1. 34 | IAM vero Dei notitiam intelligo, qua non modo concipimus aliquem esse Deum^b, || sed etiam tenemus quod de eo scire nostra refert, quod utile est in eius gloriam, quod denique expedit. Neque enim Deum, proprie loquendo, cognosci dicemus ubi nulla est religio nec pietas. Atque hic nondum attingo eam notitiae speciem, qua homines in se perditi ac maledicti Deum redemptorem in Christo mediatore apprehendunt: sed tantum de prima illa et simplici^c loquor, ad quam nos deduceret genuinus naturae ordo si integer stetisset Adam. Nam etsi nemo iam in hac humani generis ruina Deum vel patrem, vel salutis authorem, vel ullo modo propitium sentiet donec ad eum nobis pacificandum medius occurat Christus: aliud tamen est sentire Deum fictorem nostrum sua nos potentia fulcire, providentia regere, bonitate fovere, omnique benedictionum genere prosequi: aliud vero, gratiam reconciliationis in Christo nobis propositam amplecti. Quia ergo Dominus primum simpliciter creator tam in mundi opificio, quam in generali Scripturae doctrina, deinde in Christi facie redemptor apparet: hinc duplex emergit eius cognitio, quarum nunc prior tractanda est, altera deinde suo ordine sequetur. Quanquam autem Deum apprehendere mens nostra non potest quin illi cultum aliquem tribuat: non tamen simpliciter tenere sufficiet || illum esse unum quem ab omnibus oporteat coli et adorari: nisi etiam persuasi simus fontem omnium bonorum esse: nequid alibi quam in ipso quaeramus. Hoc ita accipio, non solum quod mundum hunc, ut semel condidit, sic immensa potentia sustineat, sapientia moderetur, bonitate conservet, humanum genus praesertim iustitia iudicioque regat, misericordia toleret, praesidio tueatur: sed quia nusquam vel sapientiae ac lucis, vel iustitiae, vel potentiae, vel rectitudinis, vel syncerae veritatis gutta reperietur quae non ab ipso fluat, et cuius ipse non sit causa^d: || ut haec scilicet omnia ab ipso 35 exspectare et petere discamus, eique cum gratiarum actione accepta referre^a. || Nam hic virtutum Dei sensus nobis idoneus est pietatis magister, ex qua religio nascitur. Pietatem voco coniunctam cum amore Dei reverentiam, quam beneficiorum eius notitia conciliat. Donec enim sentiant homines, Deo se omnia debere, paterna se eius cura foveri, eum sibi omnium bonorum esse authorem, ut nihil extra ipsum quaerendum sit, nunquam ei se voluntaria observantia subiicient; imo nisi solidam in eo foelicitatem sibi constituant, nunquam se illi vere et ex animo totos addicent.

1. Or j’enten que nous cognoissons Dieu, non pas quand nous entendons nuement qu’il y a quelque Dieu: mais quand nous comprenons ce qu’il nous appartient d’en comprendre ce qui est utile pour sa gloire, brief ce qui est expedient. Car à parler droictement nous ne dirons pas que Dieu soit cognu, où il n’y a nulle religion ne pieté. Je ne touche point encores ici à la cognoissance speciale, par laquelle les hommes estans perdus et maudits en eux, sont conduits à Dieu pour le tenir leur redempteur au nom de Jesus Christ: seulement je parle de ceste pure et saincte cognoissance, à laquelle l’ordre naturel nous meneroit si Adam eust persisté en son integrité. Car combien que nul en ceste ruyne et desolation du genre humain ne sente jamais que Dieu luy soit pere, ou mesme sauveur et propice, jusques à ce que Christ vienne au milieu pour le pacifier avec nous, toutesfois c’est autre chose d’estre informez que Dieu, selon qu’il est nostre createur, non seulement nous sustente en sa vertu, nous gouverne en sa providence, nous maintient et nourrit par sa bonté, et continue toutes especes de benedictions en nous: et autre chose à l’opposite, de recevoir et embrasser la grace de reconciliation, telle qu’il la nous propose en Christ. Parquoy entant que Dieu est en premier lieu cogneu simplement createur, tant par ce beau chef d’œuvre du monde qu’en la doctrine generale de l’Escriture; puis apres apparoist redempteur en la face et personne de Jesus Christ, de là s’engendre et sort double cognoissance. Il nous suffira pour ceste heure de traiter de la premiere: la seconde suyvra en son ordre. Or combien que nostre esprit ne puisse comprendre Dieu, qu’il ne luy attribue quelque service: toutesfois il ne suffira point de savoir en confus qu’il y ait quelque Dieu qui merite d’estre seul adoré, si nous ne sommes aussi persuadez et resolus que le Dieu que nous adorons est la fontaine de tous biens, afin de ne rien chercher hors luy. Voicy mon intention: c’est que non seulement ayant une fois creé ce monde, il le soustient par sa puissance infinie, il le gouverne par sa sagesse, garde et preserve par sa bontés, et sur tout a le soin de regir le genre humain en justice et droiture, le supporter par sa misericorde, l’avoir sous sa protection: mais aussi qu’il nous faut croire qu’il ne se trouvera ailleurs qu’en luy une seule goutte de sagesse, clarté ou justice, vertu, droiture, ou verité: afin que comme ces choses decoulent de luy et qu’il en est la seule cause, aussi que nous apprenions de les attendre toutes de luy, et les y chercher: et sur cela, que nous apprenions de luy rapporter le tout, et le tenir de lui avec action de graces. Car ce sentiment des vertus de Dieu est le seul bon maistre et propre pour nous enseigner pieté, de laquelle la religion procede. J’appelle Pieté, une reverence et amour de Dieu conjointes ensemble, à laquelle nous sommes attirez, cognoissans les biens qu’il nous fait. Car jusques à ce que les hommes ayent ceci bien imprimé au cœur, qu’ils doivent tout à Dieu, qu’ils sont tendrement nourris sous son soin paternel: brief qu’ils le tiennent autheur de tout bien, en sorte qu’ils n’appetent rien que luy: jamais ils ne s’assujettiront d’une franche devotion à luy: qui plus est, s’ils ne mettent en luy toute leur felicité, jamais ne s’y adonneront en verité et rondeur.

1. 49 By the knowledge of God, I intend not merely a notion that there is such a Being, but also an acquaintance with whatever we ought to know concerning Him, conducing to his glory and our benefit. For we cannot with propriety say, there is any knowledge of God where there is no religion or piety. I have no reference here to that species of knowledge by which men, lost and condemned in themselves, apprehend God the Redeemer in Christ the Mediator; but only to that first and simple knowledge, to which the genuine order of nature would lead us, if Adam had retained his innocence. For though, in the present ruined state of human nature, no man will ever perceive God to be a Father, or the Author of salvation, or in any respect propitious, but as pacified by the mediation of Christ; yet it is one thing to understand, that God our Maker supports us by his power, governs us by his providence, nourishes us by his goodness, and follows us with blessings of every kind, and another to embrace the grace of reconciliation proposed to us in Christ. Therefore, since God is first manifested, both in the structure of the world and in the general tenor of Scripture, simply as the Creator, and afterwards reveals himself in the person of Christ as a Redeemer, hence arises a twofold knowledge of him; of which the former is first to be considered, and the other will follow in its proper place. For though our mind cannot conceive of God, without ascribing some worship to him, it will not be sufficient merely to apprehend that he is the only proper object of universal worship and adoration, unless we are also persuaded that he is the fountain of all good, and seek for none but in him. This I maintain, not only because he sustains the universe, as he once made it, by his infinite power, governs it by his wisdom, preserves it by his goodness, and especially reigns over the human race in righteousness and judgment, exercising a merciful forbearance, and defending them by his protection; but because there cannot be found the least particle of wisdom, light, righteousness, power, rectitude, or sincere truth which does not proceed from him, and claim him for its author: we should therefore learn to expect and supplicate all these things from him, and thankfully to acknowledge what he gives us. For this sense of the divine perfections is calculated to teach us piety, which produces religion. By piety, I mean a reverence and love of God, 50 arising from a knowledge of his benefits. For, till men are sensible that they owe every thing to God, that they are supported by his paternal care, that he is the Author of all the blessings they enjoy, and that nothing should be sought independently of him, they will never voluntarily submit to his authority; they will never truly and cordially devote themselves to his service, unless they rely upon him alone for true felicity.

1. The knowledge of God the Creator defined. The substance of this knowledge, and the use to be made of it.

40 By the knowledge of God, I understand that by which we not only conceive that there is some God, but also apprehend what it is for our interest, and conducive to his glory, what, in short, it is befitting to know concerning him. For, properly speaking, we cannot say that God is known where there is no religion or piety. I am not now referring to that species of knowledge by which men, in themselves lost and under curse, apprehend God as a Redeemer in Christ the Mediator. I speak only of that simple and primitive knowledge, to which the mere course of nature would have conducted us, had Adam stood upright. For although no man will now, in the present ruin of the human race, perceive God to be either a father, or the author of salvation, or propitious in any respect, until Christ interpose to make our peace; still it is one thing to perceive that God our Maker supports us by his power, rules us by his providence, fosters us by his goodness, and visits us with all kinds of blessings, and another thing to embrace the grace of reconciliation offered to us in Christ. Since, then, the Lord first appears, as well in the creation of the world as in the general doctrine of Scripture, simply as a Creator, and afterwards as a Redeemer in Christ,—a twofold knowledge of him hence arises: of these the former is now to be considered, the latter will afterwards follow in its order. But although our mind cannot conceive of God, without rendering some worship to him, it will not, however, be sufficient simply to hold that he is the only being whom all ought to worship and adore, unless we are also persuaded that he is the fountain of all goodness, and that we must seek everything in him, and in none but him. My meaning is: we must be persuaded not only that as he once formed the world, so he sustains it by his boundless power, governs it by his wisdom, preserves it by his goodness, in particular, rules the human race with justice and Judgment, bears with them in mercy, shields them by his protection; but also that not a particle of light, or wisdom, or justice, or power, or rectitude, or genuine truth, will anywhere be found, which does not flow 41from him, and of which he is not the cause; in this way we must learn to expect and ask all things from him, and thankfully ascribe to him whatever we receive. For this sense of the divine perfections is the proper master to teach us piety, out of which religion springs. By piety Imean that union of reverence and love to God which the knowledge of his benefits inspires. For, until men feel that they owe everything to God, that they are cherished by his paternal care, and that he is the author of all their blessings, so that nought is to be looked for away from him, they will never submit to him in voluntary obedience; nay, unless they place their entire happiness in him, they will never yield up their whole selves to him in truth and sincerity.

1. Ik versta dan onder de kennis Gods zulk een kennis, door welke wij niet alleen begrijpen, dat er een God is, maar ook vatten, wat wij omtrent Hem behoren te weten, wat nuttig is tot zijn eer, en eindelijk wat dienstig is. Immers wij zullen niet zeggen, dat God, in de eigenlijke zin des woords, gekend wordt waar geen godsdienst noch godvrezendheid is. En hier roer ik nog niet aan die soort van kennis, door welke de in zichzelf verloren en vervloekte mensen God als Verlosser aangrijpen in de Middelaar Christus; maar ik spreek slechts van die eerste en eenvoudige kennis, tot welke de ingeboren, natuurlijke orde ons zou leiden, indien Adam in de staat der rechtheid was gebleven. Want ofschoon, in deze val van het menselijk geslacht, wel niemand zal gevoelen, dat God zijn Vader, of de bewerker zijner zaligheid is, of hem op enigerlei wijze genadig is, totdat Christus als Middelaar komt om Hem met ons te verzoenen, zo is het toch iets anders te gevoelen, dat God, onze Schepper ons door zijn macht schraagt, door zijn voorzienigheid bestuurt, door zijn goedheid onderhoudt en ons elke soort van zegeningen schenkt, dan de genade der verzoening, in Christus ons voorgesteld, te omhelzen. Wijl dus de Here zich eerst enkel als Schepper zowel in de formering der wereld, als ook in de algemene leer der Schrift, en vervolgens in het aanschijn van Christus als Verlosser vertoont, vloeit hieruit voort een tweevoudige kennis Gods: van welke de eerste nu behandeld moet worden en de andere daarna op haar beurt zal volgen. Ofschoon nu onze geest zich niet met God kan bezighouden zonder Hem in enig opzicht te dienen, zal het toch niet voldoende zijn eenvoudig te weten, dat Hij de enige is, die door allen gediend en aangebeden behoort te worden indien wij ook niet de overtuiging hebben, dat Hij de Bron is van alle goeds, opdat wij niet elders zoeken dan in Hem. Dit is mijn opvatting, niet alleen omdat Hij deze wereld, evenals Hij haar eenmaal schiep, zo ook door zijn onmetelijke macht onderhoudt, door zijn wijsheid bestuurt, door zijn goedheid in stand houdt en voornamelijk het menselijk geslacht met zijn gerechtigheid en oordeel regeert, in zijn barmhartigheid verdraagt, en met zijn hulp behoedt, maar ook omdat nergens een droppel gevonden zal worden hetzij van wijsheid en licht, hetzij van gerechtigheid, van macht, van oprechtheid of zuivere waarheid, die niet van Hem neerdaalt en waarvan Hij niet de oorsprong is; ongetwijfeld opdat wij dit alles van Hem zouden leren verwachten en begeren en met dankzegging als zijn gaven zouden erkennen. Want dit besef van de deugden Gods is voor ons een geschikte leermeester der vroomheid, uit welke de godsdienst geboren wordt. Vroomheid noem ik de met liefde tot God verbonden eerbied, welke de kennis zijner wel daden wekt. Want zolang de mensen niet gevoelen, dat zij alles aan God verschuldigd zijn, dat zij door zijn vaderlijke zorg gekoesterd worden en dat Hij voor hen de bewerker alles goeds is, zodat niets buiten Hem te zoeken is, zullen zij zich nooit in vrij willige gehoorzaamheid aan Hem onderwerpen; ja, indien zij hun vast geluk niet grondvesten op Hem, zullen zij zich nooit waarlijk en van harte geheel aan Hem overgeven.

1. Gotteserkenntnis ist praktische Ehrfurcht

3Erkenntnis Gottes ist nun für mein Verständnis nicht allein darin beschlossen, daß wir wissen: es ist ein Gott. Wir sollen auch festhalten, was uns von ihm zu wissen nottut, was zu seiner Ehre dient, was uns zuträglich ist. Denn es kann von einem eigentlichen Erkennen Gottes keine Rede sein, wo Ehrfurcht (religio) und Frömmigkeit fehlt. Und dabei denke ich noch nicht einmal an jene Weise der Erkenntnis Gottes, durch welche in sich verlorene und verdammte Menschen in Christus, dem Mittler, Gott als Erlöser ergreifen. Hier ist bloß von jener ursprünglichen und einfachen Erkenntnisweise die Rede, zu welcher schon die Ordnung der Natur führen würde, wenn Adam nicht gefallen wäre. Es kann zwar gewiß in dieser Verderbnis der Menschheit kein Mensch Gott als den Vater, den Urheber seines Heils, noch irgendwie als den gnädigen Gott erkennen, ehe denn Christus ins Mittel tritt, um uns den Frieden mit Gott zu erringen. Gleichwohl ist es etwas anderes, Gott zu erkennen als den Schöpfer, der uns mit seiner Macht trägt, mit seiner Vorsehung leitet, seiner Güte pflegt, mit der Fülle seiner Segnungen begleitet, und wiederum etwas anderes, die Gnade der Versöhnung zu ergreifen, die uns in Christus zukommt. Weil uns nun der Herr erstlich einfach als der Schöpfer entgegentritt — in seinem Werke, der Welt, wie auch der allgemeinen Lehre der Schrift — und dann fernerhin im Angesicht Christi als der Erlöser, so ergibt sich eine zwiefache Erkenntnis Gottes. Hier ist von der erstbezeichneten Erkenntnis die Rede. Es folgt dann die zweite nach ihrer Ordnung.

Obwohl man nun Gott innerlich nicht erfassen kann, ohne ihm zugleich irgendeine Verehrung zu erweisen, so genügt es doch nicht, einfach festzuhalten, er sei der Einige, der von allen angebetet und verehrt werden müsse. Wir müssen viel­mehr auch überzeugt sein, daß er der Brunnquell aller Güter ist, damit wir nichts Gutes suchen außer in ihm. Dies meine ich, weil er die Welt, wie er sie einst schuf, so noch stets mit unendlicher Macht trägt, mit seiner Weisheit ordnet, mit seiner Güte erhält, weil er insbesondere die Menschheit mit Gerechtigkeit und Gericht regiert, mit Barmherzigkeit gewähren läßt, mit seiner Wehr schützt und überhaupt weil nirgendwo ein Tröpflein Weisheit oder Licht, oder Gerechtigkeit, oder Kraft, oder Heiligkeit, oder gewisser Wahrheit sich findet, das nicht von ihm her flösse und dessen Ursprung nicht er wäre! Auf diese Weise lernen wir, alles von ihm zu erwarten und zu erbitten und mit Danksagung alles als seine Gabe anzuerkennen. Denn diese Wahrnehmung der Macht und Güte Gottes ist für uns der rechte Lehr­meister der Frömmigkeit, aus der die Religion entsteht. Frömmigkeit nenne ich die mit Liebe verbundene Ehrfurcht vor Gott, welche aus der Erkenntnis seiner Wohltaten herkommt. Solange aber der Mensch nicht empfindet, daß er Gott alles verdankt, daß Gott ihn durch seine väterliche Fürsorge umfängt und alle seine Güter über ihn ausschüttet, so daß nichts außer ihm zu suchen ist — solange unterwirft er sich ihm niemals in freiwilliger Dienstbereitschaft. Ja, wo er nicht all sein Heil auf ihn gründet, da wird er sich ihm nimmermehr wahrhaftig und von Herzen ganz übergeben.

1. Kennis van God spruit uit godsvrug

117 Nou verstaan ek onder ‘kennis van God’ nie alleen iets waardeur ons begrip het daarvan dat daar wél ’n God bestaan nie, maar ook iets waardeur ons kennis het van dit wat vir ons belangrik, nuttig en betaamlik is om tot sy heerlikheid van Hom te weet. Want om eerlik te praat: ons sal nooit die bewering maak dat God geken word waar geen godsdiens¹ of godsvrug² bestaan nie. En hier raak ek nog nie aan daardie soort kennis waarvolgens die mens, wat in homself verlore en vervloek is, God as sy Verlosser en Christus as sy Middelaar aanneem nie. Ek praat hier maar net van die eerste en eenvoudige kennis van God waarheen die ware natuurorde ons sou gevoer het as Adam onbedorwe gebly het.³ In hierdie sondeval van die mensdom ervaar niemand God nou as Vader of as oorsprong van sy saligheid of op enige ander gunstige wyse nie, totdat Christus tussenbeide tree om Hom met ons te versoen. Tog is dit een ding om te voel dat God, ons Skepper, ons met sy mag onderskraag, met sy voorsienigheid regeer, met sy goedertierenheid koester en met elke vorm van seëning agtervolg. Dit is egter iets heeltemal anders om die genade van sy versoening wat in Christus aan ons aangebied is, te omhels. Omdat die Here Hom dus in die eerste plek in die skepping van die wêreld sowel as in die algemene leer van die Skrif eenvoudig as Skepper openbaar en daarop as Verlosser in die gedaante van Christus, kom hieruit ’n tweeledige kennis aangaande Hom na vore. Hiervan moet ons die eerste aspek nou behandel. Die tweede aspek sal daarna op die gepaste plek volg.⁴

Hoewel ons verstand egter nie in staat is om ’n begrip van God te vorm sonder om Hom in ’n mate te vereer nie, sal dit tog nie genoegsaam wees om bloot die opvatting te huldig dat daar maar net Een is wat deur alle mense geëer en aanbid moet word as ons nie ook daarvan oortuig is dat 118 Hy die bron van alle goed is en dat ons niks elders as net in Hom moet soek nie. My opvatting in verband hiermee is dat Hy nie alleen hierdie wêreld wat Hy eenmaal geskep het, so met sy grenslose mag onderhou, met sy wysheid bestier, met sy goedertierenheid bewaar en in besonder die mensdom met sy geregtigheid en gerig regeer, uit barmhartigheid ophef en met sy bystand beskerm nie, maar ook dat nêrens ’n druppel van wysheid, lig, geregtigheid, mag, regskapenheid of egte waarheid te vinde is wat nie uit Hom ontspring en waarvan Hy nie die oorsaak is nie. Gevolglik moet ons natuurlik al hierdie dinge van Hom verwag en dit van Hom vra en wanneer ons dit ontvang het, moet ons dit met dankbetoon aan Hom toeskrywe. Want hierdie ervaring van die kragte van God is vir ons ’n bekwame leermeester met die oog op ons godsvrug, waaruit godsdiens sy ontstaan het. Onder ‘godsvrug’ verstaan ek eerbied tesame met die liefde vir God wat die kennis van sy seëninge tot stand bring. Want solank die mens nie voel dat hy alles aan God verskuldig is, dat Hy deur sy vaderlike sorg gekoester word en dat hy die Skepper van alle goeie dinge is, sodat hy niks buite Hom moet soek nie, sal hy hom nooit in vrywillige eerbiedsbetoon aan Hom onderwerp nie. Ja, as die mens nie sy geluksaligheid in Hom stel nie, sal hy homself nooit waaragtig en van harte geheel aan Hom gee nie.

1. Говоря о познании Бога, я имею в виду, что мы не просто принимаем существование некоего Бога, но знаем, что именно нам необходимо понять, что служит Божьей славе, короче - что полезно для нас. Ведь, строго говоря, не может быть и речи о знании Бога там, где нет никакой религии и благочестия. Я не касаюсь пока богопознания особого рода, благодаря которому погибшие и проклятые приходят к Богу и обретают в Нём искупление во имя Иисуса Христа. Я говорю только о чистом и простом знании, к которому привёл бы нас естественный ход вещей, если бы его не нарушил Адам.

Конечно, никто из человеческого рода, погибающего и отчаявшегося, не может почувствовать в Боге своего Отца, Спасителя и Заступника, пока Христос не явится Посредником между Богом и людьми и не примирит нас с Ним. Но всё же одно дело - знать, что Бог, будучи нашим Создателем, поддерживает нас своею силой и управляет нами через провидение, питает своей добротой и изливает на нас всяческие благословения, а другое дело - принять милость примирения, предлагаемую Богом во Христе. Бог познаётся в первую очередь как Творец - из совершенного устройства мира и из учения, содержащегося в Священном Писании, а затем предстаёт как Искупитель в лице Иисуса Христа.

Из этого проистекает двоякое богопознание. Пока нам достаточно обратиться к первому его роду, второй же будет рассмотрен в своё время. Наш разум в состоянии познать Бога лишь через какое-либо служение Ему. Однако недостаточно лишь смутно сознавать, что есть некий единый, достойный поклонения Бог. Мы должны быть убеждены в том, что Бог, которому мы поклоняемся, - единственный источник всех благ, и ничего не искать вне Бога. Именно это я и хочу сказать: Бог, создав этот мир, не только поддерживает его существование своим бесконечным могуществом, не только управляет им своей премудростью, хранит его своей благостью и в особенной мере заботится о справедливом устройстве жизни человеческого рода, о защите и поддержке его своей милостью. Он также даёт нам веру в то, что вне Его не может быть никакой мудрости, света, справедливости, добродетели, праведности, истины. А поскольку все эти вещи проистекают из Него как из первопричины, Он хочет научить нас ожидать всего этого только от Него, у Него искать, с Ним всё соотносить и принимать с благодарением.

Ибо осознание Божьих добродетелей - единственный учитель, способный научить нас благочестию, которое в свою очередь порождает религию. Я называю благочестием то сочетание благоговения перед Богом и любви к Нему, к которому приводит нас познание Божьих благодеяний. Ибо, пока люди не усвоят как следует, что они всем обязаны Богу, что они любовно вскормлены на его отцовской груди, что в Нём источник всякого блага, пока Он не станет единственной целью их устремлений - до тех пор они никогда не придут к искренней набожности. Более того, если люди не научатся полагать все своё счастье в Боге, они никогда не станут истинно и самозабвенно поклоняться Ему.

2. Itaque frigidis tantum speculationibus ludunt, quibus in hac quaestione insistere propositum est, quid sit Deus¹: quum intersit nostra potius, qualis sit, et quid eius naturae conveniat scire. Quorsum enim attinet, Deum aliquem cum Epicuro fateri, qui abiecta mundi cura se otio tantum oblectet²? Quid denique iuvat Deum cognoscere quocum nihil sit nobis negotii? || Quin potius huc valere debet eius notitia, primum ut ad timorem ac reverentiam nos instituat: deinde ut ea duce ac magistra omne bonum ab illo petere, et illi acceptum ferre discamus^b. || Quomodo enim mentem tuam subire queat Dei cogitatio, quin simul extemplo cogites te^c, quum figmentum illius sis, eiusdem imperio^d esse ipso creationis iure addictum et mancipatum? vitam tuam illi deberi? quicquid instituis, quicquid agis, ad illum referri oportere? Id si est, iam profecto sequitur vitam tuam prave corrumpi nisi ad obsequium eius^e componitur^f: quando nobis vivendi lex esse debet eius voluntas^g.36 Rursum nec ad liquidum perspicere^a ipsum potes, nisi ut bonorum omnium fontem esse et originem agnoscas: unde et desiderium illi adhaerendi, et fiducia in ipsum nasceretur si non sua mentem hominis pravitas^b a recta investigatione abduceret^c. Nam^d initio pia mens Deum non quemlibet sibi somniat, sed unicum et verum duntaxat intuetur: neque illi quodcunque visum fuerit, affingit, sed talem habere contenta est qualem se manifestat ipse^e, summaque^f diligentia semper cavet^g, ne audaci temeritate ultra voluntatem eius egressa, perperam vagetur^h. Ita cognitum quiaⁱ cuncta moderari intelligit, tutorem sibi esse confidit ac protectorem, ideoque in eius fidem totam^k se confert; || quia bonorum omnium intelligit esse authorem¹: siquid premit, siquid deest, mox se recipit in eius praesidium, opem ab eo expectans; quia bonum et misericordem esse persuasa est, in eum certa fiducia recumbit, nec dubitat malis suis omnibus semper in eius clementia paratum fore remedium; quia dominum ac patrem agnoscit, eum quoque dignum statuit esse cuius imperium in omnibus intueri, maiestatem suspicere, gloriam promovendam curare, mandatis obsequi debeat; quia iustum esse iudicem videt, suaque severitate armatum ad vindicanda scelera, eius tribunal semper in conspectu sibi proponit, ac ipsius metu se retrahit ac cohibet ab ira eius provocanda^l. || Neque tamen iudicii eius sensu ita^m terretur ut subducere se velit, etiam siquod pateat effugium: quin illum non minusⁿ amplectitur 37 malorum ultorem, quam erga pios beneficum^a, quando ad eius gloriam non minus pertinere^b intelligit^c, impiis et sceleratis apud eum^d repositam esse poenam, quam iustis^e vitae aeternae mercedem. Praeterea^f non sola vindictae^g formidine se coercet a peccando^h, sed quia Deum loco patris amat et reveretur, loco domini observat et colitⁱ, etiamsi nulli essent inferi, solam tamen eius offensionem horret. En quid sit pura germanaque religio, nempe fides cum serio Dei timore coniuncta¹: || ut timor et voluntariam reverentiam in se contineat, et secum trahat legitimum cultum, qualis in Lege praescribitur^k. || Atque hoc diligentius notandum est, quod omnes promiscue venerantur Deum, paucissimi reverentur, dum ubique magna est in ceremoniis ostentatio, rara autem cordis^l synceritas.

2. Parquoy ceux qui s’appliquent à decider ceste question, assavoir que c’est que Dieu, ne font que se jouer en speculations frivoles, veu que plustost il nous est expedient de savoir quel il est, et ce qui convient à sa nature. Car quel profit y aura-il de confesser avec les Epicuriens, qu’il y a quelque Dieu, lequel s’estant deschargé du soin de gouverner le monde, prenne plaisir en oisiveté? Mesmes de quoy servira-il de cognoistre un Dieu, avec lequel nous n’ayons que faire? Plustost la cognoissance que nous avons de luy, doit en premier lieu nous instruire à le craindre et reverer: puis nous enseigner et conduire à chercher de luy tous biens, et luy en rendre la louange. Et de fait, comment Dieu nous peut-il venir en pensée, que nous ne pensions quant et quant, veu que nous sommes sa facture, que de droit naturel et de creation nous sommes subjets à son empire, que nostre vie luy est deue, que tout ce que nous entreprenons et faisons se doit rapporter à luy? Puis qu’ainsi est, il s’ensuit pour certain que nostre vie est mal-heureusement corrompue, sinon que nous l’ordonnions à son service: veu que c’est bien raison que sa seule volonté nous serve de loy. D’autre part il est impossible d’appercevoir clairement quel est Dieu, sans le cognoistre source et origine de tous biens: dont les hommes seroyent incitez d’adherer à luy et y mettre leur fiance, sinon que leur propre malice les destournast de s’enquerir de ce qui est bon et droit. Car pour le premier, l’ame bien reiglée ne se forge point un Dieu tel quel: mais regarde celuy qui est vray Dieu et unique. Puis apres elle n’imagine point de luy ce que bon luy semble mais elle se contente de l’avoir tel que luy-mesme se manifeste, et se garde soigneusement de ne point sortir par une folle audace et temerité hors de ce qu’il a declairé, pour vaguer ça ne là. Ayant ainsi cogneu Dieu, pource qu’elle sait qu’il gouverne tout, elle se confie d’estre en la garde et protection d’iceluy, et ainsi elle se remet du tout en sa garde: pource qu’elle le cognoit autheur de tous biens, si tost qu’elle se sent pressée d’affliction ou disette, elle a son recours à luy, attendant d’en estre secourue: d’autant qu’elle le tient sans doute pour humain et pitoyable, elle se repose en luy avec certaine fiance, et ne doute pas qu’en toutes ses adversitez elle n’ait tousjours son remede prest en la bonté et clemence d’iceluy: pource qu’elle le tient comme Seigneur et Pere, elle conclud aussi que c’est bien raison de luy donner la superiorité qui luy appartient, honnorant la majesté d’iceluy, procurant que sa gloire soit avancée, et obeissant à ses commandemens: pource qu’elle le recognoist juste Juge, et qu’il est armé de juste rigueur pour punir les malefices et pechez, elle se met tousjours devant les yeux le siege judicial d’iceluy, et se tient comme bridée de la crainte qu’elle a de l’offenser: toutesfois elle ne s’espovante pas de frayeur qu’elle ait de son jugement, en sorte qu’elle se vueille retirer ou cacher de luy, mesmes quand elle trouveroit quelque eschappatoire: mais plustost elle l’accepte et recoit juge des iniques comme bien-facteur envers les fideles: veu qu’elle cognoist qu’il luy est autant convenable entant qu’il est Dieu, de rendre aux meschans le salaire qu’ils ont deservi, que de donner aux justes la vie eternelle. Davantage elle ne se retient pas seulement de mal faire pour crainte de punition: mais entant qu’elle aime et revere Dieu comme pere, qu’elle l’honore avec humilité comme maistre et superieur, encores qu’il n’y eust point d’enfers, si a elle horreur de l’offenser. Voila que c’est de la vraye et pure religion, assavoir la foy conjointe avec une vive crainte de Dieu: en sorte que la crainte comprenne sous soy une reverence volontaire, et tire avec soy un service tel qu’il appartient, et tel que Dieu mesmes l’ordonne en sa Loy. Et d’autant plus est ceci à noter, que tous indifferemment font honneur à Dieu, et bien peu le reverent: veu que tous monstrent belle apparence, mais bien peu s’y adonnent de cœur.

2. Cold and frivolous, then, are the speculations of those who employ themselves in disquisitions on the essence of God, when it would be more interesting to us to become acquainted with his character, and to know what is agreeable to his nature. For what end is answered by professing, with Epicurus, that there is a God, who, discarding all concern about the world, indulges himself in perpetual inactivity? What benefit arises from the knowledge of a God with whom we have no concern? Our knowledge of God should rather tend, first, to teach us fear and reverence; and, secondly, to instruct us to implore all good at his hand, and to render him the praise of all that we receive. For how can you entertain a thought of God without immediately reflecting, that, being a creature of his formation, you must, by right of creation, be subject to his authority? that you are indebted to him for your life, and that all your actions should be done with reference to him? If this be true, it certainly follows that your life is miserably corrupt, unless it be regulated by a desire of obeying him, since his will ought to be the rule of our conduct. Nor can you have a clear view of him without discovering him to be the fountain and origin of all good. This would produce a desire of union to him, and confidence in him, if the human mind were not seduced by its own depravity from the right path of investigation. For, even at the first, the pious mind dreams not of any imaginary deity, but contemplates only the one true God; and, concerning him, indulges not the fictions of fancy, but, content with believing him to be such as he reveals himself, uses the most diligent and unremitting caution, lest it should fall into error by a rash and presumptuous transgression of his will. He who thus knows him, sensible that all things are subject to his control, confides in him as his Guardian and Protector, and unreservedly commits himself to his care. Assured that he is the author of all blessings, in distress or want he immediately flies to his protection, and expects his aid. Persuaded of his goodness and mercy, he relies on him with unlimited confidence, nor doubts of finding in his clemency a remedy provided for all his evils. Knowing him to be his Lord and Father, he concludes that he ought to mark his government in all things, revere his majesty, endeavour to promote 51 his glory, and obey his commands. Perceiving him to be a just Judge, armed with severity for the punishment of crimes, he keeps his tribunal always in view, and is restrained by fear from provoking his wrath. Yet he is not so terrified at the apprehension of his justice, as to wish to evade it, even if escape were possible; but loves him as much in punishing the wicked as in blessing the pious, because he believes it as necessary to his glory to punish the impious and abandoned, as to reward the righteous with eternal life. Besides, he restrains himself from sin, not merely from a dread of vengeance, but because he loves and reveres God as his Father, honours and worships him as his Lord, and, even though there were no hell, would shudder at the thought of offending him. See, then, the nature of pure and genuine religion. It consists in faith, united with a serious fear of God, comprehending a voluntary reverence, and producing legitimate worship agreeable to the injunctions of the law. And this requires to be the more carefully remarked, because men in general render to God a formal worship, but very few truly reverence him; while great ostentation in ceremonies is universally displayed, but sincerity of heart is rarely to be found.

2. Further illustration of the use, together with a necessary reproof of vain curiosity, and refutation of the Epicureans. The character of God as it appears to the pious mind, contrasted with the absurd views of the Epicureans. Religion defined.

Those, therefore, who, in considering this question, propose to inquire what the essence of God is, only delude us with frigid speculations,—it being much more our interest to know what kind of being God is, and what things are agreeable to his nature. For, of what use is it to join Epicures in acknowledging some God who has cast off the care of the world, and only delights himself in ease? What avails it, in short, to know a God with whom we have nothing to do? The effect of our knowledge rather ought to be, first, to teach us reverence and fear; and, secondly, to induce us, under its guidance and teaching, to ask every good thing from him, and, when it is received, ascribe it to him. For how can the idea of God enter your mind without instantly giving rise to the thought, that since you are his workmanship, you are bound, by the very law of creation, to submit to his authority?—that your life is due to him?—that whatever you do ought to have reference to him? If so, it undoubtedly follows that your life is sadly corrupted, if it is not framed in obedience to him, since his will ought to be the law of our lives. On the other hand, your idea of his nature is not clear unless you acknowledge him to be the origin and fountain of all goodness. Hence would arise both confidence in him, and a desire of cleaving to him, did not the depravity of the human mind lead it away from the proper course of investigation.

For, first of all, the pious mind does not devise for itself any kind of God, but looks alone to the one true God; nor does it feign for him any character it pleases, but is contented to have him in the character in which he manifests himself always guarding, with the utmost diligences against transgressing his will, and wandering, with daring presumptions from the right path. He by whom God is thus known perceiving how he governs all things, confides in him as his guardian and protector, and casts himself entirely upon his faithfulness,—perceiving him to be the source of every blessing, if he is in any strait or feels any want, he instantly recurs to his protection and trusts to his aid,—persuaded that he is good and merciful, he reclines upon him with sure confidence, and doubts not that, in the divine clemency, a remedy will be provided for his every time of need,—acknowledging him as his Father and his Lord he considers himself 42bound to have respect to his authority in all things, to reverence his majesty, aim at the advancement of his glory, and obey his commands,—regarding him as a just judge, armed with severity to punish crimes, he keeps the Judgment-seat always in his view. Standing in awe of it, he curbs himself, and fears to provoke his anger. Nevertheless, he is not so terrified by an apprehension of Judgment as to wish he could withdraw himself, even if the means of escape lay before him; nay, he embraces him not less as the avenger of wickedness than as the rewarder of the righteous; because he perceives that it equally appertains to his glory to store up punishment for the one, and eternal life for the other. Besides, it is not the mere fear of punishment that restrains him from sin. Loving and revering God as his father, honouring and obeying him as his master, although there were no hell, he would revolt at the very idea of offending him.

Such is pure and genuine religion, namely, confidence in God coupled with serious fear—fear, which both includes in it willing reverence, and brings along with it such legitimate worship as is prescribed by the law. And it ought to be more carefully considered that all men promiscuously do homage to God, but very few truly reverence him. On all hands there is abundance of ostentatious ceremonies, but sincerity of heart is rare.

2. Derhalve vermaken zij zich slechts met blote bespiegelingen, die zich tot taak gesteld hebben hun krachten te wijden aan de beantwoording van de vraag, wat God is, daar het voor ons veeleer van belang is te weten, hoedanig Hij is en wat met zijn natuur in overeenstemming is. Want waartoe dient het met Epicurus een God te belijden, die met verwerping van de zorg voor de wereld alleen in niets doen vermaak schept? Wat baat het verder een God te kennen, met wie wij niets te maken hebben ? Veeleer moet zijn kennis dit vermogen hebben, in de eerste plaats dat ze ons onderricht tot vrees en eerbied, vervolgens dat wij onder haar leiding en door haar onderwijzing leren alle goed van Hem te vragen en het Hem toe te schrijven. Want hoe kan de gedachte aan God in uw geest opkomen, zonder dat gij tegelijkertijd terstond bedenkt, dat gij, daar gij zijn maaksel zijt, door het recht zelf der schepping aan zijn heerschappij zijt toegewezen en onderworpen? Dat gij uw leven aan Hem verschuldigd zijt en dat al wat gij doet zich moet richten naar Hem? Indien dit zo is, dan volgt daaruit ongetwijfeld, dat uw leven op slechte wijze verdorven wordt, wanneer het niet geordend wordt tot gehoorzaamheid aan Hem, daar zijn wil onze levenswet moet zijn. Anderzijds kunt gij Hem ook niet helder waarnemen, tenzij dat gij Hem erkent als de bron en oorsprong van alle goederen; en daaruit zou het verlangen om Hem aan te hangen en het vertrouwen op Hem geboren worden, indien niet 's mensen geest door zijn eigen verdorvenheid van het juiste onderzoek werd afgeleid. Want in den beginne beeldt de vrome ziel zich niet een of andere God in, maar aanschouwt slechts de Enige en Waarachtige, en zij dicht Hem niet toe al wat haar goeddunkt, maar is tevreden Hem zodanig te hebben, als Hij zichzelf openbaart en met de grootste nauwgezetheid hoedt zij zich er steeds voor om niet in vermetele onbezonnenheid buiten zijn wil te gaan en verkeerdelijk rond te dolen. Wanneer zij Hem zo kent, omdat zij begrijpt, dat Hij alles bestuurt, vertrouwt Zij, dat Hij haar beschermer en beschutter is, en daarom geeft zij zich geheel aan zijn trouw over. Omdat zij begrijpt, dat Hij de bewerker is van alle goede dingen, stelt zij zich, indien haar iets drukt, indien haar iets ontbreekt, terstond onder zijn bescherming, van Hem haar hulp verwachtend; omdat zij overtuigd is van zijn goedheid en barmhartigheid leunt zij met vast vertrouwen op Hem en twijfelt niet of voor al haar rampen zal altijd in zijn goedertierenheid een geneesmiddel bereid zijn; omdat zij Hem erkent als haar Here en Vader, acht zij Hem ook waardig, dat ze bij alles moet letten op zijn bevel, opzien tot zijn majesteit, zorgen voor de verbreiding van zijn eer en zijn geboden gehoorzamen; omdat zij ziet, dat Hij een rechtvaardig rechter is, gewapend met zijn eigen gestrengheid tot bestraffing der misdaden, stelt ze zich altijd zijn rechterstoel voor ogen, en uit vrees daarvoor trekt zij zich terug en weerhoudt zij zich van het opwekken van zijn toorn. En toch wordt zij door het opmerken van zijn oordeel niet zo verschrikt, dat zij zich zou willen onttrekken, ook al staat er een uitweg open, ja zij omhelst Hem niet minder als een wreker van de bozen dan als een weldoener der vromen, daar zij inziet, dat het evenzeer tot zijn eer dienstig is, dat voor de goddelozen en boosdoeners bij Hem straf is weggelegd als voor de rechtvaardigen het loon des eeuwigen levens. Bovendien weerhoudt zij zich van te zondigen niet alleen door de vrees voor straf, maar, omdat zij God als haar Vader bemint en vereert en als haar Here acht en dient, huivert zij, ook al zou er geen hel zijn, er alleen reeds voor Hem aanstoot te geven. Ziehier wat de zuivere en ware godsdienst is, namelijk het geloof met een ernstige vrees Gods verbonden, zodat de vrees een vrijwillige eerbied in zich bevat en ook met zich brengt een wettelijke dienst van God, zoals die in de wet wordt voorgeschreven. En dit moet des te nauwkeuriger worden opgemerkt, omdat allen zonder onderscheid God wel eren, maar zeer weinigen Hem vrezen, wijl overal wel grote praal in de ceremoniën aanwezig is, maar oprechtheid des harten zelden aangetroffen wordt.

2. Gotteserkenntnis ist kein Gedankenspiel

Deshalb ist es unnützes Gedankenspiel, wenn einige sich eifrig um die Frage nach Gottes „Sein“ und „Wesen“ mühen. Uns liegt mehr daran, zu wissen, was für ein Gott er ist und was seiner Art gemäß ist. Denn wozu soll es dienen, mit Epikur einen Gott zu bekennen, der die Fürsorge um die Welt von sich wirft und nur in der Muße seine Ergötzung findet? Was hilft es auch, einen Gott zu erkennen, mit dem wir nichts zu schaffen haben? Zweck und Ziel der Gotteserkenntnis soll doch vielmehr sein, daß wir lernen, Gott zu fürchten und zu ehren, ferner: daß wir unter ihrer Leitung4 alles von ihm erbitten und ihm alles in Dankbarkeit zuschreiben lernen. Wie sollte denn der Gedanke an Gott anders in deinem Herzen Raum gewinnen, als daß du sogleich bedächtest: Du bist sein Gebild und kraft Rechts der Erschaffung seinem Befehl unterstellt und hörig; dein Leben verdankst du ihm, all dein Tun und Planen soll sich nach ihm ausrichten? Wenn das so ist, dann ergibt sich sofort weiter, daß dein Leben schändlich verdorben ist, wenn es nicht zu seinem Dienste da ist! Denn sein Wille muß das Gesetz unseres Lebens sein. Andererseits aber gewinnst du nur dazu eine klare Anschauung Gottes, daß du ihn als Brunnquell und Ursprung alles Guten erkennst. Daraus müßte dann das Begehren entstehen, ihm anzuhangen, Vertrauen und Zuversicht auf ihn zu setzen — wenn den menschlichen Verstand nicht die eigene Verkehrtheit vom rechten Suchen abbrächte. Denn zunächst erträumt sich ein frommer Sinn nicht irgendeinen Gott, sondern richtet sein Gemerk auf den Einigen und Wahren. Er dichtet ihm auch nicht an, was ihm in den Sinn kommt, sondern ist zufrieden, ihn so anzunehmen, wie er sich selber offenbart und erweist, hütet sich auch immerzu mit höchstem Fleiß, daß er nicht in verwegenem Leichtsinn weiter gehe, als Gottes Wille reicht, und freventlich herumstreife. Da er ihn so erkannt hat als den, der alles ordnet, so vertraut er sich ihm an als dem Hüter und Hort und überläßt sich ganz seiner Treue. Denn er weiß ja, daß Gott der Urheber alles Guten ist, und darum flüchtet er unter seinen Schutz und erwartet seine Hilfe, wo etwas drückt oder mangelt. Er ist überzeugt von seiner Güte und Barmherzigkeit, und darum vertraut er sich ihm fest an und zweifelt nicht, daß gegen all sein Unglück Gottes Güte ein Heilmittel haben werde. Er kennt ihn als den Herrn und Vater, und deshalb hält er ihn auch für wert, in allen Stücken auf seinen Befehl zu achten, seine Majestät zu ehren, seine Ehre auszubreiten und seinen Geboten zu gehorchen. Er sieht, daß Gott ein gerechter Richter ist, gewaffnet mit seiner Unerbittlichkeit, alle Laster zu strafen, und darum hat er seinen Richtstuhl allezeit vor Augen, und die Furcht Gottes hindert ihn, seinen Zorn zu reizen. Indessen schreckt ihn der Gedanke an das Gericht doch nicht so sehr, daß er etwa fliehen möchte, auch wenn es ihm möglich wäre. Denn er kennt ihn ebensosehr als den Vergelter für die Bösen, wie als den Wohltäter gegen die Gottesfürchtigen — gehört es doch für ihn nicht weniger zu Gottes Ehre, daß für die Gottlosen und Gesetzlosen Strafe, als daß für die Gerechten der Lohn des ewigen Lebens bei ihm aufgehoben ist! Zudem hält er sich nicht etwa bloß aus Angst vor dem Gericht von der Sünde zurück, sondern weil er Gott als Vater liebt und verehrt, ihm als dem Herrn Gehorsam und Dienst erweist — gäbe es auch keine Hölle, so scheute er sich doch, ihn zu kränken. Das ist reine und unverfälschte Religion: Glaube und ernste Gottesfurcht miteinander verbunden! So schließt die Furcht freiwillige Verehrung Gottes in sich und bringt den rechten Gottesdienst mit sich, wie ihn das Gesetz verordnet. Das letztere muß besonders bemerkt werden; denn alle Menschen miteinander verehren Gott, aber nur wenige erweisen ihm die rechte Ehrfurcht. Denn überall ist ein großes Gepränge der Zeremonien, aber selten ist die Aufrichtigkeit des Herzens.

2. Ontsag en eerbied vorm die grondslag vir die kennis van God

Gevolglik speel die mense wat hulle ten doel gestel het om by die vraag “Wat is God?” vas te steek, met koue bespiegelings,⁵ aangesien dit vir ons van baie groter belang is om te weet wat sy hoedanighede is en wat by sy natuur pas. Want wat baat dit om saam met Epikuros⁶ ’n God te bely wat alle sorge vir die wêreld laat vaar het en net maar in ontspanning behae skep?⁷ Kortom: wat help dit ons om ’n God te ken met wie ons niks te doen het nie? Ons kennis van God behoort eerder hierdie uitwerking te hê: In die eerste plek om ons vrees en eerbied vir Hom te leer; in die 119 tweede plek om te leer om onder die leiding en onderwysing van hierdie kennis elke goeie ding van Hom te vra en om die ontvangs daarvan aan Hom toe te skryf. Want hoe kan die gedagte aan God jou verstand binnedring sonder dat jy ook dadelik daaraan dink dat jy volgens die reg van sy skepping aan sy gesag onderworpe en verplig is aangesien jy sy skepsel is, dat jy jou lewe aan Hom verskuldig is en dat jy alles wat jy aanpak en alles wat jy doen, aan Hom moet toeskryf? As dit dan wel so is, volg inderdaad daaruit dat jy jou lewe liederlik verwoes as dit nie op gehoorsaamheid aan Hom ingestel word nie, aangesien sy wil vir ons die wet van ons lewe moet wees.

Aan die ander kant kan ’n mens Hom nie duidelik raaksien as jy Hom nie as die bron en oorsprong van alle goeie dinge erken nie. Hieruit spruit ook die begeerte om Hom aan te hang en op Hom te vertrou as die boosheid van die mens se verstand hom nie van die ware soeke na Hom weglei nie.

Want ten aanvang skep ’n godvrugtige verstand nie vir hom sommer enige God in sy drome nie, maar hy vestig sy oë slegs op die enige ware God.⁸ Ook skep so ’n verstand nie vir homself enige verdigsel wat hy goedvind nie, maar is tevrede om Hom te beskou soos Hy Homself openbaar. So ’n verstand waak altyd met die grootste sorgvuldigheid daarteen om nie met vermetele onbesonnenheid sy wil te oorskry en op die verkeerde pad af te dwaal nie. So word God aan die verstand bekend omdat die verstand besef dat Hy alle dinge bestier en ook die vertroue het dat Hy sy Bewaker en Beskermer is. Daarom vertrou hy homself volkome aan Hom toe. Omdat hy besef dat Hy die oorsprong van alle goeie dinge is, neem hy dadelik sy toevlug tot sy beskerming as iets hom benoud maak of as hy aan iets ’n behoefte het, en dan verwag hy hulp van Hom af.

Omdat sy verstand dan daarvan oortuig is dat Hy goed en barmhartig is, vind dit in vaste vertroue by Hom berusting, en daar bestaan by hom geen twyfel daaroor dat daar in sy goedertierenheid altyd vir al sy kwaad ’n geneesmiddel voorhande sal wees nie. Omdat hy Hom as Here en Vader erken, ag hy Hom ook waardig om sy bevel in alles te gehoorsaam, na sy majesteit op te sien, sy heerlikheid in alles te bevorder en sy gebooie te gehoorsaam. Omdat hy sien dat Hy ’n regverdige regter is wat met strengheid gewapen is om oortredings te bestraf, hou hy sy regterstoel altyd voor oë en uit vrees vir Hom weerhou en beteuel hy homself om sy toorn te verwek.

En tog word hy deur die ervaring van sy oordeel nie so verskrik dat hy homself van God wil onttrek, selfs as die moontlikheid van ontvlugting vir hom sou bestaan nie. Hy omhels Hom sowel as Wreker van 120 goddelose mense asook as goedertieren Vader teenoor godvrugtiges, omdat hy besef dat dit nie minder tot sy eer strek dat sowel die straf vir goddelose en bose mense as die loon van die ewige lewe vir regverdiges by Hom geleë is nie. Bowendien weerhou hy hom van die sonde, nie alleen uit vrees vir sy wraak nie maar omdat hy God soos sy eie vader liefhet en eerbiedig en Hom soos sy eie heer hoogag en eerbiedig.⁹ Selfs al sou daar geen hel bestaan nie, sidder hy nogtans alleen daarvoor om Hom aanstoot te gee.

Dit is ’n rein en waaragtige godsdiens, naamlik geloof tesame met die ernstige vrees van God, sodat die vrees ook vrywillige eerbied insluit en wettige aanbidding meebring soos dit in die wet voorgeskrywe word.¹⁰

En ons moet met baie groot sorgvuldigheid hierop let dat alle mense sonder onderskeid eerbied vir God het maar dat ’n baie geringe aantal Hom eerbiedig; terwyl daar oral groot vertoon in hulle seremonies is, is opregtheid in hulle harte maar yl versprei.

2. Поэтому те, кто задаётся вопросом: что есть Бог? - предаются пустому мудрствованию. Для нас важнее знать, каков Он и какова его природа. Ведь что пользы вместе с эпикурейцами признавать существование некоего бога, не заботящегося о мирских делах и наслаждающегося праздностью? Что толку познавать бога, с которым нам нечего делать? Скорее напротив: познание Бога должно в первую очередь внушать нам страх и почтение к Нему, а затем научить нас искать в Нем все блага и возносить Ему хвалу.

И в самом деле, как мог бы Бог завладевать нашими мыслями, если бы мы, будучи его созданием, не размышляли бы вновь и вновь о том, что мы по естественному праву и праву тварности находимся под его властью, о том, что мы обязаны Ему жизнью и что всё, что бы мы ни предпринимали и ни делали, мы должны соотносить с Ним? Если же это так, то жизнь наша извращена и находится в плачевном состоянии, если не посвящена служению Богу, ибо только его воля с полным основанием может быть для нас законом. С другой стороны, невозможно ясно увидеть, каков Бог, не чувствуя в Нём источник и первоначало всех благ, к которым влечёт людей, если только глубокая порочность не отвращает их вообще от поисков доброго и праведного. Ибо, во-первых, благочестивая душа не создаёт себе Бога по своей прихоти, но созерцает Бога истинного и единого. Во-вторых, она не выдумывает о Нём то, что ей самой кажется хорошим, но удовлетворяется тем, что Он сам объявляет о Себе, и старается не выйти в безумной дерзости ни на шаг за пределы открытого ей.

Познав таким образом Бога и чувствуя, что Он правит всем, душа доверяется его защите и покровительству и всецело Ему предаётся. Сознавая Его Творцом всяческих благ, она обращается к Нему с мольбой и ожидает от Него помощи в беде и нужде. Уверенная в его доброте и милосердии, душа уповает на Бога и не сомневается, что может положиться на Него в любых превратностях судьбы. Считая Бога Господом и Отцом, душа с полным основанием склоняется перед его превосходством, почитает Божье величие, способствует возрастанию его славы и повинуется его заповедям. Признавая Бога справедливым Судьёй, душа всё время держит перед мысленным взором его Престол и обуздывается страхом оскорбить Его.

Однако её не ужасает Божий суд, и она не желает избежать его, даже если бы имела такую возможность. Напротив, в Судье неправедных она видит благодетеля верных, ибо знает, что Ему - как Богу -  подобает воздавать нечестивцам по делам их, а праведникам даровать жизнь вечную. Кроме того, душа удерживается от злых дел не только из страха перед наказанием, но, любя Бога и благоговея перед Ним как перед Отцом, смиренно почитая Его как Учителя и Начальника над собою, она боится оскорбить Его, даже если бы не было никакого ада. Такова истинная и чистая религия - вера, соединённая с трепетным страхом Божьим. При этом страх подразумевает добровольное почитание и влечёт за собой подобающее служение в том виде, в каком сам Бог определил это в своём Законе. К сказанному следует добавить, что все люди воздают почести Богу, но немногие почитают Его истинно, ибо все соблюдают внешнюю благопристойность, но очень немногие преданы Богу всем сердцем.