1. 40 SICUT autem omnibus inditum esse divinitus religionis semen experientia testatur: ita vix centesimus quisque reperitur, 41 qui conceptum in suo corde foveat, nullus autem in quo maturescat: tantum abest ut fructus appareat suo tempore. Porro sive alii evanescant in suis superstitionibus, sive alii data opera malitiose a Deo desciscant, omnes tamen degenerant a vera eius notitia. Ita fit ut nulla in mundo recta maneat pietas. Quod autem errore aliquos in superstitionem labi dixi, non ita accipio quasi sua eos simplicitas a crimine liberet: quia caecitas qua laborant, semper fere et superba vanitate, et contumacia implicita est. Vanitas et quidem superbiae coniuncta, in eo deprehenditur || ^aquod neque miseri homines in Deo quaerendo supra se ipsos, ut par erat, conscendunt, sed pro carnalis sui stuporis modo ipsum metiuntur: et neglecta solida investigatione ad vanas speculationes curiose transvolant. Itaque non apprehendunt qualem se offert^b, || sed qualem pro sua temeritate fabricati sunt, imaginantur. Quo gurgite aperto, quaquaversum pedem moveant, in exitium praecipites semper ruere^c necesse est. Quidquid enim postea in cultum aut obsequium Dei moliantur, impensum illi^d ferre nequeunt: quia non ipsum, sed cordis sui figmentum potius et somnium, pro ipso colunt. || Hanc pravitatem diserte notat Paulus, infatuatos esse dicens, quum sapientes esse appeterent [Rom. 1. c. 22]. Prius dixerat evanuisse in suis cogitationibus: sed nequis eos culpa eximeret, subiicit, merito eos excaecari, quia sobrietate non contenti, sed plus sibi arrogando quam fas sit, tenebras ultro accersunt, imo inani ac perverso fastu se ipsos infatuant. Unde sequitur, non esse excusabilem eorum stultitiam cuius causa est non vana modo curiositas, sed libido plus sciendi quam par sit, cum falsa confidentia.

1. Or comme l’experience monstre qu’il y a une semence de religion plantée en tous par inspiration secrete de Dieu, aussi d’autre part en trouvera-on à grand’peine de cent l’un qui la nourrisse en son cœur, pour la bien faire germer: mais on en trouvera pas un seul auquel elle meurisse, tant s’en faut que le fruit en revienne en la saison. Car soit que les uns s’esvanouissent en leurs folles superstitions, soit que les autres malicieusement et de propos deliberé se destournent de Dieu, tant y a que tous s’esgarent de la vraye cognoissance d’iceluy: dont il advient qu’il n’y demeure nulle pieté bien reiglée au monde. Ce que j’ay dit qu’aucuns declinent et tombent en superstitions par erreur, ne doit pas estre entendu comme si leur simplicité les justifioit de crime, veu que l’aveuglement duquel il sont occupez, est quasi tousjours enveloppé en presomption orgueilleuse, et en outrecuidance. La vanité, voire conjointe avec orgueil, est assez conveincue en ce que nul pour chercher Dieu ne s’esleve pardessus soy comme il est requis: mais tous le veulent mesurer selon la capacité de leur sens charnel, qui est du tout stupide. Davantage, en mesprisant de s’enquerir à bon escient pour parvenir a quelque fermeté, ils ne font que voltiger par leur curiosité en speculations inutiles. Parquoy ils n’apprehendent point Dieu tel qu’il s’offre, mais ils l’imaginent tel qu’ils l’ont forgé par leur temerité. Ce gouffre estant ainsi ouvert de quelque costé qu’ils mettent le pied, il faut qu’ils se precipitent en ruine: et quoy qu’ils brassent puis apres pour l’honorer et servir, ne sera point alloué en ses contes: pource que ce n’est pas luy qu’ils honnorent, mais en son lieu leurs songes et resveries. Ceste perversité est expressement taxée par S. Paul, quand il dit que les hommes appetans d’estre sages ont esté du tout insensez (Rom. 1:22). Il avoit dit un petit auparavant, qu’ils se sont esvanouis en leurs pensées: mais afin que nul ne les excusast de coulpe, il adjouste qu’ils ont esté aveuglez à bon droit: veu que ne se contentans point de sobrieté et modestie, ils se ont usurpé plus qu’il ne leur estoit licite: et par ce moyen sciemment et de leur bon gré il se fourrent en tenebres: mesme par leur perversité et arrogance ils se rendent insensez. Dont il s’ensuit que leur follie n’est point excusable, laquelle procede non seulement de vaine curiosité, mais aussi d’un appetit desbordé de plus savoir que leur mesure ne porte, joint une fausse presomption dont ils sont pleins.

1. 54 While experience testifies that the seeds of religion are sown by God in every heart, we scarcely find one man in a hundred who cherishes what he has received, and not one in whom they grow to maturity, much less bear fruit in due season. Some perhaps grow vain in their own superstitions, while others revolt from God with intentional wickedness; but all degenerate from the true knowledge of him. The fact is, that no genuine piety remains in the world. But, in saying that some fall into superstition through error, I would not insinuate that their ignorance excuses them from guilt; because their blindness is always connected with pride, vanity, and contumacy. Pride and vanity are discovered, when miserable men, in seeking after God, rise not, as they ought, above their own level, but judge of him according to their carnal stupidity, and leave the proper path of investigation in pursuit of speculations as vain as they are curious. Their conceptions of him are formed, not according to the representations he gives of himself, but by the inventions of their own presumptuous imaginations. This gulf being opened, whatever course they take, they must be rushing forwards to destruction. None of their subsequent attempts for the worship or service of God can be considered as rendered to him; because they worship not him, but a figment of their own brains in his stead. This depravity Paul expressly remarks: “Professing themselves to be wise, they became fools.”⁷⁰ He had before said, “they became vain in their imaginations.” But lest any should exculpate them, he adds that they were deservedly blinded, because, not content within the bounds of sobriety, but arrogating to themselves more than was right, they wilfully darkened, and even infatuated themselves with pride, vanity, and perverseness. Whence it follows, that their folly is inexcusable, which originates not only in a vain curiosity, but in false confidence, and an immoderate desire to exceed the limits of human knowledge.

1. The knowledge of God suppressed by ignorance, many falling away into superstition. Such persons, however, inexcusable, because their error is accompanied with pride and stubbornness.

46 But though experience testifies that a seed of religion is divinely sown in all, scarcely one in a hundred is found who cherishes it in his heart, and not one in whom it grows to maturity so far is it from yielding fruit in its season. Moreover, while some lose themselves in superstitious observances, and others, of set purpose, wickedly revolt from God, the result is that, in regard to the true knowledge of him, all are so degenerate, that in no part of the world can genuine godliness be found. In saying that some fall away into superstition, I mean not to insinuate that their excessive absurdity frees them from guilt; for the blindness under which they labour is almost invariably accompanied with vain pride and stubbornness. Mingled vanity and pride appear in this, that when miserable men do seek after God, instead of ascending higher than themselves as they ought to do, they measure him by their own carnal stupidity, and, neglecting solid inquiry, fly off to indulge their curiosity in vain speculation. Hence, they do not conceive of him in the character in which he is manifested, but imagine him to be whatever their own rashness has devised. This abyss standing open, they cannot move one footstep without rushing headlong to destruction. With such an idea of God, nothing which they may attempt to offer in the way of worship or obedience can have any value in his sight, because it is not him they worship, but, instead of him, the dream and figment of their own heart. This corrupt procedure is admirably described by Paul, when he says, that “thinking to be wise, they became fools” (Rom. 1:22). He had previously said that “they became vain in their imaginations,” but lest any should suppose them blameless, he afterwards adds that they were deservedly blinded, because, not contented with sober inquiry, because, arrogating to themselves more than they have any title to 47do, they of their own accord court darkness, nay, bewitch themselves with perverse, empty show. Hence it is that their folly, the result not only of vain curiosity, but of licentious desire and overweening confidence in the pursuit of forbidden knowledge, cannot be excused.

1. Zoals echter de ervaring getuigt, dat in allen van Godswege een kiem van godsdienst is gelegd, zo wordt er ternauwernood één op de honderd gevonden, die die ontvangen kiem in zijn hart koestert, niemand echter, in wie zij rijpt: laat staan dat te zijner tijd vrucht gezien wordt. Hetzij verder sommigen in hun bijgelovigheden vergaan, hetzij anderen opzettelijk in hun boosheid van God afvallen: in ieder geval verbasteren allen van de ware kennis Gods. En zo geschiedt het, dat in de wereld in 't geheel geen rechte Godvrezendheid overblijft. Wanneer ik echter zeide, dat sommigen door dwaling tot bijgelovigheid afglijden dan bedoel ik dat niet zo, alsof hun eenvoudigheid hen van schuld zou bevrijden: want de verblinding, waaraan zij lijden, is nagenoeg steeds verbonden met trotse ijdelheid en halsstarrigheid. De ijdelheid, en dat wel een ijdelheid die gepaard gaat met trots, betrapt men hierin, dat de ellendige mensen bij het zoeken van God niet, zoals behoorde, boven zichzelf uitstijgen, maar Hem afmeten naar de maat hunner vleselijke stompzinnigheid; en dat ze, met verwaarlozing van een degelijk onderzoek, nieuwsgierig op ijdele bespiegelingen afsnellen. En zo grijpen ze God niet, gelijk Hij zich aanbiedt, maar zij stellen zich Hem voor, gelijk zij Hem in hun vermetelheid gevormd hebben. En wanneer die kuil eenmaal geopend is, moeten ze, waarheen ze ook hun voet wenden, noodzakelijkerwijs steeds hals over kop in het verderf storten. Want wat ze later ook ondernemen tot de dienst en de gehoorzaamheid Gods, dat kunnen zij niet beschouwen als aan Hem besteed: want niet Hem zelf, maar veeleer een verzinsel van hun eigen hart en een droombeeld dienen zij in plaats van Hem. Deze verkeerdheid vermeldt Paulus (Rom. 1:22) zeggende dat zij dwaas zijn, terwijl zij zich uitgeven voor wijzen. Eerst had hij gezegd, dat zij verijdeld waren geworden in hun overleggingen, maar opdat niemand hen van schuld zou vrijspreken, voegt hij er aan toe, dat ze terecht verblind worden, omdat ze, niet tevreden met matigheid, maar zich meer aanmatigend, dan geoorloofd is, uit eigen beweging de duisternis over zich brengen, ja door ijdele en verkeerde hoogmoed zich zelf verdwazen. En daaruit volgt, dat hun dwaasheid niet te verontschuldigen is, wier oorzaak niet alleen ijdele nieuwsgierigheid is, maar ook een lust om meer te weten, dan past, verbonden met een vals vertrouwen.

1. Der Aberglaube

7Die Erfahrung bezeugt, daß Gott in alle Herzen den Keim der Religion hineingelegt hat. Aber es ist doch unter hundert kaum einer, der da hegt und pflegt, was er empfangen hat, nicht ein einziger, in dem es zur Reife käme, geschweige denn Frucht brächte zu seiner Zeit. Die einen verlieren sich im Aberglauben, die anderen werden mit Absicht und bösem Vorsatz von Gott abtrünnig — aber alle weichen sie von der wahren Gotteserkenntnis ab. Auf diese Weise bleibt keinerlei wahre Frömmigkeit in der Welt bestehen. Wenn ich davon sprach, daß einige aus Irrtum in Aberglauben versinken, so ist meine Auffassung nicht etwa, ihre Torheit spräche sie von ihrem Vergehen frei. Denn mit ihrer Blindheit geht fast immer stolze Eitelkeit und Trotz zusammen. Solche Eitelkeit und Hoffart zeigt sich darin, daß die elenden Menschen, wenn sie Gott suchen, nicht über sich hinaus denken, wie es sein müßte, sondern ihn nach dem Maße ihres fleischlichen Wahnwitzes messen, alle gründliche Nachforschung unterlassen und in eitles Gedankenspiel sich verlaufen. So ergreifen sie ihn nicht, wie er sich offenbart, sondern bilden sich ihn ein, wie sie ihn in ihrer Vermessenheit ersonnen haben. Ist aber dieser Abgrund erst aufgerissen, so müssen sie, wohin sie auch den Fuß setzen, immer neu ins Verderben stürzen. Wie sehr sie sich auch dann um Gottesdienst und Gehorsam mühen — sie vermögen Gott nichts Rechtes darzubringen; denn sie dienen ja gar nicht Gott selbst, sondern an seiner Statt dem Gebild und Traum ihres Herzens! Diese Verkehrtheit rügt Paulus klar und deutlich, wenn er sagt: „Da sie sich für weise hielten, sind sie zu Narren geworden“ (Röm. 1,22). Vorher spricht er davon, wie sie „eitel geworden sind in ihrem Denken“; aber damit keiner sie etwa für unschuldig erkläre, fügt er hinzu, sie würden mit Recht verfinstert, weil sie sich ja nicht in den Schranken der Nüchternheit hielten und in unrechter Anmaßung selbst die Finsternis herbeigeholt und sich gar in wahnsinnigem und verkehrtem Übermut mutwillig verblendet haben. Daraus ergibt sich, daß ihre Torheit unentschuldbar ist; denn sie entstammt nicht nur eitler Neugierde, sondern der bösen Lust, mehr zu wissen, als dem Menschen verstattet ist, und dem falschen Selbstvertrauen.

1. Die gevolge van bygeloof

125 Hoewel ons ervaring daarvan getuig dat die saad van die godsdiens van Godsweë by alle mense gesaai is, kan daar beswaarlik een uit elke honderd mense gevind word wat dié saad wat hy ontvang het, in sy hart  vertroetel, en niemand in wie dit tot voile wasdom kom nie, laat staan nog dat die vrug daarvan op sy tyd verskyn. Terwyl sommige van hulle verder in hulle bygelowe vergaan en ander hulle arglistig inspan om van God afvallig te word, wyk hulle tog almal van die ware kennis van God af. Die gevolg daarvan is dat geen egte godsvrug op die wêreld oorbly nie. Maar sover dit my bewering aangaan dat sommige mense as gevolg van hulle dwaling in bygeloof verval, is my opvatting daarvan nie so dat hulle eenvoud hulle van alle blaam onthef nie, want die blindheid waaronder hulle swoeg, is feitlik altyd met ’n hooghartige ydelheid en weerbarstigheid verstrengel.

En ook ydelheid tesame met hooghartigheid word daarin openbaar dat die mens in sy ellende in sy soeke na God nie bo homself kan uitstyg soos dit hom betaam nie, maar dat hy homself na die maat van sy eie vleeslike stompsinnigheid meet. Omdat hy deeglike ondersoek daarna in die wind slaan, neem hy nuuskierig sy toevlug tot ydele bespiegeling. Gevolglik begryp die mens Hom nie soos wat Hy Homself aan hulle voorhou nie, maar hulle verbeel hulle dat Hy is soos wat hulle Hom in hulle onbesonnenheid versin het. Wanneer hierdie maalstroom voor hulle oopgaan, moet hulle noodwendig altyd blindelings die verderf instort, waarheen hulle ook al hulle voete beweeg.

Want alles wat hulle later ten opsigte van die godsdiens en gehoorsaamheid aan God aanpak, kan hulle nie as opoffering vir Hom reken nie, omdat hulle nie Hom nie maar eerder ’n skim en ’n droom van hulle eie hart in sy plek dien. Paulus vermeld hierdie bedorwenheid uitdruklik wanneer hy sê dat hulle dwaas geword het terwyl hulle hulle beywer het om wys te wees.¹ Vantevore het hy gesê dat hulle dwaas word in hulle oorlegginge,² maar om te voorkom dat iemand hulle verontskuldig, het hy daaraan toegevoeg dat hulle met reg blind word omdat hulle nie met 126 soberheid tevrede is nie. Deur hulle meer as wat betaamlik is aan te matig, haal hulle hulle vanself die duisternis op die hals - of, liewer, deur hulle sinlose en verwronge hooghartigheid verblind hulle hulleself. Die gevolg daarvan is dat hulle dwaasheid nie verontskuldig kan word nie, omdat nie alleen ’n ydele nuuskierigheid nie maar ook ’n onbeteuelde sug daarna om meer te weet as wat paslik is, tesame met ’n valse selfvertroue die oorsaak daarvan is.

1. Итак, опыт показывает, что сокровенным вдохновением Божиим семя религии посеяно во всех людях. С другой стороны, трудно найти одного человека из ста, который бы лелеял это семя в своём сердце, чтобы оно проросло. Но нет никого, в ком бы оно погибло окончательно: так велика необходимость в его плодах. Однако одни люди погружаются в безумные суеверия, другие злонамеренно и обдуманно отвращаются от Бога. Так или иначе, все сбиваются с пути истинного богопознания. Вследствие этого в мире не осталось подлинного благочестия. Мои слова о том, что некоторые люди склоняются к суевериям и впадают в них просто по ошибке, не следует понимать в том смысле, будто их невежество служит оправданием преступления: ведь их слепота почти всегда сопровождается горделивым самомнением и заносчивостью. Соединённое с гордыней тщеславие - вот причина того, что в поисках Бога никто не поднимается над самим собой, как должно, но все прилагают к Нему мерку своих телесных чувств, что совершенно нелепо.

К тому же вместо добросовестного вопрошания, ведущего к более или менее надёжному знанию, люди из любопытства упражняются в бесполезных измышлениях. Поэтому они познают Бога не таким, каким Он сам открывает Себя, но воображают Его в том виде, в каком им рисует Бога их собственное дерзкое воображение. Так перед ними разверзается пропасть, и с какого бы края они ни подходили к ней, - всё равно неизбежно срываются вниз. За что бы они потом ни принимались, желая почитать Бога и служить Ему, - ничто не будет поставлено им в заслугу, так как они почитают не Его, а собственные мечты и фантазии. Эту извращённость клеймит св. Павел, когда говорит, что называвшие себя мудрыми «обезумели» (Рим 1:22). Несколько выше он объявляет, что они «осуетились в умствованиях своих»; а чтобы не нашлось извинений их вине, добавляет, что слепота их заслуженна. Ведь они не пожелали довольствоваться умеренностью и смирением и взяли на себя больше, чем дозволено. В результате они сознательно и добровольно блуждают во мраке, обезумев в своей испорченности и своём высокомерии. Безумие их непростительно, ибо причина его не только в пустом любопытстве, но и в неумеренном стремлении знать больше, чем это им доступно, соединённом вдобавок с непомерным ложным самомнением.

2. Quod autem David impios et vesanos dicit sentire in cordibus suis, non esse Deum [Psal. 13. a. 1¹], primo ad eos restringitur qui suffocata naturae luce, consulto seipsos obstupefaciunt, ut paulo post iterum videbimus. Quemadmodum multos videmus, postquam audacia peccandi et consuetudine obduruerint, furiose repellere omnem Dei memoriam, quae tamen illis sponte a naturae sensu intus suggeritur. Iam quo magis detestabilem eorum furorem reddat, eos inducit praecise ne42gantes Deum esse, quanvis essentiam illi suam non adimant, sed quia spoliantes eum suo iudicio et providentia, otiosum caelo includunt¹. Nam quum nihil minus Deo conveniat, quam abiectam mundi gubernationem fortunae permittere, caecutire ad hominum scelera, ut impune lasciviant: quisquis extincto caelestis iudicii metu secure sibi indulget, Deum esse negat². Atque haec iusta Dei vindicta est, pinguedinem obducere cordibus, ut impii postquam oculos suos clauserunt, videndo non videant. Et David alibi optimus suae sententiae est interpres, ubi dicit timorem Dei non esse prae oculis impiorum [Psal. 36. a. 2]: item sibi in maleficiis superbe plaudere, quia Deum non aspicere, sibi persuadeant [Psal. 10. c. 11]. Quanquam ergo coguntur aliquem Deum agnoscere, eius tamen gloriam exinaniunt, potentiam illi detrahendo; sicut enim (teste Paulo) Deus seipsum abnegare nequit [2. Tim. 2. b. 13], quia sui perpetuo similis manet: ita isti^a mortuum et inane idolum fingendo, Deum negare vere dicuntur. Adhaec notandum est, quanvis luctentur cum proprio sensu, et Deum non solum inde excutere, sed in caelo quoque abolere cupiant, nunquam tamen eousque invalescere stuporem quin retrahat Deus ipsos interdum ad suum tribunal. Sed quia nullo metu retinentur quominus violenter contra Deum ruant: quandiu illos ita rapit caecus impetus, brutam Dei oblivionem in ipsis regnare certum est.

2. Quant à ce que David dit, que les meschans et insensez, pensent en leur cœur qu’il n’y a point de Dieu (Ps. 14:1 et 53:1): premierement il se doit appliquer à ceux qui ayans estouffé la clarté de nature, s’abrutissent à leur escient: comme derechef nous verrons tantost. Et de fait il s’en trouve plusieurs, lesquels s’estans endurcis à pecher par audace et coustume, rejettent avec une rage toute memoire de Dieu, laquelle toutesfois leur est remise au devant par leur sens naturel, et ne cesse de les soliciter au dedans. Or pour rendre leur fureur tant plus detestable, il dit que precisement ils nient Dieu: non pas pour luy ravir son essence, mais d’autant qu’en le depouillant d’office de juge et gouverneur, ils l’enferment au ciel comme oisif. Car puis qu’il n’y a rien moins convenable à Dieu, que de quitter le regime du monde pour laisser tout aller à l’aventure, et faire du borgne pour laisser tous pechez impunis, et donner occasion aux malins de se desborder, il appert que tous ceux qui se pardonnent et flattent, et en repoussant tout souci de venir à conte, s’anonchalissent, nient qu’il y ait un Dieu; et c’est une juste vengeance du ciel que les cœurs des meschans soyent ainsi engressez, afin qu’ayant fermé les yeux, en voyant ils ne voyent goutte. David mesme est tresbon expositeur de son intention, en ce passage où il dit que la crainte de Dieu n’est point devant les yeux des malins (Ps. 36:2; Ps. 10:11): Item, qu’ils applaudissent en leur forfait, d’autant qu’ils se persuadent que Dieu n’y prend point garde. Combien donques qu’ils soyent contrains de cognoistre quelque Dieu, toutesfois ils aneantissent sa gloire en lui ostant sa puissance. Car comme Dieu ne se peut renier soymesme (2 Tim. 2:13), ainsi que dit S. Paul, pource qu’il demeure tousjours semblable à soy, ainsi ces canailles se forgeant une idole morte et sans vertu, sont justement accusez de renier Dieu. Davantage il est à noter, combien qu’ils combatent contre leur propre sens, et desirent non seulement de chasser Dieu de là, mais aussi l’abolir au ciel: toutesfois que la stupidité en laquelle ils se plongent ne gagne jamais jusques là, que Dieu quelque fois ne les ramene par force à son siege judicial. Toutesfois pource qu’ils ne sont point retenus de nulle crainte qu’ils ne se ruent avec toute impetuosité contre Dieu, cependant qu’ils sont ainsi transportez d’une violence tant aveugle, il est certain qu’ils ont oublié Dieu, et que telle brutalité regne en eux.

2. 55 David's assertion, that “the fool hath said in his heart, There is no God,”⁷¹ is primarily, as we shall soon see in another place, to be restricted to those who extinguish the light of nature, and wilfully stupefy themselves. For we see many, become hardened by bold and habitual transgressions, striving to banish all remembrance of God, which the instinct of nature is still suggesting to their minds. To render their madness more detestable, he introduces them as expressly denying the existence of God; not that they deprive him of his being, but because they rob him of his justice and providence, shutting him up as an idler in heaven. Now, as nothing would be more inconsistent with Deity, than to abandon the government of the world, leave it to fortune, and connive at the crimes of men, that they might wanton with impunity,—whoever extinguishes all fear of the heavenly judgment, and indulges himself in security, denies that there is any God. After the impious have wilfully shut their own eyes, it is the righteous vengeance of God upon them, to darken their understandings, so that, seeing, they may not perceive.⁷² David is the best interpreter of his own meaning, in another place, where he says, “The wicked have no fear of God before their eyes;”⁷³ and again, that they encourage themselves in their iniquities with the flattering persuasion that God doth not see them.⁷⁴ Though they are constrained to acknowledge the existence of God, yet they rob him of his glory, by detracting from his power. For as God, according to the testimony of Paul, “cannot deny himself,”⁷⁵ because he perpetually remains like himself,—those who feign him to be a vain and lifeless image, are truly said to deny God. It must also be remarked, that, though they strive against their own natural understanding, and desire not only to banish him thence, but even to annihilate him in heaven, their insensibility can never prevail, so as to prevent God from sometimes recalling them to his tribunal. But as no dread restrains them from violent opposition to the divine will, it is evident, as long as they are carried away with such a blind impetuosity, that they are governed by a brutish forgetfulness of God.

2. Stubbornness the companion of impiety.

The expression of David (Psalm 14:1, 53:1), “The fool hath said in his heart, There is no God,” is primarily applied to those who, as will shortly farther appear, stifle the light of nature, and intentionally stupefy themselves. We see many, after they have become hardened in a daring course of sin, madly banishing all remembrance of God, though spontaneously suggested to them from within, by natural sense. To show how detestable this madness is, the Psalmist introduces them as distinctly denying that there is a God, because although they do not disown his essence, they rob him of his justice and providence, and represent him as sitting idly in heaven. Nothing being less accordant with the nature of God than to cast off the government of the world, leaving it to chance, and so to wink at the crimes of men that they may wanton with impunity in evil courses; it follows, that every man who indulges in security, after extinguishing all fear of divine Judgment, virtually denies that there is a God. As a just punishment of the wicked, after they have closed their own eyes, God makes their hearts dull and heavy, and hence, seeing, they see not. David, indeed, is the best interpreter of his own meaning, when he says elsewhere, the wicked has “no fear of God before his eyes,” (Psalm 36:1); and, again, “He has said in his heart, God has forgotten; he hideth his face; he will never see it.” Thus although they are forced to acknowledge that there is some God, they, however, rob him of his glory by denying his power. For, as Paul declares, “If we believe not, he abideth faithful, he cannot deny himself,” (2 Tim. 2:13); so those who feign to themselves a dead and dumb idol, are truly said to deny God. It is, moreover, to be observed, that though they struggle with their own convictions, and would fain not only banish God from their minds, but from heaven also, their stupefaction is never so complete as to secure them from being occasionally dragged before the divine tribunal. Still, as no fear restrains them from rushing violently in the face of God, so long as they are hurried on by that blind impulse, it cannot be denied that their prevailing state of mind in regard to him is brutish oblivion.

2. Dat echter David zegt (Ps. 14:1; 53:1) dat de goddeloze en dwaze mensen in hun harten het gevoelen hebben, dat er geen God is, dat wordt in de eerste plaats betrokken op hen, die het licht der natuur verstikken en opzettelijk zich zelf verdwazen, gelijk wij een weinig verder zullen zien. Evenals wij zien, dat velen, nadat ze door vermetelheid in het zondigen en door de gewoonte verhard zijn, met dwaze verwoedheid alle herinnering aan God verdrijven, welke hun echter vanzelf door hun natuurlijk gevoel in hun binnenste wordt ingegeven. Opdat dan David hun razernij als des te verfoeilijker zou weergeven, maakt hij melding van hen als kortweg ontkennend, dat er een God is, niet omdat zij Hem zijn wezen ontnemen, maar omdat zij Hem, door Hem van zijn oordeel en voorzienigheid te beroven, als een nietsdoend God in de hemel insluiten. Want daar niets minder bij God past dan het bestuur der wereld van zich te werpen en aan het toeval over te laten, en dan blind te zijn bij de misdaden der mensen, zodat ze ongestraft hun lusten kunnen botvieren, staat het vast, dat al wie de vrees voor het hemels oordeel uitdooft en onbekommerd aan eigen lust toegeeft, loochent, dat er een God is. En dit is de rechtvaardige straf Gods, dat Hij hun hart als met vet omgeeft, opdat de goddelozen, nadat ze hun ogen gesloten hebben, ziende niet zien. En David legt zelf het best zijn bedoeling uit elders (Ps. 36:2; 10:11) waar hij zegt, dat er geen vreze Gods is voor de ogen der goddelozen; evenzo, dat zij in hun wandaden zichzelf vol trots toejuichen, omdat ze zich wijs maken, dat God niet ziet. Ofschoon ze dus gedwongen worden een God te erkennen, maken zij toch zijn heerlijkheid ijdel door Hem van zijn macht te beroven; want evenals, volgens getuigenis van Paulus (2 Tim.2:13), God zichzelf niet verloochenen kan, omdat Hij zichzelf voortdurend gelijk blijft, kan men naar waarheid van hen zeggen, dat zij door een dode en ijdele afgod te vormen God loochenen. Daarbij moet opgemerkt worden, dat, hoewel zij strijden met hun eigen bewustzijn en God niet alleen daaruit begeren te stoten, maar ook in de hemel te vernietigen, hun verstomping toch nooit zo zeer in kracht toeneemt, of God trekt hen somtijds terug tot zijn rechterstoel. Maar daar zij zich door geen vrees laten weerhouden, om heftig tegen God in te lopen, staat het vast, dat, zolang zij door deze blinde drift worden meegesleurd, een stompzinnig vergeten van God in hen heerst.

2. Die bewußte Abkehr von Gott

Wenn nun David von den Gottlosen und Toren sagt, daß sie „in ihrem Herzen sprechen: Es ist kein Gott“ (Ps. 14,1), so bezieht sich das in erster Linie auf die, welche das Licht der Natur auslöschen und sich mutwillig selbst betäuben, wie wir späterhin sehen werden. So sehen wir viele, die durch freche und zur Gewohnheit gewordene Sünde verhärtet sind, wie sie wütend jeden Gedanken an Gott von sich stoßen, der sich ihnen doch von Natur ungewollt aufdrängt. Um solche ihre Wut desto abscheulicher hervortreten zu lassen, stellt David derartige Leute als Gottesleugner dar, nicht weil sie Gattes Dasein schlankweg bestreiten, sondern weil sie ihm Richtergewalt und Vorsehung absprechen und ihn als müßiges Wesen in den Himmel eingeschlossen denken. Denn nichts steht mit Gottes Wesen weniger im Einklang, als wenn man behauptet, er habe die Weltregierung niedergelegt und dem blinden Zufall anheimgegeben, sei deshalb blind gegen die Übeltaten der Menschen, so daß sie ungestraft sündigen könnten! Wer also unbekümmert um das himmlische Gericht seinen Lüsten lebt, der leugnet tatsächlich das Dasein Gottes. Und das ist Gottes gerechte Vergeltung, daß er die Herzen unempfindlich macht, so daß die Gottlosen, nachdem sie zuerst die Augen geschlossen haben, nun auch mit offenen Augen nicht mehr sehen. David erläutert selbst an einer anderen Stelle aufs beste seinen Spruch, wenn er sagt: „Es ist keine Gottesfurcht vor ihren Augen“ (Ps. 36,2), oder wenn er 8 zeigt, wie sie sich in ihren Missetaten recht gefallen, weil sie sich einreden: „Gott hat's vergessen, er wird's nimmermehr sehen“ (Ps. 10,11). Obwohl sie also nicht daran vorbeikommen, irgendeinen Gott anzuerkennen, machen sie doch seinen Ruhm zunichte, indem sie seine Macht bestreiten, wie nämlich nach dem Zeugnis des Paulus Gott sich selbst nicht verleugnen kann (2. Tim. 2,13), weil er sich ja stets gleichbleibt, so trifft jene Menschen mit Recht das Urteil, Leugner Gottes zu sein, wenn sie aus ihm einen toten und eitlen Götzen machen. Es ist aber auch noch dies zu bedenken: Gewiß kämpfen sie gegen ihr eigenes Empfinden und möchten gern Gott aus ihm hinausdrängen und ihn auch im Himmel abschaffen; aber sie können doch mit ihrem ganzen Trotz nicht hindern, daß er sie zu Zeiten vor sein Gericht zieht. Trotzdem lassen sie sich von keiner Furcht in ihrem rasenden Ansturm gegen Gott hemmen, und deshalb herrscht in ihnen offenbar, solange dieser blinde Trotz sie fortreißt, ein geradezu viehisches Vergessen Gottes.

2. Goddelose mense verloën God doelbewus

Die feit dat Dawid sê dat goddelose en waansinnige mense in hulle hart gevoel dat God nie bestaan nie,³ word in die eerste plek beperk tot die mense wat hulleself doelbewus verdwaas deur die lig van die natuur te smoor - soos ons ’n rukkie later weer sal sien. So sien ons ook dat groot getalle mense elke herinnering aan God woedend wegkeer nadat hulle in verwaandheid en die gewoonte om te sondig verhard het, terwyl die herinnering aan God tog deur hulle ervaring van die natuur spontaan binne-in hulle verskaf word. Om hulle waansin nog afstootliker te maak stel Dawid hulle voor as mense wat botweg verklaar dat God nie bestaan nie. Hoewel hulle Hom nie van sy Wese ontneem nie maar omdat hulle Hom van sy gerig en voorsienigheid beroof, sluit hulle Hom as ’n afsydige God in die hemel toe.⁴

Want aangesien niks minder by God pas as om die bestiering van die wêreld te verwerp en aan die lot oor te laat en blind te wees vir die oortredinge van die mensdom sodat hulle ongestraf hulle luste kan laat botvier nie, beweer elkeen wat sy vrees vir die hemelse gerig laat vaar het en hom sorgeloos aan homself oorgee, dat God nie bestaan nie.

Daarin is God se gegronde wraak om hulle hart in vet te hul sodat die goddelose sy oë sluit en siende blind bly.⁵ En Dawid is elders die beste uitlêer van sy eie stelling waar hy sê dat die vrees van God nie voor die oë van die goddelose is nie,⁶ en net so: dat hulle hulleself hooghartig oor hulle wandade toejuig omdat hulle hulleself dan sou oortuig dat God dit nie aanskou nie!⁷

Hoewel hulle dus gedwing word om God te erken, beroof hulle Hom tog van sy heerlikheid deur sy mag van Hom weg te neem. Want soos God volgens die getuienis van Paulus⁸ Homself nooit kan verloën nie omdat Hy altyd bly soos Hy is, so word tereg verklaar dat hulle God verloën deur van Hom ’n dooie en sinlose afgod te maak. Hierby moet 127 opgemerk word dat, ten spyte daarvan dat hulle met hulle eie gevoel worstel en die begeerte koester nie alleen om God daaruit te verdryf nie maar ook om Hom in die hemel tot niet te maak, hulle dwaasheid tog nooit tot die punt aangroei dat God hulle nie ook soms weer voor sy regterstoel daag nie. Maar omdat geen vrees hulle daarvan weerhou om met geweld teen God aan te storm nie, is dit seker dat ’n stompsinnige vergeetagtigheid van God in hulle heers so lank as wat hulle blinde drifte hulle so meesleur.

2. Слова Давида о том, что безумцы и нечестивцы говорят в сердце своём «нет Бога» (Пс 13/14:1), прежде всего следует отнести к тем людям, которые, закрыв глаза на свет природы, добровольно впадают в одичание, как мы это сейчас увидим. В самом деле, есть много людей, закосневших во грехе по своей дерзости и по привычке, в ярости отбрасывающих всякую память о Боге. Однако она снова возвращается к ним в силу заложенного в них чувства и непрестанно взывает к ним изнутри. А чтобы их ярость выглядела ещё отвратительнее, Давид говорит, что они отвергают Бога, но не так, что оспаривают его бытие, а так, что, лишая Его дел судьи и правителя, запирают Его в бездействии на небесах. Нет ничего более неподобающего Богу, чем устраниться от правления миром, предоставив всё воле случая; закрыть глаза на прегрешения, оставив их безнаказанными, и дать волю нечестивцам. И Давид заключает, что всякий, кто оправдывает себя, льстит себе и пребывает в беспечности, не пытаясь честно осознать содеянное, тот отрицает существование Бога.

Давид считает справедливой карой неба то, что глаза нечестивцев заплывают жиром и они не видят ни зги даже широко открытыми глазами. Он поясняет свою мысль: «Нет страха Божия пред глазами его [беззаконного]» (Пс 35/36:2). Так, нечестивые похваляются своими злодеяниями, ибо убеждены, что Бог с них не взыщет (Пс 9:25). Поэтому, несмотря на понуждение к познанию Бога, они уничтожают его славу, как бы лишая Бога всевластия. Поскольку Бог не может отречься от Себя, будучи, по словам св. Павла (2 Тим 2:13), всегда подобным самому Себе, эти канальи творят себе мёртвого и лишённого могущества идола, и их справедливо обвиняют в отречении от Бога. К тому же нужно заметить, что как бы они ни боролись со своим чувством и как бы ни желали изгнать Бога не только из сердца, но и с небес, засасывающее их безумие не в состоянии помешать Богу силой приводить их порой к своему престолу Судьи. Но поскольку их не удерживает страх, они свирепо набрасываются на Него, и эта слепая ярость свидетельствует о том, что они забыли Бога и совершенно одичали.

3. | Sic inane illud patrocinium quod superstitioni suae praetexere multi solent, evertitur; putant enim studium qualecunque religionis, quanlibet praeposterum, satis esse: sed non animadvertunt, veram religionem ad Dei nutum, ceu ad perpetuam regulam, debere conformari: Deum vero ipsum semper sui similem manere: non spectrum esse aut phantasma, quod pro uniuscuiusque libidine transformetur. Et sane videre est quam mendacibus fucis Deo illudat superstitio, dum gratificari tentat. Nam ea fere sola, quae sibi curae non esse testatus est, arripiens, quae praescribit, ac sibi placere docet, aut contemptim habet, aut etiam non dissimulanter reiicit. Sua ergo deliria^b colunt et adorant quicunque cultus Deo commentitios erigunt: quia nequaquam ita cum Deo nugari auderent, nisi Deum prius nugarum suarum ineptiis^c consentaneum 43 finxissent^a. Quare Apostolus, vagam illam et erraticam de numine opinionem, Dei esse ignorantiam pronuntiat. Quum Deum, nesciretis, serviebatis iis qui natura dii non erant [Galat. 4. a. 8]. Et alibi sine Deo fuisse tradit Ephesios quo tempore a recta unius Dei cognitione aberrabant [Ephes. 2. c. 12]. Nec multum interest, hac saltem in parte, Deumne unum, an plures concipias: quia semper a vero Deo discedis, et deficis: quo relicto, nihil tibi restat nisi execrabile idolum. Superest ergo ut cum Lactantio constituamus, nullam esse legitimam^b religionem nisi cum veritate coniunctam¹.

3. Par ce moyen la defense frivole que plusieurs pretendent pour couvrir leurs superstitions est abatue. Car il leur semble, quand on s’adonne à servir Dieu, que toute affection, quelque desreiglée qu’elle soit, suffit: mais ils ne notent pas que la vraye religion doit estre du tout conforme à la volonté de Dieu comme une reigle qui ne fleschit point: cependant, que Dieu demeure tousjours semblable à soy, et qu’il n’est pas un fantosme qui se transfigure à l’appetit d’un chacun. Et de fait on peut voir à l’œil, quand la superstition veut gratifier à Dieu, en combien de follies elle s’enveloppe comme en se jouant. Car en retenant soigneusement les choses dont Dieu prononce qu’il ne luy chant, elle rejette ouvertement ou mesprise celles qu’il recommande comme precieuses. Parquoy tous ceux qui dressent des services à Dieu à leur poste, adorent leurs resveries seulement: pource qu’ils n’oseroyent ainsi apporter à Dieu des menus fatras, sinon que desja ils l’eussent forgé en leur moule semblable à eux pour approuver leurs inventions. Parquoy S. Paul prononce qu’une telle conception qu’on a de Dieu vagabonde et erronnée, est ignorance de Dieu: Pource que vous ne cognoissiez point Dieu, dit-il, vous serviez à ceux qui n’estoyent point Dieu de nature (Gal. 4:8). Et en l’autre passage il dit que les Ephesiens estoyent du tout sans Dieu, du temps qu’ils estoyent esgarez de celuy qui l’est à la verité luy seul (Ephes. 2:12). Et n’y a pas ici grande distance entre les deux, pour le moins en ce poinct, c’est de concevoir un dieu ou plusieurs, pource que tousjours on se destourne du vray Dieu, et quand on l’a delaissé, il ne reste plus qu’une idole execrable. Par ainsi nous avons à conclurre avec Lactance, qu’il n’y a nulle religion, si elle n’est conjointe avec la verité.

3. Thus is overthrown the vain excuse pleaded by many for their superstition; for they satisfy themselves with any attention to religion, however preposterous, not considering that the Divine Will is the perpetual rule to which true religion ought to be conformed; that God ever continues like himself; that he is no spectre or phantasm, to be metamorphosed according to the fancy of every individual. It is easy to see how superstition mocks God with hypocritical services, while it attempts 56 to please him. For, embracing only those things which he declares he disregards, it either contemptuously practises, or even openly rejects, what he prescribes and declares to be pleasing in his sight. Persons who introduce newly-invented methods of worshipping God, really worship and adore the creature of their distempered imaginations; for they would never have dared to trifle in such a manner with God, if they had not first feigned a god conformable to their own false and foolish notions. Wherefore the apostle pronounces a vague and unsettled notion concerning the Deity to be ignorance of God. “When ye knew not God, (says he,) ye did service unto them which by nature were no gods.”⁷⁶ And in another place he speaks of the Ephesians as having been “without God,”⁷⁷ while they were strangers to a right knowledge of the only true God. Nor, in this respect, is it of much importance, whether you imagine to yourself one god or more; for in either case you depart and revolt from the true God, and, forsaking him, you have nothing left you but an execrable idol. We must therefore decide, with Lactantius, that there is no legitimate religion unconnected with truth.

3. No pretext can justify superstition. This proved, first, from reason; and, secondly, from Scripture.

In this way, the vain pretext which many employ to clothe their superstition is overthrown. They deem it enough that they have some kind of zeal for religion, how preposterous soever it may be, not observing that true religion must be conformable to the will of God as its unerring standard; that he can never deny himself, and is no spectra or phantom, to be metamorphosed at each individual’s caprice. It is easy to see how superstition, with its false glosses, mocks God, while it tries to please him. Usually fastening merely on things on which he has declared he sets no value, it either contemptuously overlooks, or even undisguisedly rejects, the things which he expressly 48enjoins, or in which we are assured that he takes pleasure. Those, therefore, who set up a fictitious worship, merely worship and adore their own delirious fancies; indeed, they would never dare so to trifle with God, had they not previously fashioned him after their own childish conceits. Hence that vague and wandering opinion of Deity is declared by an apostle to be ignorance of God: “Howbeit, then, when ye knew not God, ye did service unto them which by nature are no gods.” And he elsewhere declares, that the Ephesians were “without God” (Eph. 2:12) at the time when they wandered without any correct knowledge of him. It makes little difference, at least in this respect, whether you hold the existence of one God, or a plurality of gods, since, in both cases alike, by departing from the true God, you have nothing left but an execrable idol. It remains, therefore, to conclude with Lactantius (Instit. Div. lib 1:2, 6), “No religion is genuine that is not in accordance with truth.”

3. Zo wordt dat nietige schutsel, dat velen tot verweer van hun bijgeloof plegen op te richten, omvergeworpen. Want zij menen, dat enige beoefening, hoe die ook zij, van de godsdienst, ook al is ze geheel verkeerd, voldoende is; maar zij merken niet, dat de ware godsdienst zich moet richten naar Gods wil, als naar een voortdurende regel, dat echter God zelf steeds aan zichzelf gelijk blijft; dat Hij geen schim of produkt der verbeelding is, dat naar ieders lust kan worden veranderd. En men kan waarlijk wel zien met welk een bedriegelijk blanketsel het bijgeloof God bespot, wanneer het poogt Hem dienstvaardig te zijn. Want nagenoeg alleen die dingen grijpt het aan, van welke Hij getuigd heeft, dat ze Hem niet ter harte gaan, maar die, welke Hij voorschrijft en waarvan Hij leert, dat ze Hem behagen, behandelt het met minachting of verwerpt het zelfs zonder enige veinzing. De voortbrengselen van hun eigen zotheid eren en aanbidden dus zij, die voor God verzonnen erediensten oprichten; want ze zouden geenszins zo met God durven spelen, indien zij zich niet eerst een God gevormd hadden, die past bij de dwaasheden van hun beuzelarij. Daarom spreekt de apostel als zijn oordeel uit, dat die onbestendige en ronddolende mening over de Godheid onbekendheid met God is. "Maar toen, als gij God niet kendet," zegt hij (Gal. 4:8) "diendet gij degenen, die van nature geen goden zijn." En elders (Ef. 2:12) getuigt hij, dat de Efeziërs zonder God waren, toen zij van de rechte kennis van de enige God afdwaalden. En het doet niet veel ter zake, althans in dit stuk, of gij één God aanvaardt, of meerdere; want steeds verwijdert gij u van de ware God en valt van Hem af; en wanneer gij Hem verlaten hebt, blijft u niets over dan een verfoeilijke afgod. Er blijft dus over, dat wij met Lactantius¹ vaststellen, dat er geen rechtmatige godsdienst is dan die, welke met de waarheid verbonden is.

3. Wir können uns Gott nicht nach eigener Willkür denken

So verschwindet auch die eitle Beschönigung, die einige Menschen ihrem Aberglauben zu gewähren pflegen. Sie bilden sich nämlich ein, es sei schon genug, wenn der Mensch sich irgendwie um die Religion bemühe, auch wenn dieses Bemühen noch so unsinnig sei. Dabei bedenken sie nicht, daß die wahre Religion dem Willen und Wink Gottes als einer unwandelbaren Richtschnur angemessen sein muß! Denn Gott bleibt sich immer gleich. Er ist doch kein Gespenst, kein Phantasiegebilde, das sich jeder nach eigenem Dünken gestalten könnte: Und es ist ja auch augenfällig, mit was für lügnerischen Trugbildern der Aberglaube Gottes spottet, gerade wenn er ihm am eifrigsten dienen will. Denn er nimmt das auf, woran Gott nach seinem eigenen Zeugnis gar nichts liegt; was er aber verordnet hat und was ihm wohlgefällt, das verachtet er oder verwirft es gar unzweideutig. Denn wer einen selbstersonnenen Gottesdienst einrichtet, der treibt Dienst und Anbetung seines eigenen Hirngespinstes. Er würde nämlich gar nicht wagen, mit Gott auf solche Weise Possen zu treiben, wenn er nicht zuvor einen Gott erdacht hätte, der seiner freventlichen Narretei entspräche! Deshalb erklärt der Apostel eine solche schwankende und irrige Meinung von Gott für Unkenntnis Gottes: „Zu der Zeit, da ihr Gott nicht erkanntet, dientet ihr denen, die von Natur nicht Götter sind“ (Gal. 4,8); oder an anderer Stelle sagt er von den Ephesern, sie seien zu der Zeit, wo sie abseits von der rechten Gotteserkenntnis gelebt hätten, „ohne Gott“ gewesen (Eph. 2,12). Bei solchem Zustande verschlägt es nun wenig, ob man sich bloß einen einzigen Gott erdichtet oder mehrere. Denn die Entfernung und der Abfall von Gott sind Tatsache, und wenn man ihn verlassen hat, so bleibt nichts übrig als ein greuliches Götzenbild. Wir können zum Schluß nur mit Lactantius feststellen: keine Religion ist die rechte, die nicht mit der Wahrheit im Bunde steht.

3. Eiesinnige godsdiens is sonder die waarheid

So word die ydele verdediging waarmee baie mense gewoonlik hulle bygeloof bedek, vernietig want hulle is die opvatting toegedaan dat enige vorm van godsdiensoefening, hoe verkeerd dit ook al mag wees, genoeg is. Maar hulle besef nie dat die ware godsdiens na die wil van God, soos na ’n ewige maatstaf, gevorm behoort te word nie. Verder weet hulle nie dat God altyd bly soos Hy is en dat Hy nie ’n beeldjie of ’n skim is om na elkeen se willekeur verander te word nie. En dit is duidelik te sien hoe die bygeloof met valse klatergoud die spot met God dryf, terwyl dit poog om Hom te behaag. Want terwyl dit oor die algemeen juis dié dinge alleen aangryp waarvan God getuig het dat dit Hom nie ter harte gaan nie, minag en verwerp dit selfs ongeveins alles wat Hy gebied en waarvan Hy ons leer dat dit Hom behaag. Almal wat dus valse aanbidding van God aanmoedig, aanbid en vereer hulle eie kranksinnigheid, omdat hulle hoegenaamd nie sou waag om so met God te spot as dit nie was dat hulle vooraf ’n god wat met die dwaasheid van hulle beuselagtighede ooreenstem, versin het nie.⁹ Daarom verklaar die apostel dat hierdie ydele en verkeerde opvatting in verband met die goddelike mag onkunde van God is. Hy sê naamlik: “Toe julle God nie geken het nie, het julle die wat van nature nie gode was nie, gedien”.¹⁰ En elders leer hy dat die Efesiërs sonder God was toe hulle van die ware kennis van die een God afgedwaal het.¹¹ Dit skeel ook weinig, ten minste in dié opsig of ’n mens een god of baie versin, omdat ’n mens dan altyd van die ware God afwyk en afvallig raak. As jy Hom verlaat, bly daar vir jou niks anders oor as ’n verfoeilike afgod nie. Daar bly vir ons dus net die opvatting oor om saam met Lactantius te verklaar dat geen godsdiens eg is as dit nie met die waarheid gepaard gaan nie.¹²

3. Таким образом, предпринимаемые многими легкомысленные попытки оправдать свои суеверия оказываются напрасными. Им кажется, что в служении Богу достаточно простого усердия или чувства, даже если оно сумбурно. Но они упускают из виду, что истинная религия должна быть целиком согласна как с непреложным правилом с волей Божьей, так как Бог всегда подобен самому Себе. Он - не призрак, меняющийся по прихоти отдельного человека. В самом деле, бросается в глаза, что, когда суеверие хочет возблагодарить Бога, оно безумствует, словно издеваясь над Ним. Скрупулёзно придерживаясь мелочей, о которых сам Бог говорит, что они для Него не имеют значения, суеверие открыто отбрасывает или оставляет в небрежении то, что Он считает драгоценным.

Поэтому все, кто устанавливает правила служения Богу по своему собственному разумению, поклоняются исключительно своим фантазиям. Ведь они не осмелились бы поднести Богу ворох всякой дребедени, если бы вначале не сотворили себе Бога по собственной мерке и по собственному подобию. Поэтому-то св. Павел утверждает, что смутное и неверное понимание Бога есть незнание Его: «Не знавши Бога, вы служили богам, которые в существе не боги» (Гал 4:8). А в другом месте он говорит, что эфесяне долгое время были вовсе без Бога и отчуждены от Того, кто поистине един (Эф 2:12). Между теми и другими нет особой разницы, по крайней мере в том отношении, что неважно, идёт ли речь об измышлении одного или нескольких богов: и в том и в другом случае люди отворачиваются от истинного Бога и, оставив Его, обращаются к мерзкому идолу. Поэтому следует согласиться с Лактанцием, что не может быть религии вне истины.

4. | Accedit et secundum peccatum, quod neque Dei rationem unquam habent nisi inviti: nec ad ipsum appropinquant donec renitentes pertrahantur, nec tum quoque voluntario imbuuntur timore, qui ex divinae maiestatis reverentia fluat, sed tantum servili et coacto, quem illis Dei iudicium extorquet:^c || quod quia effugere nequeunt, exhorrent^d, sic tamen ut etiam abominentur. Siquidem convenienter in impietatem, atque in hanc solam competit illud Statii, Timorem primum, fecisse in orbe deos.² Qui animum a Dei iustitia alienum gerunt, tribunal, quod ad vindicandas eius transgressiones stare sciunt, eversum magnopere cupiunt. Quo affectu, adversus Dominum belligerantur, qui sine iudicio esse non potest: sed dum eius potentiam sibi inevitabilem imminere intelligunt, quia nec amoliri, nec effugere valent, reformidant. Itaque ne ubique videantur eum contemnere cuius maiestas eos urget^e, qualicunque religionis specie defunguntur: interim tamen non desinunt omni vitiorum genere se polluere^f, et flagitia flagitiis copulare, donec sanctam Domini Legem omni ex parte violarint, et universam eius iustitiam dissiparint: vel certe non ita retinentur simulato illo Dei timore, quin suaviter in peccatis suis acquiescant, et sibi blandiantur, et carnis suae intemperantiae indulgere malint, quam Spiritus sancti fraeno eam cohibere. Sed quando inanis ea est et mendax religionis umbra, vix 44 etiam digna quae umbra nominetur: || hinc rursus facile elicitur quantum ab hac confusa Dei notitia differat quae solis fidelium pectoribus instillatur pietas, ex qua demum religio nascitur^a. || Et tamen hoc per flexuosos circuitus consequi volunt hypocritae, ut Deo quem fugiunt, propinqui appareant. || Ubi enim perpetuus obedientiae tenor in tota vita esse debuerat, in cunctis fere^b operibus secure^c illi rebellantes, pauculis tantum^d sacrificiis placare eum student^e, ubi sanctimonia vitae et cordis integritate^f illi serviendum erat, frivolas nugas comminiscuntur^g, et nihili observatiunculas quibus eum sibi concilient^h. || Imo maiore licentia in faecibus suis torpent, quia confidunt expiationum ludicris se posse erga illum defungi: || deinde ubi in illum defixa esse fiducia debuerat, in se vel creaturis subsidunt, eo posthabito. Tandem se tanta errorum congerie implicant, ut scintillas illas quae micabant ad cernendam Dei gloriam suffocet, ac demum extinguat malitiae caligoⁱ. || Manet tamen^k semen illud quod revelli a radice nullo modo potest, aliquam esse divinitatem: sed ipsum adeo corruptum, ut non nisi pessimos ex se^l fructus producat. || Imo inde certius elicitur quod nunc contendo, naturaliter insculptum esse Deitatis sensum humanis cordibus, quia reprobis quoque ipsis eius confessionem extorquet necessitas. Rebus tranquillis facete illudunt Deo, imo ad extenuandam eius potentiam dicaces sunt ac garruli; desperatio siqua eos urget, ad eundem quaerendum extimulat, dictatque concisas preces, ex quibus pateat non prorsus ignaros fuisse Dei, sed quod citius emergere debuerat, fuisse pervicacia suppressum.

4. Il y a encores un second mal, c’est que les hommes ne se soucient gueres de Dieu, s’ils n’y sont forcez, et ne veulent approcher de luy sinon qu’ils y soyent trainez maugré qu’ils en ayent: mesme alors encores ne sont-ils point induits à crainte volontaire, qui procede d’une reverence de sa majesté, mais seulement d’une crainte servile et contrainte, entant que son jugement la leur arrache: lequel, pource qu’ils ne le peuvent eschaper, ils ont en horreur, toutesfois en le detestant. Car ce qu’un Poete payen a dit compete vrayement à l’impieté seule: assavoir que la crainte s’est forgée des dieux la premiere.³ Ceux qui se voudroyent desborder en despitant Dieu, souhaiteroyent quant et quant que son siege judicial, lequel ils cognoissent estre dressé pour punir les transgressions, fust abatu. Estans menez de ceste affection, ils bataillent contre Dieu, lequel ne peut estre sans son jugement: mais pource qu’ils ne peuvent eviter d’estre accablez par sa puissance, et sentent bien qu’ils ne la peuvent destourner, voila comment ils sont veincus de crainte. Parquoy afin qu’il ne semble qu’en tout et par tout ils mesprisent celuy duquel la majesté les tient saisis, ils s’aquittent tellement quellement d’avoir apparence de religion: cependant ils ne laissent pas de se polluer en tous vices, et amasser enormitez les unes sur les autres, jusques à ce qu’ils ayent entierement violé la loi de Dieu et dissipé toute la justice d’icelle: ou bien ils ne sont pas tellement retenus de ceste feintise de crainte, qu’ils ne se reposent doucement en leurs pechez s’y flatent et baignent, aimant mieux de lascher la bride à l’intemperance de leur chair, que de la restreindre et reprimer pour obeir au S. Esprit. Or pource que tout cela n’est qu’un ombre feint de religion, mesme à grand’peine merite-il d’estre appellé ombre, il est aisé de cognoistre combien la vraye pieté, que Dieu inspire seulement aux cœurs de ses fideles, est differente d’une cognoissance si maigre et confuse: dont aussi il appert que la religion est propre aux enfants de Dieu; et toutesfois les hypocrites par leurs circuits obliques veulent gagner ce poinct qu’on les pense estre prochains de Dieu, lequel toutesfois ils fuyent. Car au lieu qu’il y doit avoir un train egal d’obeissance en toute la vie, ils ne font nul scrupule de l’offenser en ceci ou en cela, se contentant de l’appaiser de quelque peu de sacrifices; au lieu qu’on le doit servir en saincteté et integrité de cœur, ils controuvent des menus fatras et ceremonies de nulle valeur pour acquerir grace envers luy. Qui pis est, ils se donnent tant plus de licence à croupir en leurs ordures, d’autant qu’ils se confient d’effacer leurs pechez par des badinages qu’ils appellent satisfactions: au lieu que toute nostre fiance doit estre enracinée en Dieu seul, ils le rejettent loin et s’amusent à eux ou aux creatures. Finalement ils s’entortillent en un tel amas d’erreur, que l’obscurité de leur malice estouffe et consequemment esteint les estincelles qui luisoyent pour leur faire appercevoir la gloire de Dieu. Toutesfois ceste semence demeure, laquelle ne peut estre desracinée du tout, c’est qu’il y a quelque divinité: mais la semence qui estoit bonne de son origine, est tellement corrompue, qu’elle ne produit que meschans fruits. Mesme ce que je deba maintenant peut mieux estre liquidé et verifié: c’est que naturellement il y a quelque apprehension de divinité imprimée aux cœurs des hommes, veu que la necessité contraint les plus meschans d’en faire confession. Cependant qu’ils ont le vent en pouppe, ils plaisantent en se moquant de Dieu, mesmes ils font gloire de brocarder et de dire mots de gueule pour abaisser sa vertu: mais si quelque desespoir les presse, il les solicite à y chercher secours, et leur suggere des prieres comme rompues, par lesquelles il appert qu’ils n’ont peu dutout ignorer Dieu, mais que ce qui devoit sortir plustost a esté tenu enserré par leur malice et rebellion.

4. Another sin is, that they never think of God but against their inclinations, nor approach him till their reluctance is overcome by constraint; and then they are influenced, not by a voluntary fear, proceeding from reverence of the Divine Majesty, but by a servile and constrained fear, extorted by the divine judgment, which they dread because it is inevitable, at the same time that they hate it. Now, to impiety, and to this species of it alone, is applicable that assertion of Statius, that fear first made gods in the world.⁷⁸ They, whose minds are alienated from the righteousness of God, earnestly desire the subversion of that tribunal, which they know to be established for the punishment of transgressions against it. With this disposition, they wage war against the Lord, who cannot be deprived of his judgment; but when they apprehend his irresistible arm to be impending over their heads, unable to avert or evade it, they tremble with fear. That they may not seem altogether to despise him, whose majesty troubles them, they practise some form of religion; at the same time not ceasing to pollute themselves with vices of every kind, and to add one flagitious act to another, till they have violated every part of God's holy law, and dissipated all its righteousness. It is certain, at least, that they are not prevented by that pretended fear of God from enjoying pleasure and satisfaction in their sins, practising self-adulation, and preferring the indulgence of their own carnal intemperance to the salutary restraints of the 57 Holy Spirit. But that being a false and vain shadow of religion, and scarcely worthy even to be called its shadow,—it is easy to infer the wide difference between such a confused notion of God, and the piety which is instilled only into the minds of the faithful, and is the source of religion. Yet hypocrites, who are flying from God, resort to the artifices of superstition, for the sake of appearing devoted to him. For whereas the whole tenor of their life ought to be a perpetual course of obedience to him, they make no scruple of rebelling against him in almost all their actions, only endeavouring to appease him with a few paltry sacrifices. Whereas he ought to be served with sanctity of life and integrity of heart, they invent frivolous trifles and worthless observances, to conciliate his favour. They abandon themselves to their impurities with the greater licentiousness, because they confide in being able to discharge all their duty to him by ridiculous expiations. In a word, whereas their confidence ought to be placed on him, they neglect him, and depend upon themselves or on other creatures. At length they involve themselves in such a vast accumulation of errors, that those sparks which enable them to discover the glory of God are smothered, and at last extinguished by the criminal darkness of iniquity. That seed, which it is impossible to eradicate, a sense of the existence of a Deity, yet remains; but so corrupted as to produce only the worst of fruits. Yet this is a further proof of what I now contend for, that an idea of God is naturally engraved on the hearts of men, since necessity extorts a confession of it, even from reprobates themselves. In the moment of tranquillity, they facetiously mock the Divine Being, and with loquacious impertinence derogate from his power. But if any despair oppress them, it stimulates them to seek him, and dictates concise prayers, which prove that they are not altogether ignorant of God, but that what ought to have appeared before had been suppressed by obstinacy.

4. The wicked never willingly come into the presence of God. Hence their hypocrisy. Hence, too, their sense of Deity leads to no good result.

To this fault they add a second—viz. that when they do think of God it is against their will; never approaching him without being dragged into his presence, and when there, instead of the voluntary fear flowing from reverence of the divine majesty, feeling only that forced and servile fear which divine Judgment extorts Judgment which, from the impossibility of escape, they are compelled to dread, but which, while they dread, they at the same time also hate. To impiety, and to it alone, the saying of Statius properly applies: “Fear first brought gods into the world,” (Theb. lib. 1). Those whose inclinations are at variance with the justice of God, knowing that his tribunal has been erected for the punishment of transgression, earnestly wish that that tribunal were overthrown. Under the influence of this feeling they are actually warring against God, justice being one of his essential attributes. Perceiving that they are always within reach of his power, that resistance and evasion are alike impossible, they fear and tremble. Accordingly, to avoid the appearance of condemning a majesty by which all are overawed, they have recourse to some species of religious observance, never ceasing meanwhile to defile themselves with every kind of vice, and add crime to crime, until they have broken the holy law of the Lord in every one of its requirements, and set his whole righteousness at nought; at all events, they are not so restrained by their semblance of fear as not to luxuriate and take pleasure in iniquity, choosing rather to indulge their carnal propensities than to curb them with the bridle of the Holy Spirit. But since this shadow of religion (it scarcely even deserves to be called a shadow) is false and vain, it is easy to infer how much this confused knowledge of God differs from that piety which is instilled into the breasts of believers, and from which alone true religion springs. And yet hypocrites would fain, by means of tortuous windings, make a show of being near to God at the very time they are fleeing from him. For while the whole life ought to be one perpetual course of obedience, they rebel without fear in almost all their actions, and seek to appease 49him with a few paltry sacrifices; while they ought to serve him with integrity of heart and holiness of life, they endeavour to procure his favour by means of frivolous devices and punctilios of no value. Nay, they take greater license in their grovelling indulgences, because they imagine that they can fulfil their duty to him by preposterous expiations; in short, while their confidence ought to have been fixed upon him, they put him aside, and rest in themselves or the creatures. At length they bewilder themselves in such a maze of error, that the darkness of ignorance obscures, and ultimately extinguishes, those sparks which were designed to show them the glory of God. Still, however, the conviction that there is some Deity continues to exist, like a plant which can never be completely eradicated, though so corrupt, that it is only capable of producing the worst of fruit. Nay, we have still stronger evidence of the proposition for which I now contend—viz. that a sense of Deity is naturally engraven on the human heart, in the fact, that the very reprobate are forced to acknowledge it. When at their ease, they can jest about God, and talk pertly and loquaciously in disparagement of his power; but should despair,from any cause, overtake them, it will stimulate them to seek him, and dictate ejaculatory prayers, proving that they were not entirely ignorant of God, but had perversely suppressed feelings which ought to have been earlier manifested.

4. Hierbij komt nog als tweede zonde, dat zij nooit met God rekening houden dan tegen hun wil en niet tot Hem naderen, voordat zij, hoewel tegenstrevend, tot Hem getrokken worden, en ook dan worden ze niet doordrongen met een vrijwillige vrees, die voortkomt uit eerbied voor de Goddelijke majesteit, maar slechts met een slaafse en afgedwongen vrees, die het oordeel Gods hun ontwringt; en omdat ze dat niet ontvluchten kunnen, sidderen zij, maar op zulk een wijze, dat ze het ook verwensen. Want op de goddeloosheid, en op die alleen, past geheel juist het woord van Statius¹, dat de vrees het eerst op aarde de goden heeft doen ontstaan. Zij, wier gemoed afkerig is van Gods rechtvaardigheid, begeren vurig de omverwerping van de rechterstoel, van welke zij weten, dat hij opgericht staat ter bestraffing hunner overtredingen. En met die gezindheid voeren zij oorlog tegen de Here, die niet zonder oordeel kan zijn; maar dewijl zij begrijpen, dat zijn macht, waaraan ze niet kunnen ontkomen, hen bedreigt, vrezen zij haar, omdat ze niet bij machte zijn haar op zij te zetten of haar te ontvluchten. Opdat ze dus niet zouden schijnen overal Hem te verachten, wiens majesteit hen benart, oefenen zij een of andere schijn van godsdienst, maar inmiddels houden zij niet op zich met elke soort van zonden te bezoedelen en schanddaad aan schanddaad te schakelen, totdat zij de heilige wet des Heren in alle delen geschonden en haar ganse rechtvaardigheid vernield hebben; of wel zij worden in ieder geval niet zo door die geveinsde vrees voor God weerhouden, of zij rusten aangenaam in hun zonden en vleien zichzelf en willen liever aan de onmatigheid van hun vlees toegeven, dan die met de teugel des Heiligen Geestes in toom houden. Maar daar dit een ledige en bedriegelijke schaduw van godsdienst is, ja zelfs ternauwernood waardig om een schaduw genoemd te worden, kan men hieruit weer gemakkelijk afleiden, hoezeer van deze verwarde kennis Gods die vroomheid verschilt, die alleen in de harten der gelovigen wordt ingedruppeld, en uit welke eerst recht de godsdienst geboren wordt. En toch willen de huichelaars langs kromme omwegen de schijn verwerven, dat ze dicht zijn bij God, die ze ontvluchten. Want waar in hun ganse leven een onafgebroken vasthouden aan de gehoorzaamheid behoorde te zijn, weerstreven zij Hem in bijna al hun werken onbekommerd en pogen Hem slechts met een weinigje offeranden gunstig te stemmen; waar zij Hem behoorden te dienen door heiligheid des levens en reinheid van hart, denken zij laffe beuzelarijen uit en voorschriften ter onderhouding, die van niet de minste waarde zijn, om Hem daardoor met zich te verzoenen. Ja met des te groter losbandigheid wentelen zij zich onaandoenlijk in hun vuil, omdat zij vertrouwen hebben, dat ze door de schijnvertoningen van hun verzoeningen het met Hem in orde kunnen maken; verder, waar hun vertrouwen op Hem gevestigd behoorde te zijn, verlaten zij zich op zichzelf en de schepselen, met achterstelling van Hem. Eindelijk verwikkelen zij zich in zulk een menigte van dwalingen, dat de vonkjes, die licht gaven tot het aanschouwen van de heerlijkheid Gods door de rook hunner slechtheid worden verstikt en ten slotte uitgedoofd. Maar toch blijft die kiem, die op generlei wijze van de wortel kan worden losgerukt, namelijk dat er een zekere Godheid is; maar zij is zo bedorven, dat ze slechts zeer slechte vruchten uit zich voortbrengt. Ja, daaruit wordt met nog groter zekerheid afgeleid, wat ik nu beweer, dat van nature een besef van de Godheid ingegrift is in de harten der mensen, omdat de noodzaak ook aan de verdorvenheid zelf de bekentenis daarvan ontwringt. Wanneer alles rustig is, dan bespotten zij God vol geestigheid, ja zijn overvloedig in woorden en praatjes om zijn macht te verkleinen. Maar wanneer wanhoop hen klemt, dan zet die hen er toe aan om dezelfde God te zoeken, en geeft hun korte gebeden in, waaruit blijkt, dat ze niet geheel en al onwetend waren van God, maar dat, wat eerder te voorschijn had moeten komen, door hardnekkigheid ten onder gehouden werd.

4. Die Heuchelei

Dazu kommt nun noch eine weitere Sünde: Man macht sich nur noch unter Zwang Gedanken über Gott, sucht seine Nähe nur widerstrebend, genötigt. Und auch dann kommt es nicht zu freiwilliger Gottesfurcht, wie sie die Achtung vor Gottes Majestät mit sich bringt, sondern bloß zu knechtischer, erzwungener Angst vor Gottes Gericht: dem kann man nicht entgehen, erschrickt aber vor ihm und will nichts mit ihm zu tun haben. So paßt auf die Gottlosigkeit, und auf diese allein, der Ausspruch des Statius, die Furcht habe zuerst in der Welt Götter gemacht. Wer sein Herz von der Gerechtigkeit Gottes abwendet, der weiß zwar, daß ein Gericht besteht, die Gesetzesübertretung zu ahnden, aber er wünscht um so mehr, dies Gericht möchte zunichte werden. Das ist die Gesinnung, aus der man gegen Gott Krieg führt, der doch ohne Gericht nicht sein kann. Da man aber doch gewahrt, daß Gottes Macht unabwendbar droht — denn man kann sie nicht beiseiteschieben noch ihr entlaufen! —, so gerät man vor ihr ins Zittern. Man möchte nun gewiß nicht den Anschein erwecken, als ob man Gott verachte, dessen Majestät einen doch bedrängt, und deshalb verrichtet man äußerlich allerlei religiöses Scheinwerk, hört aber unterdessen keineswegs auf,9 sich mit allen Lastern zu beflecken, Schande auf Schande zu wälzen, bis man das heilige Gesetz des Herrn in jeder Beziehung verletzt und seine Gerechtigkeit gänzlich aufgelöst hat. Jedenfalls bietet jene vorgetäuschte Gottesfurcht keinerlei Hemmnis dagegen, daß man sich in seinen Sünden richtig wohlfühlt, sich in ihnen gefällt und lieber der Zügellosigkeit des eigenen Fleisches sich hingibt, als der Zucht des Heiligen Geistes zu gehorchen! Aber dies ist ja alles ein leerer und verlogener Schein der Religion, kaum gar des Namens „Schein“ würdig; und so kann man gerade hier wiederum leicht wahrnehmen, wie sehr sich die Frömmigkeit, die allein im Herzen der Gläubigen wohnt und aus der erst die wahre Religion geboren wird, von diesem wirren Wissen um Gott unterscheidet. Und doch wollen solche Heuchler auf Schleichwegen erreichen, daß sie Gott, vor dem sie doch auf der Flucht sind, nahe scheinen. Ihr ganzes Leben lang sollten sie ihm ohne Unterlaß gehorsam sein; aber statt dessen trotzen sie ihm unerschrocken fast in all ihrem Tun und versuchen ihn nur durch ein paar Opfer zu versöhnen! In Heiligkeit des Lebens und Reinheit des Herzens sollten sie ihm dienen; aber statt dessen erdichten sie sich läppisches Possenzeug und nichtige Dienstlein, mit denen sie sein Wohlgefallen erwerben möchten! Ja sie versenken sich um so kecker in ihren Schlamm, weil sie wähnen, mit lächerlichen Bußübungen mit Gott ins reine zu kommen. Endlich: all ihr Vertrauen sollten sie auf ihn richten, und statt dessen setzen sie ihn beiseite und gründen ihr Vertrauen auf sich selbst oder die Kreaturen! Zum Schluß verwickeln sie sich dermaßen in allerlei Irrtum, daß ihre finstere Bosheit jene Funken auslöscht und gar erstickt, die zur Erkenntnis der Herrlichkeit Gottes aufleuchteten. Und trotzdem lebt jener Keim, der auf keine Weise gänzlich auszurotten ist, jene Ahnung, es sei irgendein göttliches Wesen. Aber dieser Keim ist selbst so verderbt, daß er nur die schlechtesten Früchte erzeugt.

So erweist sich nur desto klarer die Richtigkeit meiner Behauptung, es sei von Natur dem Menschenherzen ein Empfinden von Gott eingemeißelt. Erzwingt doch die Notwendigkeit auch von den Gottlosen deren Anerkennung! Im ungestörten Glück spotten sie Gottes, sind Kläffer und Schwätzer, um seine Macht zu verkleinern. Aber wenn die Verzweiflung sie quält, dann drängt sie sie, Gott zu suchen, und gibt ihnen Stoßgebete ein — woraus dann deutlich wird, daß sie gar nicht gänzlich ohne Kunde von Gott sind, daß sie aber in Bosheit unterdrückt haben, was längst in ihnen hätte emporkommen sollen!

4. 128 Van nature is daar ’n gevoel van die Godheid in die hart van die mensdom ingegraveer

Hierby kom hulle tweede sonde, naamlik dat hulle nooit op God ag slaan behalwe as hulle daartoe gedwing word nie. Origens nader hulle nooit tot Hom nie totdat hulle teen hulle sin na Hom gesleep word. Selfs dàn is hulle nie deur die een of ander vrywillige vrees wat uit eerbied vir God se majesteit spruit, deurdrenk nie maar slegs met ’n slaafse gedwonge vrees wat die gerig van God van hulle afdwing. En omdat hulle dit nie kan ontsnap nie, deins hulle daarvoor terug, maar tog so dat hulle dit nog verafsku. Daarom stem Statius se opmerking dat vrees eerste gode op die wêreld geskep het, heel paslik met die goddeloosheid, en daarmee alleen, ooreen.¹³

Die mense wat in hulle gemoed teenoor die geregtigheid van God vreemd staan, koester die vurige begeerte dat sy regterstoel vernietig mag word, omdat hulle weet dat dit opgerig is om oortredinge teen Hom te wreek. Met hierdie gesindheid stry hulle teen die Here wat nie sonder gerig kan wees nie. Wanneer hulle egter besef dat sy onvermydelike mag oor hulle dreig omdat hulle nie by magte is om dit te vernietig of te ontwyk nie, deins hulle skrikbevange daarvan terug.

Om dus te verhoed dat die indruk oral sou ontstaan dat hulle Hom minag, beoefen hulle enige soort godsdiens omdat sy majesteit vir hulle ’n kwelling is. Tog hou hulle intussen nie op om hulle met elke soort vergryp te besoedel en die een oortreding op die ander te begaan totdat hulle die heilige wet van die Here ten voile geskend en al sy geregtigheid verwoes het nie. In elk geval word hulle nie deur hulle geveinsde vrees vir God daarvan weerhou om heerlike behae uit hulle sondes te skep, hulleself te vlei en liewer aan die onbeheerstheid van hulle vlees vrye teuels te gee as om dit met die teuels van die Heilige Gees te bedwing nie.

Maar omdat dit maar ’n ydele en valse skadu van die godsdiens is - selfs beswaarlik waardig om ’n skadu daarvan genoem te word - kan hieruit gemaklik afgelei word hoeveel die godsvrug, wat alleen in die hart van gelowiges gewek word en waaruit per slot van rekening die godsdiens spruit, van hierdie verwarde godskennis verskil.

En tog wil hierdie huigelaars dit met kronkelpaadjies bereik om die indruk te wek dat hulle naby die God is van wie hulle af wegvlug. Want terwyl daar ’n onafgebroke neiging tot gehoorsaamheid in hulle hele lewe moes wees, kom hulle in amper al hulle werke onbesorg in opstand teen Hom en strek hulle belangstelling net daartoe om Hom met slegs enkele offertjies tevrede te stel. Terwyl hulle Hom met die heiligheid van hulle lewe en die integriteit van hulle hart moes dien, 129 bedink hulle onbenullige beuselagtighede en waardelose eerbetoon om sy guns daarmee te wen. Nee, veel eerder versink hulle met groter teuelloosheid in hulle gemors omdat hulle die vertroue koester dat hulle hulle plig teenoor Hom met belaglike versoeningsdade kan nakom. Terwyl hulle verder hulle vertroue op Hom moes vestig, steun hulle op hulleself of op sy skepsels terwyl hulle Hom agterweë laat. Eindelik verstrengel hulle hulle in so ’n groot massa dwalings dat ’n duisternis van boosheid die vonkies wat opflikker om die heerlikheid van God waar te neem, versmoor en uiteindelik uitdoof. Tog bly daar by hulle die saad agter wat glad nie van die wortel losgeskeur kan word nie, naamlik dat daar tog ’n godheid bestaan, maar dit is so bedorwe dat dit uit homself niks anders as die slegste vrugte kan voortbring nie. Hieruit kan my huidige opvatting met groter sekerheid afgelei word, naamlik dat daar van nature ’n gevoel van die godheid in die harte van die mensdom ingegraveer is omdat dwang juis op verwerpte mense ’n erkenning daarvan uit hulle uitpers. In tye van rus dryf hulle lustig die spot met God, ja, hulle is bytend luidrugtig om God se mag te verkleineer. Maar as die een of ander wanhoop hulle oorval, dryf dit hulle daartoe om Hom te soek. Dan sê hulle wanhoop skietgebede aan hulle voor, waaruit dan duidelik word dat hulle nie volkome sonder kennis van God was nie maar dat die kennis wat gouer te voorskyn moes getree het, deur hulle onversetlikheid onderdruk is.

4. Существует и другое зло. Дело в том, что люди вовсе не обеспокоены Богом, если не оказываются вынужденными к тому. Они не желают прийти к Нему, если их не приводят насильно. Но и тогда их побуждает не свободный страх, порождаемый благоговением перед Божьим величием, а страх рабский и вынужденный. Его вызывает неизбежность Божьего суда; и поскольку люди не могут от него избавиться, они страшатся и одновременно ненавидят. Слова языческого поэта, что богов породил в первую очередь страх, справедливы только по отношению к нечестию. Те, кто хочет всласть досадить Богу, страстно желали бы ниспровержения его Судейского престола, воздвигнутого, как им известно, для наказания за преступления.

Движимые этим чувством, они сражаются против Бога, который не может не судить их. Поскольку же они неотвратимо оказываются повергнутыми его всемогуществом и чувствуют неизбежность своего поражения, то в конце концов уступают страху. Поэтому они худо-бедно делают вид, что у них есть религия, чтобы не казалось, что они всегда и везде презирают Бога, настигающего их своим величием. Однако при этом они не перестают оскверняться всевозможными грехами, чудовищно громоздить их друг на друга, пока не преступят Божий Закон во всём и не окажутся вне его справедливости. А бывает и так, что они не слишком усердствуют в притворном изображении страха и не просто любуются своими грехами, но открыто похваляются ими, купаются в них, предпочитая дать полную волю своей разнузданной плоти вместо того, чтобы сдерживать и подавлять её, повинуясь Св. Духу.

Всё это - лишь слабая тень религии, да, впрочем, и тенью её можно назвать лишь с большой натяжкой. Из всего этого явствует, насколько истинное благочестие, влагаемое Богом лишь в сердца своих верных, отличается от смутного и притворного богопознания. Ясно также и то, что религия есть достояние детей Божьих.

Между тем лицемеры с помощью всевозможных уловок пытаются создать впечатление, будто и они - ближние Бога, в то время как на самом деле они бегут от Него. Ибо вместо того, чтобы неизменно и во всём на протяжении всей жизни повиноваться Ему, они без зазрения совести то в одном, то в другом оскорбляют Бога, рассчитывая задобрить Его ничтожными жертвами. Вместо того, чтобы служить Ему в чистоте и простоте сердца, они, желая обрести его благосклонность, выдумывают всякую дребедень и никому не нужные церемонии. Хуже всего то, что они тем больше позволяют себе погрязать в непотребстве, чем больше стараются загладить свои грехи смехотворным лицемерием, называя их удовольствиями. Вместо того, чтобы во всём уповать на одного Бога, они отгоняют мысли о Нём и рассчитывают на свои собственные силы и силы прочих сотворенных созданий. В конце концов они так запутываются в таком нагромождении заблуждений, что мрак их нечестия затемняет, а затем окончательно гасит перед их взором всякий проблеск Божьей славы.

И всё же семя веры в существование некоего божества остаётся в них и не может быть отторгнуто целиком, но это изначально доброе семя настолько испорчено, что способно принести лишь самые дурные плоды. Пусть мои слова воспримут с недоверием, но я утверждаю, что в сердца людей от природы вложено некоторое знание о божестве, раз его существование вынуждены признавать даже самые лютые нечестивцы. Однако несмотря на содействие природы, они отходят от этого знания, оскорбляют Бога и даже стремятся стяжать себе славу насмешками над Ним, желая умалить его могущество. Но если они вдруг оказываются в отчаянном положении, то нужда заставляет их искать помощи у Бога и вкладывает в их уста обрывки молитв. Отсюда ясно, что и такие люди не лишены целиком знания о Боге, но это знание, которое должно было проявиться раньше, было заперто нечестием и буйством.