1. 37 | ^m QUENDAM inesse humanae menti, et quidemⁿ naturali instinctu, divinitatis sensum, extra controversiam ponimus²: siquidem, nequis ad ignorantiae praetextum confugeret, quandam sui numinis intelligentiam universis Deus^o || ipse indidit, cuius memoriam assidue renovans, novas subinde guttas || instillat: ut quum ad unum omnes^p intelligant Deum esse, et suum esse opificem, suo ipsorum testimonio damnentur quod non et illum coluerint, et eius voluntati vitam suam consecrarint. Sane sicubi Dei ignorantia quaeratur, nusquam magis extare posse eius exemplum verisimile est, quam inter 38 obtusiores populos, et ab humanitatis cultu remotiores. Atqui nulla est etiam, ut Ethnicus ille ait, tam barbara natio, nulla gens tam efferata, cui non insideat haec persuasio, Deum esse [Cic. de Nat. deorum.¹]. Et qui in aliis vitae partibus minimum videntur a belluis differre, quoddam tamen perpetuo religionis semen retinent; adeo penitus omnium animos occupavit, adeo tenaciter omnium visceribus inhaeret communis ista praesumptio. Nulla ergo quum ab initio mundi regio, nulla urbs, nulla denique domus fuerit quae religione carere posset: in eo tacita quaedam confessio est, inscriptum omnium cordibus divinitatis sensum. Quin et idololatria, huius conceptionis amplum est documentum. Quam enim non libenter se deiiciat homo, ut alias prae se creaturas suspiciat, scimus. Proinde quum lignum potius et lapidem colere^a malit, quam ut nullum putetur habere Deum: constat vehementissimam istam esse^b de numine impressionem, quae adeo ex hominis mente obliterari nequeat, ut facilius sit naturae affectum frangi: quemadmodum^c certe frangitur, dum homo ex illa naturali inflatione ad infima quaeque sponte se demittit, quo Deum revereatur.

1. Nous mettons hors de doute que les hommes ayent un sentiment de divinité en eux, voire d’un mouvement naturel. Car afin que nul ne cherchast son refuge sous tiltre d’ignorance, Dieu a imprimé en tous une cognoissance de soymesme, de laquelle il renouvelle tellement la memoire, comme s’il en distilloit goutte à goutte, afin que quand nous cognoissons depuis le premier jusques au dernier qu’il y a un Dieu, et qu’il nous a formez, nous soyons condamnez par nostre propre tesmoignage, de ce que nous ne l’aurons point honnoré, et que nous n’aurons point dedié nostre vie à luy obeir. Si on cherche ignorance pour ne savoir que c’est de Dieu, il est vray semblable qu’on n’en trouvera pas exemple plus propre qu’entre les peuples hebetez et qui ne savent quasi que c’est d’humanité. Or comme dit Ciceron, homme payen, Il ne se trouve nation si barbare, ny peuple tant brutal et sauvage, qui n’ayent ceste persuasion enracinée qu’il y a quelque Dieu.¹ Et ceux qui en tout le reste semblent bien ne differer en rien d’avec les bestes brutes, quoy qu’il en soit retiennent tousjours quelque semence de religion. En quoy on void comment ceste apprehension possede les cœurs des hommes jusques au profond, et est enracinée en leurs entrailles. Puis donques que dés le commencement du monde il n’y a eu ne pays, ne ville, ne maison qui se soit peu passer de religion, en cela on void que tout le genre humain a confessé qu’il y avoit quelque sentiment de divinité engravé en leurs cœurs. Qui plus est, l’idolatrie rend certain tesmoignage de cecy. Car nous savons combien il vient mal à gré aux hommes de s’humilier pour donner superiorité par dessus eux aux creatures. Parquoy quand ils ayment mieux d’adorer une piece de bois ou une pierre, que d’estre en reputation de n’avoir point de Dieu, on void que ceste impression a une merveilleuse force et vigueur, veu qu’elle ne se peut effacer de l’entendement de l’homme: tellement qu’il est plus aisé de rompre toute affection de nature que de se passer d’avoir religion. Comme de fait tout orgueil naturel est abattu quand les hommes pour porter honneur à Dieu s’abaissent à tel opprobre, oubliant ceste enfleure d’orgueil à laquelle ils sont adonnez.

1. 51 We lay it down as a position not to be controverted, that the human mind, even by natural instinct, possesses some sense of a Deity. For that no man might shelter himself under the pretext of ignorance, God hath given to all some apprehension of his existence,⁶⁶ the memory of which he frequently and insensibly renews; so that, as men universally know that there is a God, and that he is their Maker, they must be condemned by their own testimony, for not having worshipped him and consecrated their lives to his service. If we seek for ignorance of a Deity, it is nowhere more likely to be found, than among tribes the most stupid and furthest from civilization. But, as the celebrated Cicero observes, there is no nation so barbarous, no race so savage, as not to be firmly persuaded of the being of a God.⁶⁷ Even those who in other respects appear to differ but little from brutes, always 52 retain some sense of religion; so fully are the minds of men possessed with this common principle, which is closely interwoven with their original composition. Now, since there has never been a country or family, from the beginning of the world, totally destitute of religion, it is a tacit confession, that some sense of the Divinity is inscribed on every heart. Of this opinion, idolatry itself furnishes ample proof. For we know how reluctantly man would degrade himself to exalt other creatures above him. His preference of worshipping a piece of wood or stone, to being thought to have no god, evinces the impression of a Deity on the human mind to be very strong, the obliteration of which is more difficult than a total change of the natural disposition; and this is certainly changed, whenever man leaves his natural pride, and voluntarily descends to such meannesses under the notion of worshipping God.

1. The knowledge of God being manifested to all makes the reprobate without excuse. Universal belief and acknowledgement of the existence of God.

43 That there exists in the human minds and indeed by natural instinct, some sense of Deity, we hold to be beyond dispute, since God himself, to prevent any man from pretending ignorance, has endued all men with some idea of his Godhead, the memory of which he constantly renews and occasionally enlarges, that all to a man being aware that there is a God, and that he is their Maker, may be condemned by their own conscience when they neither worship him nor consecrate their lives to his service. Certainly, if there is any quarter where it may be supposed that God is unknown, the most likely for such an instance to exist is among the dullest tribes farthest removed from civilisation. But, as a heathen tells us,¹ there is no nation so barbarous, no race so brutish, as not to be imbued with the conviction that there is a God. Even those who, in other respects, seem to differ least from the lower animals, constantly retain some sense of religion; so thoroughly has this common conviction possessed the mind, so firmly is it stamped on the breasts of all men. Since, then, there never has been, from the very first, any quarter of the globe, any city, any household even, without religion, this amounts to a tacit confession, that a sense of Deity is inscribed on every heart. Nay, even idolatry is ample evidence of this fact. For we know how reluctant man is to lower himself, in order to set other creatures above him. Therefore, when he chooses to worship wood and stone rather than be thought to have no God, it is evident how very strong this impression of a Deity must be; since it is more difficult to obliterate it from the 44mind of man, than to break down the feelings of his nature,—these certainly being broken down, when, in opposition to his natural haughtiness, he spontaneously humbles himself before the meanest object as an act of reverence to God.

1. Wij stellen buiten geschil, dat er in de menselijke geest een zeker besef van de Godheid is en dat wel door natuurlijke ingeving; immers, opdat niemand zijn toevlucht zou nemen tot het voorwendsel van onwetendheid, heeft God zelf in allen een zeker begrip zijner Godheid gelegd, en de herinnering daaraan gestadig vernieuwend, doet Hij herhaaldelijk nieuwe droppelen indruppen, opdat, daar allen zonder uitzondering inzien, dat er een God is en dat die hun Schepper is, zij door hun eigen getuigenis zouden worden veroordeeld, omdat zij Hem niet gediend hebben en hun leven niet aan het volbrengen van zijn wil hebben toegewijd. Indien men ergens zou zoeken naar onbekendheid met God, dan is het buiten kijf waarschijnlijk, dat een voorbeeld daarvan nergens eerder kan worden aangetroffen dan bij de stompzinnigste en van de ontwikkeling der mensheid meest verwijderde volken. En toch is er, zoals (Cicero), de bekende heiden, zegt¹, geen natie zo barbaars geen volksstam zo verwilderd, of de overtuiging zetelt in haar, dat er een God is. En zij, die in andere delen van hun leven allerminst schijnen te verschillen van wilde dieren, houden toch voortdurend in zich een zekere kiem van godsdienst. Zo door en door heeft dit algemeen gevoelen aller gemoederen in beslag genomen en zo stevig is het geworteld in aller binnenste. Daar er dus van het begin der wereld af geen enkel land, geen enkele stad en geen enkel huis geweest is, dat de godsdienst kon missen, is daarin een zekere stilzwijgende bekentenis gelegen, dat in aller hart een bewustzijn der Godheid is ingeschreven. Ja zelfs de afgodendienst is van deze opvatting een uitnemend bewijs. Want wij weten, hoe ongaarne de mens zichzelf verwerpt om andere schepselen boven zich te vereren. Wanneer hij daarom liever hout en steen vereert dan dat men zou menen, dat hij geen God heeft, dan blijkt daaruit, dat die indruk aangaande de Godheid zeer krachtig is, die zo moeilijk uit 's mensen geest zou kunnen worden uitgewist, dat het gemakkelijker zou vallen de natuurlijke aandoening te breken, gelijk die ongetwijfeld gebroken wordt, wanneer de mens van die natuurlijke opgeblazenheid uit eigen beweging neerdaalt tot de allerlaagste dingen, om zo God te eren.

1. Das Wesen dieser natürlichen Anlage

5Daß der menschliche Geist durch natürliches Ahnvermögen eine Art Empfindung für die Gottheit besitzt, steht für uns außer allem Streit. Denn Gott selbst hat allen Menschen eine Kenntnis seiner Gottheit zu eigen gemacht, damit ja niemand den Vorwand der Unwissenheit als Entschuldigung anführe. Diese Kenntnis frischt er stets auf und benetzt sie mit neuen Tröpflein. Und wenn die Menschen doch alle miteinander darum wissen, daß ein Gott sei und daß er ihr Schöpfer ist, so sollen sie sich durch ihr eigenes Zeugnis verdammen, weil sie ihm keinen Dienst erweisen und seinem Willen ihr Leben nicht zum Opfer darbringen. Sollte irgendwo solches Wissen um Gott nicht vorhanden sein, so könnte das am ehesten noch unter den wildesten Völkern vorkommen, die von der menschlichen Gesittung am weitesten entfernt sind. Aber, wie schon ein heidnischer Denker sagt: kein Volk ist so barbarisch, kein Stamm so verwildert, daß nicht die Überzeugung fest eingewurzelt wäre: es ist ein Gott. (Cicero, De natura Deorum, I,16,43). Völker, die sich in ihrem sonstigen Lebensstande kaum von den Tieren abzuheben scheinen, behalten doch stets wenigstens eine Art Keim der Religion (semen religionis). So sehr hat jene gemeinsame Ahnung alle Herzen durchdrungen, so fest wurzelt sie in allen Gemütern. Da also feit Anbeginn der Welt kein Gebiet, keine Stadt, ja nicht ein Haus war, das der Religion entbehren konnte, so liegt in dieser Tatsache ein stillschweigendes Eingeständnis, daß in alle Herzen ein Empfinden um die Gottheit eingeschrieben ist.

Selbst der Götzendienst ist ein vielsagender Beweis für die damit empfangene Anlage (conceptio). Wir wissen nämlich, wie ungern sich der Mensch erniedrigt und andere Geschöpfe über sich stellt. Wenn er nun aber lieber ein Stück Holz oder einen Stein anbetet, als den Anschein zu erwecken, er habe keinen Gott, so ist offenbar der Eindruck vom Dasein der Gottheit von derartiger Wucht, daß es leichter ist, den natürlichen Trieb zu brechen, als diesen Eindruck aus der Seele zu reißen. Es kommt ja tatsächlich vor, daß der natürliche Trieb zerbricht, nämlich wenn ein Mensch sich von seinem angeborenen Hochmut freiwillig unter widerwärtigste Dinge erniedrigt, nur um einen Gott zu verehren.

1. Afgodediens bewys dat selfs barbaarse volkere ’n god eerbiedig

121 Ons stel dit as ’n onteenseglike feit dat daar ’n bepaalde bewussyn van die godheid¹ in die mens se verstand aanwesig is, en dit dan deur ’n natuurlike instink. Om te verhoed dat enigiemand sy toevlug tot ’n voorwendsel van onkunde sou neem, het God self by alle mense n bepaalde begrip van sy Goddelike mag ingeskerp. Hy herinner die mens gedurig daaraan en laat voortdurend nuwe druppels daarvan op hom neerdou. Aangesien die laaste mens begryp dat God wel bestaan en dat Hy sy Skepper is, is die gevolg daarvan dat die mens op sy eie getuienis verdoem word omdat hy Hom nie aanbid en sy lewe nie aan sy wil wy nie. As ons dan êrens na onkunde in verband met God moet soek, bestaan daar waarskynlik nêrens ’n beter voorbeeld daarvan as onder verstokte volkere wat ver van die beskawing af verwyder is nie.

En tog is daar, soos die bekende heiden² sê, geen nasie wat so onbeskaaf, geen volk wat so barbaars is dat dit nie die vaste oortuiging het dat God wel bestaan nie.³ En tog behou die mense, wat in sekere lewensfasette skynbaar baie weinig van wilde diere verskil, gedurig nog die saad van die godsdiens - so het die algemene veronderstelling daarvan die harte van alle mense ingeneem en so hardnekkig kleef dit aan almal se binneste. Gevolglik was daar van die begin van die wêreld af geen landstreek, geen stad of huis wat sonder godsdiens kon wees nie. Hierirt is daar die stilswyende belydenis dat die bewussyn van die godheid in die harte van alle mense ingegrif is. Ja, ook afgodediens is oorvloedige bewys van hierdie opvatting. Ons weet tog hoe teensinnig die mens homself verneder om na ander skepsele bo hom op te sien. Aangesien die mens daarom verkies om hout of klip te aanbid eerder as om as ’n mens beskou te word wat geen God het nie, is dit duidelik dat die indruk in verband met die goddelike mag baie kragtig is, in so ’n mate dat dit nie uit die mens se verstand uitgewis kan word nie en sy natuurlike 122 drange makliker verydel kan word - soos dit trouens ook verydel word wanneer hy hom vrywillig uit sy natuurlike opgeblasenheid die dieptes in laat sink om God te eerbiedig.

1. Мы считаем несомненным, что люди обладают врождённым чувством божественного. Ибо Бог вложил в каждого человека знание о Себе, дабы никто не мог сослаться на своё невежество. Постепенно, по капле Он обновляет в нас память об этом, чтобы впоследствии, когда все мы, от первого до последнего, познаем, что Бог есть и что Он сотворил нас, мы сами свидетельствовали бы против себя в том, что не почитали Его и не посвятили свою жизнь служению Ему. Если же кто-нибудь предпочитает незнание, чтобы ничего не ведать о Боге, то, вероятно, самый подходящий пример для себя он найдёт среди совершенно тупоумных людей, едва ли знающих и то, что такое человек. Даже язычник Цицерон утверждает, что нет такого столь варварского племени и столь грубого и дикого народа, который не обладал бы глубоко укоренённым убеждением в существовании некоего Бога (Цицерон. О природе богов, I, 16, 43). Они имеют начатки религии, даже если в остальном ничем не отличаются от животных.

Из этого видно, что знание Бога прочно овладело сердцами людей и укоренилось в глубинах их существа. Поскольку от начала мира не было ни одной страны, ни одного селения, ни одного дома, которые сумели бы обойтись без религии, то представляется очевидным, что весь человеческий род обладает неким запечатлённым в сердце чувством божества. О том же по-своему свидетельствует идолопоклонство.

Ведь нам хорошо известно, сколь неохотно люди соглашаются унизить себя и признать превосходство других творений. Представляется замечательным по силе проявление чувства божества, неистребимого в сознании человека, когда люди предпочитают поклоняться куску дерева или камню, нежели прослыть абсолютными безбожниками. Оказывается, людям легче преодолеть свои природные побуждения, чем обойтись без религии. В самом деле, насколько должна быть подавлена в них природная гордыня, если они в стремлении почтить Бога доходят до такого унижения, отбросив свою привычную спесь!

2. Quare vanissimum est quod a quibusdam dicitur: paucorum vafritia et calliditate excogitatam esse religionem, ut hac arte simplicem populum in officio continerent: quum tamen ipsi, qui aliis authores erant Dei colendi, nihil minus crederent quam aliquem esse Deum². Fateor quidem plurima in religione commentos esse astutos homines, quibus reverentiam plebeculae iniicerent, et terrorem incuterent, quo haberent obsequentiores eius animos; sed id nusquam obtinuissent nisi iam prius constanti illa de Deo persuasione imbutae fuissent hominum mentes, ex quo velut semine emergit ad religionem propensio. Ac ne illos quidem ipsos^d qui religionis titulo callide rudioribus imponebant, Dei notitia^e prorsus vacasse credibile est^f. Tametsi enim extiterunt olim nonnulli, et hodie non pauci emergunt^g, qui Deum esse negent³: velint tamen nolint, quod 39 nescire cupiunt, subinde sentiscunt. Nemo in audaciorem aut effraenatiorem numinis contemptum prorupisse legitur quam C. Caligula: nemo tamen miserius trepidavit, quum aliquod irae divinae indicium se proferebat: ita Deum quem studebat ex professo contemnere, invitus exhorrescebat¹. Hoc passim eius quoque similibus evenire videas; ut enim quisque est audacissimus Dei contemptor, ita vel ad folii cadentis strepitum maxime perturbatur; unde id, nisi ex divinae maiestatis ultione: quae illorum conscientias eo vehementius percellit, quo magis eam refugere conantur? Omnes quidem latebras respectant, quibus se abdant a Domini praesentia^a, et eam rursum ex animo suo deleant: sed velint nolint, irretiti semper tenentur. Utcunque interdum videatur evanescere ad momentum aliquod, subinde tamen recurrit, et novo impetu irruit; ut siqua illis remissio est a conscientiae anxietate, non multum absimilis sit a somno ebriosorum aut phreneticorum, qui ne dormientes quidem placide conquiescunt: quia diris et horrificis insomniis continenter vexantur^b. Ergo impii quoque ipsi exemplo sunt, vigere semper in omnium hominum animis aliquam Dei notionem.^c

2. Parquoy ce qu’aucuns disent, que la religion a esté controuvée par l’astuce et finesse de quelques gens subtils, afin que par ce moyen ils missent quelque bride sur le simple populaire, est du tout frivole. Ils alleguent que telles gens, qui ont commandé de bien servir à Dieu, n’avoyent aucune divinité en estime. Or je confesse bien que plusieurs fins et rusez ont forgé beaucoup de corruptions pour attirer le simple populaire à devotion folle, et l’effrayer pour l’avoir plus ductible: mais tant y a que jamais ils ne fussent parvenus à leur intention, sinon que desja l’entendement des hommes eust esté disposé, voire constamment resolu, qu’il falloit adorer un Dieu: qui estoit une semence pour les faire encliner à religion. Mesme il n’est pas vray semblable que ceux qui ont voulu abuser les simples ydiots sous ce tiltre, ayent esté du tout vuides de cognoissance de Dieu. Car combien qu’anciennement aucuns se soyent eslevez, et qu’aujourdhuy encores plusieurs s’avancent pour nier qu’il y ait aucun Dieu, toutesfois maugré qu’ils en ayent si faut-il qu’ils sentent ce qu’ils desirent d’ignorer. On ne trouve point par les histoires que nul se soit plus desbordé, ny avec plus grande audace et furie, que Caligula Empereur de Rome: toutesfois nous ne voyons pas que nul ait esté plus effrayé, ny angoissé de plus grande destresse que luy, quand quelque signe de l’ire de Dieu se monstroit. Ainsi combien que de propos deliberé il s’estudiast à mespriser Dieu, si falloitil que maugré ses dens il l’eust en horreur. On verra le semblable avenir à tels contempteurs: car selon que chacun d’eux est le plus hardy à se moquer de Dieu, il tremblera plustost que tous les autres, seulement oyant tomber une fueille d’un arbre. Je vous prie d’où procede cela, sinon que la majesté de Dieu se venge en espovantant leurs consciences, d’autant plus fort qu’ils cuident la pouvoir fuyr? Ils cherchent bien tous subterfuges pour se cacher de la presence de Dieu, et aussi l’effacer de leur cœur: mais bon gré maugré ils se trouvent enveloppez pour n’en pouvoir sortir. Et encores que pour peu de temps il semble bien que tout s’esvanouisse, si faut-il d’heure en heure revenir à conte, parce que la majesté de Dieu en se faisant sentir, leur dresse nouveaux alarmes: en sorte que s’ils ont quelque relasche de leurs anguoisses, c’est comme le dormir des yvrongnes ou des phrenetiques, qui mesme en dormant ne reposent point paisiblement, pource qu’ils sont assiduellement tourmentez de songes horribles et espovantables. Parquoy les plus meschans nous doyvent servir d’exemples que Dieu se fait cognoistre à tous hommes, et que telle impression a une vigueur qui ne se peut abolir.

2. It is most absurd, then, to pretend, as is asserted by some, that religion was the contrivance of a few subtle and designing men, a political machine to confine the simple multitude to their duty, while those who inculcated the worship of God on others, were themselves far from believing that any god existed. I confess, indeed, that artful men have introduced many inventions into religion, to fill the vulgar with reverence, and strike them with terror, in order to obtain the greater command over their minds. But this they never could have accomplished, if the minds of men had not previously been possessed of a firm persuasion of the existence of God, from which the propensity to religion proceeds. And that they who cunningly imposed on the illiterate, under the pretext of religion, were themselves wholly destitute of any knowledge of God, is quite incredible. For though there were some in ancient times, and many arise in the present age, who deny the existence of God, yet, in spite of their reluctance, they are continually receiving proofs of what they desire to disbelieve. We read of no one guilty of more audacious or unbridled contempt of the Deity than Caligula; yet no man ever trembled with greater distress at any instance of Divine wrath, so that he was constrained to dread the Divinity whom he professed to despise. This you may always see exemplified in persons of similar character. For the most audacious contemners of God are most alarmed, even at the noise of a falling leaf. Whence arises this, but from the vengeance of the Divine Majesty, smiting their consciences the more powerfully in proportion to their efforts to fly from it? They try every refuge to hide themselves from the Lord's presence, and to efface it from their minds; but their attempts to elude it are all in vain. Though it may seem to disappear 53 for a moment, it presently returns with increased violence; so that, if they have any remission of the anguish of conscience, it resembles the sleep of persons intoxicated, or subject to frenzy, who enjoy no placid rest while sleeping, being continually harassed with horrible and tremendous dreams. The impious themselves, therefore, exemplify the observation, that the idea of a God is never lost in the human mind.

2. Objection—that religion and the belief of a Deity are the inventions of crafty politicians. Refutation of the objection. This universal belief confirmed by the examples of wicked men and Atheists.

It is most absurd, therefore, to maintain, as some do, that religion was devised by the cunning and craft of a few individuals, as a means of keeping the body of the people in due subjection, while there was nothing which those very individuals, while teaching others to worship God, less believed than the existence of a God. I readily acknowledge, that designing men have introduced a vast number of fictions into religion, with the view of inspiring the populace with reverence or striking them with terror, and thereby rendering them more obsequious; but they never could have succeeded in this, had the minds of men not been previously imbued with that uniform belief in God, from which, as from its seed, the religious propensity springs. And it is altogether incredible that those who, in the matter of religion, cunningly imposed on their ruder neighbours, were altogether devoid of a knowledge of God. For though in old times there were some, and in the present day not a few are found who deny the being of a God, yet, whether they will or not, they occasionally feel the truth which they are desirous not to know. We do not read of any man who broke out into more unbridled and audacious contempt of the Deity than C. Caligula,¹ and yet none showed greater dread when any indication of divine wrath was manifested. Thus, however unwilling, he shook with terror before the God whom he professedly studied to condemn. You may every day see the same thing happening to his modern imitators. The most audacious despiser of God is most easily disturbed, trembling at the sound of a falling leaf. How so, unless in vindication of the divine majesty, which smites their consciences the more strongly the more they endeavour to flee from it. They all, indeed, look out for hiding-places where they may conceal themselves from the presence of the Lord, and again efface it from their mind; but after all their efforts they remain caught within the net. Though the conviction may occasionally seem to vanish for a moment, it immediately returns, and rushes in with new impetuosity, so that any interval of relief from the gnawing of conscience is not unlike the slumber of the intoxicated or the insane, who have no quiet rest in sleep, but are continually haunted with dire horrific dreams. Even the wicked themselves, therefore, are an example of the fact that some idea of God always exists in every human mind.

2. Daarom is het ijdele praat wat door sommigen gezegd wordt, dat door de sluwheid en listigheid van enkele weinigen de godsdienst uitgedacht is, om door deze handigheid het eenvoudige volk in die band te houden; daar toch zij, die anderen er toe brachten God te dienen, niets minder geloofden dan dat er een God is. Ik stem toe, dat geslepen mensen op het gebied van de godsdienst zeer veel verzonnen hebben, om daardoor het eenvoudige volk eerbied bij te brengen en vrees in te boezemen, en daardoor de gemoederen volgzamer te maken; maar dit zouden zij nergens gedaan gekregen hebben, indien de zielen der mensen niet reeds van te voren doordrongen geweest waren van die overtuiging omtrent God, waaruit als uit een kiem de neiging tot de godsdienst opschiet. En het is zelfs niet te geloven, dat zij, die onder de naam van godsdienstigheid op listige wijze onkundigen misleidden, zelf geheel en al zonder kennis van God geweest zijn. Want ofschoon er oudtijds sommigen geweest zijn en ook heden ten dage niet weinigen opduiken, die zeggen, dat er geen God is, zo gevoelen zij toch herhaaldelijk, of zij willen of niet, datgene, wat ze niet begeren te weten. Van niemand leest men, dat hij tot vermeteler en ongebreidelder verachting der Godheid is losgebarsten dan Gaius Caligula, maar toch heeft niemand jammerlijker gesidderd, wanneer enige aanwijzing van Goddelijke toorn zich voordeed: zo huiverde hij tegen zijn wil voor God, die hij opzettelijk zocht te verachten. Dit kan men overal ook hun zien overkomen, die aan hem gelijk zijn: hoe vermeteler iemand is in het verachten van God, des te heviger wordt hij ontsteld zelfs bij het geruis van een vallend blad. En vanwaar komt dit anders, dan uit de wraak der Goddelijke majesteit, die hun geweten des te heftiger ontroert, naar mate zij haar meer trachten te ontvluchten. Allen zien ze wel om naar een schuilhoek, om zich daarin te verbergen voor Gods tegenwoordigheid en deze weer uit hun geest te vernietigen; maar of ze willen of niet, altijd blijven ze in de strik vastzitten. En ook al schijnt zij somtijds voor een ogenblik te verdwijnen, spoedig daarop keert zij weer terug en dringt zich met nieuwe kracht aan hen op. Zodat, indien ze ook al enige ontspanning hebben van de angst des gewetens, die ontspanning niet veel verschilt van de slaap van dronken of krankzinnige mensen die zelfs niet wanneer ze slapen kalme rust genieten; omdat ze voortdurend door verschrikkelijke en angstwekkende dromen gekweld worden. Derhalve zijn ook de goddelozen zelf tot een voorbeeld hiervan, dat altijd in de harten van alle mensen een zekere kennis van God krachtig leeft.

2. Religion ist keine willkürliche Erfindung

Darum ist es das denkbar hohlste Gerede, einige wenige Menschen hätten in Arglist und Spitzfindigkeit die Religion erdacht, um das einfältige Volk in Zucht zu halten, während sie doch zwar andere zur Gottesverehrung gebracht, aber selbst nicht von ferne daran gedacht hätten, an das Dasein eines Gottes zu glauben. Nun gebe ich zwar zu, daß verschlagene Menschen sehr viel Religiöses ersonnen haben, um das unwissende Volk in Furcht und Schrecken zu jagen und es dadurch gefügiger zu machen. Aber das hätten sie gar nicht fertiggebracht, wenn nicht zuvor die Menschenherzen von jener Überzeugung vom Dasein Gottes ergriffen gewesen wären, aus der wie aus einem Keim der Hang zur Religion hervorkommt. Es kommt mir aber auch nicht glaubhaft vor, daß diese Betrüger, die unter der Maske der Religion das Volk hinterlistig anführten, wirklich gar keine Kenntnis von Gott gehabt hätten. Gewiß hat es früher einige Menschen gegeben, die Gottes Dasein leugneten; und heute treten wieder nicht wenige auf, die das tun. Aber ob sie wollen oder nicht: was sie so gerne nicht wissen möchten, das drängt sich ihnen doch auf! Es hat wohl nie ein Mensch die Verachtung der Gottheit verwegener und gehässiger getrieben als Cajus Caligula. Aber keiner geriet auch jämmerlicher ans Zittern, wenn irgendein Anzeichen göttlichen Zorns auftrat. So hatte er gegen seinen Willen Angst vor dem Gott, den er doch mit entschlossenem Vorsatz verachten wollte! So geschieht es allen seinesgleichen: mag einer noch so ein verwegener Verächter Gottes sein — um so 6 mehr schreckt ihn das Rascheln eines niederfallenden Blattes! Was ist das anders als Vergeltungstat göttlicher Majestät, die das Gewissen solcher Menschen um so heftiger erschüttert, je mehr sie ihr zu entgehen suchen? Nach allen Schlupfwinkeln sehen sie sich um, nur um der Gegenwart des Herrn zu entfliehen und sie aus ihrem Herzen zu tilgen. Aber mögen sie wollen oder nicht: sie bleiben stets wie in einem Netz verstrickt. Mag auch das Wissen um Gott eine Zeitlang verschwunden scheinen — bald bricht es doch wieder auf und überfallt sie mit neuer Wucht! Kommt es einmal zu einem Schweigen der Gewissensangst, so ähnelt doch dieser Zustand dem Schlaf von Trunkenen oder Geistesgestörten, die nicht einmal im Schlafe Frieden finden können, weil sie immerzu von grausigen und schreckhaften Träumen gequält werden. So sind auch die Gottlosen ein Beispiel und Zeugnis dafür, daß stets im Herzen der Menschen etwas wie ein Wissen um Gott (aliqua Dei notio) kräftig ist.

2. Selfs goddelose mense toon dat hulle nie sonder ’n begrip van God is nie

Daarom is die bewering wat deur sommige mense gemaak word, die toppunt van ydelheid. Hulle verklaar naamlik dat godsdiens deur die listigheid en sluheid van ’n handjievol mense uitgedink is om eenvoudige mense met hierdie listige streek pligsgetrou te hou, hoewel juis die mense wat vir ander die skeppers van eerbiediging van God was, nie in die minste geglo het dat God wel bestaan nie.

Ek erken inderdaad dat geslepe mense baie planne in die godsdiens uitgedink het om daarmee eerbied onder die gewone mense in te boesem en hulle te terroriseer met die oog daarop om hulle gemoedere gedienstiger daarvoor te maak. Maar hulle sou dit nooit kon regkry as dit nie was dat die mens se verstand alreeds lank tevore met die onwrikbare oortuiging in verband met God deurdrenk was nie. Daaruit het die neiging tot die godsdiens soos uit ’n saadjie ontspring. Ek glo dat juis die mense wat onkundiges onder die dekmantel van godsdiens mislei het, nie heeltemal sonder die kennis van God was nie. Want hoewel daar eenmaal sommige mense was en daar vandag nog enkelinge na vore kom wat beweer dat God nie bestaan nie, gevoel hulle tog van tyd tot tyd teen wil en dank wat hulle liewer nie wil weet nie. Ons lees van niemand wat met groter brutaliteit en met groter onbeteuelde minagting van die goddelike mag losgebars het as C. Caligula nie.⁴ Tog het niemand met groter angs gebewe wanneer God die een of ander aanduiding van sy toorn gegee het nie. So het hy teen sy sin gesidder vir die God wat hy uitdruklik wou minag. ’n Mens kan sien dat dit ook oral met mense soos hy gebeur. Want die brutaalste veragters van God is juis die mense wat die meeste deur die geluid van ’n vallende blaar ontstel word. Waaruit ontstaan dit dan anders as net uit die wraak van die majesteit van God wat hulle gewete des te hewiger tref namate hulle poog om dit te ontvlug? Hulle kyk inderdaad rond vir elke skuilhoek om hulle van die teenwoordigheid van God te verberg en sy teenwoordigheid uit hulle gemoed uit te wis, maar hulle word teen wil en dank altyd daarin verstrengel en vasgekluister. En hoewel dit soms lyk asof dit vir ’n oomblik verdwyn, keer dit van tyd tot tyd terug en val hulle met hernieude krag aan. En as daar dan nog ’n verposing in die onrus van hulle gewete voorval, verskil dit nie veel van die slaap van mense wat be- 123 skonke of kranksinnig is nie, wat selfs nie eens in hulle slaap in kalmte tot rus kan kom nie omdat hulle onophoudelik deur verskriklike en afgryslike drome gekwel word.

Goddelose mense dien dus self ook as voorbeeld dat ’n begrip van God altyd in die gemoed van alle mense lewe.

2. Поэтому все разговоры о том, что религия была изобретена хитрыми и ловкими людьми, чтобы держать в узде простой народ, - не более чем пустословие. Получается, что для людей, заповедовавших добросовестное служение Богу, божество ничего не значило. Я же утверждаю, что многие лукавые хитрецы нарочно портили веру, чтобы принудить простой народ к нерассуждающему поклонению и, запугав, сделать его послушнее. Но им никогда бы не удалось осуществить свой замысел, если бы в сознании людей уже не существовало предрасположения к поклонению Богу и даже убеждения в необходимости поклоняться Ему. Именно из него, как из семени, проистекает склонность к религии.

Более того, кажется невероятным, чтобы пожелавшие воспользоваться идиотизмом невежд вовсе были лишены знания о Боге. Ведь и в древности, и сегодня многие дерзают отрицать существование Бога. Однако что бы ни утверждали эти люди, они обязательно должны ощущать то, чего предпочитают не замечать. История не знает более безудержного, дерзкого и жестокого человека, чем римский император Калигула. Между тем никто не обнаруживал и большего, чем он, страха, тоски и уныния при малейшем признаке Божьего гнева. Таким образом, как бы он ни пытался презирать Бога, всё же помимо своей воли он трепетал перед Ним от ужаса. То же самое происходит и с соблазнителями верующих: чем с большей дерзостью кто-то из них насмехается над Богом, тем сильнее трепещет даже при шорохе упавшего с дерева листа. Я спрашиваю вас: разве это не величие Божье мстит за себя потрясением их совести, потрясением тем более сильным, чем настойчивее они пытаются избежать его? Они ищут всяческие лазейки, чтобы укрыться от присутствия Бога и таким образом изгнать Его из своего сердца, но волей-неволей оказываются со всех сторон охваченными Им и не могут вырваться. И даже если порой они воображают, что всё это ушло, им вновь и вновь приходится держать ответ: ощущение величия Бога рождает в них новое беспокойство. Так что если они и получают какую-то передышку, то она подобна сну пьяниц или буйно помешанных, которые и во сне не знают покоя, непрестанно терзаемые жуткими, наводящими ужас видениями. Поэтому самые отъявленные нечестивцы должны служить нам примером того, что Бог даёт познать Себя всем людям, и печать этого знания неистребима.

3. | ^d Hoc quidem recte iudicantibus semper constabit, insculptum mentibus humanis esse divinitatis sensum, qui deleri nunquam potest². Imo et naturaliter ingenitam esse omnibus hanc persuasionem, esse aliquem Deum, et penitus infixam esse quasi in ipsis medullis, locuples testis est impiorum contumacia, qui furiose luctando, se tamen extricare e Dei metu nequeunt. Iocose licet eludant Diagoras et similes, quicquid omnibus seculis de religione creditum fuit³: subsannet Dionysius 40 coeleste iudicium¹: Sardonius hic risus est, quia intus eos mordet conscientiae vermis cauteriis omnibus acrior. Non dico quod Cicero, vetustate obsolescere errores, religionem in dies magis crescere et meliorem fieri². Nam mundus (ut paulo post dicendum erit) omnem Dei notitiam, quantum in se est, excutere conatur, et eius cultum modis omnibus corrumpere. Hoc tantum dico, quum stupida quam impii ad Deum spernendum cupide accersunt, durities in eorum animis tabescat, vigere tamen, ac subinde emergere quem maxime extinctum cuperent, deitatis sensum. Unde colligimus non esse doctrinam quae in scholis primum discenda sit, sed cuius sibi quisque ab utero magister est, et cuius neminem oblivisci, natura ipsa patitur, quanvis huc multi nervos omnes intendant. || Porro^a si ea conditione nati sunt^b omnes ac vivunt^c ut Deum cognoscant^d: Dei autem notitia nisi hucusque processerit, fluxa est ac^e evanida: eos omnes a creationis suae lege degenerare palam est qui non ad hunc scopum universas suae vitae cogitationes actionesque destinant. Quod nec Philosophos ipsos latuit. Non enim aliud est quod voluit Plato, dum saepius [In Phaedone et Theaeteto.³] docuit, summum animae bonum Dei esse similitudinem^f, ubi^g percepta eius^h cognitioneⁱ in ipsum tota transformatur. Proinde scitissime^k quoque ille apud Plutarchum Gryllus ratiocinatur, dum homines affirmat, si ab eorum vita semel absit religio, non modo brutis pecudibus nihil excellere, sed multis partibus longe esse^l miseriores, ut qui tot malorum formis obnoxii, tumultuariam et irrequietam vitam perpetuo trahant. Unum ergo esse Dei cultum, qui superiores ipsos reddat^m, per quem solum ad immortalitatem aspiratur⁴.

3. Quoy qu’il en soit, c’est-cy un point resolu à tous ceux qui jugent justement, que l’esprit humain a un sentiment de divinité engravé si profond, qu’il ne se peut effacer. Mesme que ceste persuation soit naturellement enracinée en tous, assavoir qu’il y a un Dieu, et qu’elle soit attachée comme en la moelle des os, la flereté et rebellion des iniques en testifie, lesquels en combatant furieusement pour se desvelopper de la crainte de Dieu, n’en peuvent venir à bout. Un nommé Diagoras anciennement et quelques semblables ont voulu plaisanter en se moquant de toutes les religions du monde: Denis tyran de Sicile, en pillant les temples s’est moqué comme si Dieu n’y voyoit goutte: mais ces ris ne passent point le gosier, pource qu’il y a toujours un ver au dedans qui ronge la conscience, voire plus asprement que nul cautere. Je ne diray pas comme Ciceron, que tous erreurs s’esvanouyssent avec le temps, mais que la religion croist et se conferme de jour en jour: car à l’opposiste nous verrons tantost que le monde, entant qu’en luy est, s’efforce de jetter bien loin toute cognoissance de Dieu, et corrompre son propre service en toutes façons: seulement je dy, combien que la dureté et estourdissement qu’attirent les meschans et amassent tant qu’ils peuvent pour pouvoir mespriser Dieu, croupissent et pourrissent en leur cœur, cependant le sentiment qu’ils ont de la majesté de Dieu, lequel ils appetent d’esteindre tant qu’il leur est possible, revient tousjours au dessus. Dont je conclu que ce n’est pas une doctrine qu’on commence seulement d’apprendre en l’escole, mais de laquelle chacun doit estre maistre et docteur pour soy dés le ventre de la mere, et laquelle nature mesme ne souffre point qu’on oublie, combien que plusieurs y appliquent toute leur estude. Or si tous hommes naissent et vivent à ceste condition de cognoistre Dieu, et que la cognoissance de Dieu, si elle ne s’avance jusques là où j’ay dit, soit vaine et s’esvanouisse: il appert que tous ceux qui n’adressent point toutes leurs pensées et leurs œuvres à ce but, se fourvoyent et s’esgarent de la fin pour laquelle ils sont créez. Ce qui n’a pas esté incogneu mesme des Philosophes payens: car c’est ce qu’a entendu Platon, disant que le souverain bien de l’ame est de ressembler à Dieu, quand apres l’avoir cogneu, elle est du tout transformée en luy.² Parquoy un certain personnage qu’introduit Plutarche, argue tresbien, en remonstrant que si on oste la religion de la vie des hommes, non seulement ils n’auront de quoy pour estre preferez aux bestes brutes, mais seront beaucoup plus miserables, veu qu’estans sujets à tant d’especes de miseres, ils meneront en grand regret et angoisse une vie pleine de trouble et inquietude. Dont il conclud qu’il n’y a que la religion qui nous rende plus excellens que les bestes brutes, veu que c’est par icelle que nous tendons à immortalité.

3. It will always be evident to persons of correct judgment, that the idea of a Deity impressed on the mind of man is indelible. That all have by nature an innate persuasion of the Divine existence, a persuasion inseparable from their very constitution, we have abundant evidence in the contumacy of the wicked, whose furious struggles to extricate themselves from the fear of God are unavailing. Though Diagoras, and others like him, turn to ridicule what all ages have believed of religion;⁶⁸ though Dionysius scoff at the judgment of Heaven,—it is but a forced laughter, for the worm of a guilty conscience torments them within, worse than if they were seared with hot irons. I agree not with Cicero, that errors in process of time become obsolete, and that religion is increased and ameliorated daily. For the world, as will shortly be observed, uses its utmost endeavours to banish all knowledge of God, and tries every method of corrupting his worship. I only maintain, that while the stupid insensibility which the wicked wish to acquire, to promote their contempt of God, preys upon their minds, yet the sense of a Deity, which they ardently desire to extinguish, is still strong, and frequently discovers itself. Whence we infer, that this is a doctrine, not first to be learned in the schools, but which every man from his birth is self-taught, and which, though many strain every nerve to banish it from them, yet nature itself permits none to forget. Now, if the end for which all men are born and live, be to know God,—and unless the knowledge of God have reached this point, it is uncertain and vain,—it is evident, that all who direct not every thought and action of life to this end, are degenerated from the law of their creation. Of this the heathen philosophers themselves were not ignorant. This was Plato's meaning, when he taught that the chief good of the soul consists in similitude to God, when the soul, having a clear knowledge of him, is wholly transformed into his likeness.⁶⁹ The reasoning also of Gryllus, in Plutarch, is very accurate, when he affirms, that men entirely destitute of religion, not only do not excel the brutes, but are in many respects far more wretched, being obnoxious to evil under so many forms, and always dragging on a tumultuous 54 and restless life. The worship of God is therefore the only thing which renders men superior to brutes, and makes them aspire to immortality.

3. Confirmed also by the vain endeavours of the wicked to banish all fear of God from their minds. Conclusion, that the knowledge of God is naturally implanted in the human mind.

All men of sound Judgment will therefore hold, that a sense of Deity is indelibly engraven on the human heart. And that this belief is naturally engendered in all, and thoroughly fixed as it were 45in our very bones, is strikingly attested by the contumacy of the wicked, who, though they struggle furiously, are unable to extricate themselves from the fear of God. Though Diagoras,¹ and others of like stamps make themselves merry with whatever has been believed in all ages concerning religion, and Dionysus scoffs at the Judgment of heaven, it is but a Sardonian grin; for the worm of conscience, keener than burning steel, is gnawing them within. I do not say with Cicero, that errors wear out by age, and that religion increases and grows better day by day. For the world (as will be shortly seen) labours as much as it can to shake off all knowledge of God, and corrupts his worship in innumerable ways. I only say, that, when the stupid hardness of heart, which the wicked eagerly court as a means of despising God, becomes enfeebled, the sense of Deity, which of all things they wished most to be extinguished, is still in vigour, and now and then breaks forth. Whence we infer, that this is not a doctrine which is first learned at school, but one as to which every man is, from the womb, his own master; one which nature herself allows no individual to forget, though many, with all their might, strive to do so. Moreover, if all are born and live for the express purpose of learning to know God, and if the knowledge of God, in so far as it fails to produce this effect, is fleeting and vain, it is clear that all those who do not direct the whole thoughts and actions of their lives to this end fail to fulfil the law of their being. This did not escape the observation even of philosophers. For it is the very thing which Plato meant (in Phœd. et Theact.) when he taught, as he often does, that the chief good of the soul consists in resemblance to God; i.e., when, by means of knowing him, she is wholly transformed into him. Thus Gryllus, also, in Plutarch (lib. guod bruta anim. ratione utantur), reasons most skilfully, when he affirms that, if once religion is banished from the lives of men, they not only in no respect excel, but are, in many respects, much more wretched than the brutes, since, being exposed to so many forms of evil, they continually drag on a troubled and restless existence: that the only thing, therefore, which makes them superior is the worship of God, through which alone they aspire to immortality.

3. Voor hen, die juist oordelen, zal dit altijd vaststaan, dat in de menselijke geest een besef der Godheid is ingegrift, dat nimmer vernietigd kan worden. Ja, dat de overtuiging, dat er een God is, van nature bij allen is ingeboren, en diep is ingehecht als het ware in merg en been, daarvan is een betrouwbaar getuige de halsstarrigheid der goddelozen, die, hoe verwoed ze ook worstelen, zich toch niet kunnen loswarren uit de vrees voor God. Ook al spotten Diagoras en zijns gelijken met al wat in alle eeuwen over de godsdienst geloofd is, ook al hoont Dionysius het hemelse oordeel, dan is dat toch een bittere lach, want in hun binnenste knaagt de worm van het geweten, die feller is dan alle brandijzers. Ik zeg niet wat Cicero zeide, dat de dwalingen door ouderdom uitslijten, maar de godsdienst met de dag toeneemt en beter wordt. Want (zoals een weinig verder gezegd zal moeten worden) de wereld poogt alle kennis van God, voorzover ze kan, uit te schudden en zijn dienst op alle mogelijke manieren te vernietigen. Ik zeg slechts dit, dat, hoewel de stompzinnige hardheid, die de goddelozen begerig te hulp roepen tot het verachten van God, in hun gemoed wegteert toch het besef der Godheid, dat zij het liefst uitgedoofd wensten, krachtig leeft en herhaaldelijk aan de dag treedt. En daaruit maken wij op, dat dit een leer is, die niet eerst in de scholen geleerd moet worden, maar van welke een ieder voor zichzelf van de moederschoot af de leermeester is, en welke de natuur zelf niemand toestaat te vergeten, ofschoon velen al hun krachten daartoe inspannen. Verder, indien allen onder de voorwaarde geboren zijn en leven, dat zij God kunnen leren kennen, maar het besef van God, wanneer het niet tot zover voortschrijdt, de neiging heeft om te vervloeien en te verdwijnen, dan is het duidelijk, dat zij allen van de wet hunner schepping verbasteren, die niet op dit doel al de gedachten en handelingen huns levens gericht houden. En dit is ook voor de wijsgeren zelf niet verborgen gebleven. Want dit is hetzelfde, wat Plato bedoelde, toen hij herhaaldelijk leerde¹, dat het hoogste goed der ziel is de gelijkheid met God, wanneer ze, na zijn kennis in zich te hebben opgenomen, geheel in Hem verandert. Daarom redeneert ook die bekende Gryllus in het geschrift van Plutarchus zeer verstandig, wanneer hij verzekert, dat de mensen als eenmaal de godsdienst uit hun leven weg is, niet alleen in niets uitsteken boven het onnozele vee, maar zelfs in menig opzicht veel ongelukkiger zijn, daar zij, aan zoveel soorten van rampen onderworpen, een woelig en onrustig leven onafgebroken voortslepen. Dat het dus alleen de godsdienst is, die hen boven de beesten verheft en door welke men alleen opklimt tot de onsterfelijkheid.

3. Wirkliche Gottlosigkeit ist eigentlich unmöglich

Es werden also alle, die recht urteilen, stets darin einig sein: es ist wirklich im Herzen des Menschen ein Empfinden für die Gottheit gleichsam eingemeißelt, das unzerstörbar ist. Ja gerade der hartnäckige Widerspruch der Gottlosen, die sich trotz ihres heftigen Widerstrebens der Furcht Gottes nicht entwinden können, ist ein Beweis dafür, daß jene Überzeugung vom Dasein eines Gottes allen Menschen angeboren und geradezu in ihrem Innersten fest verwurzelt ist. Mögen nun Diagoras und seinesgleichen ihren Spott über alles ausgießen, was alle Jahrhunderte geglaubt haben, mag Dionysius das himmlische Gericht lästern — es ist doch nur das bittere Lachen der Verzweiflung; denn in ihnen nagt der Wurm des Gewissens, beißender als alle Brandmale. Ich sage nicht mit Cicero (De natura deorum, II,2,5), die Irrtümer würden mit der Zeit verschwinden, die Religion aber je mehr und mehr zunehmen und vollkommener werden. Denn die Welt versucht, wie wir noch weiter unten sehen werden, alles Wissen um Gott nach Kräften auszulöschen und die Verehrung Gottes auf allerlei Weise zu verderben. Aber das behaupte ich doch: mag auch die törichte Verhärtung, wie sie die Gottlosen zur Verachtung Gottes so gerne in sich aufkommen lassen, in ihrem Herzen noch so sehr ihr zersetzendes Dasein führen, so ist doch jenes Empfinden um die Gottheit, das sie so gerne ganz ausgelöscht hätten, auch in ihnen noch bei Kräften und bricht neu hervor. Daraus wird ganz deutlich: es handelt sich hier nicht um eine Lehre, die man erst in der Schule lernen müßte; sondern jeder ist hierin von Geburt an sein eigener Lehrmeister, und die Natur selbst verhindert das Vergessen, so sehr auch viele Menschen alle Kräfte anspannen, um von dieser Lehre loszukommen.

Aber, weiter: wir sind doch alle dazu geboren und leben, um Gott zu erkennen. Wenn das Wissen um Gott (Dei notitia) nicht soweit dringt, so ist es eitel und flüchtig. Deshalb sind offenbar alle Menschen aus dem Gesetz ihrer Schöpfung herausgefallen, die nicht auf dieses Ziel all ihre Gedanken und all ihr Tun ausrichten. Das war auch den Philosophen wohlbekannt. Denn das eben wollte Platon (Phaedon 107 C, Theaetet 176 B) mit seiner wiederholten Äußerung sagen, das höchste Gut der Seele sei die Ähnlichkeit mit Gott; sei sie seiner Erkenntnis teilhaftig geworden, so werde sie ihm ganz gleichförmig. Durchaus scharfsinnig urteilt auch Gryllus bei Plutarch, der behauptet, der Mensch ohne alle Religion sei nicht nur ohne jeden Vorzug gegenüber den unvernünftigen Tieren, sondern stehe in mancherlei Beziehung gar noch tiefer als sie, da er, so vielerlei Unglück unterworfen, stets in Unruhe und Rastlosigkeit dahinleben müsse. Denn nur der Dienst Gottes gebe dem Menschen seinen Vorrang, er allein führe ihn zur Unsterblichkeit.

3. Sy godsdiens verhef die mens bo die dier⁵

Mense wat daaroor eerlik oordeel, sal altyd daarvan seker wees dat ’n onuitwisbare gevoel van die godheid in die verstand van die mens ingegrif is, of liewer dat hierdie oortuiging van nature by alle mense aangebore is dat daar ’n God bestaan, en die oortuiging is diep in hulle binneste vasgenael. Die weerspannigheid van goddelose mense is oorvloedige getuienis daarvan. Hoewel hulle waansinnig daarteen stry, kan hulle hulle tog nie van die vrees vir God losmaak nie. Al sou Diagoras⁶ en dergelike mense oor al die eeue heen die spot dryf met die geloof in verband met die godsdiens en al sou Dionysios⁷ die oordeel van die hemel hoon, is dit ’n siniese gelag,⁸ omdat die wurm van hulle gewete, wat vuriger as alle brandysters is, binne-in hulle knaag. Nou beweer ek nie soos Cicero dat dwaling met die verloop van tyd tot niet gaan en dat die godsdiens by die dag aangroei en beter word nie.⁹ Want - soos ons ’n rukkie later sal moet sê - poog die wêreld sover dit binne sy vermoë is om alle kennis van God te vernietig en sy aanbidding op elke moontlike wyse in die wiele te ry. My bewering is slegs dat, hoewel die stompsinnige hardvogtigheid wat goddelose mense gretig bysleep om God te verag, in hulle harte wegkwyn, hierdie gevoel van ’n godheid nogtans by hulle lewendig bly, en hoewel hulle die grootste begeerte koester dat dit uitgewis moet word, kom dit kort-kort na die oppervlak. Daaruit lei ons af dat dit nie ’n leerstelling is wat ons eers in ons skole moet leer nie maar waarvan elkeen van moederskoot af sy eie leermeester is en wat die natuur self niemand toelaat om ooit te vergeet nie, al sou baie mense ook al hulle kragte daarvoor inspan.

Verder, as almal dan met dié doel gebore is en lewe om God te leer ken 124 en die kennis van God tog onbestendig en verganklik is, behalwe as dit tot hierdie stap gevorder het, is dit duidelik dat al die mense wat nie al die gedagtes en handelinge van hulle lewe op hierdie doel rig nie, van die wet van hulle skepping afvallig raak. Dit is ’n feit wat ook filosowe nie ontgaan het nie. Dit was juis Plato se bedoeling toe hy baie dikwels geleer het dat die hoogste goed van die siel die ewebeeld van God is wanneer die siel in sy geheel omgevorm word tot God self sodra dit kennis van Hom opgedoen het.¹⁰ Net so redeneer Gryllos in ’n werk van Plutarchos¹¹ met die grootste verstandigheid wanneer hy verklaar dat mense nie alleen bo redelose diere uitstyg nie maar in vele opsigte baie ellendiger as hulle is as godsdiens eenmaal in hulle lewe ontbreek. Die gevolge daarvan is dat hulle aan soveel vorms van boosheid blootgestel is en voortdurend ’n onstuimige en onrustige lewe slyt. Dit is dus net die aanbidding van God alleen wat mense meerderwaardig maak en waardeur net hulle na onsterflikheid strewe.

3. Как бы то ни было, в этом решающий момент для всех, справедливо полагающих, что чувство божественного запечатлено в человеческом духе так глубоко, что истребить его невозможно. О том, что уверенность в существовании Бога укоренена во всех людях по природе и неотъемлема от них, как плоть от костей, свидетельствуют ярость и бунт нечестивцев, неистово, хотя и безуспешно пытающихся избавиться от страха Божьего. В старину некий Диагор и ему подобные развлекались насмешками над всеми религиями в мире. Сицилийский тиран Дионисий расхищал храмовое имущество и при этом смеялся, словно Бог ничего не видит. Но смех этот застревает в горле, потому что совесть нечестивца постоянно точит изнутри какой-то червь, причиняя такую жгучую боль, какой не вызывают и прижигания.

Не стану, подобно Цицерону, утверждать, что все заблуждения со временем рассеиваются, а религия возрастает и крепнет день ото дня. Напротив, мы видим, что, сколько существует мир, он пытается отбросить всякое познание Бога и любыми способами подорвать служение Ему. Я только хочу сказать, что, несмотря на упорное желание забыть о Боге, всячески лелеемое нечестивцами с гнилой душой для того, чтобы вызвать презрение к Нему, всё же ощущение его величия, которое они всеми силами пытаются заглушить, пробивается наружу. Отсюда я заключаю, что этой науке научаются не в школе, но каждый человек становится в ней магистром и доктором уже в материнском чреве. Сама природа этого знания не допускает забвения, как бы ни стремились к этому многие люди. Если же каждый человек рождается и живёт способным к богопознанию, а богопознание чахнет и исчезает без продвижения к указанной мною цели, то очевидно, что все, кто не направляет к этой цели свои мысли и дела, сбиваются с пути и уклоняются от предназначения, ради которого и были сотворены. Это знали уже языческие философы. Ведь именно это имел в виду Платон, говоря, что наивысшее благо для души - уподобиться Богу, когда, познав Его, она целиком преображается в Нём. Поэтому прав был персонаж Плутарха, доказывавший, что если из жизни людей устранить религию, то они ни в чём не будут возвышаться над дикими животными, но окажутся куда более жалкими созданиями, ибо, терзаемые множеством невзгод, будут вынуждены в тоске и раскаянии вести жизнь, полную бед и тревог. Отсюда следует, что только религия даёт нам превосходство над дикими зверями: благодаря ей мы устремляемся к бессмертию.