische volk. Bewijst dit onopgesmukte verhaal, zonder enige versiering van woorden, niet duidelijk, dat wat Jesaja spreekt, ontwijfelbare uitspraken Gods zijn en geen gissingen van een mens? Weder om wanneer Jeremia (Jer. 25:11,12) een weinig voordat het volk weggevoerd werd, de tijd der gevangenschap vaststelde op zeventig jaren en de terugkeer en de vrijheid aankondigde, moest dan zijn tong niet door de Geest Gods bestuurd worden? Van welk een onbeschaamdheid zou het getuigen te loochenen, dat het gezag der profeten door zulke bewijzen bekrachtigd is en dat zo vervuld is, wat zij zelf uitspreken om voor hun woorden geloof te eisen? "Ziet, de voorgaande dingen zijn gekomen, en nieuwe dingen verkondig ik, eer dat zij uitspruiten, doe ik ulieden die horen" (Jes. 42:9) Ik spreek er niet over, dat Jeremia en Ezechiël, hoewel ze zo ver van elkander verwijderd waren, toch op dezelfde tijd profeterend, in al hun woorden evenzeer overeenstemden, alsof zij elkander wederkerig de woorden had den gedicteerd. En Daniël ? Heeft hij niet over toekomstige zaken tot ongeveer zeshonderd jaren ver zijn profetieën zo opgesteld alsof hij de geschiedenis schreef van dingen, die hadden plaats gevonden en overal bekend waren? Indien de vrome mensen deze dingen goed overdacht hebben, zullen zij ruimschoots toe gerust zijn tot het bedwingen van het geblaf van goddeloze mensen. Want dat bewijs is te duidelijk, dan dat het aan enige spotternij zou zijn blootgesteld.

8. Gott hat das Wort der Propheten bestätigt

Bei den übrigen Propheten läßt sich das noch deutlicher sehen. Ich will nur wenig Beispiele auswählen, da es zu mühsam wäre, sie alle anzuführen. Als zur Zeit des Jesaja das Reich Juda Frieden hatte und gar meinte, an den Chaldäern eine Stütze zu haben, da redete Jesaja von der Zerstörung der Stadt und der Verbannung des Volkes. Geben wir zu, es sei noch kein ausreichend klares Beispiel göttlicher Eingebung, daß er lange Zeit zuvor etwas vorhersagte, das damals noch Fabel zu sein schien, sich nachher aber als wahr erwies. Daß er aber zugleich auch die Rückkehr aus der Verbannung weissagte, woher soll das gekommen sein, außer von Gott? Er nennt den Cyrus (Jes. 45,1), durch den die Chaldäer niedergeworfen werden sollten und das Volk wieder in Freiheit kam. Es sind seit dieser Weissagung des Propheten mehr denn hundert Jahre vergangen, ehe denn Cyrus geboren wurde; denn dieser kam erst etwa hundert Jahre nach Jesajas Tode zur Welt. Damals konnte kein Mensch daran denken, es werde einst ein Cyrus mit den Babyloniern Krieg führen, der dann dieses mächtige Reich überwältigen und die Verbannung des Volkes Israel beendigen würde. Zeigt nicht diese nackte, schmucklose Erzählung, daß Jesaja Gottes unzweifelhafte Offenbarungen, nicht aber menschliche Vermutungen ausspricht? Auch Jeremia hat kurze Zeit vor der Wegführung des Volkes angekündigt, die Zeit der Gefangenschaft werde in siebzig Jahren enden, und das Volk werde zurückkehren und frei sein (Jer. 25,11.12). Mußte da nicht seine Zunge vom Geiste Gottes geleitet sein? Wie unverschämt wäre es, wenn man leugnen wollte, daß durch derartige Beweise die Autorität der Propheten bekräftigt und auf diese Weise erfüllt worden wäre, was sie selber anführen, um ihren Reden Glaubwürdigkeit zu sichern! „Siehe, was ich zuvor habe verkündigt, das ist gekommen; so verkündige ich euch Neues; ehe denn es aufgeht, lasse ich’s euch hören“ (Jes. 42,9). Ich gehe nicht weiter darauf ein, wie Jeremia und Ezechiel, obwohl sie räumlich so weit voneinander entfernt lebten, bei ihren gleichzeitigen Prophetien in allen Aussprüchen voll und ganz übereinstimmten, als ob sie sie einander diktiert hätten! Und hat nicht Daniel in seinen Weissagungen auf sechshundert Jahre hin die Zukunft so klar geschaut, als ob er eine Geschichte von vergangenen und durchweg 32 wohlbekannten Tatsachen aufzeichnete? Wenn die Gottesfürchtigen das einigermaßen festhalten, so sind sie ausreichend kundig, um das Gebell der Gottlosen zum Schweigen zu bringen; denn gegen die Klarheit solcher Beweise kommt keine Ausflucht an.

8. Dit word ook deur die geskiedenis van die ander profete bewys

In die ander profete kan dit selfs duideliker waargeneem word. Ek sal slegs maar enkele voorbeelde kies, omdat dit te veel inspanning sou verg om almal te versamel.

169 Toe die koninkryk van Juda in die tyd van Jesaja vrede geniet het, ja, toe die koninkryk van Juda gedink het dat hy ’n bron van bystand in die Chaldeërs het, het Jesaja alreeds die vernietiging van die stad en die ballingskap van die volk verkondig.³⁵

Hoewel ons toegee dat dit nog nie duidelik genoeg bewys van Goddelike inspirasie gelewer het nie dat hy baie lank tevore dinge verkondig het wat toe ongelooflik gelyk het maar tog uiteindelik bewaarheid is - tog, vanwaar, sal ons sê, het die profesieë wat hy terselfdertyd in verband met hulle bevryding gelewer het, anders as net van God af gekom?

Hy vermeld Kores,³⁶ deur wie die Chaldeërs onderwerp en sy volk in vryheid herstel moes word. Daar het meer as honderd jaar verloop vanaf die stadium dat hy so profeteer het, voordat Kores gebore is. Want laasgenoemde is eers ’n jaar of honderd na sy dood gebore. Niemand kon toe voorspel dat daar ’n Kores sou wees wat met die, Babiloniërs oorlog sou voer en so ’n magtige heerser sou onderwerp en ’n einde aan die ballingskap van die Israeliete sou maak nie.

Dit is ’n eenvoudige vertelling sonder versiering van woorde. Bewys dit nie duidelik dat die dinge waaroor Jesaja praat, ontwyfelbare uitsprake van God en nie veronderstellings van ’n mens is nie?

Wanneer Jeremia verder ’n klein rukkie voordat die volk weggevoer is, die tyd van hulle gevangenskap tot sewentig jaar beperk en hulle terugkeer en bevryding verkondig,³⁷ moet ons dan nie toegee dat sy tong deur die Gees van God beheer is nie? Watter onbeskaamdheid sou dit wees om te ontken dat die gesag van die profete met sulke bewyse bevestig is en dat dit waarop hulle self roem om hulle woorde geloofwaardig te maak, so in vervulling gegaan het? Jesaja sê: “Kyk, die vorige dinge het gekom en nuwe dinge verkondig ek; voordat hulle uitspruit, sal ek julle dit bekend maak”.³⁸

Ek laat agterweë dat Jeremia en Esegiël³⁹ tog op dieselfde tyd geprofeteer het hoewel hulle so ver van mekaar verwyder was. In al hulle woorde stem hulle so volkome met mekaar ooreen asof die een sy woorde vir die ander voorgesê het.

Wat van Daniel?⁴⁰ Het hy nie oor gebeure wat bykans seshonderd jaar later sou plaasvind, geprofeteer asof hy ’n geskiedenis oor gebeurtenisse, wat alombekend is, geskrywe het nie?

As godvrugtige mense hierdie dinge na behore bedink, sal hulle oorvloedig toegerus wees om die geblaf van goddelose mense te 170 muilband. Want die bewys is so duidelik dat dit nie aan drogredenasies blootgestel is nie.

7. [8.] Все это ещё легче увидеть у других пророков. Я приведу лишь несколько отдельных примеров, так как собрать всё воедино - слишком трудная задача. Так, во времена Исайи Иудейское царство жило в мире и даже заключило союз с халдеями, надеясь найти у них поддержку. Но именно тогда Исайя предсказывает разрушение Иерусалима и Вавилонское пленение. Если для признания боговдохновенности Исайи кому-то покажется недостаточно этого пророчества о событиях, представлявшихся невероятными и тем не менее свершившихся в свой срок, то напомним ещё о предсказании Исайей будущего освобождения из плена. Невозможно не признать, что оно исходит от Духа Божьего. Так, Исайя упоминает имя Кира, которому предстояло победить и освободить израильский народ (Ис 45:1). Между временем произнесения пророчества и рождением Кира прошло более ста лет: Кир родился спустя столетие или около того после кончины пророка. Тогда никто не мог предугадать, что появится в будущем некий Кир, поведёт войну против вавилонян, разгромит это могущественное царство и освободит сынов Израилевых, положив конец их пленению. Разве это простое, лишённое каких бы то ни было прикрас, бесхитростное повествование не доказывает с полной уже очевидностью, что речения Исайи были исходящими от Бога пророчествами, а не догадками человека?

Обратимся к Иеремии. Незадолго до Вавилонского пленения он угадывает его точный срок: семьдесят лет, по истечении которых наступит день искупления. Разве не Святой Дух говорит его устами (Иер 25:11-12)?

Итак, разве не наглость отрицать, что авторитет пророков подкреплён множеством подобных свидетельств? Сбывалось даже то, на что пророки ссылались с целью внушить веру в свои слова: поскольку предшествующие события происходили согласно божественным предсказаниям, Бог продолжал пророчествовать о событиях будущего прежде, нежели кто-либо мог о них помыслить. Достаточно напомнить, что изречения Иеремии и Иезекииля, которые жили в разных странах, совпадали дословно. Что же сказать о Данииле, говорившем о том, что произойдёт через шестьсот лет после его смерти так, словно речь шла о событиях давно свершившихся и общеизвестных? Если верующие будут крепко помнить обо всём этом, они окажутся достаточно вооружены против свирепых псов, облаивающих несомненную и непогрешимую истину, ибо приведённые выше доводы позволяют опровергнуть возводимую на неё клевету.

9. Scio quid in angulis obstrepant quidam nebulones, ut in oppugnanda Dei veritate acumen ingenii sui ostentent. Quaerunt enim, quis nos certiores fecerit a Mose et Prophetis haec fuisse scripta quae sub eorum nominibus leguntur¹. Quinetiam quaestionem movere audent fueritne unquam aliquis Moses. At siquis in dubium revocet fueritne unquam vel Plato aliquis, vel Aristoteles, vel Cicero, quis non colaphis aut flagellis castigandam talem insaniam dicat?^c Fuit Lex Mosis caelesti magis providentia, quam hominum studio mirabiliter conservata^d. Et quanquam negligentia Sacerdotum ad breve tempus sepulta iacuit, ex quo pius rex^e Iosias eam invenit, 78 per continuas aetatum successiones inter manus hominum versata est. Neque vero quasi rem ignotam aut novam protulit Iosias, sed quae semper vulgata fuerat, et cuius tunc celebris erat memoria. Dicatum erat templo volumen prototypon: dicatum regiis archivis descriptum inde exemplar; tantum hoc acciderat quod Sacerdotes Legem ipsam ex solenni more publicare desierant, et populus etiam ipse usitatam lectionem neglexerat. Quid quod nullum fere seculum praeteriit quo non confirmata renovataque fuerit eius sanctio? an iis incognitus erat Moses qui Davidem tractabant? Verum, ut de omnibus simul loquar, certo certius est ipsorum scripta non aliter pervenisse ad posteros quam de manu in manum, ut ita loquar, perpetua annorum serie a patribus tradita, qui partim loquentes audierant, partim recenti memoria discebant ab auditoribus, fuisse ita locutos.

8. [9.] Je say bien qu’ont accoustumé de gazouillier certains brouillons, pour se monstrer subtils à combatre contre la verité de Dieu. Ils demandent qui c’est qui nous a rendus certains que Moyse et les Prophetes ayent escrit ce que nous lisons sous leurs noms: mesmes ils n’ont point de honte de mettre en doute si jamais il y a eu quelque Moyse. Or si quelcun estrivoit, assavoir s’il y a eu un Platon, ou un Aristote, ou un Ciceron, je vous prie, ne l’estimeroit-on pas digne d’estre souffleté, ou d’estre chastié de bonnes estrivieres? Car c’est se desborder par trop, de mettre en question ce que chacun voit à l’œil. La loy de Moyse a esté miraculeusement conservée, plustost par la providence de Dieu, que par le soin des hommes. Et combien que par la nonchalance des Prestres elle fust comme ensevelie pour quelque temps, depuis que le bon Roy Josias l’eut retrouvée, elle a esté leue de tous par successions continuelles. Et aussi Josias ne la mit pas en avant comme chose nouvelle, mais qui avoit esté commune tant et plus, et dont la memoire estoit publique et recente. L’original s’en gardoit au Temple. Il y en avoit une copie entre les chartres Royales. Seulement il estoit advenu, que les Sacrificateurs avoyent delaissé pour un temps d’en faire publication solennelle, et le peuple n’avoit tenu conte d’en avoir la cognoissance. Qui plus est, jamais ne s’est passé aage, où l’authorité d’icelle n’ait esté confermée et renouvellée. Moyse n’estoit-il pas cognu de ceux qui lisoyent David? Mais pour dire en gênerai ce qui est de tous les Prophetes, il est plus que certain que quand leurs escrits sont parvenus de Peres à fils, ceux qui les avoyent ouy parler en ont rendu tesmoignage de vive voix: et que de main en main cela a esté si bien testifié, qu’il n’y avoit que douter.

9. I know what is objected by some clamorous men, who would ostentatiously display the force of their understanding in opposing divine truth. For they inquire, Who has assured us that Moses and the prophets actually wrote those books which bear their names? They even dare to question whether such a man as Moses ever existed. But if any man should call in question the existence of Plato, or Aristotle, or Cicero, who would deny that such madness ought to receive corporal punishment? The law of Moses has been wonderfully preserved, rather by the providence of heaven than by the endeavours of men. And though, through the negligence of the priests, it lay for a short time concealed, since it was found by the pious king Josiah, it has continued in the hands of men through every succeeding age.¹⁴² Nor, indeed, did Josiah produce it as a thing unknown or new, but as what had always been public, and the memory of which was then famous. The protograph had been appointed to be kept in the temple, and a transcript of it to be deposited in the royal archives;¹⁴³ only the priests had discontinued their ancient custom of publishing the law, and the people themselves had neglected their wonted reading of it: yet there scarcely passed an age in which its sanction was not confirmed and renewed. Were they, who had the writings of David, ignorant of Moses? But, to speak of all at once, it is certain, that their writings descended to posterity only from hand to hand, (so to speak,) through a long series of years transmitted from the fathers, who partly had heard them speak, and partly learned from others who heard them, while it was fresh in their memory, that they had thus spoken.

9. Objection against Moses and the Prophets. Answer to it.

I am aware of what is muttered in corners by certain miscreants, when they would display their acuteness in assailing divine truth. They ask, how do we know that Moses and the prophets wrote the books which now bear their names? Nay, they even dare to question whether there ever was a Moses. Were any one to question whether there ever was a Plato, or an Aristotle, or a Cicero, would not the rod or the whip be deemed the fit chastisement of such 80folly? The law of Moses has been wonderfully preserved, more by divine providence than by human care; and though, owing to the negligence of the priests, it lay for a short time buried,—from the time when it was found by good King Josiah (2 Kings 22:8; 2 Chron. 34:15),—it has continued in the hands of men, and been transmitted in unbroken succession from generation to generation. Nor, indeed, when Josiah brought it forth, was it as a book unknown or new, but one which had always been matter of notoriety, and was then in full remembrance. The original writing had been deposited in the temple, and a copy taken from it had been deposited in the royal archives (Deut. 17:18, 19); the only thing which had occurred was, that the priests had ceased to publish the law itself in due form, and the people also had neglected the wonted reading of it. I may add, that scarcely an age passed during which its authority was not confirmed and renewed. Were the books of Moses unknown to those who had the Psalms of David in their hands? To sum up the whole in one word, it is certain beyond dispute, that these writings passed down, if I may so express it, from hand to hand, being transmitted in an unbroken series from the fathers, who either with their own ears heard them spoken, or learned them from those who had, while the remembrance of them was fresh.

9. Ik weet, wat in hun verborgen hoeken sommige blaas kaken hier tegen inbrengen, om in het bestrijden van Gods waarheid de scherpzinnigheid van hun verstand aan de dag te leggen. Immers zij vragen, wie ons verzekerd heeft, dat door Mozes en de profeten geschreven is, wat onder hun naam ge lezen wordt. Ja zelfs durven zij de vraag te opperen, of er wel ooit een Mozes geweest is. Maar indien iemand in twijfel trekt, of er wel ooit een Plato geweest is, of een Aristoteles, of een Cicero, wie zou dan niet zeggen, dat zulk een krankzinnigheid met klappen of zweepslagen gekastijd behoorde te worden? De wet van Mozes is meer door hemelse voorzienigheid dan door ijver van mensen wonderlijk bewaard. En ofschoon ze door de nalatigheid der priesters een korte tijd begraven heeft gelegen, is ze, sedert de vrome koning Josia haar gevonden heeft, onaf gebroken gedurende de opeenvolgende tijden in de handen der mensen geweest. Maar ook niet als een onbekende en nieuwe zaak heeft Josia haar te voorschijn gehaald, maar als een zaak die altijd algemeen bekend geweest was en waarvan toen de herinnering overal voortleefde. Het oorspronkelijk boek was aan de tempel toevertrouwd; een kopie daarvan was opgeborgen in het koninklijk archief. Slechts dit was gebeurd, dat de priesters opgehouden hadden de wet zelf op de gebruikelijke wijze openlijk te lezen, en ook het volk zelf had de gewone lezing veronachtzaamd. En is het niet zo, dat er bijna geen eeuw voorbijgegaan is, waarin niet haar bekrachtiging versterkt en vernieuwd is? Of was Mozes onbekend aan hen, die David lazen. Maar om over allen gezamenlijk te spreken, het is meer dan zeker dat hun geschriften op geen andere wijze tot de nakomelingen gekomen zijn dan, om zo te zeggen, van hand tot hand gedurende een afgebroken reeks van jaren door de vaderen overgeleverd die hen deels hadden horen spreken, deels uit de nog verse herinnering van degenen, die hen gehoord hadden, vernamen, dat ze zo gesproken hadden.

9. Die Überlieferung des Gesetzes ist zuverlässig

Ich weiß nun wohl, was die Narren in ihren Winkeln schwatzen, um in der Bestreitung der Wahrheit ihren Scharfsinn zu zeigen. Sie fragen nämlich, wer uns denn beweisen könne, daß die Schriften, die unter dem Namen des Mose und der Propheten gehen, auch wirklich von ihnen stammten. Ja, sie wagen gar die Frage zu stellen, ob denn Mose je gelebt habe. Wollte jemand in Zweifel ziehen, ob Platon oder Aristoteles oder Cicero je gelebt hätten — wer würde nicht sagen, daß solcher Wahnsinn die Züchtigung mit Peitsche und Rute verdiene? Das Gesetz Moses ist mehr mit göttlicher Vorsehung als mit menschlicher Mühe wunderbar erhalten geblieben. Und ob es auch infolge der Nachlässigkeit der Priester einige Zeit vergraben dalag, so ist es doch seit der Zeit, da der fromme König Josia es wiederfand, durch alle Zeiten hin in den Händen der Menschen geblieben. Und Josia zog es nicht als eine unbekannte und neue Sache hervor, sondern als etwas, das stets im Schwange geblieben und dessen Andenken auch damals noch mit Ruhm geschmückt war. Im Tempel war die Urschrift niedergelegt, in den königlichen Archiven befand sich eine Abschrift. Nur die Priester hatten aufgehört, das Gesetz selbst nach feierlichem Brauch zu verlesen, und auch das Volk hatte das gewohnte Lesen vernachlässigt. Ist wohl ein einziges Jahrhundert vergangen, wo das Gesetz nicht aufs neue bestätigt und bekräftigt worden wäre? War wohl Mose denen unbekannt, die David lasen? Jedoch, um von allen zugleich zu reden: ihre Schriften sind ganz sicher sozusagen von einer Hand zur anderen in ununterbrochener Reihe der Jahre von den Vätern her überliefert worden und so zu den Nachkommen gelangt. Die Väter aber hatten teils die Redenden selbst noch gehört, teils hatten sie aus frischem Gedächtnis von solchen, die sie gehört hatten, die Richtigkeit der Überlieferung erfahren.

9. Die wet van Moses is deur die Voorsienigheid bewaar

Ek weet wel watter lawaai sommige deugniete in hulle hoekies maak met die oog daarop om hulle eie skerpsinnigheid in die bestryding van die waarheid van God te vertoon. Want hulle vra wie ons die versekering gegee het dat Moses en die profete die woorde geskrywe het wat ons onder hulle name lees.⁴¹ Ja, hulle waag selfs om die vraag te opper of daar ooit ’n Moses was. Maar as iemand dit in twyfel sou trek of daar ooit ’n Plato of ’n Aristoteles of ’n Cicero was, wie sou dan nie sê dat so ’n dwaasheid nie met klappe en géselslae gestraf moet word nie?

Die wet van Moses is deur die Voorsienigheid uit die hemel eerder as deur die inspanning van die mens wonderbaarlik bewaar. En hoewel dit as gevolg van die agtelosigheid van die priesters ’n kort tydjie begrawe was, was dit sedert die tyd waarin die vroom koning Josia dit gevind het,⁴² voortdurend in die loop van al die tyd in die hand van die mens.⁴³ Josia het dit ook nie aan die lig gebring asof dit ’n onbekende en nuwe saak was nie, maar as iets wat altyd bekend was en waarvan die herinnering toe ook nog hoog geroem is. Die oorspronklike boekrol is in die tempel geplaas. Daarna is ’n afskrif in die koninklike argief geplaas.⁴⁴ Dit het slegs gebeur omdat die priesters opgehou het om die wet volgens plegtige gebruik af te kondig en selfs die volk nagelaat het om dit soos gewoonlik te lees. Wat daarvan dat daar byna nie ’n eeu verbygegaan het waarin die onskendbaarheid daarvan nie bekragtig en hernieu is nie? Of was Moses nie bekend aan die mense wat die psalms van Dawid behandel het nie?

Maar om nou eens en vir altyd oor alles te praat: Dit is gewis en seker dat hulle geskrifte net, om dit so te stel, van hand tot hand na die nageslag gekom het toe dit in ’n aaneenlopende reeks jare van vader tot vader oorgelewer is. Hierdie vaders het enersyds self die profete hoor praat. Andersyds het hulle egter gehoor by diegene wat dit self gehoor het, toe dit nog vars in hulle geheue was, dat hulle so gespreek het.

8. [9.] Известно, что иные умники привыкли болтать всякую ерунду, чтобы прослыть тонкими критиками божественной истины. Например, они спрашивают, кто может подтвердить, что тексты, дошедшие до нас под именами Моисея и пророков, были действительно написаны ими? Более того, они не стыдятся подвергать сомнению само существование Моисея!

Представьте себе, что кто-нибудь усомнится в существовании Платона, Аристотеля или Цицерона. Разве не сочтут такого человека заслуживающим пощёчины или хорошей порки кнутом? Разве это не чересчур - подвергать сомнению то, что любой видит невооружённым глазом? Закон Моисеев был чудесным образом сохранён божественным провидением, а не стараниями людей. И хотя из-за небрежения священников он на некоторое время был предан забвению, но после того, как благочестивый царь Иосия вновь обнаружил его, он читался и изучался непрерывно, из поколения в поколение. При этом Иосия не выдал Моисеев Закон за нечто новое, но принял его как общеизвестный, ибо память о нём была ещё свежа в народе. Подлинник Книги Закона хранился в Храме, его точная копия - среди свитков царской библиотеки. Просто случилось так, что жрецы на время прекратили торжественное чтение Закона, и знание его в народе не было отчётливым. Более того, в каждое столетие авторитет Закона находил новое подтверждение. Разве те, кто читал Давида, ничего не знали о Моисее?

Обобщая всё сказанное о пророках, следует признать: очевидно, что их писания точно передавались от отца к сыну, ибо были достоверно засвидетельствованы современниками пророков. Так что в их истинности не приходится сомневаться.

10. Imo quod ex Machabaeorum historia obiiciunt ad elevandam Scripturae fidem, tale est ut nihil ad eam stabiliendam excogitari possit aptius. Primum tamen quem obtendunt colorem diluamus: deinde in eos retorquebimus quam in nos machinam erigunt. Quum Antiochus, inquiunt, libros omnes iusserit concremari, unde prodierunt quae nunc habemus exemplaria [1. Mac. 1. g. 59]? Ego autem vicissim interrogo in qua officina tam cito fabricari potuerint. Constat enim post sedatam saevitiam mox extitisse, et a piis omnibus qui in eorum doctrina educati familiariter eos noverant, sine controversia fuisse agnitos. Quinetiam quum omnes impii, quasi facta coniuratione, Iudaeis tam proterve insultaverint, nemo unquam illis obiicere ausus est falsam librorum suppositionem. Nam qualiscunque, eorum opinione, sit religio Iudaica, Mosen tamen ipsius esse authorem fatentur. Quid ergo aliud quam proterviam suam plusquam caninam produnt isti blaterones, dum supposititios libros esse mentiuntur, quorum sacra vetustas historiarum omnium consensu approbatur^a? Sed ne refellendis tam putidis calumniis frustra plus operae impendam, potius hinc reputemus quantam Dominus conservandi verbi sui curam habuerit, quando ipsum ex truculentia saevissimi tyranni, quasi ex praesenti incendio praeter spem omnium eripuit: quod pios Sacerdotes aliosque tanta constantia instruxit, ut non dubitaverint thesaurum hunc vitae suae dispendio, si opus foret, redemptum, ad posteros transmittere: quod acerrimam tot praesidum ac satellitum conquisitionem 79 frustratus est^a. Quis insigne ac mirificum Dei opus non agnoscat, quod sacra illa monumenta quae prorsus interiisse sibi impii persuaserant, mox quasi postliminio redierunt, et quidem maiore cum dignatione? Sequuta est enim Graeca interpretatio quae per totum orbem ea vulgaret. Neque in eo tantum apparuit miraculum quod foederis sui tabulas Deus a sanguinariis Antiochi edictis vindicavit, sed quod inter tam multiplices gentis Iudaicae clades, quibus subinde attrita et vastata, mox prope ad internecionem redacta fuit, salvae tamen superstitesque manserunt^b. Lingua Hebraea non ignobilis modo, sed prope incognita iacebat: et certe, nisi religioni consultum voluisset Deus, in totum periisset. || Quantum enim ex quo reversi sunt ab exilio Iudaei, a linguae patriae genuino usu desciverint, ex eius seculi Prophetis apparet: quod ideo notatu utile est, quia ex hac comparatione clarius elicitur Legis et Prophetarum antiquitas^c. || Et per quos salutis doctrinam in Lege et Prophetis comprehensam nobis Deus servavit, ut Christus suo tempore patefieret^d? Per infestissimos Christi ipsius hostes Iudaeos: quos merito Ecclesiae Christianae librarios Augustinus ideo appellat quia nobis subministrarunt lectionem cuius ipsi usum non habent¹.

9. [10.] Ce que ces canailles amenent du livre des Machabées, tant s’en faut qu’il derogue à la certitude de l’Escriture saincte, comme ils pretendent qu’il est tressuffisant à l’establir. Mais il sera expedient en premier lieu de leur oster la couleur dont ils abusent: et puis nous retournerons leur argument contre eux-mesmes. Il est recité audit livre, que ce grand tyran Antiochus commanda de faire brusler tous les livres de la Loy (1 Mach. 1:59). Sur cela ces moqueurs demandent, D’où sont sorties les copies qui nous en restent? Or je leur demande au contraire, en quelle boutique ils eussent esté si tost forgez, sinon qu’ils fu ssent demourez. Car il est tout notoire, qu’incontinent apres que la persecution fut cessée, lesdits livres se trouverent entiers, et furent recogneus par les fideles qui en avoyent esté privément enseignez. Mesme combien que de ce temps-là tout le monde conspirast contre les Juifs pour extirper leur religion, et que chacun s’efforçast de les calomnier: toutesfois nul n’a jamais osé leur improperer qu’ils eussent supposé de faux livres. Car tous les incredules et blasphemateurs qui furent jamais, en mesdisant de la religion Judaique, ont neantmoins confessé que Moyse en estoit l’autheur. Ainsi ces canailles monstrent bien une rage desesperée, en chargeant de fausseté les livres qui ont tesmoignage de leur ancienneté par toutes les histoires, voire par la bouche de leurs propres ennemis et detracteurs. Mais afin que je ne m’amuse trop longuement à refuter des badinages tant sots et lourds: plustost recognoissons en cest endroit, quel soin Dieu a eu de garder sa parolle, quand par dessus et outre l’opinion de tout le monde il l’a retirée saine et sauve de la cruauté de cest horrible tyran, comme d’un feu embrasé qui devoit tout consumer: qu’il a fortifié d’une telle constance les bons Sacrificateurs et autres fideles, qu’ils n’ont point espargné leur propre vie pour garder ce thresor à leurs successeurs, ce qu’ils ne pouvoyent faire qu’en danger de mort: qu’il a esblouy les yeux des brigans et satellites de Satan, tellement qu’avec toutes leurs inquisitions ils sont demourez frustrez, ne pouvant abolir comme ils pensoyent ceste verité immortelle. Qui ne recognoistra une œuvre miraculeuse de Dieu et digne de memoire, que quand les adversaires cuidoyent avoir tout gagné, soudain il a remis au dessus les livres qu’ils avoyent si diligemment cerchez pour tout brusler, voire avec plus grande majesté qu’ils n’avoyent eue auparavant? Car l’interpretation Grecque tantost apres survint, qui a esté le moyen de les espandre par tout le monde. Davantage, le miracle n’a pas seulement esté en ce que Dieu a maintenu l’instrument de son alliance contre les cruelles menaces d’Antiochus: mais aussi en ce que parmi tant de calamitez et desolations qui ont esté sur les Juifs, la Loy et les Prophetes ont esté reservez, combien qu’on pensoit bien qu’ils deussent cent fois perir. La langue Hebraique n’estoit pas seulement sans renom, mais rejettée comme barbare. Et de fait, si Dieu n’eust voulu pourvoir à la vraye religion en la conservant, c’en estoit fait. Car il appert par les Prophetes qui ont enseigné depuis leur retour de la captivité de Babylone, combien les Juifs estoyent esloignez en ce temps-là de leur langue pure et naifve: ce qui est bien digne d’estre notté, pource que de telle comparaison, l’ancienneté de la Loy et des Prophetes est plus evidente. Et par quelles gens Dieu nous a-il gardé sa doctrine contenue en la Loy et aux Prophetes, afin de nous manifester par icelle Jesus Christ en temps opportun? à savoir par les plus grans ennemis de la Chrestienté: lesquels à bon droit S. Augustin appelle libraires de l’Eglise, pource qu’ils nous ont fourni des livres, dont eux-mesmes ne se peuvent aider ne servir.

10. With regard to what they object from the history of the 88 Maccabees, to diminish the credit of the Scripture, nothing could be conceived more adapted to establish it. But first let us divest it of their artificial colouring, and then retort upon them the weapon which they direct against us. When Antiochus, say they, commanded all the books to be burned, whence proceeded the copies which we now have? I, on the contrary, inquire, where they could so speedily be fabricated. For it is evident, that, as soon as the persecution subsided, they immediately appeared, and were, without controversy, acknowledged as the same by all pious men; who, having been educated in their doctrine, had been familiarly acquainted with them. Nay, even when all the impious, as if by a general conspiracy, so wantonly insulted the Jews, no man ever dared to charge them with forging their books. For, whatever be their opinion of the Jewish religion, yet they confess that Moses was the author of it. What, then, do these clamorous objectors, but betray their own consummate impudence, when they slander, as supposititious, books whose sacred antiquity is confirmed by the consent of all histories? But, to waste no more useless labour in refuting such stale calumnies, let us rather consider how carefully the Lord preserved his own word, when, beyond all hope, he rescued it from the fury of the most cruel of tyrants, as from a devouring fire;—that he endued the pious priests and others with so much constancy, that they hesitated not to redeem this treasure, if necessary, with their lives, to transmit it to posterity; and that he frustrated the most diligent inquisition of so many governors and soldiers. Who is there but must acknowledge it to have been an eminent and wonderful work of God, that those sacred monuments, which the impious had flattered themselves were utterly destroyed, were soon public again, as it were, fully restored to mankind, and, indeed, with far greater honour? For soon after followed the Greek Translation, which published them throughout the world. Nor was God's preserving the tables of his covenant from the sanguinary edicts of Antiochus, the only instance of his wonderful operation, but that, amidst such various miseries, with which the Jewish nation was diminished and laid waste, and at last nearly exterminated, these records still remained entire. The Hebrew language lay not only despised, but almost unknown; and surely, had not God consulted the interest of religion, it had been totally lost. For how much the Jews, after their return from captivity, departed from the genuine use of their native language, appears from the prophets of that age; which it is therefore useful to observe, because this comparison more clearly evinces the antiquity of the law and the prophets. And by whom hath God preserved to us the doctrine of salvation contained in the law and the 89 prophets, that Christ might be manifested in due time? By his most inveterate enemies, the Jews; whom Augustine therefore justly denominates the librarians of the Christian Church, because they have furnished us with a book of which themselves make no use.

10. Another objection and answer. Of the wondrous Providence of God in the preservation of the sacred books. The Greek Translation. The carefulness of the Jews.

An objection taken from the history of the Maccabees (1 Macc. 1:57, 58) to impugn the credibility of Scripture, is, on the contrary, fitted the best possible to confirm it. First, however, let us clear away the gloss which is put upon it: having done so, we shall turn the engine which they erect against us upon themselves. As Antiochus ordered all the books of Scripture to be burnt, it is asked, where did the copies we now have come from? I, in my turn, ask, In what workshop could they have been so quickly fabricated? It is certain that they were in existence the moment the persecution ceased, and that they were acknowledged without dispute by all the pious who had been educated in their doctrine, and were familiarly acquainted with them. Nay, while all the wicked so wantonly insulted the Jews as if they had leagued together for the purpose, not one ever dared to charge them with having introduced spurious books. Whatever, in their opinion, the Jewish religion might be, they acknowledged that Moses was the founder of it. What, then, do those babblers, but betray their snarling petulance in falsely alleging the spuriousness of books whose sacred antiquity is proved by the consent of all history? But not to spend labour in vain in refuting these vile calumnies, let us rather attend to the care which the Lord took to preserve his Word, when against all hope he rescued it from the truculence of a most cruel tyrant as from the midst of the flames—inspiring pious priests and others with such constancy that they hesitated not, though it should have been purchased at the expense of their lives, to transmit this treasure to posterity, and defeating the keenest search of prefects and their satellites.

Who does not recognise it as a signal and miraculous work of God, that those sacred monuments which the ungodly persuaded themselves had utterly perished, immediately returned to resume their former rights, and, indeed, in greater honour? For the Greek translation appeared to disseminate them over the whole world. Nor does it seem so wonderful that God rescued the tables of his covenant from the sanguinary edicts of Antiochus, as that they remained safe and entire amid the manifold disasters by which the Jewish nation was occasionally crushed, devastated, and almost exterminated. The Hebrew language was in no estimation, and almost unknown; and assuredly, had not God provided for religion, it must have utterly perished. For it is obvious from the prophetical writings of that age, how much the Jews, after their return from the captivity, had lost the genuine use of their native tongue. It is of importance to attend to this, because the comparison more clearly establishes the antiquity of the Law and the Prophets. And whom did God employ to preserve the doctrine of salvation contained in the Law and the Prophets, that Christ might manifest it in its own time? The Jews, the bitterest enemies of Christ; and hence Augustine justly calls them the librarians of the Christian Church, because they supplied us with books of which they themselves had not the use.

10. Wat zij uit de geschiedenis der Maccabeën aanvoeren om aan de geloofwaardigheid der Schrift afbreuk te doen, is veeleer van die aard, dat niets geschikters zou kunnen worden uitgedacht om haar te schragen. Laat ons eerst echter de verf die zij er over strijken, verwijderen: daarna zullen wij het geschut, dat ze tegen ons opstellen, omkeren tegen hen. Daar Antiochus, zo zeggen zij, alle boeken liet verbranden, waar zijn de exemplaren vandaan gekomen, die wij nu hebben? Ik echter vraag op mijn beurt, in welke werkplaats ze zo spoedig konden gemaakt worden. Want het staat vast, dat ze terstond nadat de vervolging opgehouden had, voor de dag gekomen zijn, en door alle vromen, die in hun leer opgevoed waren en daardoor met hen vertrouwd waren zonder tegenspraak herkend zijn. Ja zelfs, hoewel alle goddelozen, alsof ze daartoe een samenzwering gesmeed hadden, de Joden zo onbeschaamd beledigden, heeft nooit iemand hun een bedriegelijke onderschuiving der boeken voor de voeten durven werpen. Want hoedanig dan ook, naar hun mening, de Joodse godsdienst, is, toch erkennen zij, dat Mozes die heeft gesticht. Wat verraden die wauwelaars dan anders dan hun brutaliteit, die groter is dan die van een hond, wanneer zij liegen, dat de boeken ondergeschoven zijn, wier gewijde ouderdom door de overeenstemming van alle geschiedenissen bewezen wordt? Maar om niet tevergeefs meer moeite te besteden aan het weerleggen van zo walgelijke lasteringen: laat ons liever hieruit overwegen, hoe grote zorg de Here gehad heeft om zijn Woord te bewaren, daar Hij het uit de barsheid van een verwoed tiran, als uit een krachtige brand, boven aller verwachting heeft uitgerukt; daar Hij vrome priesters en anderen met zulk een standvastigheid toegerust heeft, dat ze niet aarzelden deze schat, met betaling van hun leven, als dat nodig zou zijn, te kopen en aan hun nakomelingen over te geven; en daar Hij het zeer scherpe onderzoek van zoveel landvoogden en hun handlangers verijdeld heeft. Wie zou niet het treffelijk en wonderbare werk Gods erkennen, dat die heilige boeken, die naar de overtuiging der goddelozen volkomen te gronde waren gegaan, terstond als het ware naar hun vaderland teruggekeerd zijn, en dat wel met groter waardigheid? Want er is een Griekse vertaling gevolgd, die hen over de ganse wereld verbreidde. En niet slechts daarin bleek het wonder, dat God de tafelen zijns verbonds uit de bloedige verordeningen van Antiochus verloste, maar ook dat ze, temidden van zo menigvuldige rampen van het Joodse volk, waardoor het herhaaldelijk uitgeput en vernield en vervolgens schier tot de algehele ondergang gebracht was, toch behouden zijn overgebleven. De Hebreeuwse taal was niet alleen niet vermaard, maar was bijna onbekend, en ongetwijfeld zou ze, wanneer God niet zorg had willen dragen voor de godsdienst, geheel en al ondergegaan zijn. Want hoezeer de Joden, nadat ze uit de ballingschap teruggekeerd waren, van het juiste gebruik van hun moedertaal waren afgeweken, blijkt uit de profeten van die tijd; wat daarom nuttig is op te merken, omdat uit deze vergelijking des te duidelijker aan de dag treedt de oudheid van wet en profeten. En door wier toedoen heeft God de leer der zaligheid, vervat in wet en profeten, voor ons behouden, opdat Christus te zijner tijd zou geopenbaard worden? Door toedoen van de allerheftigste vijanden van Christus zelf, namelijk de Joden, die Augustinus terecht daarom de boek afschrijvers der Christelijke kerk noemt, omdat ze ons de boeken hebben verschaft, waarvan ze zelf geen nuttig gebruik maken.

10. Gott hat Gesetz und Propheten wunderbar erhalten

Was man nun aus der Geschichte der Makkabäer anführt, um die Glaubwürdigkeit der Schrift zu bestreiten, das verhält sich so, daß nichts Geschickteres hätte erdacht werden können, um sie zu bestätigen! Wir wollen aber zuerst die Farbe wegstreichen, die man angemalt hat, dann wollen wir die Waffen der Gegner gegen sie selber wenden. Wenn Antiochus, so sagt man, alle Bücher verbrennen ließ, woher kommen dann unsere Exemplare? (vgl. 1. Makk. 1,59). Ich stelle aber die Gegenfrage: In welcher Werkstatt hat man sie aber dann so schnell wiederherstellen können? Denn es steht fest, daß es gleich, nachdem das Wüten sich gelegt hatte, wieder Handschriften gab und daß diese von den Frommen, welche in ihrer Lehre unterrichtet waren und sie deshalb sehr genau kannten, ohne Widerspruch anerkannt waren. Obgleich nun aber alle Gottlosen so wütende Angriffe gegen die Juden richteten, als hätten sie sich miteinander verschworen, hat ihnen doch keiner je den Vorwurf zu machen gewagt, sie hätten Bücher fälschlich untergeschoben. Wie man nämlich auch von der jüdischen Religion denken mochte, so erkannte man doch allgemein Mose als ihren Stifter an. Was tun nun also jene Schwätzer anders, als daß sie ihre mehr als hündische Dreistigkeit verraten, wenn sie diese Bücher für untergeschoben erklären, deren hohes Alter die einhellige Überzeugung aller Geschichte beweist? Aber ich will nicht noch mehr überflüssige Arbeit an die Widerlegung so schamloser Verleumdungen wenden. Wir wollen besser beachten, wie sehr der Herr für die Erhaltung seines Wortes gesorgt hat, wenn er es der Lücke eines wütenden Tyrannen entriß — gleichwie einen Brand aus dem Feuer heraus, wider alle Erwartung! Fromme Priester und andere Menschen erfüllte er mit solcher Beständigkeit, daß sie ohne Zaudern bereit waren, für diesen Schatz nötigenfalls ihr Leben einzusetzen und ihn so den Nachkommen zu erhalten. Dadurch machte er die schärfste Nachforschung so vieler Hauptleute und ihrer Trabanten zunichte. Wer erkennt darin nicht Gottes herrliches und wunderbares Werk, daß jene heiligen Urkunden, 33 welche die Gottlosen schon vernichtet glaubten, alsbald heimkehrten, ihr Heimatrecht wieder behaupteten und sogar noch höhere Würde erhielten? Folgte doch damals die griechische Übersetzung, welche diese Schriften in der ganzen (damaligen) Welt verbreitete.

Aber die Bewahrung der Tafeln seines Bundes vor den Blutedikten des Antiochus war nicht das einzige Wunder Gottes. Es kommt vor allem dazu, daß jene Tafeln in den mancherlei Bedrängnissen des jüdischen Volkes, in denen es so oft zerschunden und zerschlagen, ja schließlich beinahe aufgerieben wurde, dennoch heil und unversehrt blieben. Die hebräische Sprache war verachtet und auch fast unbekannt geworden, und sie wäre gewiß ganz untergegangen, wenn Gott sich nicht der Religion hätte annehmen wollen. Wieweit die Juden seit ihrer Rückkehr aus der babylonischen Gefangenschaft den ursprünglichen Gebrauch ihrer Muttersprache verloren hatten, das sieht man an den Propheten dieser Zeit. Das ist um so wichtiger zu bemerken, weil aus dieser Vergleichung das hohe Alter des Gesetzes und der Propheten desto klarer erhellt. Und wen hat Gott benutzt, um die in Gesetz und Propheten beschlossene Heilslehre uns zu bewahren, damit Christus zu seiner Zeit offenbar würde? Die bittersten Feinde Christi, die Juden, die Augustin aus diesem Grunde mit Recht die Bibliothekare der christlichen Kirche nennt, weil sie uns Bücher zu lesen gaben, die sie selbst nicht zu gebrauchen wußten!

10. God het die wet en die profete eeue lank wonderbaarlik bewaar

Ook die beswaar wat hulle na aanleiding van die geskiedenis van die 171 Makabeërs⁴⁵ opper om die geloofwaardigheid van die Skrif af te breek, is van so ’n aard dat niks meer gepas as dit uitgedink kon word om dit juis te bevestig nie. Dog moet ons eers die kleure waarin hulle dit hul, uitwis. Daarna sal ons die wapen wat hulle op ons rig, na hulle toe omkeer.

Hulle sê: “Aangesien Antiochus beveel het dat al die boeke verbrand moes word, waarvandaan kom die eksemplare dan wat ons nou daarvan het?⁴⁶ Van my kant is my vraag: In watter werkplek kon dit so gou geproduseer word? Want dit staan vas dat dit spoedig na die beëindiging van sy wreedheid te voorskyn gekom het en dat dit deur al die godvrugtiges wat in die leer daarvan onderrig is en dit intiem geken het, sonder twyfel as eg erken is. Ja, hoewel al die goddelose mense die Jode se voortvarendheid aangeval het asof hulle ’n sameswering gesmee het, het niemand ooit gewaag om die beswaar teen hulle te opper dat hulle valse boeke in hulle plek gestel het nie. Want wat die aard van die godsdiens van die Jode na hulle mening ook al is, erken hulle nogtans dat Moses die skrywer daarvan is. Wat voer die babbelkouse dan anders as ’n voortvarendheid meer as dié van ’n hond aan wanneer hulle lieg dat die boeke in die plek van die egtes ingeskuif is, hoewel die gerespekteerde oudheid daarvan eenstemming deur almal erken word?

Maar om nou nie meer tevergeefse inspanning daaraan te bestee om sulke afstootlike belastering te weerlê nie, laat ons eerder daaroor nadink hoeveel sorg die Here daaraan gewy het om sy Woord te bewaar, aangesien Hy dit bo die verwagting van alle mense uit die wreedheid van so ’n grimmige tiran soos uit ’n magtige vuur weggeruk het. Daarby het Hy godvresende priesters en andere met so ’n groot standvastigheid toegerus om nie te aarsel om hierdie skat, as die nood dit vereis, selfs met die verlies van hulle lewe vry te koop nie en om dit aan die nageslag oor te dra. Ook het Hy die ywerige soektog daarna van soveel owerstes en hulle trawante verydel.

40  Wie sou nie die uitsonderlike en wonderbaarlike werk van God hierin erken nie dat die heilige gedenkskrifte, waarvan die goddelose mense vas oortuig was dat dit geheel en al tot niet gegaan het, weldra met voile reg op herstel teruggekeer het - en dit inderdaad met nog groter aansien? Want ’n Griekse vertaling wat dit oor die hele wêreld bekend gestel het, het daarop gevolg.⁴⁷ En die wonderwerk het nie alleen daarin na vore gekom dat God die tafels van sy verbond uit die bloedige verordeninge van Antiochus gered het nie, maar ook dat hulle te midde 172 van soveel menigvuldige terugslae van die Jode, waardeur hulle dikwels verswak en verniel en uiteindelik byna tot ondergang gedoem was, tog veilig en behoue gebly het. Hebreeus was nie alleen verag nie maar was bykans onbekend. Dit sou trouens heeltemal tot niet gegaan het as dit nie God se wil was dat die godsdiens ter harte geneem moes word nie.

Want hoeveel die Jode sedert die tyd waarop hulle uit ballingskap teruggekeer het, van die egte gebruik van hulle moedertaal⁴⁸ afgewyk het, blyk duidelik uit die profete van daardie era. Dit is ook om dié rede merkwaardig, omdat die oudheid van die wet en die profete duideliker uit so ’n vergelyking afgelei kan word.

En deur wie het God die leer van ons saligheid, wat in die wet en die profete vervat is, vir ons bewaar sodat Christus op sy tyd geopenbaar kon word? Deur Christus se gevaarlikste vyande, naamlik die Jode. Augustinus noem hulle derhalwe met reg die bewaarders van die boeke van die Christelike kerk, omdat hulle aan ons die leesstof verskaf het waarvoor hulle self geen nut het nie.⁴⁹

9. [10.] В отношении Книги Маккавеев эти канальи утверждают, что она непоправимо подрывает авторитет Священного Писания. В ответ мы считаем нужным сначала указать на недобросовестность обвинителей, а затем обратить их доводы против них самих. Итак, в упомянутой книге говорится, что тиран Антиох приказал сжечь все списки Закона (1 Мак 1:56). Откуда же тогда, спрашивают эти наглецы, взялись дошедшие до нас списки? На это я отвечу: разве могли бы они появиться вновь так быстро, если бы не сохранились? Ведь известно, что сразу по прекращении гонений книги Закона обнаружились невредимыми и их подлинность была признана сведущими людьми. Даже при том, что в те времена все злоумышляли против иудеев и клеветали на них в стремлении искоренить их веру, никто не осмелился обвинить их в пользовании поддельными книгами. Все когда-либо жившие неверующие и хулители иудейской религии признавали, что их автором был Моисей. Поэтому напрасно эти мерзавцы в бессильной ярости пытаются опровергнуть подлинность книг Закона, чья древность засвидетельствована всеми писаными историями и даже устами их врагов и извратителей.

Но довольно заниматься опровержением грязных и грубых измышлений. Лучше просто признаем, что Бог сам постарался сохранить своё Слово, когда, невзирая на всеобщую враждебность, уберёг его целым и невредимым от свирепости тирана и от всепожирающего огня. Именно Он придал мужество славным жрецам и другим верующим в Него, так что они среди смертельной опасности не щадили своей жизни, чтобы сохранить драгоценное Слово Божье для своих потомков. Именно Бог отводил глаза приспешникам и сообщникам Сатаны, сделав бесплодными все их происки и вопреки их замыслам не дал им уничтожить бессмертную истину. Когда враги веры думали, что уже победили, столь тщательно разыскиваемые и сжигаемые книги появились вновь в ещё лучшем, чем прежде, виде. Можно ли не признать в этом чудесного и достопамятного Деяния Божьего? К тому же вскоре после того был сделан греческий перевод иудейских книг, благодаря чему они распространились по всему свету. Чудо заключалось не только в том, что Бог сохранил орудие своего Завета от свирепости Антиоха, но и в том, что во всех постигших израильский народ несчастьях и невзгодах Закон и Пророки уцелели, хотя, казалось бы, должны были погибнуть множество раз. Еврейский язык не только не был широко известен, но был презираем как варварский. И если бы сам Бог не позаботился о сохранении истинной веры, она непременно погибла бы.

Так кто же Божьим провидением сохранил для нас учение Закона и пророков, из которого мы узнали в своё время об Иисусе Христе? То были самые заклятые враги христианства, которых св. Августин с полным основанием называет поставщиками книг для Церкви: от них мы получили книги, для них самих бесполезные. Ведь благодаря пророкам, жившим после Вавилонского плена, нам известно, что язык иудеев стал сильно отличаться от их чистого, бесхитростного языка. Этот факт следует отметить, потому что он служит дополнительным указанием на древность Закона и Пророков.

11. | Porro si ad Novum testamentum venitur, quam solidis fulturis nititur eius veritas? Historiam humili abiectoque sermone tres Evangelistae recitant; fastidio est multis superbis ista simplicitas²: nempe quoniam ad praecipua doctrinae capita non attendunt, ex quibus colligere facile esset eos supra humanum captum de caelestibus mysteriis disserere. Certe quicunque ingenui pudoris gutta praediti erunt, lecto primo capite Lucae pudefient^e. Iam Christi conciones, quarum summa a tribus illis Evangelistis perstringitur, omni contemptu eorum scripta facile eximunt. Iohannes autem e sublimi tonans, quos non cogit in obsequium fidei, eorum pervicaciam quolibet fulmine validius prosternit. Prodeant in medium omnes isti nasuti censores, quibus summa voluptas est Scripturae reverentiam ex suis et aliorum cordibus excutere^f; legant Ioannis 80 Evangelium: velint nolint, illic reperient mille sententias quae saltem eorum socordiam expergefaciant: imo quae eorum conscientiis ad cohibendos eorum risus horribile inurant cauterium. Eadem Pauli et Petri ratio est, in quorum scriptis quanvis maior pars caecutiat, ipsa tamen caelestis maiestas devinctos sibi omnes et quasi constrictos tenet. Unum vero hoc eorum doctrinam supra mundum satis superque attollit, quod Matthaeus ad mensae suae quaestum antea affixus, Petrus et Iohannes in naviculis suis versati, omnes crassi idiotae nihil didicerant in hominum schola quod aliis traderent. Paulus vero non tantum ex professo hoste, sed etiam saevo et sanguinario, conversus in novum hominem, subita et insperata mutatione ostendit caelesti imperio se compulsum doctrinam quam oppugnaverat asserere. Negent canes isti Spiritum sanctum super Apostolos delapsum esse, vel saltem historiae fidem abrogent¹: res tamen palam clamitat a Spiritu fuisse edoctos, qui ante in ipsa plebe contemptibiles, repente de caelestibus mysteriis tam magnifice disserere coeperunt.

10. [11.] Si on vient au Nouveau testament, encores y trouvera-on plus ferme approbation. Les trois Evangelistes recitent leur histoire en style bas. Plusieurs arrogans desdaignent ceste simplicité, pource qu’ils ne regardent point à la substance. Dont il seroit aisé de recueillir combien ils surmontent toute capacité humaine en traittant les mystères du ciel. Certes quiconque aura une goutte d’honesteté, sera confus en lisant seulement le premier chapitre de saint Luc. Davantage, le sommaire des sermons de Jesus Christ, selon qu’il est là brefvement recité, ne souffre point qu’une doctrine si haute soit mesprisée. Mais sur tous sainct Jean, comme tonnant du ciel, doit bien assujettir tous esprits en obeissance de foy: ou bien s’ils demeurent revesches, il est suffisant plus que toutes les foudres du monde, pour abbattre tant et plus leur obstination. Que ces contrerolleurs se monstrent un peu, et puis qu’ils se baignent à rejecter des cœurs humains toute reverence de l’Escriture, qu’ils se bandent hardiment pour maintenir leur querelle: mais ayant leu l’Evangile sainct Jean, maugré qu’ils en ayent, ils trouveront là mille sentences, lesquelles pour le moins reveilleront leur brutalité: mesme qui imprimeront chacune un horrible cautere en leurs consciences, pour rabbattre leurs risées. Autant en est-il de sainct Pierre et de sainct Paul: car combien que la pluspart du monde soit si eslourdie, que de ne point recevoir leur doctrine: si est-ce qu’elle a en soy une majesté celeste pour tenir en bride, voire attacher de pres tous ceux qui font des retifs. Quand il n’y auroit que cecy, c’est bien pour magnifier leur doctrine par dessus le monde: assavoir que Matthieu estant du tout adonné à son gain de changeur et peager, Pierre et Jean n’estans accoustumez qu’à pescher en une nacelle, et tous les autres Apostres estans idiots et lourds, n’avoyent rien appris à l’escole des hommes qu’ils peussent enseigner aux autres. Quant à sainct Paul, apres avoir esté non seulement ennemi declaré, mais cruel et quasi enragé à espandre le sang, estant converti en nouvel homme, n’a-il pas monstré à veue d’œil, par un changement si soudain, et que jamais on n’eust esperé, qu’il avoit esté contraint par l’empire et vertu de Dieu, de maintenir la doctrine, laquelle il avoit combatue? Que ces chiens icy abbayent tant qu’ils voudront, que le sainct Esprit n’est point descendu sur les Apostres, qu’ils tiennent une histoire si patente pour fable: toutesfois la chose crie haut et clair. Quand ceux qui estoyent mesprisez entre le commun populaire, comme les plus rudes et grossiers, commencent en une minute de temps d’exposer les profonds mysteres de Dieu, d’une façon si magnifique, il faut bien qu’ils ayent eu le sainct Esprit pour ma istre.

11. If we proceed to the New Testament, by what solid foundations is its truth supported? Three Evangelists recite their history in a low and mean style. Many proud men are disgusted with that simplicity, because they attend not to the principal points of doctrine; whence it were easy to infer, that they treat of heavenly mysteries which are above human capacity. They who have a spark of ingenuous modesty will certainly be ashamed, if they peruse the first chapter of Luke. Now, the discourses of Christ, a concise summary of which is comprised in these three Evangelists, easily exempt their writings from contempt. But John, thundering from his sublimity, more powerfully than any thunderbolt, levels to the dust the obstinacy of those whom he does not compel to the obedience of faith. Let all those censorious critics whose supreme pleasure consists in banishing all reverence for the Scripture out of their own hearts and the hearts of others, come forth to public view. Let them read the Gospel of John: whether they wish it or not, they will there find numerous passages, which, at least, arouse their indolence; and which will even imprint a horrible brand on their consciences to restrain their ridicule. Similar is the method of Paul and of Peter, in whose writings, though the greater part be blind, yet their heavenly majesty attracts universal attention. But this one circumstance raises their doctrine sufficiently above the world, that Matthew, who had before been confined to the profit of his table, and Peter and John, who had been employed in fishing-boats,—all plain, unlettered men,—had learned nothing in any human school which they could communicate to others. And Paul, from not only a professed, but a cruel and sanguinary enemy, being converted to a new man, proves, by his sudden and unhoped for change, that he was constrained, by a command from heaven, to vindicate that doctrine which he had before opposed. Let these men deny that the Holy Spirit descended on the Apostles; or, at least, let them dispute the credibility of the history; yet the fact itself loudly proclaims, that they were taught by the Spirit, who, though before despised as some of the meanest of the people, suddenly began to discourse in such a magnificent manner on the mysteries of heaven.

11. Special proofs from the New Testament. I. The harmony of the Evangelists, and the sublime simplicity of their writings. II. The majesty of John, Paul, and Peter. III. The calling of the Apostles. IV. The conversion of Paul.

When we proceed to the New Testament, how solid are the pillars by which its truth is supported! Three evangelists give a narrative in a mean and humble style. The proud often eye this simplicity with disdain, because they attend not to the principal heads of doctrine; for from these they might easily infer that these evangelists treat of heavenly mysteries beyond the capacity of man. Those who have the least particle of candour must be ashamed of their fastidiousness when they read the first chapter of Luke. Even our Saviour’s discourses, of which a summary is given by these three evangelists, ought to prevent every one from treating their writings with contempt. John, again, fulminating in majesty, strikes down more powerfully than any thunderbolt the petulance of those who refuse to submit to the obedience of faith. Let all those acute censors, whose highest pleasure it is to banish a reverential regard of Scripture from their own and other men’s hearts, come forward; let them read the Gospel of John, and, willing or unwilling, they will find a thousand sentences which will at least arouse them from their sloth; nay, which will burn into their consciences as with a hot iron, and check their derision. The same thing may be said of Peter and Paul, whose writings, though the greater part read them blindfold, exhibit a heavenly majesty, which in a manner binds and rivets every reader. But one circumstance, sufficient of itself to exalt their doctrine above the world, is, that Matthew, who was formerly fixed down to his money-table, Peter and John, who were employed with their little boats, being all rude and illiterate, had never learned in any human school that which they delivered to others. Paul, more82over, who had not only been an avowed but a cruel and bloody foe, being changed into a new man, shows, by the sudden and unhoped-for change, that a heavenly power had compelled him to preach the doctrine which once he destroyed. Let those dogs deny that the Holy Spirit descended upon the apostles, or, if not, let them refuse credit to the history, still the very circumstances proclaim that the Holy Spirit must have been the teacher of those who, formerly contemptible among the people, all of a sudden began to discourse so magnificently of heavenly mysteries.

11. Wanneer we dan verder tot het Nieuwe Testament komen: op hoe hechte stutten steunt de waarheid daarvan! Drie van de evangelisten verhalen de geschiedenis in een eenvoudige en onaanzienlijke stijl. Vele hovaardigen boezemt die eenvoud afkeer in, natuurlijk omdat ze hun aandacht niet schenken aan de voornaamste hoofdstukken der leer, uit welke men gemakkelijk kan opmaken, dat de evangelisten boven de menselijke bevatting over de hemelse verborgenheden spreken. Ongetwijfeld, ieder, die begiftigd is met een druppel ingeboren schaamtegevoel, zal beschaamd worden, wanneer hij het eerste hoofdstuk van Lucas leest. Ook de toespraken van Christus, welker hoofdinhoud door de drie evangelisten in 't kort wordt meegedeeld, bevrijden hun geschriften gemakkelijk van elke minachting. Johannes echter, donderend uit de hoogte, werpt de hardnekkigheid van hen, die hij niet dwingt tot de gehoorzaamheid des geloofs, krachtiger terneer dan enige bliksem. Laat te voorschijn komen al die neuswijze beoordelaars, wier hoogste lust het is de eerbied voor de Schrift uit hun eigen en anderer hart te verwijderen. Laat hen het evangelie van Johannes lezen: of ze willen of niet, ze zullen daar duizend uitspraken vinden, die althans hun bekrompen verstand wakker maken, ja, die in hun geweten een verschrikkelijk brandijzer indrukken tot breideling van hun gelach. Evenzo is het gesteld met Paulus en Petrus, want ofschoon het grootste deel der mensen blind is ten opzichte van hun geschriften, houdt toch alleen reeds de hemelse majesteit van die geschriften hen aan zich geboeid en als het ware vastgebonden. Dit ene echter verheft hun leer meer dan genoeg boven de wereld, dat Mattheüs, die te voren aan de verdiensten, die zijn geldbank hem opleverde, ge hecht was, en Petrus en Johannes, die in hun scheepjes vertoefden, allen ruwe, ongeleerde mensen, niets in de school der mensen geleerd hadden, wat ze aan anderen konden overleveren. Paulus echter, die van een niet alleen openlijk, maar ook heftig en bloeddorstig vijand bekeerd werd tot een nieuw mens, bewijst door zijn plotselinge en onverwachte verandering, dat hij door een hemels bevel er toe gedreven werd de leer, die hij bestreden had, te beschermen. Laat die honden loochenen, dat de Heilige Geest op de apostelen is neergedaald, of laat hen,althans aan de geschiedenis geloofwaardigheid ontzeggen: toch roepen de feiten het openlijk uit, dat zij door de Geest onder wezen zijn, die, tevoren zelfs onder het lagere volk gering ge schat, plotseling aanvingen over de hemelse verborgenheden zo schoon te spreken.

11. Von der inneren Gewalt des Neuen Testaments

Wie sicher ist nun vollends die Wahrheit des Neuen Testaments begründet! In schlichter und unscheinbarer Redeweise erzählen die drei (ersten) Evangelisten die Geschichte (Jesu). Manche hochmütigen Leute verdrießt diese Einfachheit, weil sie nämlich auf die Hauptstücke der Lehre nicht achthaben — denn aus diesen wäre leicht zu erkennen, daß die Evangelisten von himmlischen Geheimnissen reden und daß dies Reden über alle Vernunft geht. Wer auch nur einen Tropfen edler Scham in sich trägt, der wird erröten, wenn er das erste Kapitel des Lukasevangeliums gelesen hat. Und nun erst die Reden Jesu, deren Hauptinhalt die drei (ersten) Evangelisten wiedergeben! Sie erheben diese Schriften leicht über alle Geringschätzung! Dann redet Johannes mit erhabener Donnerstimme; er muß uns ja geradezu zum Gehorsam des Glaubens bringen — oder aber er wirft den Starrsinn des Widerstrebenden stärker als mit Blitzesgewalt darnieder! Es sollen doch all die naseweisen Richter herkommen, deren höchstes Vergnügen es ist, die Ehrfurcht vor der Schrift sich und anderen aus dem Herzen zu reißen! Sie sollen das Johannesevangelium lesen: da werden sie, ob sie wollen oder nicht, tausend Sprüche finden, welche sie aus ihrer Trägheit aufreißen, ja ihrem Gewissen ein Brandmal eindrücken, um ihrem Gelächter ein Ende zu machen! Ebenso verhält es sich mit Paulus und Petrus. Mögen viele Menschen für ihre Schriften blind sein, so wirkt doch darin die himmlische Majestät selber und hält alle Leser gebunden und gefangen! Allein dies Eine erhebt ihre Lehre hinlänglich über alle Welt, daß Matthäus, zuvor an sein Zollhaus gebunden, und Petrus und Johannes, zuvor in ihren Fischerbooten beschäftigt, lauter völlig ungelehrte Leute waren und in der Menschen Schule nichts erfahren hatten, das sie anderen hätten weitergeben können. Paulus aber, der aus einem erklärten Feinde, ja aus einem wütenden und blutdürstigen Verfolger zu einem neuen Menschen bekehrt wurde, der zeigt sich in plötzlicher und unerwarteter Veränderung auf einmal von himmlischem Befehl getrieben, die Lehre zu vertreten, die er zuvor bekämpft hatte! Mögen jene Hunde leugnen, daß der Heilige Geist auf die Apostel gekommen sei, mögen sie der Geschichte gar die Glaubwürdigkeit absprechen — die Sache selbst verkündet laut genug, daß Menschen, die zuvor im Volke gering und verachtet waren und nun plötzlich über die himmlischen Geheimnisse so großartig zu reden anfingen, vom Heiligen Geist gelehrt sein mußten!

11. Die Skrif roem nie op die praal van sy styl of op die afkoms van die skrywers daarvan nie maar op die waarheid van sy leer

As ons verder by die Nuwe Testament kom: Op watter stewige steunpilare rus die waarheid daarvan nie! Die drie evangeliste gee die geskiedenis in ’n nederige en ingetoë styl weer. Vir baie hooghartiges is die eenvoud daarvan afstootlik.⁵⁰ Die rede daarvoor is dat hulle nie op die belangrikste punte van die leer let nie, omdat daaruit maklik die afleiding gemaak kan word dat die evangeliste ver bo die bevatlikheid van die mens die verborgenhede van die hemele bespreek. As hulle maar net ’n druppeltjie aangebore skaamte het, sal hulle beskàam word wanneer hulle die eerste hoofstuk van Lukas lees.

Maar die preke van Christus waarvan die hoofpunte kortliks deur die drie evangeliste saamgevat word, ontneem hulle geskrifte gemaklik elke vorm van minagting. Johannes dreun uit die hoogte, en die wat hy nie tot geloofsgehoorsaamheid kan dwing nie, se hardkoppigheid vel hy kragtiger as enige weerligstraal neer. Laat al die wysneusige kritici na vore kom vir wie dit die grootste genot is om die eerbied vir die Skrif uit hulle eie hart en uit die van ander uit te dryf. Laat hulle die evangelie van Johannes lees. Willens en wetens sal hulle daar duisend uitsprake aantref om hulle onnoselheid tot besinning te bring, ja, om ’n verskriklike 173  brandyster op hulle gewete in te brand om hulle gespot aan bande te lê.

Paulus en Petrus se boeke het dieselfde strekking.⁵¹ Hoewel die merendeel mense hulle blind staar teen hulle geskrifte, hou die hemelse majesteit daarvan almal tog daaraan gebonde en as’t ware gevange.

Maar een aspek verhef hulle leer meer as genoeg bo die wêreld, naamlik dat Mattheüs tevore aan die winsbejag van sy tafel geheg was en Petrus en Johannes hulle met hulle skuitjies besig gehou het. Hulle was almal growwe ongeletterdes wat niks in die skool van mense geleer het om aan ander oor te dra nie.

Paulus het inderdaad nie alleen van ’n uitdruklike vyand nie maar ook ’n wrede en bloeddorstige vervolger in ’n nuwe mens verander. Met sy skielike en onverwagte verandering het hy aangetoon dat hy deur ’n bevel uit die hemel aangedryf is om die leer wat hy tevore bestry het, te verdedig.⁵²

Laat die honde dan nou beweer dat die Heilige Gees nie op die apostels neergedaal het nie, of laat hulle ten minste die geloofwaardigheid van die geskiedenis wegneem.⁵³ Die werklikheid skreeu dit tog duidelik uit dat hulle deur sy Gees geleer is, en hoewel hulle tevore onder die volk verag was, het hulle skielik begin om wonderbaarlik oor die verborgenhede van die hemele te praat.

10. [11.] Изложение собранных тремя евангелистами проповедей Иисуса Христа служит неоспоримым свидетельством того, что это возвышенное учение никоим образом не может быть в небрежении. А св. Иоанн, подобный грому небесному, с особенной силой склоняет души к повиновению вере. Если же неверующие продолжают упорствовать, то он лучше всех громов и молний способен сломить их упрямство. Пусть эти цензоры повсюду суют свой нос, пусть изо всех сил стараются исторгнуть из человеческих сердец благоговение перед Писанием, пусть изощряются в спорах! Ответом на всё это служит само существование Евангелия св. Иоанна. В нём они против своей воли находят множество изречений, обнаруживающих всю их животную грубость и выжигающих в их сознании страшное клеймо. И тогда приходит конец насмешкам. То же самое можно сказать о св. Петре и св. Павле. Хотя большинство людей не обладает достаточной остротой ума, чтобы понять их учение, оно тем не менее заключает в себе столько небесного величия, что способно обуздать и привлечь к себе самых упрямых. Одного этого достаточно, чтобы возвеличить учение евангелистов и апостолов превыше всего в мире. А ведь Матфей всю жизнь занимался сбором податей и обменом денег. Пётр и Иоанн не знали другого ремесла, кроме рыбной ловли. Да и остальные апостолы были людьми простыми и неграмотными и в мирской школе не учились ничему, что могли бы преподать другим. Что же касается св. Павла, то вначале он был не просто откровенным врагом христианства, но врагом беспощадным и кровожадным. Разве его внезапное обращение, его превращение в нового человека не свидетельствует о том, что именно власть и сила Божья побудили его принять гонимое им учение? Пусть эти псы лают, будто Святой Дух никогда не сходил на апостолов, и называют повествование об этом сказкой: истина говорит сама за себя. Когда люди, к которым даже простонародье относилось с пренебрежением как к невеждам и мужланам, вдруг начинают с изумительной ясностью излагать глубочайшие божественные тайны, становится очевидным, что их наставником был сам Святой Дух.

12. | Adde quod aliae quoque sunt optimae rationes cur pondere suo non careat Ecclesiae consensus^a. || Neque enim pro minimo ducendum est, ex quo Scriptura publicata fuit, tot seculorum voluntates constanter in eius obedientiam consensisse: et utcunque miris modis eam vel opprimere, vel evertere, vel inducere prorsus et ex hominum memoria obliterare Satan cum toto mundo conatus sit, semper tamen instar palmae superiorem evasisse, et inexpugnabilem perstitisse². Siquidem nemo fere excellentiore ingenio, vel sophista, vel rhetor olim fuit, qui vim suam adversus ipsam^b non intenderet: nihil tamen profecerunt omnes. In eius excidium universa terrae potentia se armavit: et in fumum abierunt omnes eius conatus. Quomodo tam valide undequaque impetita restitisset, nonnisi humano freta praesidio? Quin magis hoc ipso a Deo esse convincitur, quod reluctantibus humanis omnibus studiis, sua tamen virtute usque emerserit. Adde etiam huc, quod non una civitas, non gens una in eam recipiendam et amplexandam conspiravit: sed quam longe lateque patet terrarum orbis, variarum gentium, quibus alioqui nihil inter se commune erat, sancta conspiratione suam authoritatem adepta est. Porro quum plurimum nos 81 movere debeat talis convenientia tam diversorum animorum, et rebus omnibus alioqui inter se dissidentium, quando eam nonnisi caelesti numine conciliatam apparet: non parum tamen gravitatis illi accrescit, dum intuemur in eorum pietatem qui sic conveniunt, non omnium quidem, sed quibus, ceu luminibus, fulgere Ecclesiam suam Dominus voluit^a.

11. [12.] Il y a encore d’autres bonnes raisons, pour lesquelles le consentement de l’Eglise n’est pas sans importance. Car il ne faut pas estimer cela comme rien que par tant d’aages qui ont esté depuis que l’Escriture a esté publiée, il y ait eu un perpetuel consentement en l’obeissance d’icelle. Et combien que le diable se soit efforcé par plusieurs manieres de l’opprimer, ou renverser, voire mesmes de l’effacer du tout de la memoire des hommes, neantmoins qu’elle est tousjours comme la palme demourée inexpugnable et victorieuse. Car il n’y a eu gueres de Philosophe ou Rhetoricien d’excellent entendement, qui n’ait appliqué sa subtilité à l’encontre d’icelle: neantmoins tous n’y ont rien profité. Toute la puissance de la terre s’est armée pour la destruire, et tous ses efforts sont tournez en fumée. Comment eust-elie resisté, estant si durement assaillie de toutes pars, si elle n’eust esté defendue que de support humain? Parquoy il est plustost à conclurre, que l’Escriture saincte que nous tenons, est de Dieu: puis que maugré toute la sagesse et vertu des hommes elle est neantmoins venue en avant par sa vertu. Outreplus il n’y a pas eu seulement une cité ou nation qui ait conspiré à la recevoir: mais tant que s’estend au long et au large toute la terre, elle a obtenu son authorité par un conforme consentement de tous les peuples, qui autrement n’avoyent rien entre eux de commun. Or comme ainsi soit qu’une telle convenance de peuples tant divers, et qui autrement discordent en façon et maniere de vivre, nous doivent esmouvoir (veu que c’est une chose apparente que la vertu de Dieu a besoigné à les accorder): toutesfois encore aura ceste consideration plus de poids, quand nous contemplons la preudhommie et saincteté de ceux qui sont convenus à recevoir l’Escriture. Je ne dy pas de tous: mais de ceux que nostre Seigneur a constituez comme lampes en son Eglise, pour l’esclairer par la lumiere de leur saincteté.

12. Besides, there are also other very substantial reasons why the consent of the Church should have its weight. For it is not an unimportant consideration, that, since the publication of the Scripture, so many generations of men should have 90 agreed in voluntarily obeying it; and that however Satan, together with the whole world, has endeavoured by strange methods to suppress or destroy it, or utterly to erase and obliterate it from the memory of man, yet it has always, like a palm-tree, risen superior to all opposition, and remained invincible. Indeed, there has scarcely ever been a sophist or orator of more than common abilities, who has not tried his strength in opposing it; yet they have all availed nothing. All the powers of the earth have armed themselves for its destruction; but their attempts have all evaporated into smoke. How could it have so firmly resisted attacks on every quarter, if it had been supported only by human power? Indeed, an additional proof of its Divine origin arises from this very circumstance, that, notwithstanding all the strenuous resistance of men, it has, by its own power, risen superior to every danger. Moreover, not one city, or one nation, only, has conspired to receive and embrace it; but, as far as the world extends, it has obtained its authority by the holy consent of various nations, who agreed in nothing besides. And as such an agreement of minds, so widely distant in place, and so completely dissimilar in manners and opinions, ought to have great influence with us, since it is plain that it was effected only by the power of heaven, so it acquires no small weight from a consideration of the piety of those who unite in this agreement; not indeed of all, but of those, who, it hath pleased the Lord, should shine as luminaries in his Church.

12. Proofs from Church history. I. Perpetual consent of the Church in receiving and preserving the truth. II. The invincible power of the truth itself. III. Agreement among the godly, not withstanding of their many differences in other respects.

Add, moreover, that, for the best of reasons, the consent of the Church is not without its weight. For it is not to be accounted of no consequence, that, from the first publication of Scripture, so many ages have uniformly concurred in yielding obedience to it, and that, notwithstanding of the many extraordinary attempts which Satan and the whole world have made to oppress and overthrow it, or completely efface it from the memory of men, it has flourished like the palm tree and continued invincible. Though in old times there was scarcely a sophist or orator of any note who did not exert his powers against it, their efforts proved unavailing. The powers of the earth armed themselves for its destruction, but all their attempts vanished into smoke. When thus powerfully assailed on every side, how could it have resisted if it had trusted only to human aid? Nay, its divine origin is more completely established by the fact, that when all human wishes were against it, it advanced by its own energy. Add that it was not a single city or a single nation that concurred in receiving and embracing it. Its authority was recognised as far and as wide as the world extends—various nations who had nothing else in common entering for this purpose into a holy league. Moreover, while we ought to attach the greatest weight to the agreement of minds so diversified, and in all other things so much at variance with each other—an agreement which a Divine Providence alone could have produced—it adds no small weight to the whole when we attend to the piety of those who thus agree; not of all of them indeed, but of those in whom as lights God was pleased that his Church should shine.

12. Voeg hier nog bij, dat er ook andere zeer goede redenen zijn om aan te nemen, dat het eenparig gevoelen der kerk van groot gewicht Is. Immers het mag niet voor gering gehouden worden, dat, sinds de Schrift openlijk bekend gemaakt is, ge durende zoveel eeuwen de wil der mensen standvastig overeen gestemd heeft tot gehoorzaamheid aan haar; en dat, hoezeer ook Satan met de ganse wereld gepoogd heeft op wonderlijke wijze haar of te onderdrukken, of te verdelgen, of geheel en al te omhullen en uit de herinnering der mensen weg te wissen zij toch altijd als een palm onder de druk omhoog geschoten is en onoverwinnelijk is gebleven. Want er is oudtijds schier niemand geweest, die begaafd was met wat voortreffelijker verstand, hetzij een wijsgeer, hetzij een redenaar, of hij heeft zijn kracht tegen haar ingespannen; maar toch heeft niemand daar mee iets bereikt. Tot haar vernietiging heeft de macht der ganse aarde zich gewapend: al haar pogingen zijn in rook vervlogen. Hoe zou zij, van alle kanten zo heftig aangevochten, weer stand hebben kunnen bieden, wanneer ze slechts op menselijke hulp steunde? Ja zelfs juist hierdoor wordt des te meer bewezen, dat zij van God komt, dat zij, niettegenstaande de tegenkanting van alle menselijke inspanning, toch door haar eigen kracht telkens weer de overhand gehad heeft. Voeg hier nog bij, dat niet slechts een enkele stad, niet een enkel volk tot het besluit kwam haar te aanvaarden en te omhelzen, maar dat ze over de lengte en de breedte der aarde, door de heilige eenstemmigheid van verschillende volkeren, die overigens niets met elkander gemeen hadden, haar gezag verkregen heeft. Verder hoewel wij ten zeerste onder de indruk moeten zijn van zulk een overeenstemming van zo geheel verschillende en overigens in alle dingen onderling verdeelde gemoederen, daar blijkt, dat zij slechts door Goddelijke kracht bewerkt is, wint zij nochtans niet weinig aan gewicht, wanneer wij letten op de vroomheid van hen, die zo overeenstemmen; wel niet van allen, maar van hen, door wie de Here gewild heeft, dat zijn kerk, als door lichten zou schitteren.

12. 34Stets hat sich die Schrift gegen allen Widerstand durchgefetzt

Aber es gibt auch sonst noch gute Gründe, weshalb die übereinstimmende Lehre der Kirche ihr gutes Gewicht hat. Es ist nämlich auch nicht geringzuachten, daß seit der Abfassung und Kundmachung der Schrift so viele Völker durch so viele Jahrhunderte sich ihr beständig im Gehorsam unterworfen haben, und daß die Schrift, obwohl der Satan und die ganze Welt sie mit allerhand Praktiken zu unterdrücken, zu verkehren, gar zu tilgen und aus dem Gedächtnis der Menschen auszureißen versucht haben, sich stets wie eine Palme wieder aufgerichtet hat und siegreich geblieben ist. Es war ja kaum ein Sophist, kein Redner von bedeutenderer geistiger Fähigkeit, der nicht seine Kraft gegen sie gerichtet hätte; aber sie haben doch alle nichts erreicht. Die Macht der ganzen Erde wurde aufgeboten, sie zu vernichten — aber alle Anschläge wurden zu Rauch! Wie sollte dieses Buch, so kräftig von allen Seiten angegriffen, widerstehen können, wenn es bloß von Menschen geschützt würde? Ja, dadurch erweist die Schrift ihre Herkunft von Gott noch klarer, daß sie sich gegen alle widerstrebenden Anstrengungen der Menschen aus eigener Kraft erhoben hat! Dazu kommt, daß nicht bloß eine Stadt, ein Volk sich verband, die Schrift anzunehmen. Nein, soweit die Erde geht, da haben sich Völker, die sonst nichts Gemeinsames haben, in heiligem Bunde ihrer Autorität gebeugt. Solch gemeinsames Tun so verschiedener Geister, die in allen anderen Dingen einander völlig ungleich sind, muß uns gewiß aufs höchste ergreifen: denn es ist offenbar nur durch himmlische Kraft zustandegebracht. Aber diese Erwägung gewinnt noch an Gewicht, wenn wir auf die Frömmigkeit derer achten, die sich so zusammentaten, freilich nicht aller, sondern derjenigen, durch welche des Herrn Kirche nach seinem Willen wie aus Lichtern erstrahlen sollte.

12. Die Skrif is eeue lank konsekwent eenstemmig deur die kerk in gehoorsaamheid aanvaar

Voeg nou hierby dat daar ook nog ander uitstekende redes is waarom die eenstemmigheid van die kerk nie sonder gewig is nie. Want dit moet nie van weinig belang geag word dat die gesindheid in soveel eeue sedert die Skrif bekend gestel is, konsekwent eenstemmig was om dit te gehoorsaam nie.

En hoewel die Satan en die hele wêreld gepoog het om dit op wonderbaarlike wyses te onderdruk of te vernietig of volkome te verduister of uit die gedagte van die mens uit te wis, het dit tog altyd soos ’n palmboom bo die aanslae uitgestyg en onoorwinlik gebly.⁵⁴ Want daar was oor die algemeen nog nie ’n sofis of ’n redenaar met ’n uitmuntende verstand wat nie sy kragte teen die Skrif ingespan het nie.

Tog het hulle almal niks bereik nie. Al die magte van die wêreld het hulle met wapens uitgerus om dit te vernietig, en al hulle pogings het in 174 rook opgegaan.

Hoe sou dit ooit weerstand kon bied toe dit hewig van alle kante aangeval is, as dit net op die bystand van die mens moes steun? Ja, daardeur word eerder bewys dat dit uit God ontspring het omdat dit, ten spyte van al die teenstand en die ywer van die mens, nogtans uit eie krag alles te bowe gekom het. Hierby kom ook die feit dat nie slegs een stad en nie slegs een volk saamgestem het om dit te aanvaar en te omhels nie, maar dat die Skrif ook sy gesag verkry het so wyd en breed as wat die wêreld strek, deur ’n heilige eenstemmigheid van verskeie volkere wat andersins niks gemeen het nie.

Hoewel so ’n eenstemmigheid van sulke uiteenlopende gemoedere en  van mense wat andersins in alle opsigte van mekaar verskil ons ten sterkste behoort te beïnvloed, aangesien dit duidelik is dat dit net deur krag uit die hemel bewerk is, neem die eenstemmigheid geweldig in gewig toe wanneer ons ons oë vestig op die godsvrug van die mense wat so tot eenstemmigheid gekom het - hoewel dit nie van almal is nie maar wel van diegene deur wie dit God se wil was dat sy kerk, soos deur ligte, sy lig moes laat skyn.

11. [12.]Существуют и другие веские причины, в силу которых согласие со стороны Церкви имеет важное значение. Разве не знаменательно, что в течение стольких веков, прошедших после обнародования Писания, люди неизменно признавали необходимость повиноваться ему? И хотя дьявол всячески пытался подавить и извратить Писание и даже вовсе стереть его из памяти людей, оно по-прежнему победно возвышается, подобно могучему дереву с глубокими корнями. Не было ни одного выдающегося философа или оратора, который не пытался бы обращать своего оружия против Писания, но ни один из них не преуспел в этом. Вся мощь мира сего восставала на него, но эти усилия пошли прахом. Разве смогло бы оно устоять, подвергаясь со всех сторон столь жестоким нападениям, если бы опиралось только на поддержку людей?

Следует заключить, что наше Святое Писание дано нам Богом, ибо сколь бы ни была велика человеческая мудрость и сила, оно превосходит её. К тому же его почитают не в каком-то одном городе или народе, но по мере распространения по всей земле оно было признано всеми народами, не имеющими, кроме него, ничего общего между собой. Одно лишь согласие стольких несхожих по образу жизни народов должно произвести на нас глубокое впечатление (ведь очевидно, что привести их к единомыслию могла только сила Бога). Этот довод предстанет ещё более весомым, если мы обратимся к превосходству и святости тех, кто принял учение Писания. Я говорю не обо всех, но о тех, кого наш Господь поставил как бы светильниками Церкви, чтобы озарить её светом святости.

13. Iam quanta securitate nos ei doctrinae nomen dare par est, quam tot sanctorum virorum sanguine sancitam ac testificatam videmus? Illi pro semel suscepta non dubitarunt mortem animose et intrepide, atque adeo magna alacritate oppetere: nos cum tali arrhabone ad nos transmissam, qui non certa et inconcussa persuasione susciperemus? Non ergo est mediocris Scripturae approbatio, tot testium sanguine fuisse obsignatam: praesertim dum reputamus, eos mortem ad reddendum fidei testimonium oppetiisse, non fanatica intemperie, qualiter interdum erratici spiritus solent, sed firmo constantique, sobrio tamen Dei zelo. Aliae sunt nec paucae nec invalidae rationes, quibus sua Scripturae dignitas ac maiestas non modo asseratur piis pectoribus, sed adversus calumniatorum technas egregie vindicetur: sed quae non satis per se valeant ad firmam illi fidem comparandam, donec eius reverentiam caelestis Pater, suo illic numine patefacto, omni controversia eximit. Quare tum vere demum ad salvificam Dei cognitionem Scriptura satisfaciet, ubi interiori Spiritus sancti persuasione fundata fuerit eius certitudo. Quae vero ad eam confirmandam humana extant testimonia, sic inania non erunt, si praecipuum illud et summum, velut secundaria nostrae imbecillitatis adminicula, subsequantur. || Sed inepte faciunt qui probari volunt infidelibus, Scripturam esse verbum Dei: quod nisi fide, cognosci nequit. Merito itaque Augustinus, qui pietatem et pacem mentis debere praecedere admonet, ut de tantis rebus aliquid homo intelligat [De utilitate credendi.]¹.

12. [13.] Davantage en quelle certitude devonsnous recevoir ceste doctrine, laquelle nous voyons avoir esté seellée et testifiée par le sang de tant de saincts personnages? Iceux n’ont fait nulle difficulté de mourir courageusement, et mesme joyeusement pour icelle, apres l’avoir une fois receue. Et nous, comment ne la recevrons-nous d’une persuasion certaine et invincible, puis qu’elle nous a esté donnée avec une telle arre et confirmation? Ce n’est point donc une petite approbation de l’Escriture, de ce qu’elle a esté signée par le sang de tant de tesmoins. Principalement quand nous recognoissons qu’ils n’ont pas souffert la mort pour le tesmoignage de leur foy par furie et phrenesie (comme font aucunesfois les esprits d’erreur transportez): mais par un zele de Dieu, autant sobre et temperé, comme ferme et constant. Il y a plusieurs autres raisons, et icelles bien apparentes, par lesquelles la majesté et dignité de l’Escriture non seulement peut estre acertenée aux cœurs des fideles, mais aussi puissamment maintenue contre la malice des calomniateurs. Lesquelles raisons neantmoins ne sont point de soy suffisantes pour fonder droitement sa certitude jusques à ce que le Pere celeste, faisant là reluire sa divinité, l’exempte de toute doute et question, luy donnant ferme reverence. Pourtant lors finalement l’Escriture nous satisfera à une cognoissance de Dieu, qui nous apporte salut, quand la certitude d’icelle sera appuyée sur la persuasion interieure du S. Esprit. Les tesmoignages humains, qui servent pour la confermer, lors ne seront point vains, quand ils suyvront ce tesmoignage principal et souverain, comme aides et moyens seconds pour subvenir à nostre imbecillité. Mais ceux qui veulent prouver par argumens aux incredules, que l’Escriture est de Dieu, sont inconsiderez. Or cela ne se cognoist que par foy. Ainsi S. Augustin à bon droit dit, qu’il faut que la crainte de Dieu et une mansuetude paisible du cœur aille devant, pour faire rien entendre aux hommes, quant aux mysteres de Dieu.¹³

13. Now, with what unlimited confidence should we submit to that doctrine, which we see confirmed and witnessed by the blood of so many saints! Having once received it, they hesitated not, with intrepid boldness, and even with great alacrity, to die in its defence: transmitted to us with such a pledge, how should we not receive it with a firm and unshaken conviction? Is it therefore no small confirmation of the Scripture, that it has been sealed with the blood of so many martyrs? especially when we consider that they died to bear testimony to their faith, not through intemperate fanaticism, as is sometimes the case with men of erroneous minds, but through a firm and constant, yet sober zeal for God. There are other reasons, and those neither few nor weak, by which the native dignity and authority of the Scripture are not only maintained in the minds of the pious, but also completely vindicated against the subtleties of calumniators; but such as alone are not sufficient to produce firm faith in it, till the heavenly Father, discovering his own power therein, places its authority beyond all controversy. Wherefore the Scripture will then only be effectual to produce the saving knowledge of God, when the certainty of it shall be founded on the internal persuasion of the Holy Spirit. Thus 91 those human testimonies, which contribute to its confirmation, will not be useless, if they follow that first and principal proof, as secondary aids to our imbecility. But those persons betray great folly, who wish it to be demonstrated to infidels that the Scripture is the word of God, which cannot be known without faith. Augustine therefore justly observes,¹⁴⁴ that piety and peace of mind ought to precede, in order that a man may understand somewhat of such great subjects.

13. The constancy of the martyrs. Conclusion. Proofs of this description only of use after the certainty of Scripture has been established in the heart by the Holy Spirit.

Again, with what confidence does it become us to subscribe to a doctrine attested and confirmed by the blood of so many saints? They, when once they had embraced it, hesitated not boldly and intrepidly, and even with great alacrity, to meet death in its defence. Being transmitted to us with such an earnest, who of us shall not receive it with firm and unshaken conviction? It is therefore no small proof of the authority of Scripture, that it was sealed with the blood of so many witnesses, especially when it is considered that in bearing testimony to the faith, they met death not with fanatical enthusiasm (as erring spirits are sometimes wont to do), but with a firm and constant, yet sober godly zeal. There are other reasons, neither few nor feeble, by which the dignity and majesty of 83the Scriptures may be not only proved to the pious, but also completely vindicated against the cavils of slanderers. These, however, cannot of themselves produce a firm faith in Scripture until our heavenly Father manifest his presence in it, and thereby secure implicit reverence for it. Then only, therefore, does Scripture suffice to give a saving knowledge of God when its certainty is founded on the inward persuasion of the Holy Spirit. Still the human testimonies which go to confirm it will not be without effect, if they are used in subordination to that chief and highest proof, as secondary helps to our weakness. But it is foolish to attempt to prove to infidels that the Scripture is the Word of God. This it cannot be known to be, except by faith. Justly, therefore, does Augustine remind us, that every man who would have any understanding in such high matters must previously possess piety and mental peace.

13. Met welk een gerustheid behoren wij dan ons bij die leer aan te sluiten, welke wij bekrachtigd en betuigd zien door het bloed van zoveel heilige mannen! Zij hebben niet geaarzeld voor de eenmaal aangenomen leer moedig en onversaagd, ja zelfs met grote opgewektheid de dood tegemoet te gaan: hoe zouden wij dan niet die leer, die onder zulk een pand aan ons overgegeven is, met een vaste en ongeschokte overtuiging aanvaarden? Het is dus geen geringe bevestiging der Schrift, dat zij door het bloed van zoveel getuigen verzegeld is, vooral wanneer wij overwegen, dat zij de dood tegemoet gegaan zijn om getuigenis te geven van hun geloof, niet in dweepzieke overmoedigheid, zoals somtijds dwaalgeesten plegen te doen, maar in krachtige en standvastige maar toch bezonnen ijver voor God. Er zijn nog vele andere, krachtige bewijsvoeringen, door welke de waardigheid en de majesteit der Schrift niet alleen bevestigd wordt voor vrome harten, maar ook uitnemend beschermd wordt tegen de listige streken van lasteraars, maar die op zichzelf niet krachtig genoeg zijn om voor haar een; onwrikbare geloofwaardigheid te verwerven, totdat de hemelse Vader, door in haar zijn Godheid te openbaren, haar eerbied waardigheid aan alle verschil van mening onttrekt. Daarom zal dan eerst waarlijk de Schrift voldoende zijn tot de zaligmakende kennis Gods, wanneer haar zekerheid door de inwendige overtuiging van de Heilige Geest bevestigd zal zijn. De menselijke getuigenissen echter, die er zijn tot haar bevestiging, zullen dan niet zonder betekenis zijn, wanneer ze dat voornaamste en hoogste getuigenis, als het ware als hulp middelen onzer zwakheid van de tweede rang, volgen. Maar dwaas handelen zij, die willen, dat de ongelovigen bewezen wordt, dat de Schrift het Woord Gods is; want dit kan niet gekend worden, tenzij door het geloof. Derhalve heeft Augustinus gelijk, als hij zegt, dat vroomheid en vrede des harten moeten voorafgaan, wil de mens van zo grote dingen iets begrijpen.

13. Auch das Blut der Märtyrer bekräftigt die Autorität der Schrift. Alle angeführten Beweise können das Zeugnis des Geistes nicht ersetzen

Mit welcher Gewißheit dürfen wir einer Lehre ergeben sein, die wir durch das Blut so vieler heiliger Männer bestätigt und bezeugt sehen! Diese sind für diese Lehre, nachdem sie sie angenommen hatten, ohne Zögern mutig und unerschrocken, ja mit großer Freudigkeit in den Tod gegangen. Wie sollten da wir, was uns mit solchem Pfand überliefert ist, nicht mit gewisser und unerschütterlicher Überzeugung annehmen? Es ist also keine geringe Bekräftigung der Schrift, daß sie im Blute so vieler Zeugen versiegelt ist, vor allem wenn wir in Betracht ziehen, daß diese in den Tod gegangen sind, um Zeugnis abzulegen, nicht in schwärmerischem Ungestüm, wie das zuweilen irrende Geister tun, sondern mit festem und beharrlichem, aber besonnenem Eifer für Gott.

Es gibt noch andere Gründe, die weder an Zahl noch an Beweiskraft gering sind, durch welche die Würde und Majestät der Schrift gottesfürchtigen Menschen gegenüber bestätigt und erst recht gegen die Künste der Lästerer ausgezeichnet verteidigt werden könnte. Aber all diese Gründe vermögen doch nicht aus sich, der Schrift festen Glauben zu erwirken, ehe nicht der himmlische Vater selbst durch Offenbarung seiner Macht und Gottheit in ihr allem Streit ein Ende setzt. Deshalb wird die Schrift erst dann wirklich zu heilsamer Erkenntnis Gottes genügen, wenn die an ihr entstehende Gewißheit im inneren Zeugnis des Heiligen Geistes begründet ist. All die menschlichen Zeugnisse, die zur Bekräftigung ihrer Wahrheit dienen können, werden dann nicht wirkungslos sein, wenn sie jener wichtigsten und höchsten Begründung sozusagen als Hilfsstützen für unsere Schwachheit nachfolgen. Töricht handelt aber, wer den Ungläubigen beweisen will, die Schrift sei Gottes Wort. Denn das kann ohne den Glauben nicht erkannt werden! Deshalb stellt Augustin mit Recht fest, daß Frömmigkeit und Friede der Seele voraufgehen muß, wenn der Mensch von solchen Sachen etwas verstehen soll (Vom Nutzen des Glaubens, 18).

13. Die dood van martelare is nie genoegsame bewys vir die gesag van die Skrif nie: deur die geloof alleen weet ons dat die Skrif die Woord van God is

Met hoeveel sekerheid betaam dit ons dan nie om die leer te onderskryf wanneer ons sien dat dit deur die bloed van soveel heiliges bekragtig en betuig is nie? Toe hulle dit nou eenmaal aangeneem het, het hulle nie geaarsel om die dood onversaag en onverskrokke ter wille daarvan met blymoedigheid tegemoet te gaan nie. Hoe sou ons dit dan nie met vaste  en onverskrokke oortuiging aanvaar nie terwyl dit met so ’n waarborg aan ons oorgelewer is?

Dit is dus geen onbeduidende bevestiging van die Skrif dat dit deur die bloed van soveel getuies verseël is nie - veral nie as ons daaroor nadink dat hulle die dood tegemoet gegaan het om getuienis van hulle geloof af te lê, en dit nie uit ’n fanatiese gebrek aan selfbeheersing, soos sommige dwaalgeeste die gewoonte het om te doen nie,⁵⁵ maar uit ’n vaste en bestendige maar tog sobere ywer vir God.

Daar is nog baie ander kragtige redes waardeur die aansien en majesteit van die Skrif nie alleen vir godvrugtige harte bevestig word nie maar ook voortreflik teen die listige planne van valse aanklaers beskerm word. Dit is egter op sigself nie kragtig genoeg om ’n onwrikbare geloofwaardig- 175 heid daarvoor te verkry nie, totdat ons hemelse Vader die eerbied daarvoor bo alle twis verhef wanneer Hy sy Goddelike krag daarin openbaar.

Daarom sal die Skrif eers dàn waarlik genoeg wees vir die saligmakende kennis van God wanneer die sekerheid daarvan op die innerlike oortuiging van die heilige Gees gevestig is. Daar is trouens ook getuienis van mense wat tot bekragtiging van die Skrif kan dien. Die getuienis sal dus nie sinneloos wees nie, mits dit as ondergeskikte hulpmiddels vir ons swakheid op die bogenoemde beginsel as die belangrikste en gewigtigste volg.

Maar mense handel dwaas as hulle meen dat dit vir ongelowiges bewys moet word dat die Skrif die Woord van God is. Dit is iets wat nie sonder die geloof te wete gekom kan word nie. Augustinus het dus gelyk wanneer hy leer dat godsvrug en gemoedsvrede vooraf moet gaan, sodat die mens iets van sulke belangrike dinge kan begryp.⁵⁶

12. [13.] Какие ещё нужны доказательства для признания этого учения, запечатлённого и засвидетельствованного кровью стольких святых людей? С каким мужеством и с какой лёгкостью и даже радостью умирали они, приняв Святое Писание! Так можем ли мы не принять его непоколебимо и убеждённо, когда имеем столь несомненное подтверждение его истинности? Она запечатлена кровью сонма мучеников - и это отнюдь не легковесный довод! Следует иметь в виду, что они приняли смерть, свидетельствуя о вере, не в состоянии неистовства или безумия (подобно одержимым бесами), но в радении о Боге, столь же сдержанном и умеренном, сколь твёрдом и непреклонном.

Есть и множество других вполне очевидных доводов, в силу которых достоинство и величие Писания способно не только найти отклик в сердцах верующих, но и решительно противостать злым наветам клеветников. Однако никакие доводы не достаточны сами по себе для того, чтобы утвердить истинность Писания. Только Отец Небесный, являя в нём свет Своей Божественности, избавляет нас от всех сомнений и колебаний и побуждает к его благоговейному почитанию. Но Писание приводит нас к спасительному богопознанию только тогда, когда уверенность в его истинности опирается на внутреннее убеждение, внушённое Святым Духом. Подтверждающие эту уверенность человеческие свидетельства действительны лишь в том случае, если они следуют за этим главным и преимущественным свидетельством как вспомогательные средства, преодолевающие наше тугодумие. Но те, кто пытается посредством логических аргументов доказать неверующим божественное происхождение Писания, обречены на неудачу, ибо эта истина познаётся лишь верой. Поэтому св. Августин с полным основанием говорил, что людям необходимо прежде всего иметь страх Божий и смирение сердца, чтобы они могли услышать божественные тайны (Августин. Толкования на псалмы, Пс 113 (II), 3-4 (МРL, XXXVII, 1483)).