1. 44 | ADHAEC, quia ultimus beatae vitae finis in Dei cognitione positus est^m, necui praeclusus esset ad foelicitatem aditus,45 non solum hominum mentibus indidit illud quod diximus religionis semen, sed ita se patefecit in toto mundi opificio, ac se quotidie palam offert, ut aperire oculos nequeant quin aspicere eum cogantur. Essentia quidem eius incomprehensibilis est, ut sensus omnes humanos procul effugiat eius numen: verum singulis operibus suis certas gloriae suae notas insculpsit, et quidem adeo claras et insignes ut sublata sit quanlibet rudibus et stupidis ignorantiae excusatio^a. || Ideo optimo iure Propheta exclamat, luce quasi vestimento ipsum esse amictum [Psal. 104. a. 2]: acsi diceret, coepisse tunc demum visibili ornatu insignem prodire ex quo in mundi creatione sua insignia protulit, quibus nunc quoties oculos huc vel illuc circunferimus, decorus apparet. Ibidem etiam scite idem Propheta caelos ut expansi sunt regio illius tentorio comparat, coenacula dicit contignasse in aquis, nubes eius esse vehicula, equitare super alas ventorum, ventos et fulgetra celeres esse eius nuntios¹. Et quoniam plenius sursum refulget potentiae et sapientiae eius gloria, passim vocatur caelum eius palatium. || Ac primum, quaquaversum oculos coniicias, nulla est mundi particula in qua non scintillae saltem aliquae gloriae ipsius emicare cernantur^b. Amplissimam vero hanc et pulcherrimam machinam, quam late patet, uno intuitu lustrare nequeas quin vi immensa fulgoris totus undique obruaris. Quare eleganter author Epistolae ad Hebraeos secula nuncupat, invisibilium rerum spectacula [Heb. 11. a. 3.]: quod nobis vice speculi sit tam concinna mundi positio^c, in quo invisibilem alioqui Deum contemplari liceat^d. Qua ratione Propheta caelestibus creaturis idioma attribuit, nullis nationibus incognitum [Psal. 19. a. 1.²]: quod evidentior illic extat divinitatis testificatio quam ut praeterire gentis ullius vel obtusissimae 46 considerationem debeat. Quod clarius enarrans Apostolus, patefactum esse hominibus dicit quod de Deo cognosci operae pretium erat: quia^a invisibilia eius, ad aeternam usque eius virtutem et divinitatem, a creatione mundi intellecta, omnes ad unum conspiciunt^b [Rom. 1. c. 19.].

1. Or pource que la souveraine felicité et le but de nostre vie gist en la cognoissance de Dieu, afin que nul n’en fust forclos, non seulement il a engravé ceste semence de religion que nous avons dite en l’esprit des hommes, mais aussi il s’est tellement manifesté à eux en ce bastiment tant beau et exquis du ciel et de la terre, et journellement s’y monstre et presente, qu’ils ne sauroyent ouvrir les yeux qu’ils ne soyent contraints de l’appercevoir. Son essence est incomprehensible, tellement que sa majesté est cachée bien loin de tous nos sens: mais il a imprimé certaines marques de sa gloire en toutes ses œuvres, voire si claires et notables, que toute excuse d’ignorance est ostée aux plus rudes et hebetez du monde. Parquoy le Prophete s’escrie à bon droict, qu’il est vestu de clarté comme d’accoustrement (Ps. 104:2): comme s’il disoit qu’en creant le monde il s’est comme paré, et est sorty en avant avec des ornemens qui le rendent admirable, de quelque costé que nous tournions les yeux. Et au mesme passage il accompare l’estendue des cieux à un pavillon royal, disant que Dieu l’a lambrissé d’eaux, que les nuées sont ses chariots, qu’il chevauche sur les ailes des vents, que tant les vents que les eclairs sont ses postes. Et d’autant que la gloire de sa puissance et sagesse reluit plus à plein en haut, souvent le ciel est nommé son palais. Et premierement de quelque costé que nous jettions la veue, il n’y a si petite portion où pour le moins quelque estincelle de sa gloire n’apparoisse: mais sur tout nous ne pouvons contempler d’un regard ce bastiment tant artificiel du monde, que nous ne soyons quasi confus d’une lumiere infinie. Parquoy à bon droit l’autheur de l’Epistre aux Hebrieux nomme le monde une monstre ou spectacle des choses invisibles (Heb. 11:3): d’autant que le bastiment d’iceluy tant bien digeré et ordonné nous sert de miroir pour contempler Dieu, qui autrement est invisible. Pour laquelle raison le Prophete introduit les creatures celestes parlantes, et leur attribue un language cogneu à toutes nations (Ps. 19:1): pource qu’elles portent un tesmoignage si evident à magnifier Dieu, qu’il faut que les nations les plus lourdes en reçoivent instruction. Ce que S. Paul declarant plus familierement dit, que ce qui estoit expedient de cognoistre de Dieu a esté manifesté aux hommes (Rom. 1:19): d’autant que tous, depuis le premier jusques au dernier, contemplent ce qui est invisible en luy, jusques à sa vertu et divinité eternelle, l’entendant par la creation du monde.

1. 57 As the perfection of a happy life consists in the knowledge of God, that no man might be precluded from attaining felicity, God hath not only sown in the minds of men the seed of religion, 58 already mentioned, but hath manifested himself in the formation of every part of the world, and daily presents himself to public view, in such a manner, that they cannot open their eyes without being constrained to behold him. His essence indeed is incomprehensible, so that his Majesty is not to be perceived by the human senses; but on all his works he hath inscribed his glory in characters so clear, unequivocal, and striking, that the most illiterate and stupid cannot exculpate themselves by the plea of ignorance. The Psalmist therefore, with great propriety, exclaims, “He covereth himself with light as with a garment;”⁷⁹ as if he had said, that his first appearance in visible apparel was at the creation of the world, when he displayed those glories which are still conspicuous on every side. In the same place, the Psalmist compares the expanded heavens to a royal pavilion;—he says that “he layeth the beams of his chambers in the waters; maketh the clouds his chariot; walketh upon the wings of the wind;” and maketh the winds and the lightnings his swift messengers. And because the glory of his power and wisdom is more refulgently displayed above, heaven is generally called his palace. And, in the first place, whithersoever you turn your eyes, there is not an atom of the world in which you cannot behold some brilliant sparks at least of his glory. But you cannot at one view take a survey of this most ample and beautiful machine in all its vast extent, without being completely overwhelmed with its infinite splendour. Wherefore the author of the Epistle to the Hebrews elegantly represents the worlds as the manifestations of invisible things;⁸⁰ for the exact symmetry of the universe is a mirror, in which we may contemplate the otherwise invisible God. For which reason the Psalmist⁸¹ attributes to the celestial bodies a language universally known; for they afford a testimony of the Deity too evident to escape the observation even of the most ignorant people in the world. But the Apostle more distinctly asserts this manifestation to men of what was useful to be known concerning God; “for the invisible things of him from the creation of the world are clearly seen, being understood by the things that are made, even his eternal power and godhead.”⁸²

1. The invisible and incomprehensible essence of God, to a certain extent, made visible in his works.

51 Since the perfection of blessedness consists in the knowledge of God, he has been pleased, in order that none might be excluded from the means of obtaining felicity, not only to deposit in our minds that seed of religion of which we have already spoken, but so to manifest his perfections in the whole structure of the universe, and daily place himself in our view, that we cannot open our eyes without being compelled to behold him. His essence, indeed, is incomprehensible, utterly transcending all human thought; but on each of his works his glory is engraven in characters so bright, so distinct, and so illustrious, that none, however dull and illiterate, can plead ignorance as their excuse. Hence, with perfect truth, the Psalmist exclaims, “He covereth himself with light as with a garment,” (Psalm 104:2); as if he had said, that God for the first time was arrayed in visible attire when, in the creation of the world, he displayed those glorious banners, on which, to whatever side we turn, we behold his perfections visibly portrayed. In the same place, the Psalmist aptly compares the expanded heavens to his royal tent, and says, “He layeth the beams of his chambers in the waters, maketh the clouds his chariot, and walketh upon the wings of the wind,” sending forth the winds and lightnings as his swift messengers. And because the glory of his power and wisdom is more refulgent in the firmament, it is frequently designated as his palace.And, first, wherever you turn your eyes, there is no portion of the world, however minute, that does not exhibit at least some sparks of beauty; while it is impossible to contemplate the vast and beautiful fabric as it extends around, without being overwhelmed by the immense weight of glory. Hence, the author of the Epistle to the Hebrews elegantly describes the visible worlds as images of the invisible (Heb. 11:3), the elegant structure of the world serving us as a kind of mirror, in which we may behold God, though otherwise invisible. For the same reason, the Psalmist attributes language to celestial objects, a language which all nations understand (Psalm 19:1), the manifestation of the Godhead being too clear to escape the notice of any people, however obtuse. The apostle Paul, stating this still more clearly, says, “That which may be known of God is manifest in them, for God has showed it unto them. For the invisible things of him from the creation of the world are clearly seen,being understood by the things that are made, even his eternal power and Godhead,” (Rom. 1:20).

1. Bovendien, omdat het hoogste doel van een gelukzalig leven in de kennis Gods gelegen is, heeft Hij, opdat voor niemand de toegang tot het geluk gesloten zou zijn, niet alleen in de harten der mensen gelegd die kiem van de godsdienst, waar over wij spraken, maar ook zichzelf in het ganse bouwwerk der wereld zo geopenbaard en biedt Hij zich dagelijks daarin zo openlijk aan, dat de mensen hun ogen niet kunnen openen, of ze worden gedwongen Hem te aanschouwen. Zijn Wezen is wel onbegrijpelijk, zodat zijn Goddelijkheid aan alle menselijke zintuigen verre ontgaat; maar in ieder zijner werken afzonderlijk heeft Hij ontwijfelbare kentekenen zijner heerlijkheid ingegrift, en wel zo duidelijke en in het oog vallende tekenen, dat alle voorwenden van onwetendheid is weggenomen, al is men nog zo onkundig en dom. Daarom roept de profeet (Ps. 104:2) volkomen terecht uit, dat Hij met het licht als met een kleed bedekt is, alsof hij zeide, dat Hij toen eerst begonnen is door zichtbare tooi kenbaar te verschijnen, nadat Hij in de schepping der wereld zijn sieraden te voorschijn heeft gebracht, door welke Hij zich nu in schoonheid vertoont, zo dikwijls als wij de ogen hier of gindsheen wenden. Op dezelfde plaats vergelijkt dezelfde profeet op passende wijze de hemelen, zoals ze uitgespannen zijn, met zijn koninklijke tent; hij zegt, dat Hij zijn opperzalen gezolderd heeft in de wateren, dat de wolken zijn wagens zijn, dat Hij rijdt op de vleugelen der winden en dat de bliksemstralen zijn snelle boden zijn. En daar de heerlijkheid zijner macht en wijsheid omhoog rijker schittert, wordt herhaaldelijk de hemel zijn paleis genoemd. En in de eerste plaats, waarheen men ook de ogen keert, er is geen enkel deeltje der wereld, waarin men met althans enige vonkjes zijner heerlijkheid kan zien glinsteren. Maar verder kan men dit zeer uitgebreide en schone kunstwerk, zo ver het zich uitstrekt, met een blik niet beschouwen, of men wordt van alle kanten door de onmetelijke kracht zijner schittering overstelpt. Daarom noemt de schrijver van de brief aan de Hebreën (Heb. Heb. 11:3) op schone wijze de wereld het schouwtoneel der onzienlijke dingen, omdat de zo harmonische ordening der wereld voor ons als het ware een spiegel is, waarin we God, die overigens onzienlijk is, kunnen aanschouwen. En om die reden kent de profeet (Ps. 19:1) aan de hemelse schepselen een taal toe, die door alle volken gekend wordt, omdat in die schepselen een getuigenis der Godheid aan de dag treedt te duidelijk, dan dat het aan de beschouwing van enig volk, zelfs van het meest afgestompte, kan ontgaan. En dit duidelijker uiteenzettend, zegt de apostel (Rom. 1:20) dat de mensen geopenbaard is, hetgeen omtrent God behoorde geweten te worden; want allen zonder uitzondering zien zijn onzienlijke dingen, die van de schepping der wereld aan verstaan zijn, zelfs tot zijn eeuwige kracht en goddelijkheid toe.

1. Die Klarheit der Selbstbezeugung Gottes nimmt uns jede Entschuldigung

10Höchstes Ziel des seligen Lebens ist nun die Erkenntnis Gottes. Niemandem sollte der Zugang zur Seligkeit verschlossen bleiben; deshalb hat Gott nicht nur dem Menschenherzen das geschenkt, was wir den Keim der Religion nannten. Er hat sich auch derart im ganzen Bau der Welt offenbart und tut es noch heute, daß die Menschen ihre Augen nicht aufmachen können, ohne ihn notwendig zu erblicken. Sein Wesen zwar ist unbegreiflich, so daß seine Gottheit allem Verstehen der Menschen völlig unerreichbar ist. Aber er hat den einzelnen Werken zuverlässige Kennzeichen seiner Herrlichkeit eingeprägt, und diese sind so deutlich und eindrücklich, daß auch den unkundigsten und unverständigsten Menschen jede Entschuldigung mit Unwissenheit unmöglich gemacht ist. So ruft der Prophet mit vollem Rechte aus, Gott sei mit Licht wie mit einem Kleide angetan (Ps. 104,2), als wollte er sagen: Erst da fing er an, herrlich in sichtbarem Schmuck hervorzutreten, als er in der Schöpfung der Welt seine herrlichen Kennzeichen offenbarte, in deren Schmuck er uns jetzt erscheint, wohin wir auch unsere Augen wenden. An derselben Stelle vergleicht der Prophet sehr treffend den ausgespannten Himmel mit Gottes Königszelt und sagt von ihm: „Er wölbt sein Gemach in den Wassern, Wolken sind sein Gefährt, er reitet auf Flügeln des Windes, Winde und Blitze sind seine schnellen Boten“ (Ps. 104,3.4, etwas ungenau). Und weil in der Höhe der Glanz seiner Macht und Weisheit am herrlichsten strahlt, so heißt der Himmel öfters sein Palast. Überhaupt: wohin man die Augen blicken läßt, es ist ringsum kein Teilchen der Welt, in dem nicht wenigstens irgendwelche Fünklein seiner Herrlichkeit zu sehen wären! Man kann dieses gewaltige, wundervolle Gebäude, das ringsum daliegt, gar nicht mit einem Blick erschauen, ohne unter der Gewalt dieses unermesslichen Glanzes zusammenzusinken. Deshalb nennt der Verfasser des Hebräerbriefs die Welt sehr schön ein Sichtbarwerden der unsichtbaren Dinge (Hebr. 11,3); denn die schöne Ordnung der Welt dient uns als Spiegel, in dem wir allenthalben den unsichtbaren Gott erschauen können. Darum schreibt der Prophet (Ps. 19,1) den Himmelskörpern eine Sprache zu, die keinem Volk unbekannt ist; denn da besteht eine allzudeutliche Bezeugung Gottes, als daß sie irgendeinem Volke, und sei es auch das roheste, entgehen könnte. Und der Apostel drückt das noch deutlicher aus, wenn er sagt, es sei den Menschen offenbart, was man von Gott wissen soll, denn sein unsichtbares Wesen, ja seine ewige Kraft und Gottheit werde aus der Anschauung der Weltschöpfung von jedermann ersehen (Röm. 1,19).

1. Die openbaring van God in die natuur ontneem die mens sy verontskuldiging op grond van onkunde

130 Omdat die einddoel van ’n geluksalige lewe in die kennis in verband met God gevestig is,¹ het Hy hierby nie alleen die saad van godsdiens, waarvan ons reeds gepraat het, in die verstand van die mens gesaai nie; maar in die hele skepping van die wêreld het Hy Hom ook so geopenbaar en Hy toon Hom elke dag daarin op so ’n wyse dat die mens sy oë nie kan oopmaak sonder om gedwing te word om Hom daarin raak te sien nie. Sy doel daarmee is dat toetrede tot geluksaligheid nie by voorbaat vir enigiemand geslote sou wees nie.

Sy Wese is inderdaad onbegryplik sodat sy Goddelike mag al die sintuie van die mens volkome ontgaan. Maar op elkeen van sy werke het Hy bepaalde tekens van sy heerlikheid ingegrif en dit weliswaar so duidelik en opvallend dat alle verontskuldiging van onkunde daardeur van ongeleerde en onverstandige mense weggeneem is.

Daarom roep die profeet met voile reg uit dat Hy met lig soos met ’n kledingstuk omhul is.² Dit is net asof hy daarmee gesê het dat God eers in sigbare skoonheid begin verskyn het vanaf die tydstip waarop Hy in die skepping van die wêreld sy kentekens te voorskyn gebring het. So dikwels as wat ons nou ons oë rondom ons laat gaan, verskyn sy skoonheid daarin.

Daar vergelyk dieselfde profeet ook treffend die uitspansel van die hemeie met sy koninklike tent; hy sê dat Hy sy solders op die waters gebou het, dat die wolke sy waens is, dat Hy op die vleuels van die winde ry en dat die winde en die bliksemstrale sy vlugvoetige boodskappers is.³ En omdat die heerlikheid van sy mag en wysheid daar bo-oor ’n voiler glans versprei, word die hemel wyd en syd sy paleis genoem. En in die eerste plek, waarheen jy ook al jou oë sou wend, is daar geen deeltjie van die wêreld waarin die flikkering ten minste van enkele vonkies van sy heerlikheid nie waargeneem kan word nie. Inderdaad sou ’n mens hierdie uiters ruim en pragtige kunswerk nie in een oogopslag kon aanskou sonder om van alle kante heeltemal deur die grenslose krag van sy glans oorweldig te word nie.

131 Daarom noem die skrywer van die brief aan die Hebreërs⁴ die wêreld op bekoorlike wyse ’n skouspel van onsigbare dinge omdat so ’n harmoniese ordening van die wêreld vir ons soos ’n spieël is waarin ons God, wat andersins onsigbaar is, kan aanskou. Die rede waarom die profeet aan hemelse skepsels spraak toeskrywe wat aan geen volk onbekend is nie, is omdat daarin so ’n duidelike getuienis van die Godheid na vore kom dat selfs die stompsinnigste volk dit nie verby behoort te gaan sonder om daaroor na te dink nie.⁵

Die apostel maak dit nog duideliker wanneer hy sê dat alles wat die mensdom nodig gehad het om God te ken aan hulle geopenbaar is, omdat elkeen die onsigbare dinge van God wat Hy van die skepping van die wêreld af kon begryp, selfs ook sy ewige krag en Goddelikheid, hierin kan aanskou.⁶

1. Итак, высшее счастье и цель нашей жизни заключаются в познании Бога, к которому причастны все люди. Для этого Бог не только посеял в душах людей семя религии, но явил Себя в них, явил в этом прекрасном и изысканном строении неба и земли - таким образом, что людям достаточно просто открыть глаза, чтобы узреть Его. Сущность Бога непостижима, ибо его величие недоступно нашим чувствам. Но знаки Божьей славы запечатлены во всех его творениях, причём столь ясно и отчётливо, что даже самые грубые и невежественные люди не могут оправдаться ссылкой на незнание.

Поэтому пророк с полным основанием пишет, что Бог одевается светом, словно ризою (Пс 103/104:2). Этим он хочет сказать, что Бог, творя мир, словно появляется и выступает вперёд в праздничном одеянии, придающем Ему великолепие, в любом месте, куда бы мы ни обратили свой взор. В этом же псалме пророк сравнивает пространство неба с царским шатром и говорит, что Бог утвердил его над водами, что облака - его колесницы, что Он шествует на крыльях ветра, а ветры и молнии - его посланцы. Поскольку же его сила и премудрость ярче всего сияют в вышине, небо часто именуется чертогом Божьим. И куда бы мы ни бросили взгляд, нет такого места, где бы не был заметен хотя бы слабый отблеск его славы.

Но прежде всего мы не можем созерцать искуснейшее строение мира, не испытывая потрясения при виде бесконечного света. Поэтому автор Послания к евреям по праву называет мир явлением или зрелищем Невидимого (Евр 11:3), назначение которого в том, чтобы строение мира, столь продуманное и упорядоченное, служило нам зеркалом для созерцания не видимого иным образом Бога. В силу этого пророк говорит о наделённых даром речи небесных созданиях, чей язык понятен всем народам (Пс 18/19:2 cл.). Они с такой очевидностью свидетельствуют о Божьем величии, что даже самые невежественные народы способны получить от них наставление. То же самое, только проще, говорит св. Павел: то, что людям следует знать о Боге, было им явлено, дабы все, от первого до последнего человека, созерцали невидимого Бога, вплоть до его совершенной добродетели, всемогущества и вечной божественности, через рассмотрение сотворённого мира (Рим 1:19).

2.^c Mirificam eius sapientiam quae testentur, innumera sunt tum in caelo, tum in terris documenta: non illa modo reconditiora, quibus propius observandis astrologia, medicina, et tota physica scientia^d destinata est: sed quae rudissimi cuiusque idiotae aspectui se ingerunt, ut aperiri oculi nequeant quin eorum cogantur esse testes. Equidem qui liberales illas artes vel imbiberunt, vel etiam degustarunt, earum subsidio adiuti, longe altius provehuntur ad introspicienda divinae sapientiae arcana¹: nemo tamen earum inscitia impeditur, quominus artificii satis superque pervideat in Dei operibus, unde in opificis admirationem prorumpat. Nempe ad disquirendos astrorum motus, distribuendas sedes, metienda intervalla, proprietates notandas, arte ac exactiore industria opus est: quibus perspectis, ut Dei providentia explicatius se profert, ita in eius gloriam conspiciendam, animum par est aliquanto sublimius assurgere. Sed quum ne plebeii quidem et rudissimi^e qui solo oculorum adminiculo instructi sunt, ignorare queant divinae artis excellentiam, ultro se in ista innumerabili, et tamen adeo distincta et disposita caelestis militiae varietate exserentem^f: constat neminem esse cui non abunde sapientiam suam Dominus patefaciat. Similiter in humani corporis structura connexionem, symmetriam, pulchritudinem, usum, ea quam Galenus [Libris de usu partium.²] adhibet, solertia^g pensiculare, eximii est acuminis. Sed omnium tamen confessione, prae se fert corpus humanum tam ingeniosam compositionem³, ut ob eam merito admirabilis opifex iudicetur.

2. Il y a des enseignemens infinis tant au ciel qu’en la terre pour nous testifier sa puissance admirable; je ne dy pas seulement des secrets de nature qui requierent estude speciale, et savoir d’Astrologie, de Medecine et de toute la Physique, mais j’enten de ceux qui sont si apparens que les plus rudes et idiots y cognoissent assez: en sorte qu’ils ne peuvent ouvrir les yeux qu’ils n’en soyent tesmoins. Je confesse bien que ceux qui sont entendus et expers en science, ou les ont aucunement goustées, sont aidez par ce moyen, et avancez pour comprendre de plus pres les secrets de Dieu: toutesfois ceux qui ne furent jamais à l’escole, ne sont pas empeschez de voir un tel artifice aux œuvres de Dieu, qu’il les ravisse en admiration de sa majesté. Bien est vray que pour sonder les mouvemens des astres, leur assigner leurs sieges, mesurer les distances, noter leurs proprietez, il est besoin d’avoir art et industrie plus exquise qu’on ne trouvera au commun populaire, quand il sera question de bien comprendre par le menu la providence de Dieu. Mais puisque les vulgaires et les plus rudes qui n’ont aydes que de leur veue ne peuvent pas toutesfois ignorer l’excellence de cest ouvrage tant noble de Dieu, laquelle se monstre veuille-on ou non en la varieté des estoilles si bien reiglées et distinctes, et toutesfois si grande et quasi innombrable, il est à conclurre qu’il n’y a nul homme en terre auquel Dieu ne declaire sa sagesse tant que besoin est. Je confesse aussi que ce n’est pas à tous, mais à un esprit merveilleusement aigu et subtil, de si bien deduire le bastiment, les liaisons, la proportion, la beauté et usage du corps humain avec ses membres, d’une telle dexterité et si haut et profond savoir que fait Galion:⁴ toutesfois par la confession de chacun, le corps humain de son simple regard monstre du premier coup un ouvrage tant singulier, que l’autheur merite bien de nous estre en admiration.

2. Of his wonderful wisdom, both heaven and earth contain innumerable proofs; not only those more abstruse things, which are the subjects of astronomy, medicine, and the whole science of physics, but those things which force themselves on the view of the most illiterate of mankind, so that they cannot open their eyes without being constrained to witness them. Adepts, indeed, in those liberal arts, or persons just 59 initiated into them, are thereby enabled to proceed much further in investigating the secrets of Divine Wisdom. Yet ignorance of those sciences prevents no man from such a survey of the workmanship of God, as is more than sufficient to excite his admiration of the Divine Architect. In disquisitions concerning the motions of the stars, in fixing their situations, measuring their distances, and distinguishing their peculiar properties, there is need of skill, exactness, and industry; and the providence of God being more clearly revealed by these discoveries, the mind ought to rise to a sublimer elevation for the contemplation of his glory. But since the meanest and most illiterate of mankind, who are furnished with no other assistance than their own eyes, cannot be ignorant of the excellence of the Divine skill, exhibiting itself in that endless, yet regular variety of the innumerable celestial host,—it is evident, that the Lord abundantly manifests his wisdom to every individual on earth. Thus it belongs to a man of preëminent ingenuity to examine, with the critical exactness of Galen, the connection, the symmetry, the beauty, and the use of the various parts of the human body. But the composition of the human body is universally acknowledged to be so ingenious, as to render its Maker the object of deserved admiration.

2. This declared by the first class of works—viz. the admirable motions of the heavens and the earth, the symmetry of the human body, and the connection of its parts; in short, the various objects which are presented to every eye.

In attestation of his wondrous wisdom, both the heavens and the earth present us with innumerable proofs not only those more recondite proofs which astronomy, medicine, and all the natural sciences, are designed to illustrate, but proofs which force themselves on the notice of the most illiterate peasant, who cannot open his eyes without beholding them. It is true, indeed, that those who are more or less intimately acquainted with those liberal studies are thereby assisted and enabled to obtain a deeper insight into the secret workings of divine wisdom. No man, however, though he be ignorant of these, 52is incapacitated for discerning such proofs of creative wisdom as may well cause him to break forth in admiration of the Creator. To investigate the motions of the heavenly bodies, to determine their positions, measure their distances, and ascertain their properties, demands skill, and a more careful examination; and where these are so employed, as the Providence of God is thereby more fully unfolded, so it is reasonable to suppose that the mind takes a loftier flight, and obtains brighter views of his glory.¹ Still, none who have the use of their eyes can be ignorant of the divine skill manifested so conspicuously in the endless variety, yet distinct and well ordered array, of the heavenly host; and, therefore, it is plain that the Lord has furnished every man with abundant proofs of his wisdom. The same is true in regard to the structure of the human frame. To determine the connection of its parts, its symmetry and beauty, with the skill of a Galen (Lib. De Usu Partium), requires singular acuteness; and yet all men acknowledge that the human body bears on its face such proofs of ingenious contrivance as are sufficient to proclaim the admirable wisdom of its Maker.

2. Zowel in de hemel als ook op aarde zijn ontelbare bewijzen, die getuigen van zijn wonderbare wijsheid: niet slechts die meer verborgene, tot wier nadere beschouwing de sterrenkunde, de geneeskunde en de gehele natuurwetenschap bestemd is; maar ook die, welke zich voordoen aan de blik van de ongeleerdste leek, zodat de ogen niet geopend kunnen worden, of ze worden gedwongen er de getuigen van te zijn. Voorzeker, zij die die wetenschappen ingedronken hebben of ook er oppervlakkiger kennis mee hebben gemaakt, komen met behulp daar van tot een veel dieper inzicht in de verborgenheden der Goddelijke wijsheid; maar toch wordt niemand door onbekendheid met die wetenschappen verhinderd meer dan genoeg kunstigheid te zien in de werken Gods, zodat hij ten gevolge daarvan in bewondering geraakt voor de Kunstenaar. Ongetwijfeld is er bekwaamheid en meer nauwgezette ijver nodig om de bewegingen der sterren te onderzoeken, hun standplaatsen te verdelen, hun onderlinge afstanden te meten, hun eigenaardigheden waar te nemen, en wanneer men dat alles doorzien heeft dan is het passend, dat evenals Gods voorzienigheid zich helderder vertoont, zo ook de geest aanmerkelijk hoger opstijgt om zijn heerlijkheid te beschouwen. Maar daar zelfs de eenvoudigste en ongeleerdste mensen, die alleen toegerust zijn met het hulpmiddel der ogen, niet onkundig kunnen zijn van de voortreffelijkheid der Goddelijke kunst, die zich van zelf in die ontelbare en toch zozeer onderscheiden en geordende verscheidenheid van de hemelse legerschare openbaart, staat het vast, dat er niemand is, aan wie de Here niet overvloedig zijn wijsheid kenbaar maakt. Op gelijke wijze is het een werk van uitnemende scherpzinnigheid in de bouw van het menselijk lichaam de verbinding, de evenredigheid, de schoonheid en de doelmatigheid te overwegen met zulk een schranderheid, als Galenus aan wendt¹. Maar toch vertoont, volgens ieders bekentenis, het menselijk lichaam een zo vernuftige bouw, dat daarom terecht de Maker bewonderenswaardig wordt.

2. Gottes Weisheit bleibt niemandem verborgen

Im Himmel und auf Erden sind unzählige Zeugnisse, die seine wunderbare Weisheit beweisen. Ich denke nicht bloß an verborgenere Dinge, deren näherer Erforschung die Sternkunde, die Medizin und die gesamte Naturwissenschaft dient. Vielmehr habe ich solche Zeugnisse im Auge, die sich dem Blick auch des Unkundigsten aufdrängen, so daß sich die Augen nicht auftun können, ohne notwendig Zeugen dafür zu sein. Freilich: wer jene Wissenschaften recht in sich aufgenommen oder auch bloß flüchtig kennengelernt hat, der kann mit ihrer Hilfe noch tiefer in die Betrachtung der Geheimnisse göttlicher Weisheit eindringen. Aber wer sie nicht kennt, wird durch solche Unkenntnis keineswegs gehindert, in Gottes Werken Kunst und Weisheit übrig genug zu sehen, um dann zur Bewunderung des Schöpfers zu kommen. Es bedarf natürlich der Wissenschaft und genauer Arbeit, um die Bewegungen, Stellungen, Entfernungen und Eigenschaften der Gestirne festzustellen; und wie bei solcher Forschung Gottes Vorsehung klarer hervortritt, so ist es dabei auch um so mehr angemessen, den Geist 11 emporzurichten, um seine Herrlichkeit zu schauen. Aber auch der Ungebildete und Unwissende, der nur Augen hat zu sehen, der muß ja die Größe göttlicher Kunst und Weisheit erschauen, die sich ganz von selbst in der unendlichen Mannigfaltigkeit des Heeres der Himmel, die doch so wohlgeordnet ist, ihm entgegenstellt. Da ist also niemand, dem der Herr seine Weisheit nicht reichlich offenbarte! Ebenso erfordert es ausgezeichneten Scharfsinn, die innere Einheit, das Ebenmaß, die Schönheit und die Aufgabe der Organe des menschlichen Körpers mit der Genauigkeit eines Galenus festzustellen. Aber es stimmen alle Betrachter in dem Bekenntnis überein, daß der menschliche Körper einen so sinnreichen Aufbau zeigt, daß der Schöpfer deswegen mit Recht wunderbar genannt wird.

2. Die wetenskappe, die kunste en die mens se liggaam openbaar aan almal God se wonderlike wysheid

In die hemel sowel as op die aarde is daar ontelbare bewyse wat van sy wonderlike wysheid getuig. Dit geld nie alleen die sterrekunde, medisyne en die hele natuurwetenskap nie maar ook die bewyse wat voor die ongeletterdste mense opdoem sodat hulle nie hulle oë kan oopmaak sonder om gedwing te word om daarvan getuies te wees nie.⁷ Die mense wat van die vrye kunste deurdrenk is of selfs net daaraan geproe het, maak weliswaar met die bystand daarvan baie verder vordering daarin om die geheimenisse van die wysheid van God te ondersoek. Tog vorm onkunde in die kunste vir niemand ’n struikelblok om meer as genoeg van sy skeppingswerk in die werke van God raak te sien en daarom in bewondering vir die Skepper daarvan uit te bars nie. Vir die navorsing van die beweging van sterre, vir die bepaling van hulle posisies, die meting van hulle afstande en die aantekening van hulle eienskappe is immers vaardigheid en baie noukeurige toewyding nodig.

Soos God se voorsienigheid duideliker uit hierdie navorsing na vore kom, behoort ons siel ook ietwat hoër uit te styg om sy heerlikheid te aanskou.

Maar selfs nie eens die gewone en ongeletterdste mense wat slegs deur die bystand van hulle oë daarin onderrig is, kan onbekend wees met die 132 uitnemendheid van die kunswerk van God nie. Hy het Homself immers in so ’n onberekenbare en tog in so ’n onderskeie en geordende verskeidenheid van die hemelse leërskare vertoon dat daar duidelik niemand is aan wie die Here sy wysheid nie in oorvloed openbaar nie. Net so is uitmuntende skerpsinnigheid nodig om met dieselfde vindingrykheid as wat Galen⁸ openbaar, die samestelling, simmetrie, skoonheid en funksie in die bou van die mens se liggaam⁹ te ondersoek. Tog erken almal dat die mens se liggaam so vindingryk saamgestel is dat die Skepper daarvan tereg as wonderbaar beskou kan word.

2. Как на небе, так и на земле есть бессчётное количество знамений, свидетельствующих о Божьем всемогуществе. Я имею в виду не только тайны природы, требующие специального изучения и знания астрологии, медицины и физики вообще, но и знамения настолько явные, что даже самые неучёные и тупоумные люди вполне способны их сразу заметить. Конечно, я признаю, что люди, сведущие и искушённые в науках или интересующиеся ими, легче и глубже постигают Божьи тайны; однако и тем, кто никогда не учился в школе, дано разглядеть такое искусство в делах Бога, что они не могут не восхищаться его величием. Разумеется, для изучения движения небесных светил, определения их местоположения, расстояний между ними и их свойств необходимо утончённое искусство и навыки, каких не встретишь в толпе, любящей рассуждать о постижении Божественного промысла. Но даже простонародье и невежды с помощью одного лишь зрения обретают в известной мере знание о великолепии благородного Божьего творения, которое явлено нам (хотим мы того или нет) в бесконечном разнообразии дивно упорядоченных многоразличных светил. Отсюда следует заключить, что нет на земле человека, которому Бог не явил бы должным образом свою премудрость.

Я признаю также, что не всякому человеку, но лишь обладающему исключительно острым и утончённым умом, дано столь верно, с таким мастерством и глубиной определить строение, внутренние связи, пропорции, красоту и целесообразность человеческого тела и всех его членов, как это сделал Гален. Однако любой человек при первом же взгляде способен понять, что тело человека представляет собой изумительное создание, Творец которого заслуживает всяческого восхищения.

3. | Ac proinde quidam ex philosophis olim hominem non immerito vocarunt μικρόκοσμον⁴, quia rarum sit potentiae, 47 bonitatis et sapientiae Dei specimen, satisque miraculorum in se contineat occupandis nostris mentibus, modo ne attendere pigeat. Qua ratione Paulus, ubi admonuit, Deum palpando a caecis quoque posse deprehendi, mox procul quaerendum non esse adiungit [Act. 17. f. 27], quia scilicet intus singuli caelestem gratiam qua vegetantur, indubie sentiunt. Si vero ut Deum apprehendamus, extra nos egredi opus non est, quam veniam merebitur eius socordia, qui ut Deum inveniat, in se descendere gravabitur? Eadem etiam ratio est cur David, ubi breviter celebravit admirabile Dei nomen et decus quae ubique refulgent, statim exclamet, Quid est homo cuius memor es? [Psal. 8. 5.]. Item, Ex ore infantium et lactentium stabilisti robur¹; siquidem non tantum in genere humano clarum operum Dei speculum extare pronuntiat, sed infantibus dum a matrum uberibus pendent, satis disertas esse linguas ad praedicandam eius gloriam, ut minime opus sit aliis rhetoribus. Unde etiam eorum ora in aciem producere non dubitat tanquam valide instructa ad refellendam eorum amentiam qui Dei nomen pro diabolica sua superbia extinguere cuperent. Unde et illud emergit quod ex Arato citat Paulus, nos esse Dei progeniem [Act. 17. g. 28]²: quia tanta praestantia nos exornans, se patrem nobis esse testatus est. Sicuti etiam ex communi sensu et quasi dictante experientia profani Poetae eum vocarunt hominum patrem³. Neque vero se quisquam ultro et libenter Deo addicet in obsequium, nisi qui gustato paterno eius amore vicissim ad eum amandum et colendum^a illectus fuerit.

3. Pour ceste cause aucuns des Philosophes anciens ont à bon droit nommé l’homme un petit monde: pource que c’est un chef d’œuvre auquel on contemple quelle est la puissance, bonté et sagesse de Dieu, et lequel contient en soy assez de miracles pour arrester nos esprits, moyennant que nous ne desdaignons pasd’y estre attentifs. Pour ceste raison aussi S. Paul, apres avoir remonstré que Dieu se peut en tastonnant sentir des aveugles, adjouste incontinent apres, qu’il ne le faut pas chercher loin: pource que chacun sent dedens soy ceste grace celeste de laquelle nous sommes tous vegetez (Act. 17:27). Or si pour comprendre que c’est de Dieu il ne nous faut point sortir hors de nous mesmes, quel pardon ou excuse merite la nonchalance de ceux qui pour trouver Dieu ne daignent pas se retirer en eux où il habite? A ce propos aussi David, apres avoir celebré en peu de mots le nom de Dieu et sa majesté qui reluisent par tout, incontinent s’escrie, Qu’est-ce que de l’homme, Seigneur, que tu penses de luy (Ps. 8:5)? Item, Tu as estably force de la bouche des enfans qui tettent. En quoy non seulement il propose un miroir bien elair de l’ouvrage de Dieu au gouvernement commun du genre humain, mais il specifie que les enfans pendans à la mammelle de leurs meres ont des langues assez facondes pour prescher la gloire de Dieu: tellement qu’il n’est jà besoin d’autres Rhetoriciens. Et voila pourquoy il ne doute point de produire les bouches d’iceux à un combat, comme estant assez bien armées et munies pour rebouter la rage de ceux qui voudroyent bien effacer le nom de Dieu par un orgueil diabolique. Et de là vient aussi qu’il allegue d’un Poete payen, que nous sommes le lignage de Dieu (Act. 17:28): d’autant qu’en nous parant d’une si grande dignité il s’est declaré Pere envers nous. Dont vient que les autres Poetes, selon que le sens commun et l’experience leur dictoit, l’ont appelé Pere des hommes. Et de faict nul ne s’assubjettira volontiers et de son bon gré à Dieu pour luy complaire, sinon qu’en goustant son amour paternel il fust mutuellement alleché à l’aimer.

3. And therefore some of the philosophers⁸³ of antiquity have justly called man a microcosm, or world in miniature; because he is an eminent specimen of the power, goodness, and wisdom of God, and contains in him wonders enough to occupy the attention of our minds, if we are not indisposed to such a study. For this reason, Paul, having remarked that the blind “might feel after God and find him,” immediately adds, that “he is not far from every one of us;”⁸⁴ because every man has undoubtedly an inward perception of the celestial goodness, by which he is quickened. But if, to attain some ideas of God, it be not necessary for us to go beyond ourselves, what an unpardonable indolence is it in those who will not descend into themselves that they may find him! For the same reason, David, having briefly celebrated the wonderful name and honour of God, which are universally conspicuous, immediately exclaims, “What is man, that thou art mindful of him?”⁸⁵ Again, “Out of the mouths of babes and sucklings thou hast ordained strength.” Thus declaring not only that the human race is a clear mirror of the works of God, but that even infants at the breast have tongues so eloquent for the publication of his glory, that there is no necessity for other orators; whence he hesitates not to produce them as fully 60 capable of confuting the madness of those whose diabolical pride would wish to extinguish the name of God. Hence also what Paul quotes from Aratus, that “we are the offspring of God;”⁸⁶ since his adorning us with such great excellence has proved him to be our Father. So, from the dictates of common sense and experience, the heathen poets called him the Father of men. Nor will any man freely devote himself to the service of God, unless he have been allured to love and reverence him, by first experiencing his paternal love.

3. This more especially manifested in the structure of the human body.

Hence certain of the philosophers² have not improperly called man a microcosm (miniature world), as being a rare specimen of divine power, wisdom, and goodness, and containing within himself wonders sufficient to occupy our minds, if we are willing so to employ them. Paul, accordingly, after reminding the Athenians that they “might feel after God and find him,” immediately adds, that “he is not far from every one of us,” (Acts 17:27); every man having within himself undoubted evidence of the heavenly grace by which he lives, and moves, and has his being. But if, in order to apprehend God, it is unnecessary to go farther than ourselves, what excuse can there be for the sloth of any man who will not take the trouble of descending into himself that he may find Him? For the same reason, too, David, after briefly celebrating the wonderful name and glory of God, as everywhere displayed, immediately exclaims, “What is man, that thou art mindful of him?” and again, “Out of the mouths of babes and sucklings thou hast ordained strength,” (Psalm 8:2, 4). Thus he declares not only that the human race are a bright mirror of the Creator’s works, but that infants hanging on their mothers’ breasts have tongues eloquent enough to proclaim his glory without the aid of other orators. Accordingly, he hesitates not to bring them forward as fully instructed to refute the madness of those who, from devilish pride, would fain extinguish the name of God. Hence, too, the passage which Paul quotes from Aratus, “We are his offspring,” (Acts 17:28), the excellent gifts with which he has endued us attesting that he is our Father. In the same way also, from natural instinct, and, as it were, at the dictation of experience, heathen poets 53call him the father of men. No one, indeed, will voluntarily and willingly devote himself to the service of God unless he has previously tasted his paternal love, and been thereby allured to love and reverence Him.

3. En daarom hebben sommige wijsgeren oudtijds de mens niet ten onrechte een mikrokosmos, een wereld in 't klein, genoemd, omdat hij een zeldzaam toonbeeld is van de macht, goedheid en wijsheid Gods en voldoende wonderen in zich bevat om onze geest in beslag te nemen, wanneer het ons maar niet verdriet op te merken. Daarom voegt Paulus, als hij er op ge wezen heeft, dat God ook door de blinden getast kan worden, terstond daaraan toe, dat Hij niet ver gezocht behoeft te worden, omdat immers een ieder in zich zonder twijfel de hemelse genade voelt, waardoor hij bezield wordt (Hand. 17:27) Wanneer het echter, om God te vinden, niet nodig is buiten onszelf te gaan, welke vergiffenis zal dan de zorgeloosheid van hem verdienen, die er bezwaar tegen maakt in zichzelf af te dalen? Om diezelfde reden roept David, nadat hij in het kort Gods wonderbare naam en schoonheid, die overal schitteren, geprezen heeft, terstond daarop uit: "Wat is de mens, dat Gij zijner gedenkt ?" En evenzo: " Uit de mond der kinderkens en der zuigelingen hebt Gij sterkte gegrondvest." (Ps. 8:5,3) Immers hij spreekt uit, dat niet alleen het menselijk geslacht er is als een heldere spiegel van de werken Gods, maar dat ook de kleine kinderen, terwijl ze zich nog aan de borst hunner moeders bevinden, een tong hebben, welsprekend genoeg om zijn roem te verkondigen, zodat hiertoe allerminst andere redenaars nodig zijn. Daarom aarzelt hij ook niet hun mond als het ware te velde te voeren, als krachtig toegerust ter weerlegging van de dwaasheid van hen, die in hun duivelse hovaardij Gods naam begeren uit te blussen. Daaruit komt ook die uitspraak voort, welke Paulus uit Aratus aanhaalt, dat wij van Gods geslacht zijn (Hand. 17:28) want door ons met zulk een voortreffelijkheid te sieren, heeft Hij getuigd, dat Hij onze Vader is. Gelijk ook uit de algemeen heersende mening en doordat de ervaring het als het ware ingaf, de heidense dichters Hem de Vader der mensen genoemd hebben. Niemand echter zal uit eigen beweging en gaarne zich aan God in gehoorzaamheid wijden, dan wie, doordat hij zijn vaderlijke liefde gesmaakt heeft, wederkerig uitgelokt is om Hem lief te hebben en te dienen.

3. Der Mensch als herrlichster Erweis göttlicher Weisheit

Nicht ohne Grund hat deshalb einst ein Philosoph den Menschen einen „Mikrokosmos“ (eine Welt im Kleinen) genannt, weil er ein ausnehmender Beweis der Macht, Güte und Weisheit Gottes sei und unseren Geist mit soviel Wundern fesseln müßte, wenn wir nicht zu träge zum Aufmerken wären. Aus diesem Grunde fügt Paulus der Feststellung, daß Gott auch von Blinden zu greifen sei, alsbald hinzu, mau brauche ihn nicht in der Ferne zu suchen (Apg. 17,27), weil doch jeder einzelne die himmlische Gnade, von der er lebt, innerlich ohne Zweifel empfindet. Ist es aber, damit wir Gott ergreifen, gar nicht nötig, aus uns selbst hinauszugehen, wie soll dann die Faulheit solcher Leute beschönigt werden, die sich nicht einmal die Mühe machen, in sich selbst hineinzuschauen, um Gott zu suchen? Das ist der Grund, weshalb David, nachdem er in Kürze Gottes herrlichen Namen und seine überall uns entgegenstrahlende Größe gepriesen hat, gleich ausruft: „Was ist der Mensch, daß du sein gedenkest?“ (Ps. 8,5) und: „Aus dem Munde der jungen Kinder und Säuglinge hast du eine Macht zugerichtet!“ (Ps. 8,3). Damit spricht er aus: es besteht nicht nur sonst im Menschengeschlecht ein klarer Spiegel der Werke Gottes, sondern selbst die Kindlein, die an der Mutter Brust hängen, haben geschickte Zungen, seinen Ruhm zu verkünden, so daß es anderer Redner nicht bedarf! So führt er ohne Zögern selbst der Kindlein Mund in den Kampf, als sattsam gerüstet, um deren Unsinnigkeit zu bestreiten, die in ihrer teuflischen Hoffart Gottes Namen auslöschen möchten! Daher auch jenes Wort, das Paulus aus Aratus zitiert: „Wir sind seines Geschlechts“ (Apg. 17,28); denn wenn Gott uns mit solchen Vorzügen ziert, so hat er sich damit als unser Vater bezeugt. Aus dem allgemeinen Empfinden und gleichsam auf Eingebung der Erfahrung haben so auch heidnische Dichter Gott den „Vater der Menschen“ genannt. Und es wird sich niemand Gott aus freien Stücken und willig in Gehorsam unterwerfen, der nicht seine väterliche Liebe geschmeckt hat und dadurch gereizt wurde, ihn zu lieben und ihm zu dienen.

3. Uit die mond van suigelinge en kinders het Hy sy mag gegrondves

Daarom het sommige filosowe nie sonder verdienste nie die mens eenmaal ’n mikrokosmos¹⁰ genoem, omdat hy ’n sonderlinge voorbeeld van die mag, goedertierenheid en wysheid van God is en genoeg wonders in homself bevat om sy verstand besig te hou mits hy hom maar net nie daarvoor skaam om daaraan aandag te gee nie. Wanneer Paulus ons vermaan dat God ook deur blindes met behulp van hulle tassintuig gevind kan word, voeg hy daarom dadelik daaraan toe dat ons God nie ver moet gaan soek nie, omdat elke mens ongetwyfeld binne-in hom die hemelse genade waardeur hy verkwik word, gevoel.¹¹ As ons dan nie nodig het om buite onsself te gaan om God te vind nie, hoe sal die traagheid van iemand wat beswaard voel om in homself neer te daal om God te vind, dan verontskuldig word? Dit is ook die rede waarom Dawid onmiddellik nadat hy die wonderbare Naam van God en sy skoonheid wat orals skitter, kortliks geroem het, uitroep: “Wat is die mens dat U hom gedenk?”¹² En net so: “Uit die mond van kinders en suigelinge het U u mag gegrondves”.¹³ Hy verklaar inderdaad nie alleen dat daar ’n duidelike spieëlbeeld van God se werke in die mensdom te voorskyn tree nie maar ook dat suigelinge, wanneer hulle aan die borste van hulle moeders hang, welsprekend genoeg is om sy heerlikheid te verkondig sodat ander redenaars glad nie nodig is nie. Daarom aarsel hy selfs nie om hulle mond in die stryd in te span nie, net asof hulle deeglik toegerus is om die waansinnigheid van mense wat begeer om ter wille 133 van hulle eie duiwelse hoogmoed God se Naam uit te wis, te weerlê. Daaruit spruit ook die aanhaling van Paulus uit Aratos¹⁴ dat ons God se geslag is,¹⁵ omdat Hy ons met soveel uitnemendheid beklee het en getuig het dat Hy vir ons ’n Vader is. Net so het selfs profane digters algemeen gevoel dat Hy Vader van die mensdom is en, asof hulle ervaring hulle hierin voorsê, Hom ook so genoem.¹⁶ En inderwaarheid sal niemand God vanself en vrywillig gehoorsaam as hy nie sy vaderlike liefde gesmaak het en gelok word om Hom op sy beurt lief te hê en te dien nie.

3. По этой причине некоторые из древних философов с полным основанием называли человека микрокосмом. Ведь человек - это шедевр, в котором зрима всемогущая благость и премудрость Бога и который заключает в себе достаточно чудес, чтобы привлечь наш ум и не заставить пожалеть об этом. Поэтому св. Павел, сказав, что и слепые могут ощутить Бога, добавляет, что Его не следует искать вдалеке: ведь каждый из нас ощущает внутри себя ту небесную благодать, из которой все мы произросли (Деян 17:27). Если же для того, чтобы понять, что такое Бог, нам даже не нужно искать Его за пределами своего существа, то можно ли оправдать или простить небрежение тех, кто не желает снизойти в самих себя, туда, где обитает Бог?

В этой связи и Давид после того, как он в немногих словах прославил имя Божье и его повсюду сияющее величие, восклицает: «Что есть человек, что Ты помнишь его?» (Пс 8:5). И здесь же: «Из уст младенцев и грудных детей Ты устроил хвалу, ради врагов Твоих, дабы сделать безмолвным врага и мстителя» (Пс 8:3). Тем самым он не только предлагает чистейшее зеркало божественного творения в назидание человеческому роду. Он ещё замечает, что грудные младенцы настолько красноречивы в прославлении Бога, что уже нет надобности в иных риторах. Бог без колебаний подвигнул их уста на борьбу: Он посчитал их оружием, способным победить ярость тех, кто из дьявольской гордыни хотел бы истребить имя Божье.

Этим объясняется и ссылка в Св. Писании на языческого поэта, сказавшего: «Мы Его и род» (Деян 17:28). Здесь нам приписывается такое высокое достоинство, что Бог провозглашается нашим Отцом. Вслед за этим и другие поэты, согласно с опытом и здравым смыслом, называют Бога Отцом людей. Действительно, никто не подчинялся бы добровольно и охотно Богу в стремлении угодить Ему, если бы его отцовская любовь не побуждала людей к ответной любви.

4. Hic autem detegitur foeda hominum ingratitudo, qui dum in se continent officinam innumeris Dei operibus nobilem, et simul tabernam inaestimabili opum copia refertam, cum erumpere deberent in laudes, tanto maiore fastu contra inflantur ac turgent. Quam miris modis in ipsis operetur Deus, sentiunt: quantam etiam donorum varietatem ex eius liberalitate possideant, usu ipso docentur. Haec divinitatis signa esse, coguntur scire velint nolint: intus tamen supprimunt. Non opus quidem est extra seipsos egredi, modo ne sibi arrogando quod e caelis datum est, defodiant in terra quod eorum mentibus ad Deum clare videndum praelucet. Imo prodigiosos hodie multos spiritus terra sustinet, qui totum divinitatis semen in natura humana sparsum⁴ conferre non dubitant ad obruendum 48 Dei nomen. Quam detestabilis est, obsecro, haec vesania, ut homo in corpore suo et anima centies Deum reperiens¹, hoc ipso excellentiae praetextu Deum esse neget? Non dicent se fortuito a brutis animantibus distinctos: tantum obducto naturae velo, quae illis rerum omnium est artifex, Deum subducunt. Vident tam exquisitum artificium in singulis suis membris ab ore et oculis usque ad infimos unguiculos. Hic quoque naturam substituunt in locum Dei². Sed in primis tam agiles animae motus, tam praeclarae facultates, tam rarae dotes divinitatem prae se ferunt, quae se non patitur facile celari: nisi Epicurei tanquam Cyclopes, ex hac altitudine bellum Deo protervius inferrent. Itane vero ad regendum quinque pedum vermiculum toti caelestis sapientiae thesauri concurrunt? universitas mundi hac praerogativa carebit? Primo statuere aliquid organicum in anima^a quod singulis partibus respondeat³, adeo nihil ad obscurandam Dei gloriam facit, ut potius eam illustret. Respondeat Epicurus, quis atomorum concursus⁴ cibum et potum coquens, partem in excrementa, partem in sanguinem digerat, ac efficiat ut singulis membris tanta sit industria ad praestandum officium, acsi totidem animae communi consilio corpus unum regerent?

4. Et icy se descouvre une ingratitude trop vilaine, d’autant que les hommes ayant en eux comme une boutique excellente de tant de beaux ouvrages de Dieu, et autre boutique richement pleine et garnie d’une quantité inestimable de tous biens; au lieu de se mettre en avant à louer Dieu s’enflent de tant plus grand orgueil et presomption. Ils sentent comme Dieu besongne merveilleusement en eux, et l’experience leur monstre quelle varieté de dons ils possedent de sa liberalité: ils sont contrains, veuillent-ils ou non, de cognoistre que ce sont autant de signes de sa divinité, lesquels toutesfois ils tiennent cachez dedens eux. Il ne seroit jà besoin qu’ils sortissent dehors moyennant qu’en s’attribuant ce qui leur est donné du ciel ils n’enfouissent en terre ce qui leur reluit clairement pour leur faire voir Dieu. Qui pis est, aujourdhuy la terre soustient plusieurs esprits monstrueux, et comme faits en despit de nature, lesquels sans honte destournent toute la semence de divinité qui est espandue en la nature des hommes, et la tirent à ensevelir le nom de Dieu. Je vous prie combien est detestable ceste forcenerie, que l’homme remonstrant en son corps et en son ame Dieu cent fois, sous couverture de l’excellence qui luy est donnée prenne occasion de nier Dieu? Telles gens ne diront pas que ce soit de cas fortuit qu’ils soyent distinguez des bestes brutes: mais en pretendant un voile de nature, laquelle ils font ouvriere et maistresse de toutes choses, ils mettent Dieu à l’escart. Ils voyent un artifice tant exquis que rien plus en tous les membres, depuis leurs yeux et leur face jusques au bout des ongles; encores en cest endroit ils substituent nature au lieu de Dieu. Sur tout, des mouvemens si agiles qu’on voit en l’ame, des facultez si nobles, des vertus si singulieres declarent ouvertement une divinité, laquelle ne souffre pas aisément d’estre mise sous le pied, sinon que les Epicuriens prinssent occasion de s’eslever comme des geans ou hommes sauvages, pour faire tant et plus hardiment la guerre à Dieu, comme s’ils estoyent exemptez de toute subjection. Comment donques? faudra-il que pour gouverner un ver de cinq pieds, la sagesse du ciel desploye ses thresors: et tout le monde sera privé d’un tel privilege? De dire selon Aristote, comme ils font, que l’ame est douée d’organes ou instrumens qui respondent à chacune partie: tant s’en faut que cela doive obscurcir la gloire de Dieu, que plustost il l’esclarcit. Que les Epicuriens me respondent, veu qu’ils imaginent que tout se fait selon que les petites fanfreluches, qui volent en l’air semblables à menue poussiere, se rencontrent à l’aventure, s’il y a une telle recontre pour cuyre en l’estomac la viande et le breuvage, et les digerer partie en sang, partie en superfluitez: et mesme qui donne telle industrie à chacun membre pour faire son office, comme s’il y avoit trois ou quatre cens ames pour gouverner un seul corps.

4. But herein appears the vile ingratitude of men—that, while they ought to be proclaiming the praises of God for the wonderful skill displayed in their formation, and the inestimable bounties he bestows on them, they are only inflated with the greater pride. They perceive how wonderfully God works within them, and experience teaches them what a variety of blessings they receive from his liberality. They are constrained to know, whether willingly or not, that these are proofs of his divinity: yet they suppress this knowledge in their hearts. Indeed, they need not go out of themselves, provided they do not, by arrogating to themselves what is given from heaven, smother the light which illuminates their minds to a clearer discovery of God. Even in the present day, there are many men of monstrous dispositions, who hesitate not to pervert all the seeds of divinity sown in the nature of man, in order to bury in oblivion the name of God. How detestable is this frenzy, that man, discovering in his body and soul a hundred vestiges of God, should make this very excellence a pretext for the denial of his being! They will not say that they are distinguished from the brutes by chance; but they ascribe it to nature, which they consider as the author of all things, and remove God out of sight. They perceive most exquisite workmanship in all their members, from the head to the feet. Here also they substitute nature in the place of God. But above all, the rapid motions of the soul, its noble faculties, and excellent talents, discover a Divinity not easily concealed; unless the Epicureans, like the Cyclops, from this eminence should audaciously wage war against God. Do all the treasures of heavenly wisdom concur in the government of a worm five feet in length? and shall the universe be destitute of this privilege? To state that there is in the soul a certain machinery corresponding to every part of the body, is so far from obscuring the divine glory, that it is rather an illustration of it. Let Epicurus answer; what concourse of atoms in the concoction of food and drink distributes part into excrements and part into blood, and causes the several members to perform 61 their different offices with as much diligence as if so many souls by common consent governed one body?

4. The shameful ingratitude of disregarding God, who, in such a variety of ways, is manifested within us. The still more shameful ingratitude of contemplating the endowments of the soul, without ascending to Him who gave them. No objection can be founded on any supposed organism in the soul.

But herein appears the shameful ingratitude of men. Though they have in their own persons a factory where innumerable operations of God are carried on, and a magazine stored with treasures of inestimable value—instead of bursting forth in his praise, as they are bound to do, they, on the contrary, are the more inflated and swelled with pride. They feel how wonderfully God is working in them, and their own experience tells them of the vast variety of gifts which they owe to his liberality. Whether they will or not, they cannot but know that these are proofs of his Godhead, and yet they inwardly suppress them. They have no occasion to go farther than themselves, provided they do not, by appropriating as their own that which has been given them from heaven, put out the light intended to exhibit God clearly to their minds. At this day, however, the earth sustains on her bosom many monster minds—minds which are not afraid to employ the seed of Deity deposited in human nature as a means of suppressing the name of God. Can any thing be more detestable than this madness in man, who, finding God a hundred times both in his body and his soul, makes his excellence in this respect a pretext for denying that there is a God? He will not say that chance has made him differ from the brutes that perish; but, substituting nature as the architect of the universe, he suppresses the name of God. The swift motions of the soul, its noble faculties and rare endowments, bespeak the agency of God in a manner which would make the suppression of it impossible, did not the Epicureans, like so many Cyclops, use it as a vantage-ground, from which to wage more audacious war with God. Are so many treasures of heavenly wisdom employed in the guidance of such a worm as man, and shall the whole universe be denied the same privilege? To hold that there are organs in the soul corresponding to each of its faculties, is so far from obscuring the glory of God,that it rather illustrates it. Let Epicurus tell what concourse of atoms, cooking meat and drink, can form one portion into refuse and another portion into blood, and make all the members separately perform their office as carefully as if they were so many souls acting with common consent in the superintendence of one body.

4. Hier echter komt de schandelijke ondankbaarheid der mensen aan het licht, die, terwijl ze in zich hebben een werkplaats voortreffelijk door talloze werken Gods en tevens een winkel, gevuld met een onschatbare overvloed van goederen, hoewel zij moeten uitbreken tot lof, van des te groter hovaardij opgeblazen en gezwollen zijn. Op hoe wonderlijke wijze God in hen werkt, gevoelen zij; welk een verscheidenheid van geschenken zij door zijn mildheid bezitten, leren zij uit het gebruik zelf. Dat dit de tekenen der Godheid zijn, moeten zij weten, of ze willen of niet; maar toch onderdrukken zij die wetenschap in hun binnenste. Het is niet nodig, dat ze buiten zichzelf gaan, als ze maar niet, door zich aan te matigen, wat hun uit de hemel gegeven is, in de aarde begraven, wat aan hun geest licht schenkt om God klaar te zien. Ja, de aarde draagt tegenwoordig vele wonderlijke geesten, die niet aarzelen om de gehele kiem der Goddelijkheid, die in de menselijke natuur gestrooid is, aan te wenden tot het verduisteren van Gods naam. Hoe verfoeilijk is, vraag ik u, deze waanzin, dat de mens, die in zijn lichaam en ziel honderdmaal God vindt, juist onder dit voorwendsel van zijn voortreffelijkheid loochent, dat er een God is ? Zij zullen niet zeggen, dat ze toevallig van de redeloze wezens onderscheiden zijn; alleen door het gordijn der natuur, die voor hen de vervaardigster is van alle dingen, voor Hem te trekken, verwijderen zij God. Zij zien een zo voortreffelijk kunstwerk in ieder van hun ledematen van hun gelaat en ogen af, tot de nagels hunner voeten toe. Doch ook hier stellen zij de natuur in de plaats Gods. Maar vooral de zo vlugge bewegingen, de zo schitterende vermogens en de zo zeldzame gaven der ziel tonen duidelijk de Goddelijkheid, die zich niet gemakkelijk laat verbergen: indien niet de Epicureërs als Cyclopen uit deze hoogheid des te driester God de oorlog aandeden. Zouden werkelijk tot het regeren van een wormpje van vijf voet alle schatten der hemelse wijsheid samenkomen ? En zal het gehele samenstel der wereld dat voorrecht missen ? Ten eerste iets aan te nemen in de ziel, dat als een werktuig is en met de afzonderlijke delen overeenstemt, wekt er zo weinig toe mee om de heerlijkheid Gods te verduisteren, dat het die veeleer verheldert. Laat Epicurus antwoorden, welke samenstoting van atomen spijs en drank verteert en een deel daarvan tot uitwerpselen, een ander deel tot bloed doet worden, en bewerkt, dat de ledematen, elk afzonderlijk een zo grote werkdadigheid hebben tot het doen van hun plicht alsof even zoveel zielen volgens gemeenschappelijk plan één lichaam regeerden.

4. Gerade der Mensch aber kehrt sich undankbar gegen Gott

Aber hier wird die schmähliche Undankbarkeit der Menschen offenbar. Eine Werkstatt tragen sie in sich, mit unzähligen Werken Gottes geschmückt, eine Schatzkammer, erfüllt mit unschätzbaren Gütern — aber anstatt nun in Lobpreis auszubrechen, blähen sie sich nur in um so größerer Aufgeblasenheit und stemmen sich im Trotz! Sie fühlen, wie wunderbar Gott an ihnen wirkt; welche Fülle von Gaben sie dank seiner Freigebigkeit besitzen, das lehrt sie die Erfahrung selbst. Daß dies Zeichen der Gottheit sind, das müssen sie wohl oder übel erkennen — aber innerlich kämpfen sie dagegen an. Es ist ja gar nicht nötig, daß sie aus sich hinausgehen. Nur sollten sie sich nicht stolz selbst zuschreiben, was ihnen vom Himmel herab gegeben ist, und so in der Erde vergraben, was ihrem Herzen zu klarer Erkenntnis Gottes vorleuchtet. Ja, heute trägt die Erde viele wüste Geister, die sich nicht scheuen, den ganzen Samen der Gottheit, der in die menschliche Natur gestreut worden ist, zur Vertilgung des Namens Gottes zu benutzen. Was für ein fürchterlicher Wahnwitz ist es doch, wenn der Mensch, der in seinem Leib und seiner Seele hundertfach Gott findet, eben diesen Vorzug als Anlaß nimmt, Gottes Dasein zu leugnen! Man wird dabei nicht sagen, der Mensch unterscheide sich bloß durch Zufall von den unvernünftigen Tieren, nur 12 wird man alles unter dem Schleier der „Natur“ verdecken: sie ist dann Schöpfer aller Dinge — aber Gott wird seiner Schöpferherrlichkeit beraubt! Man sieht dieses ausgezeichnete Kunstwerk in seinen einzelnen Gliedern — von Mund und Augen bis zu den Zehen. Aber auch hier setzt man die „Natur“ an die Stelle Gottes. Insbesondere zeigen die geschwinden Regungen der Seele, ihre herrlichen Fähigkeiten, ihre einzigartigen Gaben Gottes Spuren schwer verkennbar an — wenn nur nicht diese Epikuräer gleich Zyklopen gerade von dieser Höhe aus den Krieg wider Gott um so heftiger führen wollten! Wirken aber alle Schätze der himmlischen Weisheit zusammen, um einen Wurm von fünf Fuß Höhe zu regieren, soll dann das ganze Weltall dieses Vorzugs ermangeln? Da behauptet man zunächst, es seien in der Seele organische Fähigkeiten vorhanden, die zur Wirkung in den einzelnen Körperteilen diesen angepaßt wären — aber das vermag doch so wenig die Herrlichkeit Gottes zu verfinstern, daß es sie geradezu Heller strahlen läßt! Epikur soll doch einmal mitteilen, wie das Gemisch von Atomen wohl aussähe, das Speis und Trank verdauen könnte, den einen Teil in den Kot, den anderen ins Blut übergehen ließe, oder das auch in den einzelnen Gliedern eine so kräftige und zweckmäßige Wirkung erzielte, als ob ebensoviel Seelen (wie Glieder) nach gemeinsamem Plan den Leib regierten!

4. Die mens verset hom uit ondankbaarheid daarteen om uit sy eie liggaam tot die kennis van God te kom

Maar juis hier word ’n afstootlike ondankbaarheid van die mensdom ontmasker. Terwyl hulle in hulleself ’n hele werkswinkel het, wat in ontelbare werke van God uitmunt, en terselfdertyd ook ’n hele winkel vol van ’n onskatbare oorvloed rykdom, raak hulle van ’n groter hovaardigheid opgeblaas en swel hulle daarvan hoewel hulle juis in lofprysing vir Hom moes uitbars. Hulle ervaar hoe God op wonderbaarlike wyses in hulle werk; deur eie ondervinding word hulle geleer hoe ’n groot verskeidenheid gawes hulle uit sy milddadigheid besit. Hulle word teen wil en dank gedwing om kennis te neem daarvan dat dit bewyse van sy Goddelikheid is, maar nogtans onderdruk hulíe dit diep in hulle binneste.

Tog het hulle nie nodig om buite hulleself te gaan nie, solank hulle maar net nie, deur vir hulleself iets aan te matig wat uit die hemele aan hulle gegee is, iets in die grond begrawe wat hulle verstand kan verlig om God duidelik te sien nie. Ja, selfs vandag nog voed die aarde baie uitsonderlike geeste wat nie skroom om elke saad van sy Godheid wat in die menslike natuur geplant is, aan te wend om God se Naam te verduister nie.

Hoe afstootlik - bid ek jou - is hierdie kranksinnigheid nie, dat die mens God honderd maal in eie liggaam en siel aantref en tog juis onder die dekmantel van sy uitnemendheid verklaar dat God nie bestaan nie?

Hulle sal nie beweer dat dit toevallig is dat hulle van redelose diere verskil nie. Hulle hou slegs maar die natuur, wat vir hulle skepper van alle dinge is, as voorwendsel voor en neem God geheel en al weg. Hulle 134 sien so ’n uitnemende vaardigheid in elkeen van hulle ledemate van hulle mond en oë tot by hulle kleinste toonnaels. Ook hier stel hulle die . natuur in die plek van God.¹⁷ Maar sulke bedrywige wendinge, sulke voortreflike vaardighede, sulke seldsame gawes in besonder van die siel, is bewyse van ’n godheid, en dit laat hom nie maklik verberg nie -  behalwe as hulle as aanhangers van Epikuros¹⁸ soos Siklope¹⁹ van hierdie hoogte af met groter brutaliteit God die stryd aansê. Of kom al die skatte van hemelse wysheid saam om ’n vyfvoetwurmpie te regeer en sal die hele wêreld hierdie voorreg dan ontbeer?

In die eerste plek: om te bepaal dat daar iets organies in die siel is wat met elke afsonderlike deel daarvan ooreenstem, dra nie alleen niks daartoe by om die heerlikheid van God te verduister nie maar eerder om sy heerlikheid aan die dag te bring. Laat Epikuros gerus antwoord watter samedromming van atome kos en drank verteer en dan ’n gedeelte daarvan in afval en ’n ander deel in bloed verdeel.²⁰ Laat hy antwoord wat die oorsaak daarvan is dat elke afsonderlike ledemaat so ywerig sy taak uitvoer, net asof soveel siele een enkele liggaam volgens ’n gemeenskaplike plan regeer.

4. Здесь и обнаруживается низкая неблагодарность людей. Заключая в себе сокровищницу стольких прекрасных Божьих дел и другую сокровищницу, наполненную и украшенную неисчислимым количеством всевозможных благ, люди тем не менее не торопятся прославить Бога, но вместо этого раздуваются от самомнения и гордыни. Они чувствуют, что Бог таинственным образом нуждается в них, а опыт показывает им всё разнообразие даров, какими они обладают от божественных щедрот. Люди волей-неволей вынуждены признать, что несут в себе множество знаков божественности, однако не испытывают потребности дать им проявиться вовне. Ведь тогда они не смогли бы приписывать себе то, что дано им свыше, и закапывать в землю сверкающий талант, который призывает их обратить взоры к Богу.

Ещё хуже то, что в наше время земля носит на себе множество душ, подобных чудовищам, созданных как бы наперекор природе, которые без зазрения совести вырывают посеянное в человеческом естестве семя божественности и выбрасывают его, чтобы уничтожить самое имя Божье. Я спрашиваю вас: насколько же отвратительна эта одержимость, в силу которой человек, тысячу раз обнаруживая Бога в своём собственном теле и своей собственной душе, не упускает случая отвергнуть Господа, прикрываясь талантами, от Него же и полученными? Эти люди не утверждают, что отличаются от животных лишь благодаря случайности; но ссылаются на природу, которую выставляют создательницей и хозяйкой всех вещей, тем самым устраняя Бога. Видя изумительное, ни с чем не сравнимое совершенство всех своих членов, глаз, лица и т.д., вплоть до кончиков ногтей, они тем не менее продолжают подменять Бога природой.

Тончайшие движения души, её столь благородные способности и столь выдающиеся добродетели особенно ярко свидетельствуют о её божественном происхождении, которое не так-то просто отвергнуть. Однако эпикурейцы и здесь не упускают случая подняться, подобно циклопам, на дерзкую битву с Богом, словно над ними нет ничьей власти. Возможно ли это? Неужели небесная премудрость явила все свои сокровища для того, чтобы управлять червём в пять футов ростом, а весь мир оказался и вовсе лишённым ее? Если, согласно Аристотелю (Аристотель. О душе, II, 1, 412а), душа наделена соответствующими каждой телесной части органами или инструментами, - разве должно это затемнять, а не прояснять славу Божью? Раз уж эпикурейцы воображают, что всё в мире состоит из подобных пыли ничтожных частиц, летающих в воздухе и случайно сталкивающихся между собой, то пусть они ответят: возможно ли, чтобы в силу такой случайности в желудке переваривались пища и питьё, превращаясь отчасти в кровь, отчасти в отходы, и чтобы таким же образом каждый член тела исполнял надлежащую работу, как если бы одним-единственным телом управляли триста или четыреста душ?

5. Sed mihi nunc cum illa porcorum hara⁵ negotium non est: eos magis compello qui praeposteris argutiis dediti, frigidum illud Aristotelis dictum libenter obliquo flexu traherent tam ad immortalitatem animae abolendam, quam ad eripiendum Deo ius suum. Nam quia organicae sunt animae facultates^{b 6}, hoc praetextu alligant eam corpori, ut sine eo non subsistat: naturae vero elogiis, quantum in se est, Dei nomen supprimunt⁷. Atqui longe abest quin potentiae animae in functionibus quae corpori serviunt inclusae sint. Quid hoc ad corpus ut caelum metiaris, numerum stellarum colligas, teneas cuiusque magnitudinem, scias quo spatio inter se distent, qua celeritate vel tarditate conficiant suos cursus, quot gradibus huc vel illuc 49 deflectant? Fateor quidem esse aliquem Astrologiae usum^{a 1}: sed tantum ostendo, in hac tam alta disquisitione rerum caelestium non esse organicam symmetriam, sed suas animae esse partes a corpore separatas^b. Exemplum unum proposui, ex quo reliqua sumere, lectoribus promptum erit. Multiplex sane animae agilitas qua caelum et terram perlustrat: praeterita futuris coniungit: retinet memoriter quae pridem audivit: imo quidlibet sibi figurat: solertia etiam qua res incredibiles excogitat, et quae tot mirabilium artium mater est, certa sunt divinitatis insignia in homine². Quid quod dormiendo non tantum se circumagit et versat, sed multa utilia concipit, de multis ratiocinatur, futura etiam divinat? Quid hic dicendum est, nisi deleri non posse quae in homine impressa sunt immortalitatis signa? Nunc quae ratio feret ut sit homo divinus³, et creatorem non agnoscat? Nos scilicet^c iudicio quod nobis inditum est discernemus inter iustum et iniustum, nullus autem erit in caelo iudex? Nobis etiam in somno manebit aliquid residuum intelligentiae, nullus Deus excubias aget in mundo regendo? Tot artium rerumque utilium inventores censebimur ut fraudetur Deus sua laude? quum tamen experientia satis doceat disparibus modis aliunde distribui quod habemus⁴. Quod autem de arcana inspiratione quae vegetat totum mundum quidam blaterant⁵, non modo dilutum, sed omnino profanum est. Placet illis⁶ celebre dictum Virgilii,

Principio caelum ac terras, camposque liquentes,
Lucentemque globum Lunae, Titaniaque astra,50
Spiritus intus alit: totamque infusa per artus
Mens agitat molem, et magno se corpore miscet.
Inde hominum, pecudumque genus, vitaeque volantum,
Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus,
Igneus est ollis vigor, et caelestis origo, etc. [Aeneid. 6]¹

Nempe ut mundus^a qui in spectaculum gloriae Dei conditus est, suus ipse sit creator. Sic enim idem alibi communem Graecis et Latinis sententiam sequutus,
Esse apibus partem divinae mentis, et haustus
Aetherios, dixere Deum; nanque ire per omnes
Terrasque tractusque maris, caelumque profundum.
Hinc pecudes, armenta, viros, genus omne ferarum,
Quenque sibi tenues nascentem arcessere vitas:
Scilicet huc reddi deinde, ac resoluta referri
Omnia: nec morti esse locum, sed viva volare
Syderis in numerum, atque alto succedere caelo. [Georg. 4]²

En quid ad gignendam fovendamque in cordibus hominum pietatem valeat ieiuna illa speculatio^b de universa mente quae mundum animat ac vegetat. Quod etiam ex sacrilegis impuri canis Lucretii vocibus melius liquet quae a principio illo deductae sunt³. Hoc vero est, ut procul facessat verus Deus, quem timeamus et colamus, umbratile numen facere. Fateor quidem pie hoc posse dici, modo a pio animo proficiscatur, naturam esse Deum⁴: sed quia dura est et impropria loquutio, quum potius Natura sit ordo a Deo praescriptus, in rebus tanti ponderis, et quibus debetur singularis religio, involvere confuse Deum cum inferiore operum suorum cursu, noxium est⁵.

5. Mais je laisse pour ceste heure ces pourceaux en leurs estableries: je m’adresse à ces esprits volages, lesquels volontiers tireroyent par façon oblique ce dicton d’Aristote, tant pour abolir l’immortalité des ames, que pour ravir à Dieu son droict. Car sous ombre que les vertus de l’ame sont instrumentales pour s’appliquer d’un accord avec les parties exterieures, ces rustres l’attachent au corps comme si elle ne pouvoit subsister sans iceluy: et en magnifiant nature tant qu’il leur est possible ils tachent d’amortir le nom de Dieu. Or il s’en faut beaucoup que les vertus de l’ame soyent encloses en ce qui est pour servir au corps. Je vous prie quelle correspondance y a-il des sens corporels avec ceste apprehension si haute et si noble, de savoir mesurer le ciel, mettre les estoilles en conte et en nombre, determiner de la grandeur de chacune, cognoistre quelle distance il y a de l’une à l’autre, combien chacune est hastive ou tardive à faire son cours, de combien de degrez elles declinent çà ou là? Je confesse que l’astrologie est utile à ceste vie caduque, et que par ce moyen quelque fruict et usage de ceste etude de l’ame revient au corps: seulement je veux monstrer que l’ame a ses vertus à part, qui ne sont point liées à telle mesure qu’on les puisse appeler organiques ou instrumentales au regard du corps, comme on acouple deux bœufs ou deux chevaux à trainer une charrue. J’ay produit un exemple duquel il sera aisé aux lecteurs de recueillir le reste. Certes une telle agilité, et si diverse que nous voyons en l’ame à circuir le ciel et la terre, conjoindre les choses passées avec celles qui sont à venir, avoir tousjours memoire de ce qu’elle aura ouy de long temps, mesmes se figurer ce que bon luy semble, est une certaine marque de divinité en l’homme. Autant en est-il de la dexterité de savoir inventer choses incroyables: comme de fait on la peut appeler Mere de merveilles, en ce qu’elle a produit tous ars. Qui plus est, qu’est-ce qu’en dormant non seulement elle se tourne et vire çà et là, mais aussi conçoit beaucoup de choses bonnes et utiles, entre en raison probable de beaucoup de choses, voire jusques à deviner ce qui est à advenir? Qu’est-il licite de dire, sinon que les signes d’immortalité que Dieu a imprimez en l’homme ne se peuvent effacer? Maintenant nulle raison pourra-elle souffrir que l’homme soit divin, pour mescognoistre son createur? Que sera-ce à dire, que nous qui ne sommes que fange et ordure, estans douez du jugement qui nous est engravé discernions entre le bien et le mal, et qu’il n’y ait nul juge assis au ciel? Nous demourera-il quelque residu d’intelligence, mesmes en dormant, et il n’y aura nul Dieu qui veille pour gouverner le monde? Serons nous louez et prisez comme inventeurs de tant de choses precieuses et desirables, et le Dieu qui nous a le tout inspiré sera fraudé de sa louange? Car on voit à l’œil que ce que nous avons nous est distribué d’ailleurs, à l’un plus, à l’autre moins. Quant à ce qu’aucuns babillent, qu’il y a une inspiration secrete tenant le monde en sa vigueur, et ne passent point plus outre pour magnifier Dieu, ce n’est pas seulement une fantaisie froide et sans goust, mais du tout profane. Le dire d’un Poete payen leur plaist, assavoir qu’il y a un esprit qui nourrit et fomente le ciel et la terre, les champs, le globe de la lune et toutes les estoilles:⁵ et que cest esprit estant espandu en toutes parties pousse de son mouvement la masse, et se mesle par tout le grand corps: et que de là vient la vie des hommes, des bestes, des oiseaux et poissons, et qu’en toutes choses y a une proprieté de feu et origine celeste. Voire, mais c’est pour revenir à un poinct diabolique, assavoir que le monde, qui a esté creé pour spectacle de la gloire de Dieu, soit luy mesme son createur. Car voila comment s’expose ailleurs Vergile, duquel j’ay recité les mots, voire suyvant l’opinion receue communement entre les Grecs et Latins: c’est que les abeilles ont quelque portion d’esprit divin, et ont puisé du ciel quelque vertu:⁶ d’autant que Dieu s’espand par tous traits de terre et de mer comme par le ciel. De là les bestes tant privées que sauvages, les hommes et toutes choses tirent quelques petites portions de vie, puis elles les rendent, et se resolvent à leur principe: et ainsi qu’il n’y a nulle mort, mais que le tout vole au ciel avec les estoilles. Voila que profite pour engendrer et nourrir une droite pieté en noz cœurs, ceste speculation maigre et fade de l’esprit universel qui entretient le monde en son estat. Ce qui appert encore mieux par un autre vilain Poete nommé Lucrece, lequel abbaye comme un chien pour aneantir toute religion: deduysant comme par raisons philosophiques ses blasphemes de ce principe. Bref le tout revient là, de forger quelque divinité ombrageuse, afin de chasser bien loin le vray Dieu, qui doit estre adoré et servy de nous. Je confesse bien sainement que Dieu est nature, moyennant qu’on le dise en reverence et d’un cœur pur: mais pource que c’est une locution dure et impropre, veu que plustost nature est un ordre estably de Dieu, c’est une chose mauvaise et pernicieuse en choses si grandes, et où on doit preceder en toute sobrieté, d’enveloper la majesté de Dieu avec le cours inferieur de ses œuvres.

5. But my present concern is not with that sty of swines: I rather address those who, influenced by preposterous subtilties, would indirectly employ that frigid dogma of Aristotle to destroy the immortality of the soul, and deprive God of his rights. For, because the organs of the body are directed by the faculties of the soul, they pretend the soul to be so united to the body as to be incapable of subsisting without it; and by their eulogies of nature do all they can to suppress the name of God. But the powers of the soul are far from being limited to functions subservient to the body. For what concern has the body in measuring the heavens, counting the number of the stars, computing their several magnitudes, and acquiring a knowledge of their respective distances, of the celerity or tardiness of their courses, and of the degrees of their various declinations? I grant, indeed, the usefulness of astronomy, but only remark that, in these profound researches relating to the celestial orbs, there is no corporeal coöperation, but that the soul has its functions distinct from the body. I have proposed one example, whence inferences may readily be drawn by the readers. The manifold agility of the soul, which enables it to take a survey of heaven and earth; to join the past and the present; to retain the memory of things heard long ago; to conceive of whatever it chooses by the help of imagination; its ingenuity also in the invention of such admirable arts,—are certain proofs of the divinity in man. Besides, in sleep, it not only turns and moves itself round, but conceives many useful ideas, reasons on various subjects, and even divines future events. What shall we say, but that the vestiges of immortality impressed upon man are absolutely indelible? Now, what reason can be given, why man, who is of divine original, should not acknowledge his Creator? Shall we indeed, by the judgment with which we are endued, discern right from wrong, and shall there be no judge in heaven? Shall we, even in our sleep, have some remains of intelligence, and shall there be no God to govern the world? Shall we be esteemed the inventers of so many useful arts, that God may be defrauded of his praise? Whereas experience abundantly teaches, that all we have is variously distributed to us by some superior Being. The clamour of some, about a secret inspiration animating the whole world, is not only weak, but altogether profane. They are pleased with the celebrated passage of Virgil—

Just as if the world, which is a theatre erected for displaying the glory of God, were its own creator! For thus writes the same poet in another place, following the common opinion of the Greeks and Latins—

See the efficacy of that jejune speculation concerning a universal mind animating and actuating the world, in the production and encouragement of piety in the human heart. This more fully appears also from the profane expressions of the filthy Lucretius, which are deductions from the same principle.⁸⁹ Its true tendency is to set up a shadowy deity, and to banish all ideas of the true God, the proper object of fear and worship. I confess, indeed, that the expression, that nature is God, may be used in a pious sense by a pious mind; but, as it is harsh and inconsistent with strict propriety of speech, nature being rather an order prescribed by God, it is dangerous in matters so momentous, and demanding peculiar caution, to confound the Deity with the inferior course of his works.

5. The powers and actions of the soul, a proof of its separate existence from the body. Proofs of the soul’s immortality. Objection that the whole world is quickened by one soul. Reply to the objection. Its impiety.

But my business at present is not with that stye: I wish rather to deal with those who, led away by absurd subtleties, are inclined, by giving an indirect turn to the frigid doctrine of Aristotle, to employ it for the purpose both of disproving the immortality of the soul, and robbing God of his rights. Under the pretext that the faculties of the soul are organised, they chain it to the body as if it were incapable of a separate existence, while they endeavour as much as in them lies, by pronouncing eulogiums on nature, to suppress the 54name of God. But there is no ground for maintaining that the powers of the soul are confined to the performance of bodily functions. What has the body to do with your measuring the heavens, counting the number of the stars, ascertaining their magnitudes, their relative distances, the rate at which they move, and the orbits which they describe? I deny not that Astronomy has its use; all I mean to show is, that these lofty investigations are not conducted by organised symmetry, but by the faculties of the soul itself apart altogether from the body. The single example I have given will suggest many others to the reader. The swift and versatile movements of the soul in glancing from heaven to earth, connecting the future with the past, retaining the remembrance of former years, nay, forming creations of its own—its skill, moreover, in making astonishing discoveries, and inventing so many wonderful arts, are sure indications of the agency of God in man. What shall we say of its activity when the body is asleep, its many revolving thoughts, its many useful suggestions, its many solid arguments, nay, its presentiment of things yet to come? What shall we say but that man bears about with him a stamp of immortality which can never be effaced? But how is it possible for man to be divine, and yet not acknowledge his Creator? Shall we, by means of a power of judging implanted in our breast, distinguish between justice and injustice, and yet there be no judge in heaven? Shall some remains of intelligence continue with us in sleep, and yet no God keep watch in heaven? Shall we be deemed the inventors of so many arts and useful properties that God may be defrauded of his praise, though experience tells us plainly enough, that whatever we possess is dispensed to us in unequal measures by another hand? The talk of certain persons concerning a secret inspiration quickening the whole world, is not only silly, but altogether profane. Such persons are delighted with the following celebrated passage of Virgil:¹ —

“Know, first, that heaven, and earth’s compacted frame,

And flowing waters, and the starry flame,

And both the radiant lights, one common soul

Inspires and feeds—and animates the whole.

This active mind, infused through all the space,

Unites and mingles with the mighty mass:

Hence, men and beasts the breath of life obtain,

And birds of air, and monsters of the main.

Th’ ethereal vigour is in all the same,

And every soul is filled with equal flame.”²

The meaning of all this is, that the world, which was made to display the glory of God, is its own creator. For the same poet has, in another place,³ adopted a view common to both Greeks and Latins:—

“Hence to the bee some sages have assigned

A portion of the God, and heavenly mind;

For God goes forth, and spreads throughout the whole,

Heaven, earth, and sea, the universal soul;

Each, at its birth, from him all beings share,

Both man and brute, the breath of vital air;

To him return, and, loosed from earthly chain,

Fly whence they sprung, and rest in God again;

Spurn at the grave, and, fearless of decay,

Dwell in high heaven, art star th’ ethereal way.”¹

Here we see how far that jejune speculation, of a universal mind animating and invigorating the world, is fitted to beget and foster piety in our minds. We have a still clearer proof of this in the profane verses which the licentious Lucretius has written as a deduction from the same principle.² The plain object is to form an unsubstantial deity, and thereby banish the true God whom we ought to fear and worship. I admit, indeed that the expressions “Nature is God,” may be piously used, if dictated by a pious mind; but as it is inaccurate and harsh (Nature being more properly the order which has been established by God), in matters which are so very important, and in regard to which special reverence is due, it does harm to confound the Deity with the inferior operations of his hands.

5. Maar ik bemoei me nu niet met die zwijnenstal: ik richt me veeleer tot hen, die zich overgevend aan verkeerde spitsvondigheid, die onbeduidende uitspraak van Aristoteles gaarne door een kromme wending zouden willen toepassen zowel om de onsterfelijkheid der ziel te vernietigen, als ook om God van zijn recht te beroven. Want omdat de vermogens der ziel het karakter hebben van werktuigen, binden zij haar onder dit voorwendsel aan het lichaam, zodat zij zonder dat niet kan bestaan; maar door de natuur te prijzen, verduisteren zij, zoveel ze kunnen, de naam Gods. En toch is het er ver vandaan, dat de krachten der ziel in de verrichtingen, die het lichaam dienen, zouden ingesloten zijn. Want wat heeft het met het lichaam te maken, dat men de hemel meet, het aantal der sterren telt, de grootte van iedere ster kent, weet op welke afstand ze van elkaar staan, met welke snelheid of langzaamheid ze hun loop volbrengen,of hoeveel graden ze herof derwaarts afwijken? Ik erken wel, dat de sterrenkunde enig nut heeft, maar ik toon slechts aan, dat in dit zo hoge onderzoek van de verschijnselen aan de hemel geen werktuigelijke onderlinge evenredigheid is, maar dat de ziel haar eigen delen heeft, die van het lichaam gescheiden zijn. Ik heb één voorbeeld gesteld, waaruit de lezers het overige kunnen opmaken. Ongetwijfeld de veelvuldige bewegelijkheid der ziel, waarmee ze hemel en aarde doorzoekt, het verleden verbindt met de toekomst, in het geheugen vasthoudt wat zij lang geleden gehoord heeft, ja zelfs zich voorstelt, wat ze maar wil, de schranderheid ook, waarmee ze ongelofelijke dingen uitdenkt, en die de moeder is van zoveel wonderbare kunsten, zijn gewisse kentekenen van Goddelijkheid in de mens. En wat te zeggen daarvan, dat zij, tijdens de slaap, niet alleen zich wendt en keert, maar ook veel nuttige dingen bedenkt, veel wikt en weegt, zelfs de toekomst gist ? Wat moet men hier van anders zeggen, dan dat de tekenen der onsterfelijkheid, die in de mens gedrukt zijn, niet kunnen te niet gedaan worden? En hoe kan het nu met gezond verstand in overeenstemming zijn, dat de mens Goddelijk is en toch zijn Schepper niet erkent? Zullen wij dan, door het oordeel, dat ons gegeven is, onder scheiden tussen rechtvaardig en onrechtvaardig, maar zal er in de hemel geen Rechter zijn? Zal ons zelfs in de slaap enig verstand over blijven, maar zal er geen God zijn, die de wacht houdt in het wereldbestuur? Zullen wij gehouden worden voor de uitvinders van zoveel kunsten en nuttige dingen, opdat God van zijn lof beroofd wordt? Hoewel toch de ervaring voldoende leert, dat wat wij hebben, op ongelijke wijze ergens anders vandaan uitgedeeld wordt. Wat echter sommigen bazelen over een geheime inblazing, die de gehele wereld doet gedijen, dat is niet alleen onbetekenend, maar ook in alle opzichten goddeloos. Hun behagen de beroemde woorden van Vergilius¹ :Hemel en aarde, de vochtige zee, de lichtende maan en't Zonnegesternte voedt in hun binnenst' een geest; en een ziel, dieAl hunne leden doorstroomt, brengt gans de stof in bewegingEn vermengt zich daarmee; en van haar hebben mensen en beestenVooglen en al het gediert', dat de zee in haar wateren herbergt,Vurige kracht en hemelse oorsprong enz.Alsof de wereld, die geschapen is tot een schouwtoneel van de heerlijkheid Gods, haar eigen schepper ware. Want zo zegt dezelfde dichter elders,de bij de Grieken en Latijnen algemeen verbreide opvatting volgend² :Ook zijn de bijen bezield met een deel van de hemelse ademEn van de goddelijke geest, zo zeggen de wijzen. Want God gaatDoor alle landen en streken der zee, door de diepte des hemels.Hieraan ontlenen de mensen, het tamme en het wilde gedierteleder bij zijn geboorte de tedere adem des levens.Worden zij weder ontbonden, dan keert alles hierheen terug weer,En voor de dood is geen plaats, maar levend vliegt 't al naar den hogen.Onder der sterren getal en neemt aan de hemel zijn plaats in. Ziehier wat tot het verwekken en koesteren van de vroomheid in de harten der mensen vermag deze schrale bespiegeling over een algemene geest, die de wereld bezielt en doet gedijen. En dat is nog duidelijker uit de heiligschennende woorden van de onreine hond Lucretius, welke woorden uit dat beginsel afgeleid zijn. Dit echter betekent een duistere God te maken, opdat de ware God, die wij vrezen en dienen, zich op een afstand te houden hebbe. Ik erken wel, dat vromelijk gezegd kan worden, mits het uitgaat van een vroom gemoed, dat de natuur God is; maar omdat het een stroeve en oneigenlijke uitdrukking is, daar veeleer de natuur een orde is, door God voorgeschreven, is het schadelijk in zaken van zo groot gewicht en aan welke men een bijzondere schroomvalligheid schuldig is, God op verwarrende wijze te verbinden met de lagere gang zijner werken.

5. Die Verwechslung des Geschöpfs mit dem Schöpfer

Aber mit diesem Schweinestall habe ich hier nichts weiter zu schaffen. Lieber will ich jetzt mit denen streiten, die in abwegiger Spitzfindigkeit jenen dürren Ausspruch des Aristoteles gern so lange drehen und wenden möchten, bis er ihnen zur Leugnung der Unsterblichkeit der Seele wie zur Bestreitung des Anrechts Gottes dienlich wäre. Da nämlich die Kräfte der Seele organisch sind, so binden sie die Seele an den Leib, so daß sie ohne ihn nicht bestehen könnte. Durch große Lobpreisungen der Natur unterdrücken sie dann, soviel sie vermögen, den Namen Gottes. Aber es kann doch keine Rede davon sein, daß die Vermögen der Seele in den Wirkungsweisen, welche dem Leibe dienen, sich erschöpften. Was hat denn der Körper damit zu tun, daß man den Himmel mißt, die Gestirne zählt, ihre Größe feststellt, ihre Abstände erforscht, die größere oder geringere Geschwindigkeit ihres Laufs beobachtet oder die Grade der Abweichungen von der Bahn bestimmt? Ich gebe zu, daß die Sternkunde einen Nutzen hat. Hier will ich nur zeigen, daß in solch schwieriger Erforschung der Himmelserscheinungen Körper und Seele nicht in einfacher Entsprechung zueinander stehen, sondern daß die Wirkung der Seele vom Körper gesondert ist. Ich habe nur ein einziges Beispiel gebracht, nach welchem sich leicht weitere bilden lassen. Die mannigfaltige Beweglichkeit der Seele, mit der sie Himmel und Erde durchforscht, Vergangenes und Zukünftiges verbindet, früher Vernommenes im Gedächtnis behält, sich vorstellt, was sie will, diese Erfindungsgabe, mit der sie unglaubliche Dinge ausdenkt und die die Mutter sovieler wundersamer Fertigkeiten ist — das alles sind sicherlich Spuren Gottes im Menschen. Was soll man dazu sagen, daß sie selbst im Schlafe regsam und beweglich ist und gar noch viel nützliche Dinge erfindet, über vieles nachdenkt, ja Künftiges erahnt? Kann man darauf eine andere Antwort finden, als daß die Spuren der Unsterblichkeit, die dem Menschen eingeprägt sind, nicht zerstört werden können? Wie sinnlos wäre es aber, wenn der Mensch selbst göttlich (divinus) wäre und doch seinen Schöpfer nicht anerkennte? Wir sollten mit eigener Urteilskraft unterscheiden zwischen Recht und Unrecht — und im Himmel sollte kein Richter sein? Uns sollte doch selbst im Schlafe ein Rest der Denkkraft verbleiben — und kein Gott sollte über der Welt wachen und walten? Wir sollen als Erfinder von soviel nützlichen Künsten und Dingen gelten — damit Gott seines Ruhmes beraubt werde? Und dabei lehrt doch schon die Erfahrung, daß wir unseren Besitz auf ganz andere Art, anderswoher empfangen! Was nun einige Leute über eine geheime Beseelung schwatzen, welche die ganze Welt am Leben erhielte, das ist abgeschmackt und geradezu gottlos. Ihnen macht denn Vergils berühmter Ausspruch Freude:13

„Erst den Himmel umher und Land und weite Gefilde,
Auch die leuchtende Kugel des Monds und die strahlende Sonne
Nährt von innen ein Geist; und ganz die Glieder durchströmend
Reget Seele das All, dem großen Leibe vereinigt.
Dorther Menschengeschlecht und Tiere und rasches Geflügel,
Auch soviel Meerwunder, die wogende Tiefe durchtaumeln:
Alle durchwebt sie lebendige Kraft und himmlischer Ursprung.“

Bei solcher Denkweise soll die Welt, die doch als Spiegel Gottes erschaffen ist, ihr eigener Schöpfer sein. Diese Anschauung, die sich bei Griechen und Lateinern findet, hat Vergil auch noch an anderer Stelle ausgesprochen:

„Daß in den Bienen ein Teil göttlichen Geistes
Wohn' und ätherischer Hauch. Denn die Gottheit gehe durch alle
Länder dahin und Räume des Meeres und Tiefen des Himmels.
Schafe daher und Rinder, der Mensch und des Wildes Geschlechter,
Jedes bei seiner Geburt sich hole vom Hauche des Lebens.
Siehe, auch dorthin kehre dereinst, der Verwesung entronnen,
Alles zurück, und nirgends sei Tod, es schwinge sich lebend
Unter die Zahl des Gestirns und leucht' am erhabenen Himmel.“

Was soll nun aber dieses dürre Gedankenspiel von dem „allgemeinen Geiste“ (Weltseele), der die Welt beseelt und trägt, für Frucht tragen zur Entstehung und Erhaltung der Frömmigkeit im Menschenherzen? Das kann man am besten aus den Frevelreden des schmutzigen Hundes Lucretius ersehen, die diesem Ursprung entstammen! Es ist nichts anderes, als daß man sich einen Schattengötzen macht, um nur ja den wahren Gott, den wir fürchten und dem wir dienen sollen, möglichst gründlich loszuwerden. Ich gebe zu: man kann auch in rechter Gesinnung sagen, die „Natur“ sei Gott — wenn es nur aus einem frommen Herzen kommt. Aber es ist doch eine undurchdachte und unangebrachte Redeweise; denn die Natur ist doch vielmehr die von Gott gesetzte Ordnung, und deshalb ist es bei einer so wichtigen Sache, der doch besondere Ehrfurcht gebührt, schädlich, wenn man Gott unklar mit dem ihm untergeordneten Geschehen in seinen Werken vermischt.

5. Die natuur is ’n orde van God en nie self skepper nie²¹

Maar met hierdie varkhok²² het ek nou niks te doen nie. Ek spreek eerder die mense aan wat met voorbarige spitsvond'igheid die koue opmerking van Aristoteles²³ te geredelik dwars in ons bespreking insleep om enersyds die onsterflikheid van ons siel te vernietig en God andersyds sy prerogatief te ontruk. Want omdat die siel wel organiese aanleg het, verbind hulle dit onder hierdie voorwendsel aan die liggaam dat dit 135 daarsonder nie kan bestaan nie. Sover hulle kan, onderdruk hulle die Naam van God met lofprysinge oor die natuur.²⁴ En tog is dit onmoontlik dat die vermoëns van die siel ingesluit kan wees in die funksies wat die liggaam dien.

Wat het dit met die liggaam te doen dat ’n mens die hemele moet opmeet; die getalle van die sterre moet bereken, die grootte van elkeen moet bepaal; dat ’n mens moet weet watter afstand daar tussen hulle is of met watter snelheid of traagheid hulle hulle bane voltooi, of met hoeveel grade hulle na die een of die ander kant afwyk? Ek erken wél dat sterrekunde ’n mate van nut het.²⁵ Ek dui egter slegs aan dat daar in hierdie verdiepende navorsing van hemelliggame geen organiese simmetrie is nie maar dat die siel ook sy eie funksies het wat van die liggaam geskei is. Ek het maar net een voorbeeld aangehaal waaruit my lesers gemaklik ander kan aflei.

Die vlugheid van die siel waarmee dit hemel en aarde deurskou, is  inderdaad veelsydig; daarmee verbind dit die verlede met die toekoms en onthou iets wat dit lank tevore gehoor het; ja, dit kan selfs in sy verbeelding van enigiets ’n beeld skep. Ook die vindingrykheid waarmee dit ongelooflike uitvindings uitdink en moeder van soveel wonderlike kundighede is, munt uit in die mens. Al hierdie eienskappe is besliste aanduidings van goddelikheid in die mens.²⁶ Wat daarvan dat die siel in ’n mens se slaap nie alleen rondfladder en besig bly nie, maar baie nuttige planne maak, oor baie probleme redeneer en selfs die toekoms voorspel? Wat anders kan ons sê as net dat die bewyse van onsterflikheid wat op die mens afgestempel is, nie uitgewis kan word nie? Watter rede sal daar nou nog daarvoor kan wees dat die mens goddelik is en tog nie sy Skepper ken nie?²⁷ Sal ons dan volgens die oordeel wat aan ons gegee is, tussen reg en onreg onderskei sonder dat daar ’n Regter in die hemel is? Sal daar selfs in ons slaap nog reste van verstand agterbly sonder dat God oor die regering van die wêreld waak?

136 Sal ons nog as die uitvinders van soveel kundighede en nuttige voorwerpe beskou word bloot dat God van sy lof beroof kan word, hoewel ons ervaring ons voldoende leer dat ons besittings op verskillende wyses uit ’n ander bron aan ons toegedeel word?²⁸ Maar sommige mense babbel iets in verband met ’n geheime inspirasie wat die heelal laat lewe; dit is nie alleen flou nie, maar heeltemal onheilig.²⁹ Vergilius se beroemde verklaring val in hulle smaak:

“Aanvanklik voed ’n siel van binne

hemel, aarde en golwende vlaktes,

stralende manesfeer en Titaanse gesternte,

die siel, versprei deur al sy lede, dryf die massa voort,

en maak hom een met die grote liggaam.

Hierop spruit mens, dier en voëllewe

en al die gedrogte wat die see onder

marmergladde seevlak voortbring, daaruit

voort - die lewenskrag daarvan

vuur en die oorsprong hemels”.³⁰

Net asof die wêreld, wat as skouspel van die heerlikheid van God geskep is, dan self skepper van homself sou wees! Want elders het dieselfde digter die opvatting waarin Griekse en Latynse skrywers deel, nage-

volg:³¹

“Wyses het verklaar dat bye deel het aan die

goddelike siel en hemelse teue drink uit die goddelike wil.

Want God - so het hulle beweer - gaan oor alles heen - land en uitgestrekte see en onpeilbare hemel. Hieruit spruit kuddes, vee, mense en gediertes van elke soort en elkeen bekom by geboorte hieruit brose lewe; wanneer alles ontbind, word dit hieraan teruggelewer en hierheen teruggebring; dood het daarin geen plek nie, maar lewendig fladder hulle saam met ’n sterreskaar en gaan die hoogtes van die hemel in.”³²

137 Siedaar, die krag van so ’n uitgemergelde bespiegeling oor ’n universele wil wat die wêreld besiel en lewe gee, om godsvrug in die harte van die mens voort te bring en dit te koester! Dit blyk nog duideliker uit die goddelose en onreine hond, Lucretius,³³ se woorde wat uit hierdie beginsel afgelei is. Dit beteken inderwaarheid dat hy van God ’n denkbeeldige mag³⁴ maak om die ware God vir wie ons moet vrees en aanbid, ver weg te drywe.

Ek erken weliswaar dat die bewering dat die natuur God is,³⁵ wel met eerbied gemaak kan word mits dit uit ’n vroom gemoed spruit: maar omdat dit ’n growwe, onpaslike bewering is, aangesien die natuur eerder ’n orde is wat deur God voorgeskrywe is, is dit skadelik om in sake van soveel gewig, waaraan buitengewone eerbiedsbetoon verskuldig is, God ordeloos met die laer verloop van sy skepping te verstrengel.³⁶

5. Но оставим этих грязных животных в их свинарниках. Я обращаюсь к тем глупцам, которые в своём стремлении опровергнуть бессмертие души и похитить у Бога его права косвенным образом повторяют леденящее душу изречение Аристотеля. Утверждая, что душевные добродетели суть инструменты, используемые согласованно с внешними частями тела, эти мужланы цепляются за тело так, будто душа не в состоянии жить без него, и всячески превозносят природу, умаляя тем самым имя Божье. Получается, что душевные добродетели должны ограничиваться служением телу. Я спрашиваю: что может быть общего между телесными чувствами и высокой, благородной способностью измерять небесный свод, исчислять звёзды, определять величину каждой из них и расстояния между ними, а также скорость их движения и угол склонения? Я признаю, что астрология полезна в этой бренной жизни, благодаря чему тело в некотором отношении может пользоваться плодами изысканий души. Но я хочу показать, что душа обладает своими собственными способностями и добродетелями, вовсе не связанными с телом в такой степени, что их можно было бы назвать органическими или инструментальными и рассматривать вместе с телесными чувствами, как пару волов, впряжённых в одну телегу.

С помощью этого примера читателю будет легко усвоить всё остальное. Несомненно, что такая подвижность и разносторонность души, которая способна обозревать небо и землю, увязывать прошлое с будущим, сохранять память о давно минувшем и создавать представление о благе, есть признак божественности в человеке. Душа наделена столь живым воображением, что поистине может быть названа матерью чудес во всяком роде искусств. Более того, в состоянии сна она не только сохраняет подвижность, но и постигает множество хороших и полезных вещей, осознаёт смысл различных явлений и даже провидит будущее. Что можно сказать обо всём этом? Только одно: запёчатлённые Богом в человеке знаки божественности неистребимы.

Но возможно ли признавать божественность человека и отвергать его Творца? Возможно ли признавать, что мы, люди, будучи всего лишь землёй и прахом, одарены способностью суждения и различения добра и зла, и при этом отвергать существование небесного Судьи? Неужели весь мир не находится под неусыпным правлением Бога, если мы даже во сне в какой-то степени сохраняем способность мыслить? Неужели человек будет возвеличен и прославлен как создатель множества драгоценных и желанных вещей, а вдохновивший его на все свершения Бог будет лишён хвалы? Ибо очевидно, что всё, чем мы обладаем, дано нам извне - одному больше, другому меньше. Что же касается болтунов, утверждающих, будто мир сохраняет своё существование благодаря какой-то потаённой инспирации, то это не просто пресные и безвкусные фантазии, но явное язычество. Они с удовольствием вычитывают у языческого поэта, что небо и земля, поля, луна и звезды питаются и поддерживаются неким духом и дух этот, распространяясь повсюду, сообщает движение материи и образует из неё тела. Отсюда-де происходит жизнь людей, зверей, птиц и рыб; при этом во всех вещах сохраняется нечто от изначального небесного огня (См. Вергилий. Энеида, кн. 6, 724-730).

Но разве это не бесовство - утверждать, что мир, сотворённый ради демонстрации славы Божьей, сам является его творцом! Между тем именно таким образом высказывается Вергилий, автор приведённых выше слов. Следуя общепринятому среди греков и латинян мнению, он говорит, будто пчёлы обладают некоторой частицей божественного духа и получили от небес некоторые добродетели, так как бог распростёрт в мельчайших чертах земли, моря и неба. Поэтому дикие и домашние животные, люди и всё сущее получают малую толику жизни, а затем возвращают её и растворяются в первоначале. Таким образом, оказывается, что смерти вовсе нет, а всё когда-либо существовавшее возносится к небу и пребывает среди светил (См.Вергилий. Георгики, кн. 4, 219-227). Нечего сказать, большую пользу извлекли бы мы из этого немощного рассуждения о космическом духе, поддерживающем существование мира, если бы обратились к нему с целью взрастить в наших сердцах истинное благочестие!

Ещё яснее это обнаруживается у другого мерзкого поэта по имени Лукреций. Своим собачьим лаем он стремится уничтожить всякую религию, подкрепляя богохульство якобы философскими умозаключениями. Короче, всё сводится к выдумыванию каких-то сомнительных божеств с целью изгнания истинного Бога, которому мы должны служить и воздавать почести. По здравом рассуждении я могу признать, что Бог есть природа, но при условии, что это говорится чистосердечно и благоговейно. И всё же это выражение грубо и неточно: ведь природа - это, скорее, порядок, установленный Богом. Так что употреблять это выражение применительно ко столь возвышенным предметам дурно и нежелательно и следует соблюдать величайшую осторожность, когда величие Бога рассматривается сквозь покров его творения, принадлежащего к низшему порядку.

6.^c Meminerimus ergo, quoties quisque naturam suam considerat, unum esse Deum qui sic gubernat omnes naturas ut velit nos in se respicere, fidem nostram ad se dirigi, coli et 51 invocari a nobis: quia nihil magis praeposterum quam frui tam praeclaris dotibus quae in nobis divinitatem spirant, et authorem negligere qui precario nobis eas largitur. || Iam potentia quam praeclaris speciminibus nos in considerationem sui rapit? nisi forte latere nos potest, cuius sit virtutis, infinitam hanc caeli ac terrae molem suo verbo sustentare: solo nutu, nunc fragore tonitruum caelum concutere, fulminibus quidlibet exurere, fulgetris aerem accendere: nunc variis tempestatum formis conturbare, eundem ipsum statim, ubi libuit, uno momento serenare: mare, quod assiduam terrae vastationem minari sua altitudine videtur, quasi in aere suspensum, coercere: et nunc horrendum in modum tumultuoso ventorum impetu concitare, nunc sedatis undis, pacatum reddere. || Huc pertinent quae passim occurrunt potentiae Dei elogia ex naturae testimoniis, praesertim vero in libro Iob et apud Iesaiam: quae nunc consulto praetereo, quia commodiorem alibi locum reperient ubi ex Scripturis de mundi creatione disseram¹. Tantum nunc attingere volui, exteris et domesticis communem hanc esse viam quaerendi Dei, si lineamenta sequantur quae sursum ac deorsum vivam eius effigiem adumbrant. || Iam ipsa potentia nos ad cogitandam eius aeternitatem deducit: quia aeternum esse, et a seipso principium habere necesse est unde omnia trahunt originem². Porro si causa quaeritur qua et ad creanda haec semel omnia inductus sit, et nunc ad conservanda moveatur: solam illi suam bonitatem comperiemus pro causa esse. Quinetiam haec si una sit, plus satis tamen sufficere debet ad nos in amorem eius alliciendos: quando nulla est creatura, ut Propheta monet, in quam non effusa sit eius misericordia [Psal. 145. b. 9].

6. Qu’il nous souvienne donques, toutes fois et quantes que chacun considere son estat, qu’il y a un seul Dieu qui gouverne tellement toutes natures, qu’il veut que nous regardions à luy, que nostre foy s’y adresse, que nous le servions et invoquions, veu qu’il n’y a rien plus confus ne desraisonnable, que de jouir des graces si precieuses qui monstrent en nous quelque divinité, et mespriser l’autheur duquel nous les tenons. Quant à la vertu de Dieu, combien a-elle de tesmoignages qui nous devroyent ravir à la considerer? Car ce n’est point chose cachée ou obscure, quelle vertu est requise à soustenir ceste machine et masse infinie du ciel et de la terre: quel empire c’est, en disant le mot, de faire trembler le ciel et esclatter de tonnerres, brusler ce que bon luy semble de foudres, allumer l’air d’esclairs, le troubler de diverses sortes de tempestes, le rendre clair et paisible en une minute, de tenir comme pendus en l’air les grans flots de la mer, voir toute la mesme qui menace toute la terre d’abysmer, quand il luy plaist l’esmouvoir d’impetuosité de vens pour confondre tout: et puis soudain ayant abattu tels troubles, la rendre calme. A quoy se rapportent les louanges de la puissance de Dieu, tirées des enseignements de nature: sur tout aux livres de Job et d’Esaie, lesquelles je ne deduy pas à present, pource qu’elles trouveront ci apres lieu plus opportun, quand je traiteray de la creation du monde, selon l’Escriture. Seulement j’ay voulu icy toucher, qu’il y a une voye commune aux payens et aux domestiques de l’Eglise pour chercher Dieu: assavoir s’ils suyvent les traces lesquelles haut et bas nous sont comme pourtraits de son image. Or sa puissance nous doit conduire à cognoistre son eternité: veu qu’il faut que celuy duquel toutes choses prennent origine soit eternel, et n’ait commencement que de soy. Au reste, si on s’enquiert de la cause qui l’a esmeu à creer toutes choses du commencement, et qui l’induit à conserver toute chose en son estat, on ne trouvera que sa seule bonté: laquelle seule quand tout le reste que nous avons dit ne viendroit point en conte, devroit bien suffire pour nous attirer en son amour, veu qu’il n’y a nulle creature, comme dit le Prophete, sur laquelle sa misericorde ne s’espande (Ps. 145:9).

6. Let us remember, then, in every consideration of our own nature, that there is one God, who governs all natures, and who expects us to regard him, to direct our faith to him, to worship and invoke him. For nothing is more preposterous than to enjoy such splendid advantages, which proclaim within us their divine origin, and to neglect the Author who bountifully bestows them. Now, what illustrious specimens of his power have we to arrest our attention! unless it be possible for us not to know what strength is required to sustain with his word this immense fabric of heaven and earth; now by his mere nod to shake the heaven with roaring peals of thunder, to consume whatever he choose with lightnings, and set the atmosphere on fire with the flame; now to disturb it with 63 tempests in various forms, and immediately, if he please, to compose all to instantaneous serenity; to restrain, suspended as it were in air, the sea, which, by its elevation, seems to threaten the earth with continual devastation; now raising it in a tremendous manner, by the tumultuous violence of the winds, and now appeasing the waves to render it calm. To this purpose are the numerous praises of the power of God, drawn from the testimonies of nature, particularly in the book of Job, and in the prophecies of Isaiah; which I now purposely omit, as they will be more suitably introduced, when I discuss the scriptural account of the creation of the world. Only I wished at present to hint, that this way of seeking God, by tracing the lineaments which, both above and below us, exhibit such a lively adumbration of him, is common to aliens, and to those who belong to his family. His power leads us to the consideration of his eternity; because he, from whom all things derive their origin, must necessarily be eternal and self-existent. But if we inquire the reason that induced him first to create all things, and now to preserve them, we shall find the sole cause to be his own goodness. But though this be the only cause, it should be more than sufficient to attract us to love him; since, according to the Psalmist,⁹⁰ there is no creature that does not participate in the effusions of his mercy.

6. Conclusion from what has been said—viz. that the omnipotence, eternity, and goodness of God, may be learned from the first class of works, i.e., those which are in accordance with the ordinary course of nature.

Let each of us, therefore, in contemplating his own nature, remember that there is one God who governs all natures, and, in governing, wishes us to have respect to himself, to make him the object of our faith, worship, and adoration. Nothing, indeed, can be more preposterous than to enjoy those noble endowments which bespeak the divine presence within us, and to neglect him who, of his own good pleasure, bestows them upon us. In regard to his power, how glorious the manifestations by which he urges us to the contemplation of himself; unless, indeed, we pretend not to know whose energy it is that by a word sustains the boundless fabric of the universe—at one time making heaven reverberate with thunder, sending forth the scorching lightning, and setting the whole atmosphere in a blaze; at another, causing the raging tempests to blow, and forthwith, in one moment, when it so pleases him, making a perfect calm; keeping the sea, which seems constantly threatening the earth with devastation, suspended as it were in air; at one time, lashing it into fury by the impetuosity of the winds; at another, appeasing its rage, and stilling all its waves. Here we might refer to those glowing descriptions of divine power, as illustrated by natural events, which occur throughout Scripture; but more especially in the book of Job, and the prophecies of Isaiah. These, however, I purposely omit, because a better opportunity of introducing them will be found when 56I come to treat of the Scriptural account of the creation. (Infra, chap. 14 s. 1, 2, 20, sq). I only wish to observe here, that this method of investigating the divine perfections, by tracing the lineaments of his countenance as shadowed forth in the firmament and on the earth, is common both to those within and to those without the pale of the Church. From the power of God we are naturally led to consider his eternity since that from which all other things derive their origin must necessarily be selfexistent and eternal. Moreover, if it be asked what cause induced him to create all things at first, and now inclines him to preserve them, we shall find that there could be no other cause than his own goodness. But if this is the only cause, nothing more should be required to draw forth our love towards him; every creature, as the Psalmist reminds us, participating in his mercy. “His tender mercies are over all his works,” (Ps. 145:9).

6. Laat ons dus, zo dikwijls als een ieder zijn eigen natuur beschouwt, ons herinneren, dat er één God is, die alle naturen zo bestuurt, dat Hij wil, dat wij op Hem 't oog slaan, dat ons geloof zich richt op Hem, en dat Hij door ons gediend en aan geroepen wordt; want er is niets verkeerder dan zo kostelijke gaven te genieten, die in ons getuigen van de Goddelijkheid, maar de Gever te veronachtzamen die ze ons uit genade schenkt. Verder: door hoe voortreffelijke proeven dwingt zijn macht ons tot overweging. Want het kan toch niet voor ons verborgen zijn, van welke kracht het getuigt dit oneindig gevaarte van hemel en aarde door zijn woord te onderhouden, alleen door een wenk nu eens door het gerommel van de donder de hemel te doen beven, door de bliksemstralen iets in brand te steken, door het weerlicht de lucht in vlam te zetten, dan weer door verschillende vormen van noodweer de lucht in beroering te brengen, maar haar ook terstond, wanneer het Hem lust, in één oogwenk te doen opklaren, de zee, die door haar hoge stand de aarde voortdurend met verwoesting schijnt te bedreigen, te bedwingen alsof ze in de hoogte vastgehouden wordt, en nu eens op huiveringwekkende wijze door de woedende kracht der winden in beroering te brengen, dan weer doordat de golven zich leggen, te kalmeren. Hierop hebben betrekking de lofprijzingen van Gods macht uit de getuigenissen der natuur, die men herhaaldelijk aantreft, maar vooral in het boek Job en bij Jesaja; welke ik nu met opzet voorbijga, omdat ze elders een passender plaats zullen vinden, waar ik zal spreken over de schepping der wereld uit de Schriften. Nu heb ik slechts willen aanduiden, dat voor buitenstaanders en huisgenoten dit een gemeenschappelijke weg is om God te zoeken, indien zij de lijnen volgen, die boven en beneden zijn beeltenis tekenen. Verder leidt juist zijn macht ons er toe, om zijn eeuwigheid te bedenken: want het is noodwendig dat Hij, van wie alles zijn oorsprong heeft, eeuwig is en zijn begin uit zichzelf heeft. Wanneer men verder vraagt naar de oorzaak, door welke zowel Hij er toe gekomen is om dit alles eenmaal te scheppen, als ook bewogen wordt om het te onderhouden, dan zullen we bevinden, dat alleen zijn eigen goedheid Hem tot oorzaak is. Ja ook al is dit de enige oorzaak, zo moet zij toch meer dan voldoende zijn om ons tot zijn liefde aan te lokken: immers er is geen enkel schepsel, zoals de profeet leert (Ps. 145:9) in hetwelk zijn barmhartigheid niet is uitgegoten.

6. Der Schöpfer offenbart seine Herrschaft über die Schöpfung

Wir wollen also, sooft wir unsere Natur betrachten, stets bedenken: es ist ein einiger Gott, der alle Wesen mit der Absicht lenkt und leitet, daß wir auf ihn blicken, unser Vertrauen auf ihn setzen, ihn ehren und ihn anrufen. Denn es ist nichts sinnloser, als die herrlichen Gaben zu genießen, die in uns als Spuren der Gottheit vorhanden sind — und den Schöpfer zu vergessen, der uns das alles aus Gnaden darreicht! Muß uns nicht seine Macht in ihren herrlichen Erweisungen zu bewundernder Betrachtung hinreißen? Es kann uns doch nicht verborgen bleiben, wie unermeßlich seine Kraft sein muß, wenn er es vermag, die unmeßbare Last Himmels und der Erden mit seinem Wort zu tragen, durch einen bloßen Wink jetzt mit dem Krachen des Donners den Himmel zu erschüttern, mit sengenden Blitzen die Luft zu erfüllen, jetzt die Wetter durcheinander toben zu lassen und gleich darauf nach seinem Belieben plötzlich wieder alles aufzuheitern, das Meer, das fortwährend mit seinen Wassermassen das Land zu überfluten droht, zusammenzuhalten, als wäre es in der Luft aufgehängt, es bald im Sturmwind fürchterlich emporwallen zu lassen und bald wieder die Wogen zu glätten und Ruhe zu schaffen. Hierher gehören in der Schrift die vielen Lobpreise Gottes aus dem Zeugnis der Natur, vor allem im Buche Hiob und bei Jesaja. Ich übergehe sie hier, weil sie weiter unten besser zur Geltung kommen, wenn ich auf Grund der Schrift von der Weltschöpfung spreche. Hier wollte ich nur zeigen, wie die Fremden und die Hausgenossen Gottes auf diesem gemeinsamen 14 Wege Gott suchen können: Es gilt nur, auf die Umrisse zu achten, die droben und hienieden sein Antlitz lebendig andeuten. Schon seine Macht lehrt uns weiterhin seine Ewigkeit bedenken. Denn der Ursprung aller Dinge muß ja notwendig ewig sein und in sich selber allein gründen. Wenn man ferner fragt, was ihn denn veranlaßt hat, dies alles einst zu schaffen und heute noch zu erhalten, so ist der Grund einzig in seiner Güte zu finden. Wäre das auch das einzige, so müßte es schon mehr als hinreichend sein, uns zur Liebe zu reizen; gibt es doch nach dem Wort des Propheten keine Kreatur, in die sich seine Barmherzigkeit nicht ausgegossen hätte! (Ps. 145,9).

6. Almal het dieselfde moontlikheid om God te soek, mits hulle die getuienis van die natuur raaksien

So dikwels as wat ons elkeen sy eie natuur in oënskou neem, moet ons dus daaraan gedagtig wees dat daar net een God is wat die hele natuur op so ’n wyse regeer dat dit sy wil is dat ons onsself moet ondersoek, ons geloof op Hom moet rig en dat Hy deur ons aanbid en aangeroep moet word. Niks is immers verkeerder as om sulke uitnemende gawes te geniet wat die Godheid in ons adem, en om die Skepper wat dit uit barmhartigheid aan ons skenk, te minag nie. Met watter duidelike voorbeelde sleur sy mag ons nie mee om Hom te oordink nie! - behalwe miskien as dit ons ontgaan dat dit in sy mag is om hierdie eindelose kolos van hemel en aarde deur sy Woord³⁷ te onderhou. Op sy wenk alleen skud Hy die hemel met die gerommel van donderweer. Met sy weerlig verteer hy alles en met sy skigte steek Hy die lug aan die brand. Hy maak die hemel met verskillende soorte storms onstuimig en Hy laat dit oombliklik bedaar wanneer dit Hom behaag. Hy beteuel die see wat met sy hoogte, asof dit in die lug oor ons hang, die wêreld voortdurend met vernietiging bedreig. Soms swiep Hy die see met loeiende onstuimig- 138  heid van die winde op tot ’n verskriklike vlak, en dan weer bring Hy die golwe tot bedaring en maak die see kalm.

Hierop het al die lofprysinge op die mag van God wat uit die getuienis van die natuur spruit en oral maar veral in Job en Jesaja voorkom, betrekking. Dit laat ek nou doelbewus agterweë omdat hulle elders ’n meer gepaste plek sal vind wanneer ek die skepping van die heelal uit die Skrif bespreek.³⁸ Hier wou ek slegs aanstip dat vreemdelinge en eie huisgenote dieselfde weg het om God te soek as hulle maar net die buitelyne volg wat van bo en van onder ’n lewende beeld van Hom afskadu.³⁹

Weldra voer sy mag ons juis daartoe om oor sy ewigheid na te dink, omdat die God uit wie alle dinge hulle oorsprong put, noodwendig ewig moet wees en sy begin uit Hom moet hê. As daar voorts na die rede gevra word waarom Hy enersyds beweeg is om eenmaal al hierdie dinge te skep en andersyds beïnvloed word om dit nou nog in stand te hou, sal ons vind dat slegs sy goedertierenheid alleen die oorsaak hiervan is. Ja, selfs as dit die enigste rede sou wees, behoort dit nog meer as voldoende te wees om ons tot liefde vir Hom te lok, omdat daar, soos die profeet ons leer, geen skepsel is op wie sy barmhartigheid nie uitgestort is nie.⁴⁰

6. Итак, пусть каждый из нас, бросив оценивающий взгляд на самого себя, помнит, что есть лишь один Бог, правящий всяким сущим и желающий, чтобы мы взирали на Него, обращались к Нему со своей верой, служили Ему и призывали Его. Ведь нет ничего нелепее и безрассуднее, чем наслаждаться драгоценными дарами, являющими определённую божественность в нас, и в то же время презирать подателя этих даров. Что же касается Божьего могущества, то имеется столько его свидетельств, что мы не можем не испытывать восхищения, рассматривая его. Разве не очевидно, какая потребна могучая сила для того, чтобы поддерживать и приводить в движение бесконечную тяжесть неба и земли! Сколь велика власть Бога, способного колебать небеса и метать громы, испепелять своим гневом то, что Он считает нужным уничтожить, озарять воздушное пространство молниями и сотрясать его бурями, а затем в одну минуту вновь сделать его ясным и тихим! Сколь велико могущество Бога, способного как бы подвешивать в воздухе гигантские морские волны, грозящие поглотить всю землю, обрушить на нее свою неистовую и всеистребляющую ярость - и вдруг разом усмирить их!

Поэтому созерцание природы заставляет возносить хвалу Божьему могуществу. Особенно это выражено в книгах Иова и Исайи. Здесь я не буду их цитировать, так как лучше сделать это в более подходящий момент, когда, в соответствии со Св. Писанием, пойдёт речь о сотворении мира. Я только хочу заметить, что и язычники, и члены Церкви идут в поисках Бога одним путём, ища вверху и внизу следы, являющие его образ. Так, его всемогущество подводит нас к познанию его вечности, ибо первоисточник всех вещей должен быть вечным и иметь свое начало в самом себе. Кроме того, если мы зададимся вопросом о причине изначального творения всего сущего и сохранения всякой вещи в обычном для неё состоянии, то найдём эту причину в одной лишь благости Бога. Даже если не принимать во внимание всего сказанного ранее, хватило бы её одной, чтобы склонить нас к любви к Богу, ибо, по слову пророка, нет такой твари, на которую не простиралось бы Его милосердие (Пс 144/145).

7. In secundo quoque genere operum eius, quae scilicet praeter ordinarium naturae cursum eveniunt, nihilo obscuriora se proferunt virtutum eius argumenta. Nam in administranda hominum societate ita providentiam suam temperat, ut quum sit erga omnes innumeris modis benignus ac beneficus: apertis tamen ac quotidianis indiciis, suam piis clementiam^a, improbis ac sceleratis severitatem^b declaret. Non enim dubiae sunt quas de flagitiis sumit ultiones: quemadmodum non obscure tutorem, ac etiam vindicem se innocentiae esse demonstrat, dum bonorum vitam sua benedictione prosperat, necessitati opitulatur, dolores lenit ac solatur, calamitates^c sublevat,52 saluti per omnia consulit. Neque vero perpetuam iustitiae eius regulam obscurare debet, quod improbos et sontes ad tempus impunitos saepiuscule exsultare^a sinit, probos autem et immerentes multis rebus adversis^b iactari, impiorum etiam malitia et iniquitate premi sustinet. Quin potius longe diversa cogitatio subire mentem debet: quando in flagitium unum manifesto irae indicio animadvertit, omnia ipsum odisse^c: quando multa inulta praetermittit, aliud fore iudicium quo punienda differuntur^d. Similiter misericordiae suae considerandae quantam materiam nobis suppeditat, dum saepius miseros peccatores indefessa tamen benignitate prosequitur, donec eorum pravitatem, benefaciendo fregerit, plusquam paterna indulgentia ad se revocando?

7. En la seconde espece des œuvres de Dieu, assavoir de tout ce que nous voyons avenir outre le cours ordinaire de nature, il nous produit des argumens de sa vertu aussi clairs et evidens que ceux desquels nous avons parlé. Car en gouvernant le genre humain il ordonne et modere tellement sa providence, qu’en se monstrant liberal tant et plus par les biens infinis qu’il eslargit à tous, toutesfois il ne laisse pas de faire sentir en ses jugements tant sa clemence envers les bons que sa severité envers les iniques et reprouvez. Car les vengeances qu’il execute sur les forfaits ne sont point obscures, comme il se monstre assez clairement protecteur des bonnes causes et droites, en faisant prosperer les bons par ses benedictions, secourant à leurs necessitez, donnant allegement à leurs fascheries et tristesses, les relevant de leurs calamitez, et pourvoyant en tout et par tout à leur salut. Quant à ce que souvent il permet que les meschans s’esgayent pour un temps et se gaudissent de ce qu’ils n’endurent nul mal: à l’opposite que les bons et innocens sont affligez, mesmes foulez et opprimez par l’audace et cruauté des malins, cela ne doit point obscurcir envers nous la reigle perpetuelle de sa justice: plustot ceste raison nous doit venir au devant, qu’entant qu’il nous monstre une punition manifeste sur quelques forfaits, c’est signe qu’il les hait tous: entant qu’il en laisse beaucoup d’impunis, c’est signe qu’il y aura un jugement dernier auquel ils sont reservez. Pareillement quelle matiere nous donne-il de considerer sa misericorde, quand il ne laisse point de continuer sa liberalité si long temps envers les pecheurs, quelques miserables qu’ils soyent, jusques à ce qu’ayant rompu leur perversité par sa douceur il les rameine à soy comme un pere ses enfans, voire par dessus toute bonté paternelle?

7. In the second species of his works, such as happen out of the ordinary course of nature, the proofs of his perfections are equally clear. For he so regulates his providence in the government of human society, that, while he exhibits, in innumerable ways, his benignity and beneficence to all, he likewise declares, by evident and daily indications, his clemency to the pious, and his severity to the wicked and ungodly. For no doubt can be entertained respecting his punishment of flagitious crimes; inasmuch as he clearly demonstrates himself to be the guardian and avenger of innocence, in prospering with his blessing the life of good men, in assisting their necessities, assuaging and comforting their sorrows, alleviating their calamities, and providing in all things for their safety. Nor should it perplex or eclipse his perpetual rule of righteousness, that he frequently permits the wicked and guilty for a time to exult in impunity; but suffers good men to be undeservedly harassed with much adversity, and even to be oppressed by the iniquitous malice of the ungodly. We ought rather to make a very different reflection; that, when he clearly manifests his wrath in the punishment of one sin, he hates all sins; and that, since he now passes by many sins unpunished, there will be a judgment hereafter, till which the punishment is deferred. 64 So, also, what ample occasion he supplies us for the consideration of his mercy, while, with unwearied benignity, he pursues the miserable, calling them back to himself with more than paternal indulgence, till his beneficence overcomes their depravity!

7. The second class of works—viz. those above the ordinary course of nature, afford clear evidence of the perfections of God, especially his goodness, justice, and mercy.

In the second class of God’s works, namely those which are above the ordinary course of nature, the evidence of his perfections are in every respect equally clear. For in conducting the affairs of men, he so arranges the course of his providence, as daily to declare, by the clearest manifestations, that though all are in innumerable ways the partakers of his bounty, the righteous are the special objects of his favour, the wicked and profane the special objects of his severity. It is impossible to doubt his punishment of crimes; while at the same time he, in no unequivocal manner, declares that he is the protector, and even the avenger of innocence, by shedding blessings on the good, helping their necessities, soothing and solacing their griefs, relieving their sufferings, and in all ways providing for their safety. And though he often permits the guilty to exult for a time with impunity, and the innocent to be driven to and fro in adversity, nay, even to be wickedly and iniquitously oppressed, this ought not to produce any uncertainty as to the uniform justice of all his procedure. Nay, an opposite inference should be drawn. When any one crime calls forth visible manifestations of his anger, it must be because he hates all crimes; and, on the other hand, his leaving many crimes unpunished, only proves that there is a Judgment in reserve, when the punishment now delayed shall be inflicted. In like manner, how richly does he supply us with the means of contemplating his mercy when, as frequently happens, he continues to visit miserable sinners with unwearied kindness, until he subdues their depravity, and woos them back with more than a parent’s fondness?

7. Ook in de tweede soort zijner werken, namelijk die, welke buiten de gewone loop der natuur geschieden, bieden zich bewijzen zijner deugden aan, die in geen enkel opzicht duisterder zijn. Want bij het besturen der menselijke gemeenschap regelt Hij zijn voorzienigheid zo, dat, hoewel hij jegens allen op talloze wijzen goedgunstig en weldadig is, Hij toch met openlijke en dagelijkse kentekenen de vromen zijn goedertierenheid, de slechten en goddelozen zijn gestrengheid betoont. Want de wraak, die Hij oefent over misdaden, is niet twijfelachtig, en evenzo betoont Hij zich duidelijk een beschermer, ja een wreker der onschuld, wanneer Hij het leven der goeden door zijn zegening voorspoedig maakt, hun in hun nooddruft te hulp komt, hun smarten lenigt en troost, hun rampen verlicht en door middel van alles zorgt voor hun heil. De voortdurende regel zijner rechtvaardigheid mag echter niet verduisteren het feit, dat Hij slechten en schuldigen meer dan eens een tijd lang ongestraft laat opspringen van vreugde, maar het duldt, dat goeden en onschuldigen door veel tegenspoed geteisterd, ja zelfs door de boosheid en ongerechtigheid der goddelozen onderdrukt worden. Veeleer moet een geheel andere gedachte in onze geest opkomen, namelijk: dat Hij, daar Hij één misdaad met een openlijk blijk van zijn toorn straft, alle zonden haat; en dat, daar Hij veel ongestraft laat voorbijgaan, er een ander oordeel zal zijn, tot hetwelk strafwaardige daden uitgesteld worden. Evenzo, welk een stof geeft Hij ons tot waarneming van zijn barmhartigheid, doordat Hij meermalen ellendige zondaars met onvermoeibare goedgunstigheid achtervolgt, tot dat Hij hun slechtheid door wel te doen gebroken heeft, en hen zo door een meer dan vaderlijke vriendelijkheid tot zich terug roept!

7. Gottes Regierung und Richterschaft

Ebenso klare Erweisungen seiner Kraft und Güte treten uns auch noch bei einem anderen Teil seiner Werke entgegen, nämlich bei denen, die sich außerhalb des gewöhnlichen Laufs der Natur ereignen. Denn bei der Regierung des Menschengeschlechts bewährt er seine Vorsehung dergestalt, daß er zwar gegen alle Menschen auf allerlei Weise gnädig und gütig ist, aber doch durch tägliche und offenbare Zeichen den Frommen seine Barmherzigkeit, den Gottlosen und Übertretern seine Strenge zu fühlen gibt. Unverborgen ist seine Vergeltung, mit der er das Verbrechen ahndet. Ebenso erweist er sich deutlich als Schützer wie als Rächer der Unschuld; krönt er doch das Leben der Frommen mit seinem Segen, hilft ihnen in der Not, lindert den Schmerz und macht ihn mit seinem Trost erträglicher, erleichtert ihnen das Herz im Kummer und tut alles zu ihrem Heil! An der ewigen Regel seiner Gerechtigkeit darf es uns auch nicht irremachen, daß er Übertreter und Übeltäter eine Zeitlang ungestraft frohlocken, die Frommen aber unverdient im Unglück liegen läßt oder gar zugibt, daß sie von den Gottlosen boshaft und ungerecht gepeinigt werden. Hier ist vielmehr eine ganz andere Beurteilung erforderlich: wenn Gott ein einziges Laster mit allen Kennzeichen seines Zorns straft, so trifft sein Haß alle miteinander, und wenn er manches ungestraft durchgehen läßt, so steht doch ein anderes Gericht bevor, auf das er die Bestrafung verschiebt. Wieviel Anlaß gibt er uns aber auch, seine Barmherzigkeit zu bedenken, wenn er öfters elende Sünder trotz allem mit unermüdlicher Güte verfolgt, bis er ihre Bosheit dadurch gebrochen hat, daß er ihnen immer wieder wohltut und sie mit mehr als väterlicher Langmut zu sich zurückruft!

7. Ook in die regering van die menslike gemeenskap kom bewyse van sy krag duidelik voor

Ook in die tweede groep van sy werke - dié naamlik wat buite die gewone loop van die natuur voorkom - doen bewyse van sy krag wat net so duidelik is, hulle voor. Want in die regering van die gemeenskap van die mensdom reël Hy sy voorsienigheid op so ’n wyse dat Hy tog daagliks met openlike tekens sy goedertierenheid aan die godvrugtiges en sy strengheid aan goddelose oortreders toon, ten spyte daarvan dat Hy op ontelbare wyses teenoor alle mense barmhartig en weldadig is.

Want daar bestaan geen twyfel daaroor dat Hy Hom op die sonde wreek nie. Net so betoon Hy Hom duidelik as Beskermer, ja, selfs as Wreker van die onskuld, wanneer Hy met sy seën die lewe van goeie mense voorspoedig maak, hulle in hulle nood onderskraag, hulle smarte lenig en hulle vertroos, hulle teenslae verlig en hulle heil in alle dinge ter harte neem.

Ook die feit dat Hy bose sondaars dikwels toelaat om vir ’n rukkie ongestraf van vreugde te jubel maar verdra dat regskape en verdienstelike mense deur baie teenspoed rondgeslinger en selfs deur die bose 139 onreg van goddelose mense oorweldig word, behoort nie die ewige reël van sy geregtigheid te verduister nie. ’n Gedagte wat heeltemal hiervan verskil, behoort eerder in ons verstand op te kom, naamlik dat Hy alle sonde haat. Hy straf immers een oortreding met ’n openlike vertoon van sy toorn, maar daar sal ook ’n tweede oordeel wees waarvoor Hy die sondes wat nog gestraf moet word, uitstel, omdat Hy baie sulke sondes ongestraf verby laat gaan.

Hoeveel stof tot nadenke oor sy barmhartigheid stel Hy nie op soortgelyke wyse tot ons beskikking nie wanneer Hy ellendige sondaars baie dikwels met onvermoeide goedertierenheid agtervolg, totdat Hy hulle boosheid verbrokkel deur aan hulle goed te doen en deur hulle met meer as Vaderlike sorg na Hom terug te roep.

7. И второй вид Божьих дел, то есть всё то, что совершается помимо естественного хода вещей, являет нам столь же ясные и очевидные доказательства силы и добродетели Бога. Управляя родом человеческим и щедро даруя бесконечные блага всем людям, Бог тем не менее устраивает и соразмеряет своё провидение таким образом, что в различной степени проявляет как милость к добрым, так и суровость к нечестивым и осуждаемым. Он карает за преступления не тайно, а явно и выказывает Себя защитником добрых и правых дел, благословляя праведных и принося им процветание, помогая им в лишениях и даруя облегчение в тяготах и заботах, избавляя от невзгод, всегда и во всём содействуя их спасению. Если же иногда Бог позволяет злодеям наслаждаться беспечной и весёлой жизнью, в то время как добрые и безгрешные пребывают в печали или даже терпят обиды и притеснения от наглости и жестокости злых, то это не должно заслонять от нас вечного закона божественной справедливости. Это следует понимать так: когда Бог открыто карает некоторые преступления, то для нас это знак того, что Он покарает всякое злое дело. Когда же многие из них Он оставляет без наказания, то это знак грядущего Страшного суда, где за такие дела воздастся заслуженной карой. Так и в отношении божественного милосердия. Какие ещё доказательства нам нужны, если Бог непрестанно изливает свои щедроты и на грешников, как бы низко те ни пали, и являет свою благость вплоть до того, что побеждает их нечестие своею кротостью и вновь приводит их к Себе, словно отец своих детей, и даже с большей добротою?

8. | In hunc finem Propheta commemorans in rebus desperatis repente et mirabiliter ac praeter spem Deum miseris ac fere perditis succurrere, sive per deserta vagantes a feris protegat, et tandem reducat in viam, sive egentibus ac famelicis victum suppeditet, sive captivos ex tetris foveis et ferreis custodiis emittat, sive naufragos in portum adducat incolumes, sive a morbis sanet semimortuos, sive aestu et siccitate exurat terras, sive occulta irrigatione gratiae foecundet, sive attollat contemptissimos e vulgo, sive proceres deiiciat ex alto dignitatis gradu [Psal. 107.]: propositis eiusmodi exemplis colligit, qui censentur esse fortuiti casus totidem esse providentiae caelestis testimonia, praesertim vero paternae clementiae: atque hinc piis dari materiam laetitiae, impiis vero et reprobis ora obstrui. Sed quia maior pars erroribus suis imbuta, in tam illustri theatro caecutit, exclamat rarae et singularis esse sapientiae, prudenter expendere haec Dei opera, quorum aspectu nihil proficiunt qui alioqui videntur esse acutissimi. Et certe quantumvis splendeat Dei gloria, vix centesimus quisque verus est eius spectator. || Nihilo magis aut potentia, aut sapientia in tenebris latent; quarum altera praeclare emergit dum impiorum ferocia, omnium opinione insuperabilis momento uno retunditur, arrogantia domatur, diruuntur validissima praesidia, tela et arma comminuuntur, vires infringuntur, machinationes evertuntur, et sua ipsarum mole concidunt: quae supra caelos se efferebat audacia, in centrum usque terrae prosternitur: rursum eriguntur humiles e pulvere, et inopes e stercore suscitantur [Psal. 113. b. 7]: oppressi et afflicti, ab extremis angustiis eruuntur: deplorati, in spem bonam restituuntur: inermes de 53 armatis, pauci de plurimis, imbecilles de validis victoriam referunt^a. Sapientia vero ipsa^b manifeste excellit, dum optima unamquanque rem opportunitate dispensat: quamlibet mundi perspicaciam^c confundit, deprehendit astutos in astutia sua [1. Cor. 3. d. 19.]^d: nihil denique non optima ratione attemperat.

8. C’est à ceste fin que le Prophete raconte comment Dieu subvient soudain et d’une façon admirable et contre tout espoir à ceux qui sont desesperez pour les retirer de perdition (Ps. 107:9): soit quand ils vaguent escartez par les forests et desers, il les preserve des bestes sauvages et les rameine au chemin, soit qu’il face rencontrer pasture aux povres affamez, soit qu’il delivre les captifs qui estoyent enserrez de chaines en fosses profondes, soit qu’il rameine au port et à sauveté ceux qui ont esté comme engloutis en la mer, soit qu’il guerisse ceux qui estoyent à demy trepassez, soit qu’il brusle les regions de chaleurs et seicheresses, soit qu’il donne humidité secrete pour rendre fertile ce qui estoit sec, soit qu’il esleve en dignité les plus meprisez du populaire, soit qu’il abate et renverse les hautains. Puis ayant proposé tels exemples, conclud que les cas fortuits (que nous appellons) sont autant de tesmoignages de la providence celeste, et sur tout d’une douceur paternelle de Dieu: et que de là les fideles ont occasion de s’esjouir, et que la bouche est fermée à tous pervers; mais d’autant que la plus part des hommes estant abreuvée en ses erreurs ne voit goutte en un si beau theatre, le Prophete en la fin s’escrie que c’est une prudence bien rare et singuliere, de considerer comme il appartient telles œuvres de Dieu, veu que ceux qui semblent estre les plus aigus et habiles, en les regardant n’y profitent rien. Et de fait, quoy que la gloire de Dieu reluise tant et plus, à grand’peine s’en trouve-il de cent l’un qui en soit vray spectateur. Nous pouvons aussi bien dire de sa puissance et sagesse, qu’elles ne sont non plus cachees en tenebres: car toutes fois et quantes que la fierté des pervers, laquelle selon l’opinion des hommes estoit invincible, est rabatue en un moment, et leur arrogance domtée: quand toutes leurs forteresses sont demolies et rasées, leurs armes et munitions brisées ou aneanties, leurs forces cassées, tout ce qu’ils machinent renversé, bref, quand ils se precipitent de leur propre furie et impetuosité, et que leur audace qui s’eslevoit sur les cieux est abysmée au centre de la terre: à l’opposite toutes fois et quantes que les povres et comtemptibles sont eslevez de la pouldre, les mesprisez sont retirez de la fange (Ps. 113:7), les affligez et oppressez sont eslargis de leurs angoisses, ceux qui estoyent comme perdus sont remis au dessus, les povres gens despourveus d’armes et qui ne sont point aguerris et qui sont en petit nombre, davantage foibles et de nulle entreprinse, sont neantmoins vainqueurs de leurs ennemis qui les viennent assaillir en grand equipage, en grand nombre et avec grand’force: je vous prie, ne devons nous point là considerer une puissance autre qu’humaine, et qui sort du ciel pour estre cogneue icy bas? De la sagesse de Dieu, elle se magnifie assez clairement en dispensant si bien et reiglement toutes choses, en confondant toutes les subtilitez du monde, en surprenant les plus fins en leurs ruses (1 Cor. 3:19), finalement en ordonnant toutes choses par la meilleure raison qu’il est possible de penser.

8. To this end the Psalmist,⁹¹ mentioning that God, in desperate cases, suddenly and wonderfully succors, beyond all expectation, those who are miserable and ready to perish, either protecting from beasts of prey such as are wandering in deserts, and, at length, reconducting them into the right way, or supplying with food the needy and hungry, or delivering captives from dreary dungeons and iron chains, or bringing the shipwrecked safe into port, or healing the diseases of some who are almost dead, or scorching the earth with excessive heat and drought, or fertilizing it with the secret showers of his mercy, or elevating the meanest of the vulgar, or degrading nobles from their dignified stations,—the Psalmist, I say, having proposed such examples as these, infers from them that what are accounted fortuitous accidents, are so many proofs of his heavenly providence, especially of his paternal clemency; and that hence the pious have cause to rejoice, while the mouths of the impious and reprobate are stopped. But, since the majority of men, immersed in their errors, are blind amidst the greatest opportunities of seeing, he accounts it a rare instance of singular wisdom discreetly to consider these works of God;⁹² from the sight of which, some, who, in other instances, discover the greatest acuteness, receive no benefit. And, notwithstanding all the displays of the glory of God, scarcely one man in a hundred, is really a spectator of it. His power and wisdom are equally conspicuous. His power is illustriously manifested, when the ferocity of the impious, universally deemed insuperable, is quelled in an instant, their arrogance subdued, their strongest fortresses demolished, their weapons and armour broken in pieces, their strength diminished, their machinations confounded, and they fall by their own exertions; when the audacity, which exalted itself above the heavens, is thrown down to the centre of the earth; when, on the contrary, “the poor are raised out of the dust, and the needy out of the dunghill;”⁹³ the oppressed and afflicted extricated from distressing extremities, and the desperate restored to a good hope; when the unarmed are victorious over those who are armed, the few over the many, the weak over the strong. But his wisdom is eminently displayed in ordering every dispensation at the best possible time, confounding the greatest worldly sagacity, “taking the wise in their own craftiness,”⁹⁴ and 65 finally disposing all things according to the dictates of the highest reason.

8. Also his providence, power, and wisdom.

To this purpose the Psalmist (Ps. 107) mentioning how God, in a wondrous manner, often brings sudden and unexpected succour to the miserable when almost on the brink of despair, whether in protecting them when they stray in deserts, and at length leading them back into the right path, or supplying them with food when famishing for want, or delivering them when captive from iron fetters and foul dungeons, or conducting them safe into harbour after shipwreck, or bringing them back from the gates of death by curing 57their diseases, or, after burning up the fields with heat and drought, fertilising them with the river of his grace, or exalting the meanest of the people, and casting down the mighty from their lofty seats:—the Psalmist, after bringing forward examples of this description, infers that those things which men call fortuitous events, are so many proofs of divine providence, and more especially of paternal clemency, furnishing ground of joy to the righteous, and at the same time stopping the mouths of the ungodly. But as the greater part of mankind, enslaved by error, walk blindfold in this glorious theatre, he exclaims that it is a rare and singular wisdom to meditate carefully on these works of God, which many, who seem most sharp-sighted in other respects, behold without profit. It is indeed true, that the brightest manifestation of divine glory finds not one genuine spectator among a hundred. Still, neither his power nor his wisdom is shrouded in darkness. His power is strikingly displayed when the rage of the wicked, to all appearance irresistible, is crushed in a single moment; their arrogance subdued, their strongest bulwarks overthrown, their armour dashed to pieces, their strength broken, their schemes defeated without an effort, and audacity which set itself above the heavens is precipitated to the lowest depths of the earth. On the other hand, the poor are raised up out of the dust, and the needy lifted out of the dung hill (Ps. 113:7), the oppressed and afflicted are rescued in extremity, the despairing animated with hope, the unarmed defeat the armed, the few the many, the weak the strong. The excellence of the divine wisdom is manifested in distributing everything in due season, confounding the wisdom of the world, and taking the wise in their own craftiness (1 Cor. 3:19); in short, conducting all things in perfect accordance with reason.

8. Met dit doel vermeldt de profeet (Ps. 107) dat God in hopeloze omstandigheden plotseling en wonderbaarlijk en boven verwachting ongelukkigen en schier verloren mensen te hulp komt, hetzij Hij hen, wanneer ze door de wildernis dolen, beschermt tegen de wilde dieren en ten slotte weer op de rechte weg terugvoert, hetzij Hij hun in kommer en honger voedsel verschaft, hetzij Hij hen, wanneer ze gevangen zijn, uit vreselijke kuilen en ijzeren kerkers verlost, hetzij Hij hen, als ze schipbreuk hebben geleden, behouden in de haven brengt, hetzij Hij hen, wanneer ze halfdood zijn, geneest van ziekten, hetzij Hij door hitte en droogte de landen verschroeit, of door een verborgen besproeiing vruchtbaar maakt, hetzij Hij de verachtsten uit het volk verhoogt of de aanzienlijken ternederwerpt van de hoge trap hunner waardigheid: na zulke voorbeelden aangevoerd te hebben, besluit hij, dat de voorvallen, die als toevallig geacht worden, evenzovele getuigenissen zijn der hemelse voorzienigheid, voornamelijk echter der vaderlijke goedertierenheid, en dat hieruit de vromen stof tot blijdschap gegeven wordt, de goddelozen en verdorvenen echter de mond gestopt wordt. Maar omdat het grootste deel der mensen van hun dwalingen vervuld, in een zo helder schouwtoneel blind is, roept hij uit, dat het getuigt van een zeldzame en bijzondere wijsheid verstandig deze werken Gods te overleggen, door welke te aanschouwen zij, die anders zeer scherpzinnig schijnen te zijn, in geen enkel opzicht vorderen. En voorzeker, hoezeer ook de heerlijkheid Gods schittert, ternauwernood een van de honderd is een waar beschouwer van haar. Evenmin gaan zijn macht of zijn wijsheid in duisternis schuil; van welke de eerste duidelijk aan de dag treedt, wanneer de felheid der goddelozen, naar aller mening onoverwinnelijk, in één ogenblik gefnuikt wordt, wanneer hun aanmatiging gebreideld wordt, hun krachtigste versterkingen worden verwoest, hun aanvalsen verdedigingswapenen in stukken geslagen worden, hun krachten worden verbroken, hun listige bedenksels worden omgeworpen, en door hun eigen zwaarte ternederstorten, hun vermetelheid, die zich tot boven de hemelen verhief, tot in het hart der aarde ternedergeworpen wordt; wanneer aan de andere zijde de geringen uit het stof opgericht worden en de nooddruftigen uit de drek verhoogd (Ps. 113:7) de verdrukten en ternedergeslagenen uit de uiterste benauwdheden worden uitgeholpen, de wanhopigen tot goede hoop worden weergebracht, de weerlozen op de gewapenden, de weinigen op de zeer velen, de zwakken op de sterken de overwinning behalen. Zijn wijsheid echter valt duidelijk in 't oog, wanneer zij iedere zaak op de juiste tijd beschikt, alle scherpzinnigheid der wereld verstoort, de wijzen in hun arglistigheid vat (1 Cor. 3:19) en tenslotte alles op de beste wijze regelt.

8. Gottes freies, überlegenes Walten im Leben des Menschen

So zählt der Prophet (Ps. 107) auf, wie oft Gott in verzweifelter Lage unerwartet, wunderbar, gegen alle Hoffnung unglücklichen und fast verlorenen Leuten Hilfe verleiht, wie er Wüstenwanderer vor den wilden Tieren bewahrt und sie auf den rechten Weg zurückbringt, Darbenden und Hungernden Nahrung schenkt, Gefangene aus finsterem Gelaß und eisernen Ketten in die Freiheit führt, Schiffbrüchige unversehrt in den Hafen bringt, Halbtote aus Krankheit erlöst, wiederum Länder mit Hitze und Trockenheit ausdörrt, andere wieder mit gnädigem Regen wunderbar erquickt, die Verachtetsten aus dem Volke erhebt und die Vornehmen aus ihrer Würde verstößt. An solchen Beispielen zeigt er auf: was zufälliges Schicksal zu sein scheint, das ist alles Zeichen himmlischer Vorsehung, insbesondere aber väterlicher Güte. Und er läßt uns merken, wie die Frommen hier allen Anlaß zur Freude haben, den Gottlosen und Übeltätern aber das Maul gestopft wird (V. 42). Aber weil der größere Teil der Menschheit in seine Irrtümer verstrickt ist und solchem erhabenen Schauspiel blind gegenübersteht, so ruft der Prophet aus, es sei eine seltene und besondere Weisheit, solche Werke Gottes klüglich zu bedenken (V. 43), deren Anschauen selbst denen nichts nützt, die sonst die Klarblickendsten zu sein scheinen. Und es ist ja auch so: Gottes Herrlichkeit mag noch so hell erstrahlen — ist es doch unter hundert kaum einer, der sie recht erkennt! Ebensowenig bleibt Gottes Macht und Weisheit verborgen. Seine Macht kommt klar zum Vorschein, wenn der Übermut der Gottlosen, der allen Leuten unüberwindlich scheint, mit einem Schlage zu Boden geworfen wird, wenn ihre Hoffart gedemütigt wird, ihre sichersten Trutzfesten zerbrochen, ihre Waffen und Geschosse zertrümmert, 15ihre Kräfte zunichte gemacht, ihre Anschläge vereitelt werden und unter der eigenen Last zu Boden stürzen, wenn ihre Vermessenheit, die sich bis über den Himmel erhob, nun ins Innerste der Erde hinabgeworfen wird, wenn anderseits die Niedrigen aus dem Staube erhöht und die Armen aus dem Kot emporgehoben werden (Ps. 113,7), wenn die Bedrängten und Unterdrückten aus der äußersten Angst gerissen, Verzweifelnde zur Hoffnung erhoben werden, wenn Wehrlose über Gewappnete, wenige über viele, Schwache über Starke den Sieg davontragen! Seine Weisheit wird daran offenkundig, daß er alles zum Besten lenkt, die Spitzfindigkeit der Welt zuschanden macht, die Klugen in ihrer Klugheit erhascht (1. Kor. 3,19), kurz, alles aufs beste regieret.

8. God verhef die nederiges en verneder die hooghartiges

Met hierdie doel voor oë vermeld die profeet dat God mense wat in wanhopige omstandighede in ellende verkeer en bykans verlore is, skielik wonderlik en bo hulle verwagting te hulp snel.⁴¹ Hy beskerm mense wat in woestyne ronddwaal teen wilde diere en lei hulle terug op hulle pad; aan behoeftiges en hongeriges voorsien hy spyse. Hy bevry gevangenes uit walglike kuile en gevangenisse van yster; Hy bring skipbreukelinge veilig in die hawe in; mense wat alreeds halfdood is, genees Hy van hulle siekte; Hy laat die aarde verskroei van hitte en droogte en Hy maak dit vrugbaar met die verborge benatting van sy genade; Hy hef die veragtelikste mense uit die massa weer op; Hy werp die hooghartiges van die hoë trap van hulle aansien af. Deur dergelike voorbeelde voor te hou lei die profeet af dat soveel gebeurtenisse wat aan die toeval toegeskrywe word, getuienis is van sy hemelse voorsienigheid en in besonder van sy vaderlike goedertierenheid. En hieruit word aan godvrugtige mense stof tot blydskap verleen, maar goddelose afvalliges se monde word daardeur gesnoer.

Maar omdat ’n baie groot deel van hulle met hulle eie dwaling deurtrek is en in so ’n uitnemende skouburg blind bly, roep die profeet uit dat dit ’n taak van seldsame en buitengewone wysheid is om hierdie werke van God verstandig te oorweeg, omdat mense wat andersins na uiters skerpsinnige waarnemers lyk, deur die aanskouing hiervan niks wen nie.

En beswaarlik een uit elke honderd mense sien waarlik hôé God se heerlikheid sy glans hierin laat uitstraal.

Sy mag en sy wysheid is nie minder in duisternis gehul nie. Sy mag kom voortreflik na vore wanneer die brutaliteit van goddeloses, wat na die mening van almal onoorwinlik is, in een enkele oomblik aan bande gelê 140 word, hulle hooghartigheid beteuel, hulle kragtigste magte verwoes, hulle spiese en wapens verbrysel,⁴² hulle kragte verpletter en hulle werktuie verwoes word, en juis as gevolg van hulle lompe grootte stort hulle ineen. Sy mag verskyn ook wanneer hulle vermetelheid, wat hulle ten hemele verhef, tot in die middel van die aarde platgeslaan word; dan weer wanneer nederiges uit die stof opgehef en hopelose mense uit die drek opgetel word;⁴³ wanneer verdruktes en gekweldes van die uiterste benoudheid bevry word; wanneer wanhopiges in goeie hoop herstel word; wanneer weerloses oor gewapendes, ’n klein handjievol oor ’n menigte en swakkes oor sterkes seëvier.

Maar sy wysheid munt duidelik uit wanneer Hy elke saak op die beste tyd daarvoor reël; wanneer Hy al die skerpsinnigheid van die wêreld beskaam; wanneer Hy die wyse mense in hulle eie sluheid vang,⁴⁴  kortom, daar is niks wat Hy nie op die beste wyse bestuur nie.

8. Именно это имеет в виду пророк, повествуя о том, как часто Бог неожиданным и чудесным образом приходит на помощь отчаявшимся, чтобы избавить их от погибели. То Он охраняет блуждающих по лесам и пустыням от диких зверей и выводит их на верную дорогу, то посылает пищу голодным, то освобождает от цепей брошенных в глубокие рвы пленников, то приводит в спасительную гавань терпящих кораблекрушение, то исцеляет умирающих, то иссушает целые области, насылая зной и засуху, а то дарует почве влагу и плодородие, то возвышает презреннейших из простого народа, а то свергает с высоты надменных. Эти примеры очевидно свидетельствуют о небесном провидении, и прежде всего об отеческой Божьей любви. Поэтому «праведники видят сие, и радуются, а всякое нечестие заграждает уста свои» (Пс 106/107:42). Но поскольку большинство людей ослеплено заблуждениями и не видит ничего из этого столь прекрасного зрелища, пророк восклицает, что надлежащее суждение о Божьих делах - редкая и особая мудрость. Ведь даже самые, казалось бы, искушенные и проницательные люди не извлекают из их рассмотрения никакой пользы. И едва ли найдётся из сотни один действительно способный увидеть славу Божью, ослепительно сияющую в людях.

В то же время божественное всемогущество и премудрость отнюдь не сокрыты во мраке. Ибо всякий раз, когда ярость нечестивцев, слывущая у людей непобедимою, мгновенно усмиряется, надменность укрощается, крепость сокрушается, оружие ломается; когда силы их разбиты, а планы расстроены, короче - когда они ввергаются в пропасть собственными яростью и неистовством, а их гордыня, превознёсшаяся до небес, обрушивается в бездны земли; когда, с другой стороны, бедные и терпящие хулу восстают из праха, нищие возвышаются из брения (Пс 112:7), скорбящие и униженные избавляются от печали, обречённые на гибель получают спасение, безоружные, неопытные, малочисленные и слабосильные одерживают победу над хорошо вооружёнными, многочисленными и сильными врагами, -всякий раз, когда всё это происходит, я задаю вопрос: не должны ли мы рассматривать это как проявление могущества большего, нежели человеческое, снисходящего с небес и дающего знать о себе здесь, на земле?

Что же касается премудрости Божьей, она вполне очевидно являет своё величие, упорядочивая и направляя все вещи, спутывая все мирские ухищрения и «уловляя мудрых в лукавстве их» (1 Кор 3:19), устраивая всё наилучшим образом, какой только возможно помыслить.

9. Videmus non longa nec laboriosa demonstratione opus esse ad eruenda quae illustrandae asserendaeque divinae maiestati serviunt, testimonia: siquidem ex paucis quae delibavimus, quocunque incideris, adeo prompta et obvia esse constat, ut oculis designari, ac digitis notari facile queant. Atque hic rursus^e observandum est^f, invitari nos ad Dei notitiam, non quae inani speculatione contenta in cerebro tantum volitet^g, sed quae solida futura sit et fructuosa si rite^h percipiatur a nobis, radicemque agat in cordeⁱ. A suis enim virtutibus manifestatur Dominus: quarum vim quia sentimus intra nos, et beneficiis fruimur, vividius multo hac cognitione^k nos affici necesse est quam si Deum imaginaremur cuius nullus ad nos sensus perveniret. Unde intelligimus hanc esse rectissimam Dei quaerendi viam et aptissimum ordinem: non ut audaci curiositate penetrare tentemus ad excutiendam eius essentiam, quae adoranda potius est, quam scrupulosius disquirenda: sed ut illum in suis operibus contemplemur quibus se propinquum nobis familiaremque reddit, ac quodammodo communicat. Quo respiciebat Apostolus quum diceret non longe quaeritandum esse, quippe qui praesentissima sua virtute habitet in unoquoque nostrum [Act. 17. f. 27.]. Proinde David inenarrabilem eius magnitudinem ante confessus, postquam ad operum commemorationem descendit, eam ipsam se enarraturum profitetur [Psal. 145.]¹. Quare et nos in eam Dei investigationem incumbere decet^l, quae sic suspensum admiratione ingenium teneat ut efficaci sensu penitus simul afficiat. || Et quemadmodum docet alicubi Augustinus, quia illum non possumus capere, velut sub eius magnitudine deficientes, ad opera respicere convenit^m, ut eius reficiamur bonitate [August. in Psal. 144.]².

9. Nous voyons qu’il n’est ja besoin d’user de longues disputes, et amener beaucoup d’argumens pour monstrer quels tesmoygnages Dieu a mis par tout pour esclaircir et maintenir sa majesté. Car de ce bref recit, par lequel j’en ay seulement donné quelque goust, il appert de quelque costé qu’on se tourne, qu’ils viennent promptement au devant, et nous rencontrent, en sorte que nous les pouvons marquer de veue et monstrer au doigt. Derechef nous avons icy à noter que nous sommes conviez à une cognoissance de Dieu, non pas telle que plusieurs imaginent, assavoir qui voltige seulement au cerveau en speculant, mais laquelle ait une droite fermeté et produise son fruict, voire quand elle est deuement comprinse de nous et enracinée au cœur. Car Dieu nous est manifesté par ses vertus, desquelles quand nous sentons la force et vigueur en nous, et jouyssons des biens qui en proviennent, c’est bien raison que nous soyons touchez beaucoup plus au vif d’une telle apprehension, qu’en imaginant un Dieu eslongné de nous, et lequel ne se fist point sentir par effect. Dont aussi nous avons à recueillir que la droite voye de chercher Dieu, et le meilleur ordre que nous puissions tenir est, non pas de nous fourrer avec une curiosité trop hardie à esplucher sa majesté, laquelle nous devons plutost adorer que sonder trop curieusement: mais de le contempler en ses œuvres, par lesquelles il se rend prochain et familier à nous, et par maniere de dire se communique. A quoy sainct Paul a regardé, en disant qu’il n’est ja mestier de le chercher loing, veu que par sa vertu toute notoire il habite en chacun de nous (Act. 17:27). Parquoy David ayant confessé que la grandeur de Dieu ne se peut raconter, estant venu à en parler dit qu’il la racontera (Ps. 145). C’est l’enqueste qu’il convenoit faire pour cognoistre Dieu, laquelle tienne noz esprits en admiration, de telle sorte qu’elle les touche vivement au dedens. Et comme S. Augustin advertist quelque part, Pource que nous le pouvons comprendre, defaillans sous sa grandeur, nous avons à regarder à ses œuvres pour estre recreez de sa bonté.⁷

9. We see that there is no need of any long or laborious argumentation, to obtain and produce testimonies for illustrating and asserting the Divine Majesty; since, from the few which we have selected and cursorily mentioned, it appears that they are every where so evident and obvious, as easily to be distinguished by the eyes, and pointed out with the fingers. And here it must again be observed, that we are invited to a knowledge of God; not such as, content with empty speculation, merely floats in the brain, but such as will be solid and fruitful, if rightly received and rooted in our hearts. For the Lord is manifested by his perfections: perceiving the influence and enjoying the benefits of which, we must necessarily be more acutely impressed with such a knowledge, than if we imagined a Deity of whose influence we had no perception. Whence we conclude this to be the right way, and the best method of seeking God; not with presumptuous curiosity to attempt an examination of his essence, which is rather to be adored than too curiously investigated; but to contemplate him in his works, in which he approaches and familiarizes, and, in some measure, communicates himself to us. To this the Apostle referred, when he said, that he is not to be sought far off, since, by his attribute of omnipresence, he dwells in every one of us.⁹⁵ Therefore David, having before confessed his greatness ineffable, after he descends to the mention of his works, adds, that he will “declare this greatness.”⁹⁶ Wherefore it becomes us also to apply ourselves to such an investigation of God, as may fill our understanding with admiration, and powerfully interest our feelings. And, as Augustine somewhere teaches, being incapable of comprehending him, and fainting, as it were, under his immensity, we must take a view of his works, that we may be refreshed with his goodness.⁹⁷

9. Proofs and illustrations of the divine Majesty. The use of them—viz. the acquisition of divine knowledge in combination with true piety.

We see there is no need of a long and laborious train of argument in order to obtain proofs which illustrate and assert the Divine Majesty. The few which we have merely touched, show them to be so immediately within our reach in every quarter, that we can trace them with the eye, or point to them with the finger. And here we must observe again (see chap. 2 s. 2), that the knowledge of God which we are invited to cultivate is not that which, resting satisfied with empty speculation, only flutters in the brain, but a knowledge which will prove substantial and fruitful wherever it is duly perceived, and rooted in the heart. The Lord is manifested by his perfections. When we feel their power within us, and are conscious of their benefits, the knowledge must impress us much more vividly than if we merely imagined a God whose presence we never felt. Hence it is obvious, that in seeking God, the most direct path and the fittest method is, not to attempt with presumptuous curiosity to pry into his essence, which is rather to be adored than minutely discussed, but to contemplate him in his works, by which he draws near, becomes familiar, and in a manner communicates himself to us. To this the Apostle referred when he said, that we need not go far in 58search of him (Acts 17:27), because, by the continual working of his power, he dwells in every one of us. Accordingly, David (Psalm 145), after acknowledging that his greatness is unsearchable, proceeds to enumerate his works, declaring that his greatness will thereby be unfolded. It therefore becomes us also diligently to prosecute that investigation of God which so enraptures the soul with admiration as, at the same time, to make an efficacious impression on it. And, as Augustine expresses it (in Psalm 144), since we are unable to comprehend Him, and are, as it were, overpowered by his greatness, our proper course is to contemplate his works, and so refresh ourselves with his goodness.

9. Wij zien, dat geen lange en moeizame bewijsvoering nodig is om de getuigenissen te voorschijn te brengen, die dienen tot het in 't licht stellen en bevestigen der Goddelijke majesteit; immers uit het weinige, dat wij terloops aangeroerd hebben, blijkt, dat, waarheen men zich ook wendt, ze zo voor de hand liggen en zich zozeer vanzelf voordoen, dat ze gemakkelijk met de ogen kunnen worden kenbaar gemaakt en met de vingers worden aangewezen. En hier moet weer opgemerkt worden, dat wij tot de kennis Gods uitgenodigd worden, en wel niet tot een kennis, die, beperkt blijvend tot ijdele bespiegeling, slechts in de hersenen rondwaart, maar tot een die vast en vruchtdragend zal zijn, wanneer ze door ons op de juiste wijze ontvangen wordt en wortel schiet in ons hart. Want de Here wordt duidelijk getoond uit zijn deugden, en omdat we hun kracht binnen in ons gevoelen en hun weldaden genieten, worden wij door deze kennis noodzakelijkerwijs veel levendiger aangegrepen, dan wanneer wij ons een God verbeelden, van wie geen enkel besef tot ons kwam. En daaruit begrijpen wij, dat dit de meest rechte weg en de meest geschikte orde is om God te zoeken; niet dat wij door vermetele nieuwsgierigheid trachten door te dringen tot een nauwkeurig naspeuren van zijn Wezen, dat meer aangebeden dan angstvallig scherp onderzocht moet worden; maar dat wij Hem in zijn werken aanschouwen, door welke Hij zich in een nauwe en vertrouwelijke verhouding tot ons stelt en in zekere zin aan ons mededeelt. Daarop had de apostel het oog, toen hij zeide (Hand. 17:27) dat Hij niet ver te zoeken is, daar Hij met zijn onmiddellijk in onze nabijheid zijnde kracht woont in een ieder onzer. Als dan ook David, na zijn onuitsprekelijke grootheid te voren beleden te hebben, tot de vermelding zijner werken is gekomen, verkondigt hij, dat hij die grootheid zelf zal verhalen (Ps. 145) En daarom past het, dat ook wij ons op die nasporing Gods toeleggen, welke het verstand zo gespannen houdt van bewondering, dat ze het tegelijkertijd vervult met een krachtdadig besef. En, zoals Augustinus ergens¹ leert, omdat wij Hem niet kunnen begrijpen, betaamt het ons, daar wij als het ware onder zijn grootheid zouden bezwijken, naar zijn werken te zien, opdat wij door zijn goedheid weer onze krachten mogen herkrijgen.

9. Wir sollen Gott nicht ergrübeln, sondern ihn in seinen Werken betrachten

Es bedarf, wie wir sahen, keiner umständlichen Beweisführung, um all die Zeugnisse aufzuzeigen, die Gottes Majestät hell ans Licht bringen. Aus dem wenigen, das wir betrachtet haben, ergab sich ja schon allenthalben, daß sie uns dermaßen klar entgegentreten und in die Augen fallen, daß man sie leicht erblicken, ja mit Fingern auf sie weisen kann. Hier muß nun wieder darauf hingewiesen werden: wir sind zu einem solchen Wissen um Gott berufen, das nicht, mit eitlem Gedankenspiel zufrieden, bloß im Gehirn herumflattert, sondern das bleibend und fruchtbringend sein soll, wo es nur recht von uns aufgenommen wird und Wurzel im Herzen schlägt. Denn Gott offenbart sich in seinen Kräften, und weil wir deren Gewalt an uns verspüren und seine Wohltaten genießen, so werden wir durch solche Erkenntnis notwendig viel tiefer ergriffen, als wenn wir uns einen Gott einbildeten, von dem keine Empfindung zu uns gelangte! So sehen wir, wie man Gott in rechter Weise suchen soll: Nicht sollen wir in vermessener Neugier den zudringlichen Versuch machen, sein „Sein“ und „Wesen“ zu erforschen, das wir anbeten, nicht aber ergrübeln sollen. Nein, wir sollen ihn in seinen Werken anschauen, in denen er uns nahe kommt, sich uns vertraut macht und gewissermaßen mitteilt. Das hatte der Apostel im Auge, als er sagte, er sei nicht ferne zu suchen, da er doch durch gegenwärtigste Kraft in jeglichem unter uns wohnt (Apg. 17,27). So muß auch David bekennen, daß Gottes Größe unaussprechlich ist. Kurz darauf aber kommt er auf Gottes Werke zu sprechen, und da kann er sich dann doch vorsetzen, des Herrn Größe zu verkünden (Ps. 145,3.5). So sollen auch wir Gott so zu erforschen suchen, daß wir mit unserem Verstand zur Bewunderung seiner Herrlichkeit kommen — dann wird auch unser Herz gewaltig bewegt! So lehrt es auch Augustin: da wir ihn nicht fassen können, weil er uns zu groß ist, so sollen wir auf seine Werke schauen, um von seiner Güte erquickt zu werden.

9. Omdat ons God se Wese nie kan begryp nie, moet ons sy werke ondersoek om tot kennis oor Hom te kom

Ons sien dat ons nie ’n lang moeitevolle betoog nodig het om getuienis op te diep wat kan dien om sy Goddelike majesteit toe te lig en te bevestig nie, aangesien dit uit die handjievol voorbeelde wat ons hier aangehaal het, duidelik is dat waarheen ’n mens jou ook al wend, die getuienis so voor die hand liggend en in die oog lopend is dat dit maklik met die oë aangedui en met die vingers aangewys kan word.

Hier moet ons weer daarop let dat ons tot kennis van God uitgenooi word. Dit is egter nie ’n kennis wat met ydele spekulasie tevrede is en slegs maar in ons brein rondsweef nie, maar een wat bestendig en vrugbaar sal wees as ons dit na behore begryp en as dit in ons harte wortelskiet.⁴⁵ Want die Here openbaar Hom deur sy krag, en omdat ons die werking daarvan binne-in ons ervaar en ons ook sy weldade geniet, moet ons noodwendig deur hierdie kennis met baie groter besieling beïnvloed word as wanneer ons vir ons ’n God sou voorstel van wie ons geen ervaring het nie.

Daaruit lei ons af dat die reguitste pad en ook die mees gepaste volgorde is om God te soek - nie om met vermetele nuuskierigheid deur te dring tot ’n ondersoek van sy Wese, wat ons eerder moet eerbiedig as om dit gewetenloos te deurvors nie, maar om Hom in sy werke te aanskou waarin Hy Hom aan ons vertroud maak as ’n God wat naby ons is en op 141 die een of ander wyse ook met ons omgaan.

Dit is wat die apostel voor oë gehad het toe hy gesê het dat ons Hom nie ver hoef te soek nie, aangesien Hy met duidelik aanwesige krag in elkeen van ons woon.⁴⁶ Daarom het Dawid eers sy onuitspreeklike grootheid bely en daarna tot ’n vermelding van sy werke oorgegaan en verklaar dat hy van sy grootheid sal vertel.⁴⁷

Daarom betaam dit ons ook om ons op hierdie soeke na God toe te lê sodat dit ons verstand deur verwondering so in beslag kan neem dat dit ons terselfdertyd heeltemal met ’n kragdadige ervaring van God mag beïnvloed. En soos Augustinus iewers verduidelik: omdat ons onder sy grootheid beswyk, kan ons Hom nie begryp nie en betaam dit ons om ons oë op sy werke te rig om deur sy goedertierenheid verkwik te word.⁴⁸

9. Нет необходимости, как видим, углубляться в долгие дискуссии и приводить многочисленные доводы, чтобы доказать наличие множества свидетельств Божьего величия. Из их приведенного краткого описания явствует, что, куда бы мы ни обратили свой взор, они всюду перед нами и бросаются в глаза, так что мы в состоянии не только увидеть их, но и указать на них пальцем. И вновь следует заметить, что мы призваны к познанию Бога - не к такому познанию, каким его многие себе представляют, то есть просто к отвлечённому умозрению, а к познанию надёжному и плодоносящему, должным образом осмысленному и укоренённому в сердце.

Ибо Бог являет нам Себя в своих добродетелях. Когда мы ощущаем на себе их силу и действенность и наслаждаемся проистекающими от них благами, тогда они задевают нас за живое гораздо сильнее, чем если бы речь шла о Боге, далёком от нас и не ощущаемом нами. Отсюда следует, что правильный путь и порядок богопознания не в том, чтобы с нетерпением кидаться судить о Боге в его величии (нам, скорее, надлежит поклоняться Ему, нежели исследовать Его с чрезмерным любопытством), но в созерцании Бога в делах его, через которые Он становится близким и понятным для нас и, если так можно выразиться, причастным к нам. Об этом говорил св. Павел: не нужно искать Бога далеко, ибо Он явным образом живёт и действует в каждом из нас (Деян 17:27). Поэтому и Давид, признавая невыразимость величия Бога, всё же осмеливается размышлять о Нём (Пс 144/145). Таков подобающий путь познания Бога, восхищающего наши ум и душу в их сокровенной глубине. Как сказано у Августина: «Поскольку мы не в состоянии постигнуть Бога, как существа ущербные в сравнении с Его величием, нам надлежит взирать на Его дела, дабы Его благость преобразила нас» (Августин.Толкования на псалмы, Пс 144, 6 (МР1. XXXVII. 1872)).

10. | Deinde^a eiusmodi notitia non modo ad Dei cultum excitare nos debet, sed ad spem quoque futurae vitae expergefacere, et erigere. Quum enim animadvertamus quae Dominus tum clementiae, tum severitatis suae specimina edit, inchoata duntaxat et semiplena esse: haud dubie ad maiora sic ipsum praeludere reputemus oportet^b, quorum manifestatio plenaque exhibitio in aliam vitam differtur^c; econverso, pios ab impiis quum videamus afflictionibus gravari, iniuriis concuti, calumniis opprimi, contumeliis probrisque lacerari: scelestos contra florere, prosperari, quietem cum dignitate obtinere, idque impune: protinus colligendum est, alteram fore vitam, in qua, et sua iniquitati vindicta, et merces iustitiae reposita sit. Adhaec quum observemus, Domini ferulis saepius fideles castigari, certo certius constituere licet, multo minus impios eius flagella olim evasuros. || Scitum enim est illud Augustini, Si nunc omne peccatum manifesta plecteretur poena, nihil ultimo iudicio reservari putaretur [Lib. 1. de Civitate Dei, capite 8.]¹. Rursus, si nullum peccatum nunc aperte Deus puniret, nulla esse divina providentia crederetur. || Fatendum est igitur, in singulis Dei operibus, praesertim autem ipsorum universitate, non secus atque in tabulis depictas esse Dei virtutes, quibus in eius agnitionem, et ab ipsa in veram plenamque foelicitatem invitatur atque illicitur^d universum hominum genus. Porro^e lucidissimae^f quum illic^g appareant: quorsum tamen potissimum spectent, quid valeant, quem in finem a nobis sint^h reputandaeⁱ, tum demum assequimur dum in nos ipsos descendimus, ac consideramus quibus modis suam in nobis vitam, sapientiam, virtutem Dominus exerat: suam iustitiam, bonitatem, clementiam erga nos exerceat. || Nam etsi iuste conqueritur David, incredulos desipere, quia in humani generis gubernatione profunda Dei consilia non expendunt [Psal. 92. b. 7]: est tamen hoc verissimum quod idem alibi dicit, admirabilem Dei sapientiam hac in parte excedere 55 capillos capitis nostri [Psal. 40. c. 13]. Sed quia hoc argumentum posthac suo ordine plenius tractandum erit¹, nunc omitto.

10. Il y a aussi que telle cognoissance non seulement nous doit inciter au service de Dieu, mais aussi esveiller et eslever à l’esperance de la vie advenir. Car puis que nous cognoissons que les enseignemens que Dieu nous donne tant de sa bonté que de sa vigueur, ne sont qu’à demy et en partie, nous avons à noter pour certain que par ce moyen il commence et s’appreste à besongner plus à plein: et ainsi qu’il reserve la pleine manifestation en l’autre vie. D’autrepart, voyant que les bons sont outragez et opprimez par les meschans, ils sont foulez par leurs injures, grevez de calomnies, deschirez de moqueries et opprobres: et ce pendant que les iniques florissent, prosperent, sont en credit et à leur aise avec repos et sans fascherie, nous avons incontinent à conclure qu’il y viendra une autre vie en laquelle quand l’iniquité aura sa punition, la justice aura son salaire. Davantage quant nous voyons à l’œil que I les fideles sont le plus souvent chastiez des verges de Dieu, il est plus certain que les meschans n’eschapperont point ses fleaux ne son glaive. Et à ce propos il y a un dire notable de sainct Augustin, Si maintenant tout peché estoit manifestement puny, on penseroit que rien ne seroit reservé au dernier jugement.⁸ Derechef si Dieu ne punissoit maintenant nul peché d’une façon exemplaire, on ne croiroit pas qu’il y eust nulle providence. Il faut doncques confesser qu’en chacune œuvre de Dieu, et sur tout en la masse universelle, ses vertus sont peintes comme en des tableaux, par lesquelles tout le genre humain est convié et allesché à la cognoissance de ce grand ouvrier, et d’icelle à une pleine et vraye felicité. Or combien que les vertus de Dieu sont ainsi pourtraites au vif et reluisent en tout le monde, toutesfois lors nous comprenons à quoy elles tendent, quel en est l’usage, et à quelle fin il nous les faut rapporter, quand nous descendons en nous et considerons en quelle sorte Dieu desploye en nous sa vie, sagesse et vertu, et exerce envers nous sa justice, bonté et clemence. Car combien que David non sans cause se complaigne d’autant qu’ils n’appliquent point leur esprit à observer les conseils profonds de Dieu, quand à gouverner le genre humain (Ps. 92:7): toutesfois aussi ce qu’il dit ailleurs est vray, que la sagesse de Dieu en cest endroit surmonte les cheveux de nostre teste (Ps. 40:13): mais pource que cest argument sera traité cy apres plus au long, je le coule pour ceste heure.

10. Now, such a knowledge ought not only to excite us to the worship of God, but likewise to awaken and arouse us to the hope of a future life. For when we consider, that the specimens given by the Lord, both of his clemency and of his severity, are only begun, and not completed, we certainly should esteem these as preludes to greater things, of which the manifestation and full exhibition are deferred to another life. When we see that pious men are loaded with afflictions by the impious, harassed with injuries, oppressed with calumnies, and vexed with contumelious and opprobrious treatment; that the wicked, on the contrary, flourish, prosper, obtain ease and dignity, and all with impunity,—we should immediately conclude, 66 that there is another life, to which is reserved the vengeance due to iniquity, and the reward of righteousness. Moreover, when we observe the faithful frequently chastised by the Lord's rod, we may conclude, with great certainty, that the impious shall not always escape his vengeance. For that is a wise observation of Augustine—“If open punishment were now inflicted for every sin, it would be supposed that nothing would be reserved till the last judgment. Again, if God now did not openly punish any sin, it would be presumed that there was no divine providence.”⁹⁸ It must therefore be confessed, that in each of the works of God, but more especially in the whole considered together, there is a bright exhibition of the divine perfections; by which the whole human race is invited and allured to the knowledge of God, and thence to true and complete felicity. But, though those perfections are most luminously portrayed around us, we only discover their principal tendency, their use, and the end of our contemplation of them, when we descend into our own selves, and consider by what means God displays in us his life, wisdom, and power, and exercises towards us his righteousness, goodness, and mercy. For, though David justly complains that unbelievers are fools, because they consider not the profound designs of God in the government of mankind,⁹⁹ yet there is much truth in what he says in another place—that the wonders of Divine Wisdom in this respect exceed in number the hairs of our head.¹⁰⁰ But as this argument must be treated more at large in due course, I at present omit it.

10. The tendency of the knowledge of God to inspire the righteous with the hope of future life, and remind the wicked of the punishments reserved for them. Its tendency, moreover, to keep alive in the hearts of the righteous a sense of the divine goodness.

By the knowledge thus acquired, we ought not only to be stimulated to worship God, but also aroused and elevated to the hope of future life. For, observing that the manifestations which the Lord gives both of his mercy and severity are only begun and incomplete, we ought to infer that these are doubtless only a prelude to higher manifestations, of which the full display is reserved for another state. Conversely, when we see the righteous brought into affliction by the ungodly, assailed with injuries, overwhelmed with calumnies, and lacerated by insult and contumely, while, on the contrary, the wicked flourish, prosper, acquire ease and honour, and all these with impunity, we ought forthwith to infer, that there will be a future life in which iniquity shall receive its punishment, and righteousness its reward. Moreover, when we observe that the Lord often lays his chastening rod on the righteous, we may the more surely conclude, that far less will the unrighteous ultimately escape the scourges of his anger. There is a well-known passage in Augustine (De Civitat. Dei, lib. 1 c. 8), “Were all sin now visited with open punishment, it might be thought that nothing was reserved for the final Judgment; and, on the other hand, were no sin now openly punished, it might be supposed there was no divine providence.” It must be acknowledged, therefore, that in each of the works of God, and more especially in the whole of them taken together, the divine perfections are delineated as in a picture, and the whole human race thereby invited and allured to acquire the knowledge of God, and, in consequence of this knowledge, true and complete felicity. Moreover, while his perfections are thus most vividly displayed, the only means of ascertaining their practical operation and tendency is to descend into ourselves, and consider how it is that the Lord there manifests his wisdom, power, and energy,—how he there displays his justice, goodness, and mercy. For although David (Psalm 92:6) justly complains of the extreme infatuation of the ungodly in not pondering the deep counsels of God, as exhibited in the government of the human race, what he elsewhere says (Psalm 40) is most true, that the wonders of the divine wisdom in this respect are more in number than the hairs of our head. But I leave this topic at present, as it will be more fully considered afterwards in its own place (Book I. c. 16, see. 6-9).

10. Vervolgens moet ons zulk een kennis niet alleen tot de dienst van God aanzetten, maar ook opwekken en oprichten tot de hoop op het toekomstige leven. Want daar wij merken, dat de proeven, welke de Here geeft zowel van zijn goedertierenheid als ook van zijn gestrengheid, slechts aangevangen en half vervuld zijn, behoren wij te berekenen, dat Hij zo ongetwijfeld een voorspel geeft van grotere dingen, wier openbaring en volle verwezenlijking tot een ander leven uitgesteld wordt. Aan de andere kant, daar wij zien, dat de vromen door de goddelozen met kwellingen bezwaard, met onrechtvaardige bejegeningen getroffen, met laster gedrukt en met smaad en beschimping gekrenkt worden, dat daarentegen de boosdoeners bloeien, voorspoed hebben en rust met aanzien genieten, en dat alles ongestraft, zo moeten wij terstond daaruit opmaken, dat er een ander leven zal zijn, waarin voor de ongerechtigheid haar straf en voor de rechtvaardigheid haar loon weggelegd is. En daar wij bovendien waarnemen, dat de gelovigen meermalen met des Heren tuchtroeden gekastijd worden, mogen wij als zekerder dan zeker vaststellen, dat veel minder de goddelozen eens aan zijn gesel zullen ontkomen. Want juist is deze uitspraak van Augustinus¹ : "Indien nu elke zonde met openbare straf zou worden gestraft, zou men menen, dat er niets tot het laatste oordeel bewaard werd; wederom, indien God nu geen enkele zonde openlijk strafte, zou men geloven, dat er geen Goddelijke voorzienigheid is." Men moet dus bekennen, dat in ieder der werken Gods afzonderlijk, maar vooral in alle werken tezamen, evenals op schilderijen, de deugden Gods afgebeeld zijn; door welke het ganse geslacht der mensen tot zijn kennis en van haar tot waar en vol geluk wordt uitgenodigd en gelokt. Verder, hoewel die deugden daar in zeer helder licht verschijnen, verstaan wij toch eerst dan, wat hun voornaamste doel is, wat zij vermogen, en waartoe ze door ons overdacht moeten worden, wanneer wij afdalen in onszelf, en nagaan, op welke wijzen de Here in ons zijn leven, wijsheid en kracht openbaart, en zijn rechtvaardigheid, goedheid en goedertierenheid jegens ons te werk stelt. Want ofschoon David terecht klaagt (Ps. 92:7) dat de ongelovigen geen wijsheid hebben, omdat ze in het bestuur van het menselijk geslacht de diepe raadsbesluiten Gods niet overwegen, zo is toch dit volkomen waar, wat hij elders zegt (Ps. 40:13) dat de wonderbare wijsheid Gods in dit opzicht de haren van ons hoofd te boven gaat. Maar omdat dit onderwerp later te zijner plaatse uitvoeriger behandeld zal moeten worden, laat ik het nu varen.

10. Der Zweck dieses Wissens um Gott

Ein solches Wissen um Gott muß uns zur Verehrung Gottes reizen und zugleich auch die Hoffnung auf ein ewiges Leben in uns erwecken und aufrichten. Kann es uns doch nicht entgehen, daß die Zeichen, die uns der Herr von seiner Gnade wie von seiner Strenge gibt, nur Beginn und Anfang sind. Sie sind eben ohne Zweifel bloß als Vorspiel zu größeren zu betrachten, deren Offenbarung und volle Enthüllung auf ein anderes Leben verschoben ist. Wir sehen ja auch auf der anderen Seite, wie die Frommen von den Gottlosen gedrückt, gekränkt, verlästert und mit Schande und Schmach überschüttet werden, während die Übeltäter blühen und gedeihen, Ruhe und Ehre genießen, ungestraft! Es muß also ein anderes Leben geben, in welchem das Unrecht Vergeltung und die Gerechtigkeit ihren Lohn findet. Wenn wir dazu noch beachten, wie oftmals die Gerechten mit des Herrn Ruten geschlagen werden, so ist mit Gewißheit zu folgern, daß noch viel weniger die Gottlosen einst seiner Geißel entgehen werden. Augustin macht die feine Bemerkung: „Wenn jetzt jede Sünde mit offenbarer Strafe geahndet würde, so sollte man meinen, es bliebe dem letzten Gericht nichts mehr übrig. Wenn Gott jetzt anderseits keine Sünde öffentlich bestrafte, so könnte man glauben, es gäbe keine göttliche Vorsehung“ (Vom Gottesstaat, I,8). Wir müssen also gestehen, daß in allen Werken Gottes, zumal wenn man sie in ihrer Gesamtheit faßt, wie in einem Gemälde Gottes Kraft und 16 Güte abgebildet ist. Dadurch sollen wir alle zu seiner Erkenntnis und von da aus wiederum zu wahrem und völligem Glück eingeladen und gereizt werden. So leuchtend sie nun aber auch vor uns stehen — wir werden erst dann verstehen, wozu sie letztlich bestimmt sind, wie groß ihre Kraft ist und wozu wir sie betrachten sollen, wenn wir in uns selbst gehen und zusehen, auf wievielerlei Weise der Herr in uns sein Leben, seine Weisheit, seine Kraft zur Geltung bringt, wie er an uns seine Gerechtigkeit, Güte und Barmherzigkeit erweist. Gewiß beklagt David mit Recht, daß die Ungläubigen töricht handeln, weil sie die unerforschlichen Ratschlüsse Gottes in der Regierung des Menschengeschlechts nicht beachten (Ps. 92,7). Aber es bleibt doch auch erst recht wahr, wenn er an anderer Stelle sagt, Gottes wundersame Weisheit in diesem Stück sei unzählbarer als die Haare auf unserem Haupte (vgl. Ps. 40,13). Aber über dieses Stück muß entsprechend der Ordnung noch später ausführlicher gesprochen werden. Ich will es daher hier verlassen (vgl. Kap. 16,6-9).

10. Die doel van die kennis in verband met God is om ons tot voile geluksaligheid te lok

Verder behoort so ’n kennis ons nie alleen tot aanbidding van God op tewek nie, maar dit moet ons ook tot die hoop op ’n toekomstige lewe aanwakker en verhef. Aangesien ons merk dat die voorbeelde wat die Here van sowel sy goedertierenheid as sy strengheid gee, maar nog net begin en half volbring is, moet ons daaroor nadink dat Hy sonder twyfel hierin net ’n voorspel tot belangriker dinge gee. Die voile openbaring daarvan word tot ’n ander lewe uitgestel.

Maar aan die ander kant sien ons dat vroom mense deur goddeloses met verdrukking belas, met onreg geslaan, met laster onderdruk en met versmading en beledigings verskeur word, maar dat die bose ongestraf van krag tot krag gaan, voorspoed geniet en waardiglik vrede vind. Gevolglik moet ons tot die slotsom kom dat daar ’n ander lewe sal wees waarin sy straf vir goddeloosheid en sy loon vir regverdigheid weggebêre is. As ons dan nog bowendien opmerk dat gelowiges alte dikwels met die roede van die Here gekasty word, kan ons baie gewis vasstel dat die goddelose mense eenmaal veel minder aan sy gésel sal ontkom.

Want die volgende verklaring van Augustinus is verstandig wanneer hy sê: “As elke sonde nou openlik gestraf sou word, sou ons kon aflei dat daar geen straf vir die laaste oordeel meer oorbly nie. Maar as God nou 142  aan die ander kant geen sonde openlik sou straf nie, sou mense glo dat sy Goddelike voorsienigheid nie bestaan nie.”⁴⁹

Ons moet dus erken dat daar in elke werk van God, en in besonder in al sy werke saam, deugde van God afgeëts is soos op ’n tafereel. Deur hierdie deugde word die hele mensdom uitgenooi en gelok om Hom te leer ken en deur hulle kennis tot waaragtige en voile geluksaligheid te kom.

Hoewel sy deugde op die duidelikste in sy werke te voorskyn kom, vorm ons eers ’n begrip van die doel waarop dit gemik is, van die krag daarvan en waarom ons dit moet oordink, wanneer ons in onsself neerdaal en oorweeg op watter wyses die Here sy lewe, sy wysheid en sy krag in ons openbaar en sy geregtigheid, sy goedertierenheid en sy barmhartigheid teenoor ons beoefen. Hoewel Dawid met reg daaroor kla dat ongelowiges sonder wysheid is⁵⁰ omdat hulle nie die onpeilbare raadsplanne van God in sy regering van die mensdom in oorweging neem nie, is dit tog baie waar wat hy elders sê, naamlik dat die wonderbare wysheid van God hierin meer is as die hare op ons kop.⁵¹

Maar omdat hierdie onderwerp hierin later op sy eie plek in behandeling geneem sal word, laat ek dit nou agterweë.⁵²

10. Такое богопознание должно не только вдохновлять нас на служение Богу, но также пробуждать и взращивать в нас надежду на будущую жизнь. Ведь когда мы познаем, что знамения доброты и строгости Бога здесь показаны Им лишь отчасти, то придём к выводу, что это лишь начало Божьего дела. Полностью же Он явит его плоды в иной жизни. Ведь мы видим, что праведники подвергаются оскорблениям и притеснениям от нечестивцев, терпят от них клевету, несправедливость, насмешки и издевательства, тогда как нечестивцы процветают и наслаждаются беззаботной жизнью. Из этого нам следует заключить, что наступит будущая жизнь, в которой нечестие получит заслуженное наказание, а праведность - награду. Мы видим, что бич Божий нередко опускается на верующих; тем более несомненно, что злодеи и подавно не избегут Божьих стрел и меча.

В связи с этим приведём замечательное высказывание св. Августина: «Если бы всякий грех явным образом карался уже в этой жизни, то можно было бы подумать, что Страшного суда не будет вовсе». С другой стороны, «если бы Бог уже сейчас не карал некоторые прегрешения с целью назидания, то люди вообще не верили бы в провидение» (О граде Божием, I, 8, 2 (МР1, XII, 20)). Итак, следует признать, что всякое Божье дело - и прежде всего мир в целом - это как бы картина, запечатлевшая добродетели Бога. Через них весь род человеческий призван и влеком к познанию этого великого Делателя, а значит, к подлинному и полному счастью.

Таким образом, добродетели Бога живо выступают и сверкают в мире всякий раз, когда мы постигаем их назначение, пользу и конечную цель, когда мы, вглядываясь в самих себя, пытаемся понять, каким образом пребывают и действуют в нас жизнь, премудрость и могущество Бога, его доброта, справедливость и милосердие. Давид не без оснований называет неверующих несмысленными, ибо они даже не пытаются осмыслить глубочайшие помышления Бога об управлении человеческим родом (Пс 91:7). Но он прав и в другом: премудрость Бога действительно превосходит пределы нашего разумения. Однако, поскольку этот довод будет подробно рассмотрен в другом месте, пока мы оставим его.

11. | ^a Atqui quantacunque claritate et se et immortale suum regnum Dominus in operum suorum speculo repraesentet: qui tamen est noster stupor, ad tam perspicuas testificationes^b semper hebescimus, ut sine profectu effluant.^c Nam quantum ad mundi fabricam et pulcherrimam positionem^d attinet, quotusquisque est nostrum, qui dum oculos vel in caelum attolit, vel per regiones terrae varias circunfert, mentem ad Creatoris memoriam referat^e: ac non magis, praeterito authore, in operum aspectu desideat? Quantum vero attinet ad ea quae praeter naturalis decursus ordinem quotidie eveniunt, quotusquisque non magis reputat, caeca potius fortunae temeritate rotari et volutari homines quam Dei providentia gubernari? Quod siquando istarum rerum ductu ac directione, ad Dei considerationem adigimur (quod omnibus evenire necessarium est) tamen^f ubi temere divinitatis alicuius sensum concepimus, extemplo ad carnis nostrae deliria vel prava commenta^g delabimur, ac puram Dei veritatem nostra corrumpimus vanitate. In eo quidem dissimiles, quod quisque sibi privatim aliquid peculiaris erroris accersit: in hoc tamen simillimi, quod ad unum omnes, ab uno vero Deo ad prodigiosa nugamenta deficimus. Quo morbo non plebeia modo et obtusa^h ingenia, sed praeclarissima, et singulari alioqui acumine praedita, implicantur. Quam prolixe suam in hac parte stoliditatem ac insulsitatem prodidit tota Philosophorum natio? Nam ut aliis parcamus, qui multo absurdius ineptiunt: Plato inter omnes religiosissimus, et maxime sobrius, ipse quoque in rotundo suo globoⁱ evanescit.^{2 k} Et quid aliis non eveniret, quum ita primores, quorum erat reliquis praelucere, hallucinentur et impingant? Similiter, ubi rerum humanarum gubernatio providentiam manifestius arguit quam ut abnegari queat, 56 nihilo tamen inde plus proficitur^a, quam si temeraria fortunae voluntate^b crederentur omnia sursum deorsum versari: tanta est nostra in vanitatem et errorem propensio. De excellentissimis semper loquor, non vulgaribus illis, quorum in profananda Dei veritate processit in immensum insania.

11. Or combien que Dieu nous represente avec si grande clarté au miroir de ses œuvres, tant sa majesté que son royaume immortel: toutesfois nous sommes si lourds, que nous demeurons hebetez, pour ne point faire nostre profit de ces tesmoignages si clairs, tellement qu’ils s’esvanouissent sans fruict. Car quant est de l’edifice du monde tant beau, excellent, et si bien compassé, qui est celuy de nous qui en eslevant les yeux au ciel, ou les pourmenant par toutes les regions de la terre, adresse son cœur pour se souvenir du createur, et non plustost s’amuse à ce qu’il void, laissant l’autheur derriere? Touchant des choses qui adviennent tous les jours outre l’ordre et le cours naturel, le pluspart et quasi tous imaginent que c’est la roue de Fortune qui tourne et agite les hommes ça et là; bref que plustost tout va à l’adventure, qu’il n’est gouverné par la providence de Dieu. Mesme si quelque fois par la conduite de ces choses et adresse, nous sommes atrainez à considerer que c’est de Dieu, ce qui advient à tous de necessité, en la fin aprés avoir conceu à la volée quelque sentiment de Dieu, incontinent nous retournons à noz resveries, et nous en laissons transporter, corrompans par nostre vanité propre la verité de Dieu. Nous differons l’un d’avec l’autre en cest article, que chacun s’amasse quelque erreur particulier: mais en cecy nous sommes trop pareils, que nous sommes tous apostats en nous revoltant d’un seul Dieu, pour nous jetter pres noz idolateries monstrueuses: duquel vice non seulement les hauts et excellents esprits du commun peuple sont entachez mais les plus nobles et aigus y sont aussi bien enveloppez. Je vous prie, quelle sottise et combien lourde a monstré icy toute la secte des Philosophes? car encores que nous en espargnons la pluspart qui ont badiné par trop, que dirons nous de Platon, lequel ayant plus de sobrieté et religion que les autres, s’esvanouit aussi bien en sa figure ronde, faisant sa premiere Idée d’icelle? Et que pourroit-il advenir aux autres, veu que les maistres et conducteurs, lesquels devoyent monstrer au peuple, se sont abusez si lourdement? Pareillement quand le regime des choses humaines argue si clairement de la providence de Dieu, qu’on ne la sauroit nier: toutesfois les hommes n’y profitent non plus que si on disoit que la Fortune tourne sans fondement, et que les revolutions d’icelle sont confuses: tant est nostre nature encline à erreurs. Je parle toujours des plus estimez en savoir et vertu, non pas de ces gens deshontez, dont la rage s’est desbordée tant et plus à prophaner la verité de Dieu.

11. But, notwithstanding the clear representations given by God in the mirror of his works, both of himself and of his everlasting dominion, such is our stupidity, that, always inattentive to these obvious testimonies, we derive no advantage from them. For, with regard to the structure and very beautiful organization of the world, how few of us are there, who, when lifting up their eyes to heaven, or looking round on the various regions of the earth, direct their minds to the remembrance of the Creator, and do not rather content themselves with a view of his works, to the total neglect of their Author! And with respect to those things that daily happen out of the ordinary course of nature, is it not the general opinion, that men are rolled and whirled about by the blind temerity of fortune, rather than governed by the providence of God? Or if, by the guidance and direction of these things, we are ever driven (as all men must sometimes be) to the consideration of a God, yet, when we have rashly conceived an idea of some deity, we soon slide into our own carnal dreams, or depraved 67 inventions, corrupting by our vanity the purity of divine truth. We differ from one another, in that each individual imbibes some peculiarity of error; but we perfectly agree in a universal departure from the one true God, to preposterous trifles. This disease affects, not only the vulgar and ignorant, but the most eminent, and those who, in other things, discover peculiar sagacity. How abundantly have all the philosophers, in this respect, betrayed their stupidity and folly! For, to spare others, chargeable with greater absurdities, Plato himself, the most religious and judicious of them all, loses himself in his round globe.¹⁰¹ And what would not befall others, when their principal men, whose place it was to enlighten the rest, stumble upon such gross errors! So also, while the government of human actions proves a providence too plainly to admit of a denial, men derive no more advantage from it, than if they believed all things to be agitated forwards and backwards by the uncertain caprice of fortune; so great is our propensity to vanity and error! I speak exclusively of the excellent of mankind, not of the vulgar, whose madness in the profanation of divine truth has known no bounds.

11. The second part of the chapter, which describes the stupidity both of learned and unlearned, in ascribing the whole order of things, and the admirable arrangements of divine Providence, to fortune.

Bright, however, as is the manifestation which God gives both of himself and his immortal kingdom in the mirror of his works, so great is our stupidity, so dull are we in regard to these bright manifestations, that we derive no benefit from them. For in regard to the fabric and admirable arrangement of the universe, how few of us are there who, in lifting our eyes to the heavens, or looking abroad on the various regions of the earth, ever think of the Creator? Do we not rather overlook Him, and sluggishly content ourselves with a view of his works? And then in regard to supernatural events, though these are occurring every day, how few are there who ascribe them to the ruling providence of God—how many who imagine that they are casual results produced by the blind evolutions of the wheel of chance? Even when under the guidance and direction of these events, we are in a manner forced to the contemplation of God (a circumstance which all must occasionally experience), and are thus led to form some impressions of Deity, we immediately fly off to carnal dreams and depraved fictions, and so by our vanity corrupt heavenly truth. This far, indeed, we differ from each other, in that every one appropriates to himself some peculiar error; but we are all alike in this, that we substitute monstrous fictions for the one living and true God—a disease not confined to obtuse and vulgar minds, but affecting the noblest, and those who, in other respects, are singularly acute. How lavishly in this respect have the whole body of philosophers betrayed their stupidity and want of sense? To say nothing of the others whose absurdities are of a still grosser description, how completely does Plato, the soberest and most religious of them all, lose himself in his round globe?¹ What must be the case with the rest, when the leaders, who ought to have set them an example, commit such blunders, and labour under such hallucinations? In like manner, while the government of the world places the doctrine of providence beyond dispute, the practical result is the same as if it were believed that all things were carried hither and thither at the caprice of chance; so prone are we to vanity and error. I am still referring to the most distinguished of the philosophers, and not to the common herd, whose madness in profaning the truth of God exceeds all bounds.

11. En toch, met hoe grote duidelijkheid ook de Here èn zichzelf èn zijn onsterfelijk rijk in de spiegel zijner werken voor ogen stelt, zijn wij toch immers zo groot is onze stompzinnigheid voor zo doorzichtige getuigenissen steeds ongevoelig, zodat ze zonder uitwerking verdwijnen. Want wat betreft de bouw der wereld en haar zeer schone stand: hoe weinigen zijn er van ons, die, terwijl zij de ogen naar de hemel opheffen, of over verschillende streken der aarde laten weiden, hun geest er toe brengen om zich de Schepper te herinneren, en die niet veel meer, met voorbijzien van de Grondvester, blijven bij het aanschouwen der werken? Wat echter betreft die dingen, die dagelijks buiten de orde van de natuurlijke loop geschieden, hoevelen houden het er niet voor, dat die gebeurtenissen eerder door het blinde toeval der fortuin draaien en voortwentelen, dan dat ze door Gods voorzienigheid bestuurd worden? En indien wij soms door de gang en de richting van die dingen gedreven worden tot de beschouwing Gods (wat allen nood zakelijkerwijs moet overkomen), zo vervallen wij toch, wanneer wij zo maar een besef van een of andere Goddelijkheid gekregen hebben, terstond tot de waanzinnigheden of de boze verzinselen van ons vlees, en misvormen de zuivere waarheid Gods door onze ijdelheid. Hierin zijn wij ongelijk aan elkaar, dat ieder voor zich persoonlijk de een of andere bijzondere dwaling aanvaardt; maar toch zijn wij hierin weer volkomen gelijk aan elkaar, dat wij allen, zonder uitzondering, van de ene, ware God ons afwenden tot onnatuurlijke beuzelarijen. En door die ziekte worden niet alleen alledaagse en stompe geesten bevangen, maar ook de allervoortreffelijkste en anders met buitengewone scherpzinnigheid begaafde. Hoe overvloedig heeft niet het ganse volk der wijsgeren zijn domheid en onbetekenendheid in dit opzicht verraden? Want, om nu maar anderen te laten lopen, die nog veel ongerijmder dingen in hun dwaasheid bazelen: Plato, die onder allen de meest godsdienstige en meest bezonnene is, zinkt ook zelf in het niet met zijn bewering van een ronde bol. En wat zou anderen dan niet overkomen, wanneer de vooraanstaanden, wier taak het moest zijn, de overigen voor te lichten, zo dromen en zich vergissen? Desgelijks, hoewel de besturing der menselijke zaken te duidelijk de voorzienigheid bewijst, dan dat ze zou kunnen geloochend worden, maakt men toch ten gevolge daarvan niet meer vordering, dan wanneer men geloofde, dat door de willekeurige beschikking der fortuin alles zich op en neer bewoog: zo groot is onze neiging tot ijdelheid en dwaling. Ik spreek steeds van de voortreffelijksten, niet van de alledaagsen, wier dwaasheid in het ontwijden van Gods waarheid tot in 't onmetelijke is gestegen.

11. Die Runde von Gott, die wir aus der Schöpfung gewinnen, erreicht bei uns nicht ihr Ziel

Jedoch wie hell und klar uns auch der Herr sich selbst und sein ewiges Reich im Spiegel seiner Werke vor Augen stellt — wir bleiben doch in unserem großen Stumpfsinn stets blind gegen so deutliche Bezeugungen, so daß sie in uns ohne Frucht bleiben! Denn was die Schöpfung und die feine Ordnung der Welt anlangt — wer unter uns denkt denn wirklich, wenn er die Augen zum Himmel erhebt oder auf Erden umherschweifen läßt, in seinem Herzen an den Schöpfer? Wer bleibt nicht vielmehr bei der Betrachtung der Werke stehen und vergißt den Wirker? Und was jene anderen Werke anlangt, die außerhalb des geordneten Naturlaufs alle Tage geschehen — wer denkt nicht, die Menschen würden vom blinden Ungefähr des Glücks gedreht und umgetrieben, und nicht eben von Gottes Vorsehung geleitet? Wenn wir aber je durch Handweisung und Anleitung solcher Geschehnisse zur Betrachtung Gottes kommen — was bei allen notwendig eintritt —, so versinken wir doch, wenn wir kaum flüchtig ein Empfinden für etwas wie die Gottheit haben, in die Raserei und die bösen Gedanken unseres Fleisches und verderben mit unserer Eitelkeit die reine Wahrheit Gottes. Nur darin find wir ungleich untereinander, daß jeder sich für seine eigene Person seinen eigenen Irrtum erschafft. Aber darin sind wir alle miteinander völlig gleich, daß wir alle von dem einen wahren Gott abgefallen sind und uns wunderlichen Kindereien zugewendet haben! Das ist nicht nur die Krankheit ungebildeter und stumpfsinniger Menschen, sondern auch die bedeutendsten und sonst mit einzigartigem Scharfsinn begabten Geister sind ihr verfallen. Wie reichlich hat hierin das ganze Volk der Philosophen seine Torheit und Abgeschmacktheit an den Tag gelegt! Selbst Platon, der frömmste und besonnenste von allen — wir wollen andere schonen, die noch größere Sinnlosigkeiten ausgedacht haben! —, selbst er versteigt sich in den Gedanken von der Kugelgestalt des All (in der die göttliche „Idee“ sich auswirkt). Was soll dann erst aus den anderen werden, wenn selbst solche, die am ansehnlichsten sind und anderen voranleuchten sollten, derart phantasieren und stolpern!

Doch weiter: die Regierung der menschlichen Geschicke zeigt Gottes Vorsehung zu klar, als daß man sie leugnen könnte — aber es kommt doch nicht mehr dabei heraus, als daß man glaubt, es werde vom blinden Schicksal alles droben und hienieden gelenkt: so groß ist unser Hang zu Eitelkeit und Irrtum. Dabei rede ich stets bloß von den Vorzüglichsten, nicht von jenen unbedeutenden Geistern, deren Wahnwitz zur Entweihung der göttlichen Wahrheit ins Ungemessene geht.

11. Die suiwere waarheid van God word deur die mens se ydelheid en dwaasheid bederf

Maar al sou die Here Homself en sy ewige koninkryk met soveel helderheid in die spieël van sy werke weergee, is ons stompsinnigheid nogtans so groot en word ons vir sulke duidelike getuienis altyd so afgestomp dat dit sonder resultaat verdamp. Sover dit die skepping van die wêreld en die uitmuntende ligging daarvan aangaan: wanneer ons ons oë na die hemele ophef of dit oor die verafgeleë streke van die aarde laat dwaal, wie van ons is daar dan wat in die eerste plek aan die Skepper daarvan dink en wat nie eerder in die aanskouing van sy werke vassteek en die Skepper daarvan buite rekening laat nie? Sover dit die gebeurtenisse aangaan wat daagliks afgesien van die natuurlike verloop van sake plaasvind, wie van ons dink dan nie dat die mens deur die blinde wispelturigheid van die noodlot⁵³ rondgerol en meegesleur word eerder as dat hy deur die voorsienigheid van God geregeer word nie?

143 Maar as ons dan nog soms deur die gang en verloop van hierdie dinge daartoe gedryf word om oor God na te dink - iets wat noodwendig met alle mense gebeur - verval ons nogtans onmiddellik in die dwaasheid of bose versinsels van ons vlees, en deur ons ydelheid bederf ons die suiwere waarheid van God wanneer ons sonder oorleg ’n gevoel van een of ander godheid gevorm het. Ons verskil wel in daardie opsig van mekaar dat elkeen vir homself persoonlik ’n besondere dwaling aanvaar, maar tog is ons in hierdie opsig op ’n haar na gelyk aan mekaar dat die laaste een van ons van die enige ware God na wonderbaarlike beuselagtighede afwyk. Nie alleen gewone en stompsinnige verstande nie maar ook selfs die uitmuntendste verstande, wat met besondere skerpsinnigheid begaaf is, is in hierdie kwaal verstrik.⁵⁴

Hoe oorvloedig het die hele geslag filosowe hulle stompsinnigheid en dwaasheid nie in hierdie opsig getoon nie? Want om nou maar ander wat baie onnoseler onsin kwytraak, te spaar: Plato, wat die eerbiedwaardigste en nugterste van hulle almal was, verdwyn ook saam met sy ronde sfeer.⁵⁵ Wat sou dan met die ander filosowe gebeur terwyl hulle leiers, wie se taak dit was om die res voor te lig, so begogeld is en struikel?

Net so, wanneer die bestiering van die mensdom maar te duidelik ’n voorsieningheid bewys sodat dit nie verloën kan word nie, word hieruit egter geen verdere voordeel geput as wanneer die mens sou glo dat alle dinge na willekeur volgens die wens van die noodlot heen en weer geslinger word nie. So groot is ons neiging tot ydelheid en dwaling. Ek praat hier altyd van die uitmuntendste verstande en nie van die gewone verstand van mense wie se waansin tot die toppunt van die ontheiliging van God se waarheid gevorder het nie.

11. Итак, Бог с величайшей ясностью показывает нам в зеркале своих дел своё величие и вечное Царство. Однако мы настолько слепы и непонятливы, что не умеем извлечь пользу из столь очевидных свидетельств, и они остаются для нас бесплодными. Вот, мы видим прекрасное и восхитительное мироздание, где всё, на что бы мы ни обратили свой взор - на небо или на земное пространство, - напоминает о Создателе. И что же? Мы наслаждаемся зрелищем творения, забывая о Творце. Возьмём, к примеру, повседневный порядок вещей. Огромное большинство людей воображает, будто людская жизнь зависит от «колеса фортуны», другими словами, будто она определяется случаем, а не божественным провидением. Даже если порою ход событий наводит нас на мысль о Боге или нас посетит какое-то чувство к Нему, - вскоре мы вновь возвращаемся к своим фантазиям и позволяем им увлечь себя, подменяя Божью истину собственным тщеславием. Мы отличаемся один от другого тем, что у каждого своё особое заблуждение, но все мы слишком похожи друг на друга своим отступничеством от единого Бога и поспешным следованием за чудовищными идолами.

Этому пороку подвержены не только умные люди из простого народа, но также самые знатные и образованные. Сколько глупости и глухоты обнаружила здесь секта философов! Даже если оставить в стороне большинство, то есть тех, кто наговорил слишком много вздора, то что сказать о Платоне? У него было больше здравого смысла и религиозности, чем у прочих, но всё-таки он увлёкся своей фигурой круга и объявил её первоначалом. Что же говорить о других, если такую невообразимую тупость обнаруживали самые прославленные учителя и наставники? Ход дел человеческих столь явно свидетельствует о божественном провидении, что отрицать его кажется невозможным, а люди между тем не умеют извлечь из этого никакой пользы и продолжают твердить о фортуне, её капризах и непредсказуемых поворотах. Такова наша природа, удивительно склонная к заблуждениям! При этом я говорю здесь о наиболее знающих и добропорядочных людях, а не о наглецах, что оскверняют божественную истину с упоением.

12. | ^c Hinc immensa illa errorum colluvies, qua totus orbis refertus ac coopertus fuit; suum enim cuique ingenium instar labyrinthi est, ut mirum non sit singulas Gentes in varia commenta diductas esse; neque id modo, sed singulis prope hominibus proprios fuisse deos; nam ut ad inscitiam et tenebras accedit temeritas et lascivia, vix unus unquam repertus est qui non sibi idolum vel spectrum Dei loco fabricaret. Certe non secus atque ex vasta amplaque scaturigine aquae ebulliunt, immensa deorum turba ab hominum mente profluxit, dum quisque nimis licentiose vagando, perperam hoc vel illud de ipso Deo comminiscitur. Neque tamen hic superstitionum, quibus implicitus fuit mundus, catalogum texere necesse est: quia nec ullus esset finis, et ut verbum nullum fiat, satis ex tot corruptelis apparet quam horribilis sit humanae mentis caecitas. Rude et indoctum vulgus omitto. Sed inter Philosophos qui ratione et doctrina penetrare in caelum conati sunt, quam pudenda est varietas?¹ ut quisque altiore ingenio praeditus fuit, arteque et scientia limatus, ita speciosos colores suae sententiae inducere visus est: quos tamen omnes si propius inspicias, evanidos esse fucos reperies. Argute sibi visi sunt dicere Stoici,^d posse elici ex cunctis naturae partibus varia Dei nomina, neque tamen propterea lacerari unum Deum.² Quasi vero non iam plus satis ad vanitatem proclives simus, nisi multiplex deorum copia nobis obiecta, longius et violentius nos in errorem abstraheret.³ Mystica etiam Aegyptiorum theologia⁴ ostendit, sedulo in hoc omnes incubuisse ne absque ratione desipere viderentur. Ac primo forte intuitu aliquid tanquam probabile simplices et incautos deciperet: sed nihil unquam excogitavit ullus mortalium, quo non turpiter corrupta fuerit religio. Atque haec tam confusa varietas Epicureis⁵57, et crassis aliis pietatis contemptoribus¹ audaciam addidit ut omnem Dei sensum abiicerent. Nam quum prudentissimos quosque certare viderent contrariis opinionibus, ex eorum dissidiis, et frivola etiam, vel absurda cuiusque doctrina colligere non dubitarunt, frustra et stulte tormenta sibi accersere homines ubi deum qui nullus est investigant: idque se impune facere duxerunt, quia praestaret brevi compendio prorsus Deum negare, quam fingere incertos deos, et deinde lites movere quae nullum haberent exitum. Ac nimis quidem inscite ratiocinantur illi, vel potius tegendae suae impietati nebulam inducunt ex hominum inscitia, ex qua Deo quidquam decedere minime aequum est. Sed quum fateantur omnes^a nullam esse rem de qua tantopere docti simul et indocti dissentiant,² hinc colligitur, plusquam hebetes ac caecas in caelestibus mysteriis esse hominum mentes quae in Dei investigatione sic errant. Laudatur ab aliis Simonidis responsum, qui rogatus ab Hierone tyranno quid esset Deus, diem sibi ad cogitandum dari petiit. Quum idem quaereret postridie tyrannus, biduum postulavit: ac saepius duplicato numero dierum, tandem respondit, Quanto diutius considero, tanto res mihi videtur obscurior.³ Prudenter sane ille sententiam de re sibi obscura suspenderit: hinc tamen apparet, si naturaliter tantum edocti sint homines, nihil certum, vel solidum, vel distinctum tenere: sed confusis tantum principiis esse affixos, ut Deum incognitum adorent.

[12.] De là est sorti ce bourbier infini d’erreurs, duquel tout le monde a esté rempli et couvert: car l’esprit d’un chacun y est comme un labyrinthe, tellement qu’il ne se faut esbahir si les nations ont esté distraites en diverses resveries: et non seulement cela, mais si un chacun homme a eu ses dieux propres. Car d’autant que la temerité et audace est adjoustée avec l’ignorance et les tenebres, à grand’ peine s’en est jamais trouvé un seul qui ne se forgeast quelque idole ou phantosme au lieu de Dieu. Certes comme les eaux bouillonnent d’une grosse source et ample, aussi une troupe infinie de dieux est sortie du cerveau des hommes, selon que chacun s’esgare en trop grande licence, à penser folement de Dieu cecy ou cela. Il n’est ja besoin de faire icy un rolle ou denombrement des superstitions esquelles le monde a esté enveloppé, veu qu’aussi il n’y auroit nulle fin. Et combien que je n’en sonne mot, il appert assez par tant d’abus et tromperies quel horrible aveuglement il y a en l’esprit des hommes. Je laisse à parler du populaire qui est rude et sans savoir: mais combien est vilaine la diversité entre les Philosophes, qui ont voulu outrepasser les cieux par leur raison et science, selon que chacun a esté doué de haut esprit, et avec cela par son estude a esté mieux poli, s’est aussi acquis reputation de bien colorer et farder sa fantaisie? Mais si on les espluche de pres on trouvera que le tout n’est que fard qui s’escoule. Les Stoiques ont pensé avoir trouvé la feve au gasteau, comme on dit, el allegant que de toutes les parties de nature on peut tirer divers noms de Dieu, sans toutesfois deschirer ou diviser son essence, comme si nous n’estions pas desja par trop enclins à vanité, sinon qu’on nous mist devant les yeux une compagnie de dieux bigarrée, pour nous transporter tant plus loin en erreur, et avec plus grande impetuosité. La theologie des Egyptiens, qu’ils ont nommée secrete, monstre que tous ont mis peine et soin pour tant faire qu’il semblast qu’ils n’estoyent point insensez sans quelque raison. Et possible qu’en ce qu’ils pretendent, les simples et mal advisez y seroyent abusez de prime face: tant y a que nul homme n’a jamais rien controuvé, qui ne fust pour corrompre vilainement et pervertir la religion: mesme ceste varieté si confuse a augmenté l’audace aux Epicuriens et Athées prophanes contempteurs de la religion, pour rejetter tout sentiment de Dieu. Car en voyant les plus sages et prudens se debatre et estre bandez en opinions contraires, ils n’ont point fait difficulté sous ombre de leurs discors, ou bien de l’opinion frivole et absurde de chacun d’eux, d’inferer et conclurre que les hommes cherchent sans propos et follement beaucoup de tourmens, en s’enquerant de Dieu, qui n’est point Ils ont pensé que cela leur estoit licite, pource qu’il vaut mieux plat et court nier Dieu, que forger des dieux incertains, et puis apres esmouvoir des contentions où il n’y ait nulle issue. Vray est que telles gens arguent trop brutalement ou plustost abusent de l’ignorance des hommes, comme d’une brouée pour cacher leur impieté, veu qu’il n’est point à nous de rien deroguer à Dieu, quoy que nous en parlions impertinemment. Mais puis que les payens ont confessé qu’il n’y a rien en quoy tant les savans que les idiots soyent plus discordans, de là on peut recueillir, que l’entendement humain est plus qu’hebeté et aveugle aux secrets de Dieu, veu que tous s’y abusent si lourdement, et rencontrent si mal. Aucuns louent la response d’un Poete payen nommé Symonides, lequel estant interrogué par le roy Hieron, que c’estoit de Dieu, demanda terme d’un jour pour y penser. Le lendemain estant derechef enquis redoubla le terme: et quand il eut ainsi quelque fois prolongé, en la fin il respondit que d’autant plus qu’il y appliquoit son sens, il trouvoit la chose plus obscure. Or prenons le cas qu’un povre incredule ait prudemment fait, de suspendre sa sentence d’une chose à luy incogneue, tant y a que de là il appert que si les hommes ne sont enseignez que par nature, ils n’auront rien de certain, de ferme ou liquide: mais seulement qu’ils seront tenus attachez à ce principe confus, d’adorer quelque dieu incogneu.

12. Hence that immense flood of errors, which has deluged the whole world. For every man's understanding is like a labyrinth to him; so that it is not to be wondered at, that the different nations were drawn aside into various inventions, and even that almost every individual had his own particular deity. For, amidst the union of temerity and wantonness with ignorance and darkness, scarcely a man could be found who did not frame to himself some idol or phantasm instead of God. Indeed, the immense multitude of gods proceeding from the mind of man, resembles the ebullition of waters from a vast and ample spring, while every one, with an extreme licentiousness of error, invents one thing or another concerning God himself. It is not necessary here to compose a catalogue of the superstitions which have perplexed the world; for it would be an endless task; and, without a word more being said, the horrible blindness of the human mind sufficiently appears from such a multiplicity of corruptions. I pass over the rude and unlearned vulgar. But among the philosophers,¹⁰² who attempted with reason and learning to penetrate heaven, how shameful is the diversity! In proportion to the vigour of his natural genius, and the polish acquired by art and science, each of them seemed to give the more specious colouring to his own opinion; but, on a close inspection, you will find them all fading colours. The Stoics said, in their own opinion very 68 shrewdly, that from all the parts of nature may be collected various names of God, but yet that the one God is not therefore divided;¹⁰³ as if we were not already too much inclined to vanity, without being further and more violently seduced into error, by the notion of such a various abundance of gods. The mystical theology of the Egyptians also shows that they all sedulously endeavoured to preserve the appearance of reason in the midst of their folly.¹⁰⁴ And any thing apparently probable might at first sight, perhaps, deceive the simple and incautious; but there never was any human invention by which religion was not basely corrupted. And this confused diversity imboldened the Epicureans, and other gross despisers of piety, to reject all idea of God. For, seeing the wisest of men contending with each other for contrary opinions, they hesitated not, from their dissensions, and from the frivolous and absurd doctrines maintained by the different parties, to infer, that it was vain and foolish for men to torment themselves with investigations concerning God, who does not exist. And this they thought they might do with impunity, supposing that a compendious denial of any God at all would be better than feigning uncertain gods, and thereby occasioning endless controversies. They reason very ignorantly, or rather endeavour to conceal their own impiety behind the ignorance of men, which not at all justifies any encroachment on God. But from the general confession, that there is no subject productive of so many dissensions among the learned as well as the unlearned, it is inferred, that the minds of men, which err so much in investigations concerning God, are extremely blind and stupid in celestial mysteries. Others commend the answer of Simonides,¹⁰⁵ who, being asked by Hiero the Tyrant what God was, requested a day to consider it. When the tyrant, the next day, repeated the inquiry, he begged to be allowed two days longer; and, having often doubled the number of days, at length answered, “The longer I consider the subject, the more obscure it appears to me.” He prudently suspended his opinion on a subject so obscure to him; yet this shows that men, who are taught only by nature, have no certain, sound, or distinct knowledge, but are confined to confused principles; so that they worship an unknown God.

12. Hence Polytheism, with all its abominations, and the endless and irreconcilable opinions of the philosophers concerning God.

Hence that immense flood of error with which the whole world is overflowed. Every individual mind being a kind of labyrinth, it is not wonderful, not only that each nation has adopted a variety of fictions, but that almost every man has had his own god. To the darkness of ignorance have been added presumption and wantonness, and hence there is scarcely an individual to be found without some idol or phantom as a substitute for Deity. Like water gushing forth from a large and copious spring, immense crowds of gods have issued from the human mind, every man giving himself full license, and 60devising some peculiar form of divinity, to meet his own views. It is unnecessary here to attempt a catalogue of the superstitions with which the world was overspread. The thing were endless; and the corruptions themselves, though not a word should be said, furnish abundant evidence of the blindness of the human mind. I say nothing of the rude and illiterate vulgar; but among the philosophers¹ who attempted, by reason and learning, to pierce the heavens, what shameful disagreement! The higher any one was endued with genius, and the more he was polished by science and art, the more specious was the colouring which he gave to his opinions. All these, however, if examined more closely, will be found to be vain show. The Stoics plumed themselves on their acuteness, when they said that the various names of God might be extracted from all the parts of nature, and yet that his unity was not thereby divided: as if we were not already too prone to vanity, and had no need of being presented with an endless multiplicity of gods, to lead us further and more grossly into error. The mystic theology of the Egyptians shows how sedulously they laboured to be thought rational on this subject.² And, perhaps, at the first glance, some show of probability might deceive the simple and unwary; but never did any mortal devise a scheme by which religion was not foully corrupted. This endless variety and confusion emboldened the Epicureans, and other gross despisers of piety, to cut off all sense of God. For when they saw that the wisest contradicted each others they hesitated not to infer from their dissensions, and from the frivolous and absurd doctrines of each, that men foolishly, and to no purpose, brought torment upon themselves by searching for a God, there being none: and they thought this inference safe, because it was better at once to deny God altogether, than to feign uncertain gods, and thereafter engage in quarrels without end. They, indeed, argue absurdly, or rather weave a cloak for their impiety out of human ignorance; though ignorance surely cannot derogate from the prerogatives of God. But since all confess that there is no topic on which such difference exists, both among learned and unlearned, the proper inference is, that the human mind, which thus errs in inquiring after God, is dull and blind in heavenly mysteries. Some praise the answer of Simonides, who being asked by King Hero what God was, asked a day to consider. When the king next day repeated the question, he asked two days; and after repeatedly doubling the number of days, at length replied, “The longer I consider, the darker the subject appears.”³ He, no doubt, wisely suspended his opinion, when he did not see clearly: 61still his answer shows, that if men are only naturally taught, instead of having any distinct, solid, or certain knowledge, they fasten only on contradictory principles, and, in consequence, worship an unknown God.

12. Van hier dat onmetelijke mengelmoes van dwalingen, waarmee de gehele wereld vervuld en bedekt geweest is. Want voor een ieder is zijn eigen verstand als een doolhof, zodat het niet te verwonderen is, dat de volkeren ieder op zichzelf tot verschillende verzinsels vaneengescheiden zijn. En dat niet alleen, maar ook, dat bijna ieder der mensen afzonderlijk zijn eigen goden gehad heeft. Want, daar bij onwetendheid en duisternis willekeur en loshandigheid komt, is er ternauwernood één gevonden, die zich niet een afgod of een hersenschim maakte in de plaats van God. Voorzeker, evenals uit een grote en wijde springbron de wateren opborrelen, is een onmetelijke schare van goden voortgestroomd uit der mensen brein, terwijl ieder door al te ongebreideld rond te dolen, verkeerdelijk dit of dat over God zelf verzint. Maar toch is het niet nodig hier een opsomming te geven van de vormen van bijgeloof, waarin de wereld verstrikt is geweest: immers daaraan zou geen einde zijn; en ook al wordt daar geen woord van gezegd, blijkt toch uit zo veel misvormingen voldoende, hoe vreselijk de blindheid van de menselijke geest is. Ik laat het onontwikkelde en ongeleerde volk voor wat het is. Maar welk een verscheidenheid, over welke men zich behoorde te schamen, is er onder de wijsgeren, die met hun denkvermogen en leer in de hemel hebben pogen door te dringen? Naarmate ieder met hogere aanleg begiftigd is geweest, en beter gepolijst door kunst en wetenschap, scheen het, dat hij zijn mening met des te schitterender kleuren overdekte; maar toch, wanneer men die wat van meer nabij beschouwt, zal men bevinden, dat ze alle schielijk verdwijnende blanketsels zijn. De Stoïcijnen vonden, dat ze scherpzinnig redeneerden, wanneer ze zeiden, dat uit alle delen der natuur verschillende namen Gods te voorschijn gebracht konden worden, en dat toch daardoor de éne God niet uiteengescheurd werd. Alsof wij niet reeds meer dan genoeg geneigd waren tot ijdelheid, ook al zou ons niet een veelvuldige overvloed van goden, die ons voorgehouden wordt, nog verder weg en nog krachtdadiger tot dwaling sleuren. Ook de geheime theologie der Egyptenaren toont, dat allen vol ijver zich hierop toegelegd hebben, dat ze niet zouden schijnen zonder reden dwaas te zijn. En misschien zou op de eerste aanblik iets als waarschijnlijk de eenvoudigen en onbehoedzamen kunnen bedriegen; maar nooit heeft iemand der stervelingen iets uitgedacht, waardoor de godsdienst niet schandelijk bedorven is. En deze zo verwarde verscheidenheid heeft de Epicureërs en de andere grove verachters der vroomheid de vermetele moed geschonken, om elke opvatting van God te verwerpen. Want daar ze de verstandigsten zagen strijden met tegenovergestelde opvattingen, hebben ze niet geaarzeld uit hun onenigheden en ook uit ieders onbetekenende of ongerijmde leer op te maken, dat de mensen vruchteloos en dwaselijk zichzelf kwellingen aandoen, wanneer ze speuren naar een God, die er niet is; en zij meenden dat ongestraft te kunnen doen, omdat het beter was kortweg Gods bestaan geheel te loochenen, dan goden uit te denken, wier bestaan onzeker is, en vervolgens twisten te verwekken, waaraan geen einde zou komen. Maar zij redeneren al te onverstandig, of liever om hun eigen goddeloosheid te bedekken, omhullen zij haar met een wolk, ontleend aan de onwetendheid der mensen, tengevolge van welke het allerminst passend is aan God iets te ontnemen. Maar daar allen bekennen, dat er geen zaak is, waarover geleerden zowel als ongeleerden het zozeer met elkander oneens zijn, maakt men hieruit op, dat de geesten der mensen, die in het onderzoek van God zo dwalen, meer dan stomp en blind zijn in de hemelse verborgenheden. Door anderen wordt geprezen een antwoord van Simonides, die, toen hem door de tiran Hiero gevraagd werd, wat God was, verzocht, dat hem een dag gegeven zou worden om na te denken. Toen de tiran de volgende dag hetzelfde vroeg, eiste hij twee dagen, en nadat hij meermalen het getal der dagen verdubbeld had, antwoordde hij eindelijk: "Hoe langer ik overweeg, des te duisterder schijnt mij de zaak te zijn." Ongetwijfeld moge hij er verstandig aan gedaan hebben, dat hij zijn oordeel over een zaak, die hem duister was, onbeslist liet; maar toch blijkt hieruit, dat de mensen, wanneer ze slechts van nature onderwezen zijn, niets zekers, onwrikbaars of duidelijks in hun bezit hebben; maar dat ze alleen gebonden zijn aan verwarde beginselen, om de onbekende God te aanbidden.

12. Die Kunde von Gott erstickt im menschlichen Aberglauben und Irrtum

Daher kommt auch der ungeheure Schlamm von Irrtümern, der die ganze Welt bedeckt und erfüllt. Denn einem jeglichen ist sein Verstand wie ein Labyrinth, und es ist deshalb kein Wunder, daß die einzelnen Völker je in ihre besonderen Irrtümer verfallen sind, ja daß es dabei nicht bleibt, sondern gar einzelne Menschen sich ihre eigenen Götter gemacht haben. Es gesellte sich ja zur Unwissenheit und Verfinsterung die Keckheit und der Mutwille, und deshalb ist kaum einer zu finden, der sich nicht an 17 Stelle Gottes ein Götzenbild oder ein Gespenst gemacht hätte! Wie aus einer großen und weiten Quelle die Wasser hervorbrechen, so fließt auch die unmeßbare Menge der Götter aus dem Menschenherzen hervor, indem jeder in seiner Ausschweifung bald dies, bald jenes Gott freventlich andichtet. Trotzdem ist es hier überflüssig, all die Torheiten aufzuzählen, deren die Welt voll ist. Es wäre ja doch an kein Ende zu kommen, und es ist ja bei soviel Verderbnis auch ohne Worte die Blindheit des Menschenherzens in ihrer ganzen Furchtbarkeit deutlich. Dabei übergehe ich die ungebildeten und ungelehrten Leute. Aber was für eine beschämende Verwirrung herrscht selbst unter den Philosophen, die sich mit ihrer Weisheit und Vernunft bis in den Himmel zu schwingen unterstanden! Je mehr Verstand einer besaß, je mehr ihn Kunst und Wissenschaft gebildet hatten, desto mehr wußte er mit schönen Farben seine Meinung auszuschmücken. Sieht man sich aber all diese Farben an, so sind sie bloß Schminke, ohne Bestand. Die Stoiker kamen sich scharfsinnig vor mit ihrer Auffassung, man könnte aus den einzelnen Teilen der Natur verschiedene Namen Gottes herauslesen, und Gottes Einheit würde dadurch doch nicht zerrissen! Als ob wir nicht ohnehin übrig genug zum Wahn geneigt wären und es noch einer Menge Götter bedürfte, um uns tiefer in den Irrtum zu verflechten! Auch die Geheimtheologie der Ägypter zeigt, wie sie sich alle die größte Mühe geben, um den Anschein zu vermeiden, als ob sie ohne Grund unsinnig wären! Gewiß möchte manches den Einfältigen und Gedankenlosen auf den ersten Blick wahrscheinlich vorkommen und sie täuschen. Aber kein Sterblicher hat je etwas ausgedacht, wodurch die Verehrung Gottes nicht schändlich verderbt worden wäre. Dieses verwirrte Durcheinander der Meinungen gab dann den Epikuräern und anderen groben Verächtern der Religion willkommenen Anlaß, jedes Gefühl für Gott frech von sich zu werfen. Sie gewahrten, wie alle, auch die klügsten, zu völlig entgegengesetzten Meinungen kamen, und so zogen sie aus deren Streitereien und auch aus der leichtsinnigen und abgeschmackten Lehre jedes einzelnen alsbald den Schluß, der Mensch bereite sich nur unnütze Qual, wenn er sich auf die Suche nach Gott begebe, der doch gar nicht existiere. Und sie glaubten das auch ungestraft tun zu können, weil es doch besser sei, Gottes Dasein kurzerhand zu leugnen, als sich ungewisse Götter auszudenken und sich damit in endlose Zankerei zu verwickeln. Aber diese Leute urteilen doch reichlich töricht, ja vielmehr: sie suchen ihre Gottlosigkeit mit dem Hinweis auf die menschliche Unwissenheit zu vernebeln — wo doch Gott durch solche Unwissenheit wahrhaftig nichts abgehen darf! Wenn man allgemein zugibt, daß die Gelehrten wie die Ungelehrten über nichts mehr im Zwiespalt sind als über diese Fragen, so ziehen wir daraus den Schluß: des Menschen Geist, der beim Suchen Gottes derart in die Irre gerät, ist den göttlichen Geheimnissen gegenüber mehr als schwachsichtig und blind! Freilich lobt man die Antwort, die Simonides dem Tyrannen Hiero gab. Als dieser ihn fragte, was Gott sei, da erbat er sich zuerst einen Tag Zeit zum Nachdenken. Als am anderen Tag der Tyrann seine Frage wiederholte, da erbat er sich zwei Tage, und so mit jedem weiteren Tag stets die doppelte Anzahl Tage als Zeit zum Überlegen. Schließlich gab er dann doch eine Antwort: „Je länger ich über diese Frage nachdenke, desto dunkler erscheint sie mir.“ Es war klug gehandelt, daß der Mann die Antwort auf eine ihm selbst dunkle Frage aufschob. Aber es wird eben dies deutlich dabei: wenn der Mensch bloß seiner natürlichen Erkenntnis folgt, so kommt nichts Gewisses, nichts Festes, nichts Deutliches dabei heraus, sondern er ist in verworrenen Begriffen befangen, so daß er einen unbekannten Gott anbetet.

12. Die natuur alleen is nie genoegsaam om ons kennis van God te gee nie

Hieruit spruit die eindelose stroom dwalings waarmee die hele wêreld gevul en bedek was. Want elkeen se verstand is vir hom soos ’n  144 doolhof,⁵⁶ sodat dit nie ’n wonder is dat elke volk tot ’n verskeidenheid verdigsels verlei is nie. En nie alleen dit nie, maar ook dat bykans elke mens sy eie gode gehad het. Want namate onbesonnenheid en losbandigheid hulle onkunde en duisternis vergesel het, was daar beswaarlik ooit een te vinde wat nie vir homself ’n afgod of ’n skim in die plek van God gesmee het nie. Soos water wat ryklik uit ’n groot fontein uitborrel, het ’n eindelose skare gode uit die mensdom se verstand voortgevloei, terwyl elkeen deur te teuelloos af te dwaal verkeerdelik die een of die ander versinsel oor God skep. Dit is egter nie nodig om hier ’n lys saam te stel van die bygelowe waarin die wêreld verstrengel was nie, omdat daar geen einde aan sou wees nie. Hoewel daar geen woord van gerep word nie, blyk dit uit soveel bedorwe dade van die mens genoegsaam hoe verskriklik die blindheid van sy verstand is.

Ek laat die growwe ongeletterde massa maar agterweë. Maar hoe ’n skandelike uiteenlopendheid is daar nie onder die filosowe wat gepoog het om met hulle rede en geleerdheid die hemel binne te dring nie?⁵⁷ Namate elkeen van hulle met ’n groter verstand bedeeld was en deur kuns en wetenskap beskaaf, het dit gelyk asof hy sy opvattings ook met indrukwekkende kleure tint; maar as ’n mens hulle tog van naderby ondersoek, sal jy vind dat hulle soos rookdamp verdwyn.

Vir die Stoïsyne het dit gelyk asof hulle skerpsinnig redeneer toe hulle  gesê het dat verskeie name van God uit alle fasette van die natuur afgelei kan word en dat die een God tog nie daarom verskeur word nie.⁵⁸ Net asof ons nie alreeds meer as genoeg tot ydelheid geneig is, sonder dat ’n veelvuldige menigte gode ook nog aan ons voorgehou word en ons nog verder en met meer geweld in die dwaling in meesleur nie!

Selfs die mistieke teologie van die Egiptenare dui daarop dat hulle hulle almal naarstiglik daarop toegelê het om nie die indruk te skep dat hulle sonder rede dwaas is nie.⁵⁹ En met die eerste oogopslag sou iets die eenvoudiges en onversigtiges miskien nog kon mislei asof dit aanneemlik is, maar geen sterfling het al ooit iets uitgedink waardeur die godsdiens nie skandelik bederf is nie.

145 En hierdie verskille wat so verward is, het aan die Epikureërs en ander growwe veragters van godsvrug⁶⁰ die durf gegee om alle gevoel vir God te verwerp. Want toe hulle sien dat al die verstandigste mense met teenstrydige opvattings met mekaar bots, het hulle nie geaarsel om uit hulle twis en uit elkeen se waardelose en sinnelose leer die afleiding te maak dat die mensdom tevergeefs en dwaas die kwellinge homself op die hals haal wanneer hy ’n God navors wat nie bestaan nie. Hulle het gemeen dat hulle dit ongestraf kan doen, omdat dit vir hulle verkieslik gelyk het om kortweg God volkome te verloën eerder as om onsekere gode te versin en daarop geskille te veroorsaak wat geen einde sou hê nie. Maar hulle redeneer uitermatig onverstandig, of eerder: hulle gooi ’n wolk oor die onkunde van die mensdom om hulle goddeloosheid te bedek. Dit is onbillik om na aanleiding daarvan afbreuk aan God te doen.

Maar aangesien hulle almal erken dat daar niks is waaroor geleerdes sowel as ongeleerdes soveel van mekaar verskil nie,⁶¹ kan daaruit afgelei word dat die mens se verstand, wat in sy soeke na God so dwaal, nog meer afgestomp en blind is ten opsigte van die hemelse geheimenisse.⁶² Sommige mense swaai Simonides se antwoord lof toe. Toe hy deur die tiran Hiero gevra is wat God is, het hy versoek dat een dag aan hom vergun moes word om daaroor na te dink. Toe die tiran op die volgende dag dieselfde vraag aan hom gestel het, het hy twee dae gevra. En toe hy die getal dae baie dikwels vermenigvuldig het, het hy uiteindelik geantwoord: “Hoe langer ek daaroor nadink, hoe duisterder lyk dit vir my”.⁶³ Hy mag sekerlik sy oordeel oor ’n saak wat vir hom duister was, onbeslis gelaat het, maar tog blyk hieruit dat as die mense slegs deur die natuur onderrig is, hy geen sekerheid, geen vastheid en geen onderskeid het om aan vas te hou nie; maar dat hulle slegs aan verwarde beginsels vasklou om ’n onbekende god te aanbid.⁶⁴

[12].

Отсюда эта бездонная трясина заблуждений, в которой погряз весь мир. Любая душа стала похожа на лабиринт. Да и как ей не быть сбитой с толку, если в бредовые фантазии впадают целые народы, а каждый человек при этом поклоняется собственным богам! Пока дерзость и непокорность соединены с невежеством, едва ли найдётся хоть кто-то, кто не создал бы себе идола или призрака вместо Бога. Подобно тому как широкий водный поток изливается из изобильного источника, из голов людей вышла бесконечная толпа богов, так как каждый считает себя вправе измышлять о Боге всё, что только взбредёт ему в голову. Нет нужды перечислять здесь все наводнившие мир суеверия, ибо им несть числа. Я не стану рассматривать также множество примеров злоупотреблений и надувательств, которые служат свидетельством страшной слепоты, поразившей души людей.

Речь не о грубом и невежественном простонародье, а о том, насколько отталкивающе выглядят распри среди философов! С помощью своего разума и науки они хотели бы вознестись превыше самого неба - ведь каждый из них одарён высоким умом, ставшим благодаря долгому учению ещё изощрённее. Вдобавок они славятся тем, что умеют недурно расцвечивать и разукрашивать свои фантазии. Но если вглядеться в них пристальнее, то обнаружится, что всё это лишь легко смывающаяся краска. Стоики думали, что им, как говорится, удалось отыскать боб в пироге. Они утверждали, будто из совокупности частей природы можно извлечь различные имена для Бога, не подвергая при этом разделению его сущность. Тем самым нам подсовывают целый пёстрый сонм божеств, увлекая нас всё дальше и стремительнее по пути заблуждения, - как будто и без того мы не обнаруживаем слишком явную склонность к тщеславию! Богословие египтян, называемое ими тайным, без всяких на то оснований выдают за какое-то особенное глубокомыслие. И первыми жертвами его станут, возможно, самые бесхитростные и ничего не подозревающие люди, ибо все человеческие выдумки влекут за собой лишь порчу и извращение веры.

Разнообразие этих выдумок только поощряло дерзость язычников - эпикурейцев и атеистов, хулящих религию и отвергающих всякое чувство божественного. Ибо они видят, что мудрейшие и рассудительнейшие философы погружены в нескончаемые споры по поводу взаимоисключающих точек зрения. Эти споры вместе с легковесными и абсурдными взглядами каждого из спорящих легко привели их к выводу, что люди сами создали себе лишенные смысла сложности в поисках несуществующего бога. Они полагали, что лучше прямо отрицать Бога, нежели выдумывать сомнительных богов и затем увязать в нескончаемых и бесполезных словопрениях. На самом же деле эти люди просто слишком грубо мыслят; точнее, они пользуются невежеством остальных для прикрытия собственного нечестия. Ибо мы ни в чём не должны отступать от Бога, в том числе не допускать бесцеремонных речей о Нём. Но поскольку даже язычники признавали, что нет другого вопроса, который бы порождал столько разногласий и среди мудрецов и среди невежд, постольку напрашивается вывод, что человеческий рассудок чрезвычайно туп и слеп для постижения Божьих тайн - так грубо ими злоупотребляют и с таким трудом достигают в них согласия.

Многие хвалят ответ языческого поэта Симонида царю Гиерону. Будучи спрошен, есть ли Бог, Симонид попросил дать ему один день на размышление. На следующий день он вместо ответа потребовал для раздумья вдвое больший срок, и так несколько раз. Наконец Симонид ответил, что чем больше он размышляет, тем запутаннее кажется ему этот вопрос. Обратим внимание на то, что бедный неверующий осмотрительно воздержался от суждения по поводу неизвестного ему предмета. На этом примере видно, что, если бы люди получали наставление только от природы, они ни в чём не имели бы уверенности и держались бы того смутного принципа, что поклоняться следует какому-то неведомому богу.

13. Iam tenendum quoque est, quicunque puram religionem adulterant (ut omnibus accidere necesse est opinioni suae deditis) discessionem facere ab uno Deo^b. Aliud quidem sibi in animo esse iactabunt: sed quid intendant, vel quid sibi persuadeant, non multum ad rem facit: quando Spiritus sanctus pronuntiat omnes esse apostatas, qui pro mentis suae caligine daemonia supponunt in Dei locum. Hac ratione Paulus sine Deo fuisse pronuntiat Ephesios donec ex Evangelio didicissent quid esset verum Deum colere [Ephes. 2. c. 12.]. Neque hoc ad gentem unam duntaxat restringere oportet, quum generaliter alibi asserat evanuisse cunctos mortales in suis cogitationibus [Rom. 1. c. 21.], postquam in mundi fabrica illis patefacta erat Creatoris maiestas. Ideoque Scriptura ut vero 58 et unico Deo locum faciat, quidquid divinitatis olim celebratum fuit inter Gentes, falsitatis et mendacii damnat: nec ullum numen relinquit nisi in monte Sion ubi peculiaris vigebat Dei cognitio^a [Habac. 2. d. 18. 20]. Certe inter Gentiles Christi aetate proxime ad veram pietatem accedere visi sunt Samaritae; audimus tamen ex ore Christi eos nescisse quid colerent [Johan. 4. c. 22]: unde sequitur, vano errore fuisse delusos. Denique etiamsi non omnes laboraverint crassis vitiis, aut in apertas idololatrias prolapsi sint: nulla tamen pura et probata fuit religio quae tantum in communi sensu fundata esset. Quanvis enim pauci quidam non insanierint cum vulgo, manet tamen fixa Pauli doctrina. Non apprehendi sapientiam Dei a principibus mundi huius [1. Cor. 2. b. 8]. Quod si excellentissimi quique in tenebris errarunt, quid de faecibus ipsis dicendum erit? Quare nihil mirum si cultus omnes hominum arbitrio excogitatos tanquam degeneres repudiet Spiritus sanctus: quia in caelestibus mysteriis opinio humanitus concepta, etsi non semper magnam errorum congeriem pariat, erroris tamen est mater. Atque ut nihil deterius accedat, hoc tamen vitium non leve est, fortuito adorare Deum incognitum: cuius tamen rei fiunt Christi ore quicunque ex Lege edocti non sunt quem Deum colere oporteat [Johan. 4. c. 22]. Et certe non longius progressi sunt qui optimi fuerunt legislatores, quam ut in publico consensu fundata esset religio. Quin etiam apud Xenophontem laudat Socrates^b Apollinis responsum, quo praecepit ut quisque ritu patrio et pro urbis suae consuetudine deos coleret.¹ Unde autem hoc ius mortalibus, ut sua authoritate definiant quod mundum longe superat? vel quis ita maiorum placitis, vel populiscitis acquiescere poterit, ut Deum absque dubitatione recipiat humanitus sibi traditum?² Potius iudicio quisque suo stabit, quam se alieno arbitrio subiiciet.³ Quum ergo nimis infirmum ac fragile sit pietatis vinculum, vel urbis consuetudinem, vel antiquitatis consensum in colendo Deo sequi, restat ut de se testetur e caelo ipse Deus.

12. [13.] Or il est à noter, que tous ceux qui abastardissent la religion, comme il adviendra à tous ceux qui suyvent leur fantasie, se separent du vray Dieu, et s’en revoltent. Ils protesteront bien de n’avoir point ce vouloir: mais il n’est pas question de juger selon ce qu’ils proposent, ou qu’ils se persuadent, veu que le sainct Esprit prononce que tous sont apostats, d’autant qu’en leur obscureté et tenebres ils supposent des diables au lieu de Dieu. Pour ceste raison sainct Paul dit, que les Ephesiens ont esté sans Dieu, jusques à ce qu’ils eussent appris par l’Evangile quel Dieu il falloit adorer (Eph. 2:12). Ce qui ne se doit point restreindre à un seul peuple, veu qu’en l’autre lieu il afferme, que tous hommes mortels se sont esvanouis en leurs pensées, combien que la majesté du createur leur fust manifestée en l’edifice du monde (Rom. 1:21). Pourtant l’Escriture, afin de donner lieu au vray Dieu et unique, insiste fort à condamner tout ce qui a esté renommé de divinité entre les payens: et ne laisse de residu sinon le Dieu qui estoit adoré en la montagne de Sion, parceque là il y avoit doctrine speciale pour tenir les hommes en pureté (Habac. 2:18). Certes du temps de nostre Seigneur Jesus Christ, il n’y avoit nation en terre, excepté les Juifs, qui approchast plus de la droite pieté que les Samaritains: nous oyons toutesfois qu’ils sont redarguez par la bouche de Jesus Christ, de ne savoir ce qu’ils adorent (Jean 4:22): dont il s’ensuit qu’ils ont esté deceus en erreur. Bref combien que tous n’ayent point esté plongez en des vices si lourds et enormes, et qu’ils ne soyent point tombez en des idolatries manifestes, il n’y a eu toutesfois nulle religion pure ou approuvée, estans seulement fondez sur le sens commun des hommes. Car combien qu’un petit nombre de gens n’ait point esté si forcené que le vulgaire, si est-ce que le dire de sainct Paul demeure vray, que la sagesse de Dieu ne se comprend point par les plus excellens du monde (1 Cor. 2:8). Or si les plus subtils et aigus ont ainsi erré en tenebres, que dira-on du commun peuple, qui est comme la lie ou la fange? Il ne se faut donc esmerveiller si le saint Esprit a rejetté tout service de Dieu controuvé à la poste des hommes comme bastars et corrompus, veu que toute opinion que les hommes conçoivent de leurs sens quant aux mysteres de Dieu, combien qu’elle n’apporte point tousjours un si grand amas d’erreurs, ne laisse pas pourtant d’en estre mere. Et quand il n’y auroit plus grand mal que cestuy-cy, desja ce n’est point un vice à pardonner, d’adorer à l’aventure un dieu incogneu. Or tous ceux qui ne sont point enseignez par l’Escriture saincte à quel Dieu il faut servir, sont condamnez de telle temerité par Jesus Christ (Jean 4:22). Et de fait les plus sages gouverneurs qui ont basti les loix et polices, n’ont point passé plus outre que d’avoir quelque religion fondée sur le consentement du peuple: qui plus est, Xenophon philosophe bien estimé, loue et prise la response d’Apollo, par laquelle il commanda que chacun servist à Dieu à la guise et façon de ses peres, et selon l’usage et coutume de sa ville. Or d’où viendra ceste authorité aux hommes mortels, de definir selon leur advis d’une chose qui surmonte tout le monde? Ou bien qui est-ce qui se pourra reposer sur ce qui aura esté ordonné ou establi par les anciens, pour recevoir sans doute ne scrupule le Dieu qui luy aura esté baillé par les hommes? Plustost chacun s’arrestera à son jugement que de s’assujettir à l’advis d’autruy. Or d’autant que c’est un lien trop foible et du tout fragile pour nous retenir en la religion, que de suivre la coustume d’un pays, ou l’ancienneté, il reste que Dieu parle luy-mesme du ciel pour testifier de soy.

13. Now, it must also be maintained, that whoever adulterates the pure religion, (which must necessarily be the case of all who are influenced by their own imagination,) he is guilty of a departure from the one God. They will profess, indeed, a different intention; but what they intend, or what 69 they persuade themselves, is of little importance; since the Holy Spirit pronounces all to be apostates, who, in the darkness of their minds, substitute demons in the place of God. For this reason Paul declares the Ephesians to have been “without God”¹⁰⁶—till they had learned from the gospel the worship of the true God. Nor should this be restricted to one nation only, since, in another place, he asserts of men in general, that they “became vain in their imaginations,”¹⁰⁷ after the majesty of the Creator had been discovered to them in the structure of the world. And therefore the Scripture, to make room for the only true God, condemns, as false and lying, whatever was formerly worshipped as divine among the Gentiles,¹⁰⁸ and leaves no Deity but in Mount Sion, where flourished the peculiar knowledge of God. Indeed, among the Gentiles, the Samaritans, in the days of Christ, seemed to approach very nearly to true piety; yet we hear, from the mouth of Christ, that they “worshipped they knew not what;”¹⁰⁹ whence it follows, that they were under a vain and erroneous delusion. In fine, though they were not all the subjects of gross vices, or open idolaters, there was no pure and approved religion, their notions being founded only in common sense. For, though there were a few uninfected with the madness of the vulgar, this assertion of Paul remains unshaken, that “none of the princes of this world knew the wisdom of God.”¹¹⁰ But if the most exalted have been involved in the darkness of error, what must be said of the dregs of the people! Wherefore it is not surprising if the Holy Spirit reject, as spurious, every form of worship which is of human contrivance; because, in the mysteries of heaven, an opinion acquired by human means, though it may not always produce an immense mass of errors, yet always produces some. And though no worse consequence follow, it is no trivial fault to worship, at an uncertainty, an unknown god; of which, however, Christ pronounces all to be guilty who have not been taught by the law what god they ought to worship. And indeed the best legislators have proceeded no further than to declare religion to be founded upon common consent. And even Socrates, in Xenophon,¹¹¹ praises the answer of Apollo, which directed that every man should worship the gods according to the rites of his country, and the custom of his own city. But whence had mortals this right of determining, by their own authority, what far exceeds all the world? or who could so acquiesce in the decrees of the rulers or the ordinances of the people, as without hesitation to receive a god delivered 70 to him by the authority of man? Every man will rather abide by his own judgment, than be subject to the will of another. Since, then, the following of the custom of a city, or the consent of antiquity, in divine worship, is too weak and frail a bond of piety, it remains for God himself to give a revelation concerning himself from heaven.

13. All guilty of revolt from God, corrupting pure religion, either by following general custom, or the impious consent of antiquity.

Hence we must hold, that whosoever adulterates pure religion (and this must be the case with all who cling to their own views), make a departure from the one God. No doubt, they will allege that they have a different intention; but it is of little consequence what they intend or persuade themselves to believe, since the Holy Spirit pronounces all to be apostates, who, in the blindness of their minds, substitute demons in the place of God. For this reason Paul declares that the Ephesians were “without God,” (Eph. 2:12), until they had learned from the Gospel what it is to worship the true God. Nor must this be restricted to one people only, since, in another place, he declares in general, that all men “became vain in their imaginations,” after the majesty of the Creator was manifested to them in the structure of the world. Accordingly, in order to make way for the only true God, he condemns all the gods celebrated among the Gentiles as lying and false, leaving no Deity anywhere but in Mount Zion where the special knowledge of God was professed (Hab. 2:18, 20). Among the Gentiles in the time of Christ, the Samaritans undoubtedly made the nearest approach to true piety; yet we hear from his own mouth that they worshipped they knew not what (John 4:22); whence it follows that they were deluded by vain errors. In short, though all did not give way to gross vice, or rush headlong into open idolatry, there was no pure and authentic religion founded merely on common belief. A few individuals may not have gone all insane lengths with the vulgar; still Paul’s declaration remains true, that the wisdom of God was not apprehended by the princes of this world (1 Cor. 2:8). But if the most distinguished wandered in darkness, what shall we say of the refuse? No wonder, therefore, that all worship of man’s device is repudiated by the Holy Spirit as degenerate. Any opinion which man can form in heavenly mysteries, though it may not beget a long train of errors, is still the parent of error. And though nothing worse should happen, even this is no light sin—to worship an unknown God at random. Of this sin, however, we hear from our Saviour’s own mouth (John 4:22), that all are guilty who have not been taught out of the law who the God is whom they ought to worship. Nay, even Socrates in Xenophon (lib. 1 Memorabilia), lauds the response of Apollo enjoining every man to worship the gods according to the rites of his country, and the particular practice of his own city. But what right have mortals thus to decide of their own authority in a matter which is far above the world; or who can so acquiesce in the will of his forefathers, or the decrees of the people, as unhesitatingly to receive a god at their hands? Every one will adhere to his own Judgment, sooner than submit to the dictation of others. Since, therefore, in regulating the worship of God, the custom of a city, or 62the consent of antiquity, is a too feeble and fragile bond of piety; it remains that God himself must bear witness to himself from heaven.

13. Verder moet men ook voor zeker houden, dat al wie de zuivere godsdienst vervalsen, zoals noodwendig met allen het geval is, die zich aan hun eigen mening hebben overgegeven, zich afscheiden van de enige God. Zij zullen wel beweren, dat zij iets anders in de geest hebben; maar wat zij bedoelen of wat zij zichzelf wijs maken, doet niet veel ter zake, daar de Heilige Geest verklaart, dat allen afvalligen zijn, die in de duisternis huns geestes duivelen stellen in de plaats van God. Daarom zegt Paulus (Ef. 2:12) dat de Efeziërs zonder God geweest zijn, totdat ze uit het evangelie geleerd hadden, wat het was de ware God te dienen. En dit moet men niet slechts tot één volk beperken, want elders (Rom. 1:21) verzekert hij in het algemeen, dat alle stervelingen verijdeld zijn geworden in hun overleggingen, nadat hun in de bouw der wereld de majesteit van de Schepper geopenbaard was. En daarom veroordeelt de Schrift (Háb. 2:18-20) om voor de ware en enige God plaats te bereiden, alle godendom, dat eens onder de heidenen verheerlijkt werd, wegens valsheid en leugen, en laat geen enkele God over dan op de berg Sion, waar de bijzondere kennis Gods van kracht was. Ongetwijfeld schenen onder de heidenen ten tijde van Christus de Samaritanen het dichtst tot de ware vroomheid te naderen; maar toch horen wij uit de mond van Christus (Joh. 4:22) dat zij niet wisten, wat ze dienden, waaruit volgt, dat ze in ijdele dwaling bedrogen waren. Tenslotte ook al hebben niet allen aan grove misslagen geleden, of al zijn niet allen tot openlijke afgodendienst vervallen, toch is er geen enkele zuivere en deugdelijke godsdienst geweest, die slechts op het algemeen gevoelen gegrondvest is. Want ofschoon sommige weinigen niet met de grote massa verdwaasd zijn, blijft toch vast, wat Paulus leert (1 Cor. 2:8) dat de wijsheid Gods door de oversten dezer wereld niet begrepen wordt. En indien de uitnemendsten in duisternis gedwaald hebben, wat zal men dan moeten zeggen van het eigenlijke uitvaagsel? En daarom is het niet te verwonderen, als de Heilige Geest alle godsdiensten, die door het oordeel der mensen zijn uitgedacht, als verbasterd verwerpt; want, wanneer het geldt de hemelse verborgenheden, is een mening, die van mensenzijde ontvangen is, ook al baart ze niet steeds een grote menigte dwalingen, toch een moeder van dwaling. En ook al komt er niets slechters bij, dan is dit toch geen geringe misslag, op goed geluk af een onbekende God te aan bidden, waaraan toch, volgens Christus' uitspraak (Joh. 4:22) zij zich schuldig maken, die uit de wet niet onderwezen zijn, welke God men moet dienen. En zeker zijn zij, die de beste wetgevers geweest zijn, niet verder gegaan, dan dat de godsdienst op het algemeen en eenparig gevoelen gegrondvest was. Ja, zelfs prijst bij Xenophon¹ Socrates een antwoord van Apollo, waarin deze voorschreef, dat ieder volgens het voorvaderlijk gebruik en naar de gewoonte van zijn stad de goden moest dienen. Vanwaar echter hebben de stervelingen dit recht, om op eigen gezag te bepalen, wat de wereld ver te boven gaat? Of wie zal zo kunnen berusten bij de opvattingen der voorvaderen of de besluiten des volks, dat hij zonder twijfeling een God aanvaardt, die hem van de kant van mensen overgeleverd is? Eerder zal ieder op zijn eigen oordeel afgaan, dan zich aan de uitspraak van een ander onderwerpen. Daar het dus een al te zwakke en broze band van vroomheid is, of de gewoonte der stad, òf de eenparige mening der oudheid in het dienen van God te volgen, blijft er over, dat God zelf van de hemel aangaande zichzelf getuigt.

13. Wir sind alle von Gott abgefallen

Hierbei müssen wir nun auch festhalten, daß alle die, welche die reine Gottesverehrung (religio) verfälschen — und das widerfährt notwendig allen, die ihrer eigenen Meinung folgen! — von Gott abfallen. Sie werden einwerfen, ganz etwas anderes zu wollen. Aber was sie beabsichtigen und was sie im Sinn haben, das tut nicht viel zur Sache; denn der Heilige Geist erklärt alle für Abtrünnige, die in der Verfinsterung 18 ihres Herzens Götzen (Dämonen) an Gottes Stelle setzen. Deshalb erklärt Paulus, die Epheser seien ohne Gott gewesen, bis sie aus dem Evangelium gelernt hätten, was es hieße, den wahren Gott zu verehren (Eph. 2,12). Dies kann man aber nicht auf ein einziges Volk beschränken; denn an anderer Stelle spricht der Apostel ganz allgemein das Urteil aus, alle Menschen seien eitel geworden in ihren Gedanken (Röm. 1,21), nachdem ihnen doch des Schöpfers Majestät in der Schöpfung der Welt offenbart sei! Um dem wahren und einzigen Gott Raum zu geben, beschuldigt die Heilige Schrift alles, was sonst als Gottheit unter den Völkern verehrt wurde, der Falschheit und Lüge, und dabei bleibt keine Gottheit übrig als allein der Gott, der auf dem Berge Zion angebetet wurde, wo eine einzigartige Erkenntnis Gottes wohnte (Hab. 2,18.20). So scheinen zu Christi Zeit unter den Heiden vor allem die Samariter ganz nahe an die wahre Frömmigkeit herangekommen zu sein, und doch hören wir aus Christi Munde, sie wüßten nicht, was sie anbeteten (Joh. 4,22). Also waren auch sie von eitlem Irrtum getäuscht. Obwohl nicht alle Menschen in die schrecklichsten Laster verfallen oder dem offenbaren Götzendienst ergeben waren, so hat es doch nie eine reine und bewährte Religion gegeben, die bloß auf die allgemeine Einsicht (communis sensus) gegründet gewesen wäre. Mögen auch einige an dem Wahnwitz der Menge unbeteiligt gewesen sein — es bleibt doch die Lehre des Paulus bestehen, daß die Obersten dieser Welt die Weisheit Gottes nicht erkannt haben (1. Kor. 2,8). Wenn gar die Vortrefflichsten derart im Finstern getappt haben — was soll man dann erst von den Ungelehrten und Unklugen sagen? Deshalb kann es nicht wundernehmen, daß der Heilige Geist alle vom menschlichen Wollen erdachten Religionsübungen als entartet verwirft. Denn gegenüber den himmlischen Geheimnissen ist die vom Menschen ausgehende Meinung, auch wenn sie nicht immer eine Menge von Irrtümern gebiert, doch die Mutter des Irrtums. Und wenn auch nichts Schlimmeres dazukommt, so ist es schon ein nicht geringer Fehler, aufs Geratewohl einen unbekannten Gott anzubeten — und das tun nach Christi Wort (Joh. 4,22) alle, die nicht aus dem Gesetze wissen, welcher Gott wirklich zu verehren ist! Selbst die besten Gesetzgeber wollten nicht mehr, als daß die Religion in der Gesamtmeinung des Volkes sich begründe. Ja, selbst Sokrates lobt bei Xenophon das Orakel des Apollo, es solle jeder nach väterlicher Weise und dem Brauch seiner Heimatstadt die Götter anbeten! Woher haben denn sterbliche Menschen das Recht, mit ihrer Autorität festzulegen, was doch höher ist als alle Welt? Und wer kann sich bei den Satzungen der Vorfahren oder der Meinung des Volkes derart beruhigen, daß er ohne Bedenken einen ihm menschlicherweise überlieferten Gott annimmt? Es wird doch ein jeder lieber nach dem eigenen Urteil verfahren, als sich fremder Willkür zu unterwerfen! Weil es also ein allzu schwaches und gebrechliches Band der Religion ist, der Gewohnheit der Stadt oder der alten Überlieferung in Sachen der Verehrung Gottes zu folgen, so bleibt nur übrig, daß Gott selber vom Himmel her über sich Zeugnis gebe.

13. Die Gees verwerp alle eiesinnige aanbidding

Nou moet ons ook begryp dat al die mense wat die suiwere godsdiens vervals, soos noodwendig moet gebeur met almal wat aan hulle eie opvatting uitgelewer is, afwyk van die enige God. Hulle sal wel 146 verkondig dat dit nie hulle doel is nie, maar wat hulle doel is en waarvan hulle hulle wysmaak, het weinig met die saak te doen, omdat die Heilige Gees verklaar dat almal afvalliges is wat volgens die duisternis van hulle verstand duiwels in die plek van God stel.⁶⁵ Om hierdie rede verklaar Paulus dat die Efesiërs sonder God was totdat hulle uit die evangelie geleer het wat dit beteken om die ware God te dien.⁶⁶ Ons behoort sy verklaring ook nie tot slegs een volk te beperk nie, want elders verklaar hy dat alle mense oor die algemeen in hulle oorlegginge dwaas geword het nadat die majesteit van die Skepper in die skepping van die wêreld aan hulle geopenbaar is.⁶⁷ Daarom verdoem die Skrif elke vorm van godheid wat eens onder die heidene geroem is, as valsheid en leuentaal om net vir die ware en enige God plek in te ruim;⁶⁸ en dit laat geen ander godheid oor nie behalwe God op die berg Sion, waar ’n besondere kennis van God in swang was.⁶⁹

Onder die heidene het die Samaritane klaarblyklik in die tyd van Christus gewis die naaste aan ware godsvrug gekom. Tog verneem ons uit die mond van Christus dat hulle nie geweet het wat hulle dien nie.⁷⁰ Daaruit volg dat hulle deur hulle ydele dwaling mislei was. Kortom, hoewel hulle nie almal onder growwe gebreke gebuk gegaan of in openlike afgodediens verval het nie, was daar tog geen suiwer en aanneemlike godsdiens nie, aangesien dit op algemene gevoel gebaseer was.

Want hoewel ’n handjievol nie in die algemene waansin opgegaan het nie, bly die leer van Paulus nogtans onveranderd, naamlik dat die wysheid van God nie deur die owerstes van hierdie wêreld begryp word nie.⁷¹ Maar as al die uitnemendste mense dan in die duisternis gedwaal het, wat sal ons dan van die skuim sê? Dit is daarom nie verbasend nie as die Heilige Gees elke vorm van aanbidding wat deur die menslike oordeel uitgedink is, as oneg verwerp, omdat elke opvatting oor die hemelse geheimenisse wat uit die mens voortkom, tog die moeder van die dwaling is, al sou dit nie altyd ’n groot menigte dwalings voortbring nie. En al sou daarby niks slegters kom nie, is dit tog nie ’n ligte oortreding om toevallig ’n onbekende God te aanbid nie. Volgens die woorde van Christus word elkeen wat nie uit die wet geleer is watter God hy moet aanbid nie, aan hierdie oortreding skuldig.⁷² En die beste 147 wetgewers onder hulle het gewis nie verder gevorder as dat die godsdiens op openbare ínsteííing gevestig moet wees nie. Ja, in Xenophon se werke swaai Sokrates die antwoord van Apollo selfs lof toe, omdat hy daarin voorskryf dat elkeen volgens die gebruik van sy vaders en die gewoonte van sy stad sy gode moes dien.⁷³ Maar vanwaar kry sterflinge die reg om op eie gesag te bepaal wat ver bo die wêreld verhewe is? Of wie sou so in die besluite van sy voorouers of in die bepalings van ’n volk kan berus dat hy sonder twyfel ’n god sou aanvaar wat deur die mens aan hom oorgelewer is? Elkeen sal liewer op sy eie oordeel steun as om hom aan die beslissing van ’n ander te onderwerp.⁷⁴ Maar aangesien dit ’n te onbestendige en brose band van godsvrug is om in die aanbidding van God die gewoonte van ’n stad of die instemming van die oudheid na te volg, bly daar niks anders oor as dat God self uit die hemel van Homself moet getuig nie.

12. [13.]Итак, люди, по вине которых вырождается религия, - а это все, кто блуждает в лабиринте своих фантазий,- отделяют себя от истинного Бога и восстают на Него. Они, возможно, возразят, что вовсе не имели такого намерения. Но дело не в том, что они намереваются сделать и в чём пытаются себя убедить: ведь Святой Дух объявляет отступниками всех, кто в своём невежестве ставит на место Бога бесов. Поэтому св. Павел говорит, что эфесяне были безбожниками до тех пор, пока не узнали из Евангелия об истинном Боге, которому следует поклоняться (Эф 2:12). Это относится отнюдь не только к эфесянам. В другом месте св. Павел утверждает, что все смертные «осуетились в мудрствованиях своих», хотя величие Творца было открыто им в мироздании (Рим 1:21). Св. Писание решительно отвергает божества язычников, утверждая бытие истинного единого Бога, которому совершается поклонение на горе Сион (Авв 2:18-20), и посредством своего особого учения удерживая людей в чистоте.

Не подлежит сомнению, что со времён Господа нашего Иисуса Христа не было на земле народа (за исключением иудеев), более приблизившегося к истинному благочестию, чем самаряне. Тем не менее сам Иисус Христос обвинял их в незнании того, чему они поклоняются. Таким образом, и они не избежали заблуждения. Короче говоря, хотя не все народы можно обвинить в тяжких пороках и явном идолопоклонстве, не может быть истинной и чистой религии, основанной исключительно на человеческом разумении и согласии людей во мнениях. Ведь если найдётся даже малое число разумных людей, не подверженных заблуждениям простофиль, слова св. Павла остаются в силе; премудрость Божья недоступна избранным мира сего (1 Кор 2:8). Но если и самые утончённые и проницательные люди блуждают во мраке, то что сказать о простом народе, который подобен илу или грязи? Поэтому не стоит удивляться, что Св. Дух отвергает всякое произвольно выдуманное людьми поклонение Богу как извращённое и нечестивое. Мнение о божественных тайнах, складывающееся у людей на основании чувственного опыта, не всегда приводит к нагромождению ошибок, но всегда является их источником.

Не было бы большого греха простить непроизвольное поклонение «неведомому Богу», если бы зло этим ограничивалось. Но между тем Иисус Христос осуждал за дерзость людей, не наученых Священным Писанием, какому Богу надо служить (Ин 4:22). Действительно, мудрейшие из правителей, установившие законы и наказания за их нарушение, не вышли за пределы религии, основанной на согласии людей. Более того, согласно Ксенофонту, Сократ, весьма уважаемый философ, всячески хвалит данное Аполлоном повеление, чтобы каждый служил Богу по примеру отцов и по обычаю своей родины (Ксенофонт. Воспоминания о Сократе, IV, 3, 16).

Откуда же у смертных такая власть - судить по своему усмотрению о том, что превосходит всю вселенную? Кто осмелится опираться на предписания и установления древних, без тени сомнения принимая выдуманного людьми бога? Не лучше ли воздержаться от суждения, чем подчиняться мнению другого человека? Итак, следования обычаю страны или установлениям старины явно недостаточно, чтобы удержать нас в истинной вере. Бог сам говорит и свидетельствует о Себе с небес.

14. | Ergo frustra nobis in mundi opificio collucent tot accensae lampades ad illustrandam authoris gloriam: quae sic nos undique irradiant, ut tamen^c in rectam viam per se nequaquam 59 possint perducere. Et scintillas certe quasdam excitant: sed quae ante praefocantur quam pleniorem effundant fulgorem. Quamobrem Apostolus, eo ipso loco, ubi secula, simulachra vocat rerum invisibilium: subiungit, per fidem intelligi esse verbo Dei aptata [Heb. 11. a. 3]: ita significans, invisibilem divinitatem repraesentari quidem talibus spectaculis: sed ad illam perspiciendam non esse nobis oculos nisi interiore Dei revelatione per fidem illuminentur. Neque Paulus, ubi tradit patefieri quod cognoscendum est de Deo ex mundi creatione [Rom. 1. c. 19], talem manifestationem designat quae hominum perspicacia comprehendatur: quin potius eam ostendit non ultra procedere nisi ut reddantur inexcusabiles. Idem quoque tametsi alicubi negat Deum procul vestigandum, utpote qui intra nos habitet [Act. 17. f. 27]: alio tamen loco docet quorsum valeat eiusmodi propinquitas. In praeteritis, inquit, generationibus permisit Dominus Gentes ingredi viis suis [Act. 14. c. 16.], non tamen seipsum sine testimonio reliquit, benefaciens e caelo, dans pluvias, et tempora fructifera, implens cibo et laetitia corda hominum.¹ Utcunque ergo non destituatur testimonio Dominus, dum plurima et varia benignitate homines in sui cognitionem suaviter allicit: vias tamen suas, hoc est exitiales errores, propterea sequi non desinunt.

13. [14.] Voyla comment tant de si belles lampes alumées au bastiment du monde nous esclairent en vain, pour nous faire voir la gloire de Dieu, veu qu’elles nous environnent tellement de leurs rayons, qu’elles ne nous peuvent conduire jusques au droit chemin. Vray est qu’elles font bien sortir quelques estincelles, mais le tout s’estouffe devant que venir en clarté de durée. Pourtant l’Apostre apres avoir dit que le monde est comme une effigie ou spectacle des choses invisibles, adjouste tantost apres que c’est par foy qu’on cognoist qu’il a esté aussi bien compassé et aproprié par la parolle de Dieu (Heb. 11:3): signifiant par ces mots, combien que la majesté invisible de Dieu soit manifestée par tels miroirs, que nous n’avons pas les yeux pour la contempler jusques à ce qu’ils soyent illuminez par la revelation secrete qui nous est donnée d’enhaut. Sainct Paul aussi en disant que ce qui estoit expedient de cognoistre de Dieu, est manifesté en la creation du monde (Rom. 1:19), n’entend pas une espece de manifestation qui se comprenne par la subtilité des hommes, mais plustost il dit qu’elle ne va pas plus outre que de les rendre inexcusables. Et combien qu’en un passage il dise qu’il ne faille point chercher Dieu fort loin, veu qu’il habite en nous (Actes 17:27): toutesfois ailleurs il s’expose, monstrant dequoy sert un voisinage si prochain. Dieu, dit-il, a laissé les peuples cheminer par cy devant en leurs voyes, et toutesfois ne s’est point laissé sans tesmoignage, leur donnant pluye du ciel et années fertilles, remplissant de nourriture et joye les cœurs des hommes (Actes 14:16). Combien donc que Dieu ne soit pas destitué de tesmoins, conviant par ses benefices si doucement les hommes à sa cognoissance, si ne laissent-ils pas pour cela de suivre leurs voyes, c’est à dire erreurs mortels.

14. Vain, therefore, is the light afforded us in the formation of the world to illustrate the glory of its Author; which, though its rays be diffused all around us, is insufficient to conduct us into the right way. Some sparks, indeed, are kindled, but smothered before they have emitted any great degree of light. Wherefore the Apostle, in the place before cited, says, “By faith we understand that the worlds were framed by the word of God;”¹¹² thus intimating, that the invisible Deity was represented by such visible objects, yet that we have no eyes to discern him, unless they be illuminated through faith by an internal revelation of God. Nor does Paul, where he observes, that “that which may be known of God is manifest”¹¹³ in the creation of the world, design such a manifestation as human sagacity may comprehend; but rather shows, that its utmost extent is to render men inexcusable. The same writer also, though in one place¹¹⁴ he denies that God is to be traced far off, seeing he dwells within us, yet teaches, in another place,¹¹⁵ the consequences of such a proximity. God, says he, “in times past suffered all nations to walk in their own ways. Nevertheless he left not himself without witness, in that he did good, and gave us rain from heaven, and fruitful seasons, filling our hearts with food and gladness.”¹¹⁶ Though the Lord, then, is not destitute of a testimony concerning himself, while with various and most abundant benignity he sweetly allures mankind to a knowledge of him, yet they persist in following their own ways, their pernicious and fatal errors.

14. Though irradiated by the wondrous glories of creation, we cease not to follow our own ways.

In vain for us, therefore, does Creation exhibit so many bright lamps lighted up to show forth the glory of its Author. Though they beam upon us from every quarter, they are altogether insufficient of themselves to lead us into the right path. Some sparks, undoubtedly, they do throw out; but these are quenched before they can give forth a brighter effulgence. Wherefore, the apostle, in the very place where he says that the worlds are images of invisible things,adds that it is by faith we understand that they were framed by the word of God (Heb. 11:3); thereby intimating that the invisible Godhead is indeed represented by such displays, but that we have no eyes to perceive it until they are enlightened through faith by internal revelation from God. When Paul says that that which may be known of God is manifested by the creation of the world, he does not mean such a manifestation as may be comprehended by the wit of man (Rom. 1:19); on the contrary, he shows that it has no further effect than to render us inexcusable (Acts 17:27). And though he says, elsewhere, that we have not far to seek for God, inasmuch as he dwells within us, he shows, in another passage, to what extent this nearness to God is availing. God, says he, “in times past, suffered all nations to walk in their own ways. Nevertheless, he left not himself without witness, in that he did good, and gave us rain from heaven, and fruitful seasons, filling our hearts with food and gladness,” (Acts 14:16, 17). But though God is not left without a witness, while, with numberless varied acts of kindness, he woos men to the knowledge of himself, yet they cease not to follow their own ways, in other words, deadly errors.

14. Zo zenden dus in het bouwwerk der wereld zoveel brandende lampen tevergeefs hun licht tot ons om de heerlijkheid van de Maker te doen uitkomen: die ons van alle kanten zo bestralen, dat ze toch op zichzelf ons geenszins op de rechte weg kunnen leiden. Zij wekken ongetwijfeld wel enige vonken op, maar die worden gedoofd, voordat ze een voller glans uit stralen. Daarom voegt de apostel juist op die plaats, waar hij de tijdelijke dingen afbeeldingen noemt van de onzienlijke dingen (Heb. 11:3) onmiddellijk daarbij, dat men door het geloof verstaat, dat ze door het woord Gods toebereid zijn; zo te kennen gevend, dat de onzienlijke Godheid wel door zulke schouwvoorwerpen aanschouwelijk wordt gemaakt, maar dat wij om Haar te doorzien geen ogen hebben, tenzij ze door een inwendige openbaring Gods door middel van het geloof verlicht worden. En wanneer Paulus leert (Rom. 1:19) dat uit de schepping der wereld geopenbaard wordt, wat omtrent God geweten moet worden, dan duidt hij daarmee niet zulk een openbaring aan, die door de scherpzinnigheid der mensen gevat kan worden; maar hij toont veeleer aan, dat die niet verder gaat dan om te maken, dat zij niet te verontschuldigen zouden zijn. En ofschoon hij ergens (Hand. 17:27) zegt, dat God niet ver te zoeken is, daar Hij in ons woont, leert hij toch op een andere plaats, waartoe zulk een nabijheid dient: in de verleden tijden, zegt hij (Hand. 14:16) heeft de Here de heidenen laten wandelen in hun wegen, hoewel Hij nochtans zich zelf niet onbetuigd gelaten heeft, goed doende van de hemel, regen en vruchtbare tijden gevende, vervullende de harten der mensen met spijs en vrolijkheid. Ook al is dus de Here niet verstoken van getuigenis, terwijl Hij door overvloedige en veelsoortige goedgunstigheid de mensen liefelijk tot zijn kennis aanlokt, houden zij daarom toch niet op hun eigen wegen, dat is hun dodelijke dwalingen, te volgen.

14. Wir sind aus uns selbst zur rechten Gotteserkenntnis nicht fähig

All die brennenden Fackeln im Gebäu der Welt, bestellt zur Verherrlichung des Schöpfers, leuchten uns also vergebens, von allen Seiten überstrahlen sie uns mit ihrem Licht — und können uns aus sich doch nicht auf den rechten Weg führen! Gewiß erwecken sie einige Fünklein. Aber die sind schon erloschen, ehe sie stärkeren Schein geben könnten. Deshalb fügt der Apostel an derselben Stelle, wo er die Welt das Sichtbarwerden der unsichtbaren Dinge nennt, hinzu: „Durch den Glauben erkennen wir, daß die Welt durch Gottes Wort fertig ist“ (Hebr. 11,3). Dadurch zeigt er an: die unsichtbare Gottheit wird zwar durch solche sichtbaren Dinge zur Schau gestellt, aber uns fehlen die Augen, sie zu sehen, wenn wir nicht durch Gottes innere Offenbarung erleuchtet werden. Auch Paulus meint, wenn er sagt, es sei aus der Schöpfung der Welt offenbar, was man von Gott wissen kann (Röm. 1,19), nicht etwa eine Offenbarung, die durch Menschenscharfsinn erfaßt werden könnte. Er zeigt 19 vielmehr, daß sie nicht mehr erreicht, als daß wir ohne Entschuldigung sind. Und wenn er an der einen Stelle sagt, Gott sei nicht in der Ferne zu suchen, da er ja in uns wohne (Apg. 17,27), so zeigt er doch an der anderen, was es mit solcher Gegenwart Gottes für eine Bewandtnis hat. „Er hat in den vergangenen Zeiten lassen alle Heiden ihre eigenen Wege wandeln; und doch hat er sich selbst nicht unbezeugt gelassen, hat uns viel Gutes getan und vom Himmel Regen und fruchtbare Zeiten gegeben, unsre Herzen mit Speise und Freude erfüllt“ (Apg. 14,16.17). So sind Gottes Zeugnisse immer vorhanden, indem er die Menschen mit reicher und mannigfaltiger Güte freundlich zu seiner Erkenntnis reizt. Aber die Menschen hören deshalb nicht auf, ihren eigenen Wegen, ihren verderblichen Irrtümern zu folgen.

14. Sonder geloof is die mens blind vir die helder lig van God se heerlikheid ivat uit die skepping straal

Gevolglik laat soveel lampe wat in die skepping van die wêreld aangesteek is om die heerlikheid van sy Skepper te verklaar, tevergeefs hulle lig vir ons skyn. Hoewel dit ons van alle kante af bestraal, kan dit ons op sigself nie op die regte pad bring nie. Dit verwek wel enkele vonkies, maar dit word uitgedoof nog voordat dit ’n voiler glans kan afgee. Daarom het die apostel juis op die plek waar hy die wêreld ’n afbeelding van die onsienlike noem,⁷⁵ daaraan toegevoeg dat ons deur die geloof begryp dat dit deur die Woord van God toeberei is. So dui hy aan dat die onsienlike Godheid wél met so ’n skouspel weergegee word maar dat ons oë nie by magte is om dit te aanskou nie tensy die openbaring van God binne-in ons hulle deur die geloof verlig.

En wanneer Paulus ons leer dat dit wat ons aangaande God moet ken, uit die skepping van die wêreld openbaar gemaak word,⁷⁶ bedoel hy nie so ’n openbaring wat die mens met sy skerpsinnigheid kan begryp nie, maar hy dui eerder aan dat dit nie verder strek as om die mens onverskoonbaar te maak nie.⁷⁷

Hoewel Paulus ook elders sê dat ons God nie ver moet soek nie, 148 aangesien Hy binne-in ons woon,⁷⁸ leer hy ons tog op ’n ander plek⁷⁹ waartoe so ’n nabyheid dien. Hy sê: “In vergange geslagte het die Here die heidene toegelaat om in hulle eie weë te wandel. Tog het Hy Homself nie onbetuig gelaat nie: Hy het sy weldade uit die hemel gestuur, aan hulle reën en vrugbare tye gegee en die hart van die mens met spyse en blydskap gevul”. Hoewel die Here dus nie sonder getuienis is wanneer Hy die mens vriendelik deur sy menigvuldige en uiteenlopende milddadigheid lok om Hom te leer ken nie, hou die mens tog nie dáárom op om sy eie weë, dit is die verderflike dwalings, te volg nie.

13. [14.]Вот и получается, что столько прекрасных светильников, зажжённых при сотворении мира, светят для нас напрасно. Мы никак не можем увидеть славы Божьей из-за того, что их лучи окружают нас со всех сторон и не могут направить на единственный истинный путь. Какие-то проблески мы улавливаем, но всё в целом гаснет во мраке вместо того, чтобы засиять полным светом. Поэтому апостол, называя мир зримым образом невидимого, добавляет: чудное устройство мира, осуществлённое Словом Божьим, познаётся лишь верою (Евр 11:3). Этим он хочет сказать, что невидимое божественное величие отражается во вселенной, как в зеркале, однако наши глаза неспособны увидеть его, пока не просветит их таинственное откровение свыше.

Говоря о том, что Бог явил людям при сотворении мира всё, что им следует о Нём знать (Рим 1:19), св. Павел имеет в виду не тот вид явленности, который постигается утончённым человеческим умом, но тот, что сделал невозможным для людей оправдываться неведением. В одном месте Павел призывает не искать Бога вдалеке, ибо Он живёт в нас (Деян 17:27), в другом же уточняет свою мысль, показывая, в чём смысл этой близости к нам Бога: Бог, по его словам, попустил всем народам ходить своими путями, но при этом не переставал свидетельствовать о Себе, «подавая нам с неба дожди и времена плодоносные и исполняя пищею и веселием сердца наши» (Деян 14:16-17). Но, хотя Бог и не оставил людей без свидетельства, своими благодеяниями мягко побуждая их к богопознанию, они не перестают ходить своими путями - путями смертоносных заблуждений.

15. Quanquam autem naturali facultate deficimur, quominus ad puram usque et liquidam Dei cognitionem conscendere liceat^a: quia tamen hebetudinis vitium intra nos est, praecisa est omnis tergiversatio. Neque enim ignorantiam sic praetexere licet, quin semper et ignaviae et ingratitudinis vel conscientia ipsa nos convincat^b. Digna scilicet quae admittatur defensio, si homo ad audiendam veritatem aures sibi defuisse obtendat, ad quam enarrandam suppetunt mutis creaturis plusquam canorae voces: si oculis se non posse videre causetur quod sine oculis creaturae demonstrant: si mentis imbecillitatem excuset, ubi omnes sine ratione creaturae erudiunt. Quare omni prorsus excusatione merito excludimur, quod vagi et palantes aberramus: quum omnia rectam viam demonstrent. Sed enim, utcunque hominum vitio imputandum sit, quod semen notitiae Dei, ex mirabili naturae artificio mentibus suis inspersum, mox corrumpunt, ne ad frugem bonam ac synceram perveniat: verissimum tamen est, nuda ista et simplici testificatione, quae 60 Dei gloriae^a a creaturis magnifice^b redditur, nequaquam nos sufficienter erudiri. Simul enim ac modicum divinitatis gustum ex mundi speculatione delibavimus: vero Deo praetermisso, eius loco somnia et spectra cerebri nostri erigimus: ac^c iustitiae, sapientiae, bonitatis, potentiae laudem ab ipso fonte huc et illuc traducimus^d. Quotidiana porro eius facta ita aut obscuramus aut invertimus prave aestimando, ut et suam illis gloriam, et authori debitam laudem praeripiamus.

14. [15.] Or combien que la faculté nous defaille de nature pour estre amenez jusques à une pure et claire cognoissance de Dieu: toutesfois d’autant que le vice de ceste tardiveté est en nous, toute tergiversation nous est ostée: car nous ne pouvons pas tellement pretendre ignorance, que nostre propre conscience ne nous redargue tant de paresse que d’ingratitude. Car ce n’est pas defense de mise ne de recepte, si l’homme estant doué de sens allegue qu’il n’a point d’oreille pour ouyr la verité: veu que les creatures muettes ont voix haute et claire pour la raconter: s’il allegue de n’avoir peu voir de ses yeux ce que les creatures qui n’ont point de veue luy auront monstré, s’il s’excuse sur l’imbecillité de son esprit, quand les creatures qui n’ont sens ne raison luy sont maistresses pour l’enseigner. Parquoy en ce que nous sommes errans et vagabons, nous sommes desnuez de toute excuse, veu que toutes choses nous monstrent le droit chemin. Au reste, combien qu’il faille imputer au vice des hommes, ce qu’ils corrompent ainsi tost la semence que Dieu a plantée en leurs cœurs pour se faire cognoistre à eux par l’artifice admirable de nature, tellement que ceste semence ne produit jamais son fruit entier et meur: toutesfois ce que nous avons dit est tousjours vray: c’est que nous ne sommes pas suffisamment instruits par le simple tesmoignage et nud que les creatures rendent à la gloire de Dieu quelque magnifique qu’il soit. Car si tost qu’en contemplant le monde nous avons gousté bien maigrement et à la legere quelque divinité, nous laissons là le vray Dieu: et au lieu de luy dressons noz songes et phantosmes, et desrobons à la fontaine de sagesse, de justice, bonté et vertu, la louange qui luy est deue, pour la transporter çà et là. Quant à ses œuvres ordinaires, ou nous les obscurcissons, ou nous les renversons par nostre jugement pervers, en sorte qu’elles ne sont point prisées selon qu’elles meritoyent, et que l’autheur aussi est fraudé de sa louange.

15. But whatever deficiency of natural ability prevents us from attaining the pure and clear knowledge of God, yet, since that deficiency arises from our own fault, we are left without any excuse. Nor indeed can we set up any pretence of ignorance, that will prevent our own consciences from perpetually accusing us of indolence and ingratitude. Truly it would be a defence worthy to be admitted, if a man should plead that he wanted ears to hear the truth, for the publication of which even the mute creatures are supplied with most melodious voices; if he should allege that his eyes are not capable of seeing what is demonstrated by the creatures without the help 71 of the eyes; if he should plead mental imbecility, while all the irrational creatures instruct us. Wherefore we are justly excluded from all excuse for our uncertain and extravagant deviations, since all things conspire to show us the right way. But, however men are chargeable with sinfully corrupting the seeds of divine knowledge, which, by the wonderful operation of nature, are sown in their hearts, so that they produce no good and fair crop, yet it is beyond a doubt, that the simple testimony magnificently borne by the creatures to the glory of God, is very insufficient for our instruction. For as soon as a survey of the world has just shown us a deity, neglecting the true God, we set up in his stead the dreams and phantasms of our own brains; and confer on them the praise of righteousness, wisdom, goodness, and power, due to him. We either obscure his daily acts, or pervert them by an erroneous estimate; thereby depriving the acts themselves of their glory, and their Author of his deserved praise.

15. Our conduct altogether inexcusable, the dullness of perception being attributable to ourselves, while we are fully reminded of the true path, both by the structure and the government of the world.

But though we are deficient in natural powers which might enable us to rise to a pure and clear knowledge of God, still, as the dullness which prevents us is within, there is no room for excuse. We cannot plead ignorance, without being at the same time convicted by our own consciences both of sloth and ingratitude. It were, indeed, a strange defence for man to pretend that he has no ears to hear the truth, while dumb creatures have voices loud enough to declare it;to allege that he is unable to see that which creatures without eyes demonstrate, to excuse himself on the ground of weakness of mind, while all creatures without reason are able to teach. Wherefore, when we wander and go astray, we are justly shut out from every species of excuse, because all things point to the right path. But while man must bear the guilt of corrupting the seed of divine knowledge so wondrously deposited in his mind, and preventing it from bearing good and genuine fruit, it is still most true that we are not sufficiently instructed by that bare and simple, but magnificent testimony which the creatures bear to the glory of their Creator. For no sooner do we, from a survey of the world, obtain some slight knowledge 63of Deity, than we pass by the true God, and set up in his stead the dream and phantom of our own brain, drawing away the praise of justice, wisdom, and goodness, from the fountain-head, and transferring it to some other quarter. Moreover, by the erroneous estimate we form, we either so obscure or pervert his daily works, as at once to rob them of their glory and the author of them of his just praise.

15. Hoezeer wij nu in natuurlijk vermogen te kort schieten, om tot de zuivere en klare kennis Gods op te stijgen, is toch, omdat de zonde van traagheid in ons is, alle uitvlucht afgesneden. Immers wij kunnen niet zo onwetendheid voorwenden, of altijd overtuigt ons geweten ons van nalatigheid en ondankbaarheid. Het is me voorwaar een verdediging, waardig om te worden aanvaard, wanneer de mens voorwendt, dat hem de oren ontbroken hebben tot het horen van de waarheid, tot het verkondigen van welke de stomme schepselen meer dan heldere stemmen ten dienste staan; wanneer hij aanvoert, dat hij met de ogen niet kan zien wat schepselen zonder ogen bewijzen; wanneer hij zwakheid van verstand als verontschuldiging bijbrengt, waar alle redeloze schepselen onderwijzen. Daarom worden wij terecht van elke denkbare verontschuldiging uitgesloten, omdat wij zwervend en dolend afdwalen, hoewel alles de rechte weg wijst. Evenwel, hoezeer het ook op rekening van de gebrekkigheid der mensen moet geschreven worden, dat ze de kiem der Godskennis, die door een wonderbaar kunstwerk der natuur in hun geest is gestrooid, weldra bederven, opdat ze niet tot goede en gave vrucht komt, toch is het volkomen waar, dat door die blote en eenvoudige getuigenis, welke op heerlijke wijze door de schepselen van Gods roem wordt gegeven, wij geenszins voldoende onderwezen worden. Want zodra wij een geringe teug van de Godheid hebben geproefd uit de beschouwing der wereld, richten wij, met voorbijgaan van de ware God, in zijn plaats droombeelden en hersenschimmen op, en de lof van rechtvaardigheid, wijsheid, goedheid en macht ontnemen wij aan de bron zelf en brengen hem hierheen en gindsheen over. Zijn dagelijkse daden verder verduisteren wij of verdraaien wij door ze verkeerd te waarderen zo, dat wij aan die daden hun eigen heerlijkheid, en aan Hem, die ze verricht, de verschuldigde lof ontnemen.

15. Unser Unvermögen ist Schuld

Obgleich wir nun von Natur nicht die Fähigkeit haben, zur reinen und lauteren Erkenntnis Gottes zu gelangen, so ist dies Unvermögen doch unser eigener Fehler, und deshalb ist uns alle Entschuldigung abgeschnitten, wir können nicht Unwissenheit vorschützen; denn unser Gewissen selbst überführt uns stets unserer Trägheit und Undankbarkeit. Das wäre wahrlich eine feine Entschuldigung, wenn der Mensch behaupten wollte, ihm fehlte das Ohr, um die Wahrheit zu vernehmen — welche doch die stumme Kreatur mit mehr denn helltönenden Stimmen verkündet, wenn er einwenden wollte, er könne nicht mit Augen sehen — was doch alle Kreatur, ohne selbst sehen zu können, so deutlich zeigt, wenn er sich mit Schwachheit seines Geistes entschuldigen wollte, wo alle vernunftlosen Geschöpfe als Lehrer auftreten! Wir haben wirklich nicht das mindeste Recht zur Entschuldigung, wenn wir irrend und schweifend das Ziel verfehlen — wo doch alles den rechten Weg zeigt! Freilich, so sehr es Schuld des Menschen ist, wenn er das Samenkorn des Wissens um Gott, wie es durch den wundersamen Bau der Natur in ihm gesät ist, so bald verdirbt, daß es nicht zu rechter und lauterer Frucht kommen kann, so ist es doch auch andererseits richtig, daß wir durch jene bloße und schlichte Bezeugung, welche Gottes Majestät von Seiten der Kreatur so reichlich erfährt, niemals ausreichend unterwiesen werden. Denn kaum haben wir aus der Betrachtung der Welt einigermaßen ein Empfinden für die Gottheit erlangt, da verlassen wir den wahren Gott und setzen an seine Statt die Träume und Gespinste unseres eigenen Hirns und leiten das Lob der Gerechtigkeit, Weisheit, Güte und Macht von der eigentlichen Quelle ab — bald dahin, bald dorthin! Alle Tage tut Gott sein Werk — aber wir verdunkeln oder verdrehen es durch unbilliges Urteil und rauben so dem Werk seine Ehre und dem Wirker den gebührenden Lobpreis.

15. Die mens is sonder verontskuldiging

En hoewel dit ons aan die natuurlike vermoë ontbreek om tot die suiwere en heldere kennis van God op te styg, is elke vorm van ontvlugting ons ontneem, omdat die sondige gebrek van ons onverstandigheid binne-in ons is. Want ons kan ons onkunde nie so versluier sonder dat ons gewete ons altyd van traagheid en ondankbaarheid oortuig nie. Net asof dit as ’n geldige verdediging aangebied kan word indien die mens die voorwendsel gebruik dat hy nie ore gehad het om die waarheid te hoor nie, terwyl stomme skepsels meer as welwillende stemme het om dit te verkondig; indien hy die skuld daarvoor op sy oë lê dat hy iets nie kon sien nie wat skepsels sonder oë vir hom aanwys; indien hy die swakheid van sy verstand as verontskuldiging aanvoer wanneer alle skepsele sonder verstand dit vir hom leer.

Daarom word ons met reg volkome van alle verontskuldiging uitgesluit omdat ons weifelend swerf en afdwaal hoewel alles vir ons die regte weg aandui. Want hoewel dit aan ’n gebrek van die mensdom te wyte is dat hulle die saak van die kennis van God wat deur die wonderbaarlike werking van die natuur oor hulle verstand gestrooi is, dadelik vernietig sodat dit nie tot goeie en egte vrug kom nie, is dit tog baie waar dat ons nie deur die blote en eenvoudige getuienis wat sy skepsels skitterend tot  eer van God aflê, genoegsaam geleer word nie.

Want sodra ons na aanleiding van ons verkenning van die wêreld net effens aan sy Godheid geproe het, laat ons die ware God agterweë en stel drome en hersenskimme in sy plek en ons dra die lof vir sy geregtigheid, wysheid, goedertierenheid en mag juis uit die bron daarvan op iets anders oor. Voorts verduister ons sy werke of verwring dit so deur dit verkeerd te waardeer dat ons sy heerlikheid van sy werke en die verskuldigde lofbetoon van die Skepper wegneem.

14. [15.] Нам по природе недостаёт способности чистого и ясного богопознания. К тому же мы страдаем пороком нерадивости. Между тем у нас нет возможности сослаться на своё неведение без того, чтобы наша собственная совесть не обвиняла нас в лени и неблагодарности. О каких оправданиях может идти речь, если человек, наделённый органами чувств, ссылается на глухоту и невозможность услышать истину, в то время как даже лишённые языка творения свидетельствуют о ней громко и ясно? Как может человек ссылаться на неспособность увидеть зрячими глазами то, что показывают ему лишённые зрения твари? Оправдается ли он слабостью своего ума, если вовсе несмышленные создания служат ему наставниками? Нет нам оправдания в наших блужданиях и заблуждениях, ибо всё сущее указывает нам правильный путь. В том, что люди губят в своих сердцах семя богопознания, к которому по природе располагает их сам Бог, повинна их собственная порочность. В результате семя гибнет, не принеся плода.

Однако верно и то, что свидетельств одних только тварных вещей - как бы замечательны ни были эти свидетельства - недостаточно, чтобы научить нас видеть Божью славу. Дело в том, что стоит нам при созерцании мира хотя бы в слабой степени ощутить присутствие чего-то божественного, как мы оставляем поиски истинного Бога и воздвигаем вместо Него свои собственные мечты и фантазии. Таким образом, мы крадём у кладезя премудрости, справедливости, благости и добродетели подобающую Ему хвалу, чтобы обратить её на первые попавшиеся предметы. Что же касается Божьих дел, ставших для нас привычными, мы или вовсе их не замечаем, или извращаем в своих нечестивых суждениях. В результате мы не ценим их так, как они того заслуживают, и лишаем Делателя подобающей Ему хвалы.