1. 202 PORRO (ut propensa sunt ad vanas argutias hominum ingenia) fieri vix potest quin se perplexis nodis impediant quicunque non tenent probum rectumque huius doctrinae usum. Itaque in quem finem omnia divinitus ordinari Scriptura doceat, breviter hic attingere expediet. Ac primo quidem notandum est, tam in futurum quam in praeteritum tempus considerandam esse providentiam Dei: deinde sic moderatricem esse rerum omnium, ut nunc mediis interpositis operetur, nunc sine mediis, nunc contra omnia media. Postremo huc tendere, ut totum humanum genus sibi esse curae Deus ostendat: praecipue vero in regenda Ecclesia (quam propiore intuitu dignatur) se excubias agere. Iam et hoc addendum est, quanvis aut paternus Dei favor et beneficentia, aut iudicii severitas saepe in toto providentiae cursu reluceat: interdum tamen eorum quae accidunt occultas esse causas, ut obrepat cogitatio, caeco fortunae impetu volvi et rotari res humanas: vel ad obloquendum nos caro sollicitet, acsi Deus homines quasi pilas iactando, ludum exerceret. Verum quidem est, si quietis et sedatis mentibus ad discendum parati essemus, exitu tandem patefieri, Deo constare optimam consilii sui rationem: vel ut suos erudiat ad tolerantiam, vel ut corrigat pravos eorum affectus, et lasciviam domet, vel ut ad sui abnegationem subigat, vel expergefaciat torporem: rursum ut prosternat superbos, ut impiorum astutiam discutiat, ut dissipet eorum machinationes. Utcunque tamen nos lateant ac fugiant causae, apud eum esse absconditas certo habendum est: ac proinde cum Davide exclamandum, Magna fecisti Deus mirabilia tua, et cogitationes tuas super nos non licet ordinare; si loqui tento, praevalent supra narrationem [Psal. 40. b. 6]. Etsi enim semper in aerumnis nostris occurrere debent peccata, ut poena ipsa nos ad poenitentiam sollicitet: videmus tamen ut Christus arcano Patris consilio^a plus iuris asserat, quam ut quenque prout meritus est castiget. Nam de caeco nato ait, Neque hic peccavit, neque parentes: sed ut manifestetur gloria Dei in ipso [Iohan. 9. a. 3]. Hic enim obstrepit sensus, dum ipsos natales praevenit calamitas, acsi Deus parum clementer immeritos sic affligeret. Atqui in hoc spectaculo fulgere gloriam Patris sui testatur Christus, modo puri sint nobis oculi. Sed tenenda modestia est, ne ad causam reddendam Deum trahamus: sed ita revereamur occulta 203 eius iudicia, ut nobis eius voluntas, iustissima sit rerum omnium causa. Quum caelum occupant densae nubes, exoriturque violenta tempestas, quia et tristis caligo oculis obiicitur, et tonitru aures percellit, et sensus omnes terrore obstupefiunt, videntur nobis omnia confundi et misceri: eadem interim semper manet in caelo quies et serenitas. Ita statuendum est, dum res in mundo turbulentae iudicium nobis eripiunt, Deum ex pura iustitiae et sapientiae suae luce hos ipsos motus optime composito ordine temperare ac digerere in rectum finem. Et certe prodigiosus in hac parte est multorum furor, qui maiore licentia Dei opera vocare audent ad suum calculum, et arcana eius consilia excutere, tum etiam de incognitis praecipitem ferre sententiam^a, quam de mortalium hominum factis. Quid enim magis praeposterum, quam erga aequales nostros hac uti modestia, ut iudicium suspendere malimus quam notam temeritatis incurrere: obscuris autem Dei iudiciis, quae reverenter suspicere decebat, proterve insultare?

1. Or (comme les esprits humains sont enclins à subtilitez frivoles), à grand peine se peut-il faire, que tous ceux qui ne comprennent point le droit usage de ceste doctrine, ne s’enveloppent en beaucoup de filets. Parquoy il sera expedient de toucher icy en bref à quelle fin l’Escriture enseigne que tout ce qui se fait est ordonné de Dieu. Et en premier lieu il est à noter que la providence de Dieu doit estre considéree tant pour le passé que pour l’advenir: puis apres qu’elle modere et adresse tellement toutes choses, qu’elle besoigne quelque fois par moyens interposez, quelque fois sans moyens, quelque fois contre tous moyens: finalement qu’elle tend à ce but, qu’on cognoisse quel soin Dieu a du genre humain: sur tout combien il veille soigneusement pour son Eglise, laquelle il regarde de plus pres. Il faut aussi adjouster un autre poinct, c’est combien que la faveur de Dieu et sa bonté, ou la rigueur de ses jugemens reluisent le plus souvent en tout le cours de sa providence: que neantmoins quelque fois les causes de ce qui advient sont cachées, tellement que ceste pensée nous entre au cerveau, que les affaires humains tournent et virent à la volée, comme sur une roue: ou nostre chair nous solicite à gronder contre Dieu, comme si Dieu se jouort des hommes en les demenant çà et là comme des pelottes. Vray est que si nous avons les esprits quoys et rassis, pour apprendre à loysir, l’issue inale monstre assez que Dien a tousjours bonne raison en son conseil de faire ce qu’il fait, soit pour instruire les siens à patience, ou pour corriger leurs affections perverses, ou pour domter la gayeté trop grande de leurs appetits, pour les matter à ce qu’ils renoncent à eux mesmes, ou pour esveiller leur paresse: soit à l’opposite pour abbattre les orgueilleux, aneantir les ruses et cautelles des mechans, ou dissiper leurs machinations. Au reste, combien que les causes outrepassent nostre entendement, ou en soyent eslongnées, si faut-il tenir pour certain qu’elles ne laissent point d’estre cachées en Dieu: parquoy il reste de nous escrier avec David, O Dieu, que tes merveilles sont grandes (Ps. 40:6)! Il n’est pas possible de digerer tes pensées sur nous: elles surmontent ce que j’en veux dire. Car combien que tousjours en noz adversitez noz pechez nous doyvent venir devant les yeux, afin que la peine que nous endurons nous sollicite à repentance, nous voyons toutesfois que Jesus Christ donne plus d’autorité à Dieu son Pere en affligeant les hommes, que de luy imposer loy de chastier par egale mesure un chacun selon qu’il a deservi. Car il dit de celuy qui estoit nay aveugle, Ce n’est pas qu’il ait peché, ne luy, ne son pere, ne sa mere, mais afin que la gloire de Dieu soit manifestée en luy (Jean 9:3). Car quand un enfant desja au ventre de sa mere, devant que naistre, est battu de si dures verges, nostre sens est piqué à gergonner contre Dieu, comme s’il ne se portoit pas humainement envers les innocens qu’il afflige ainsi: tant y a que Jesus Christ afferme que la gloire de son Pere reluit en tels spectacles, moyennant que nous ayons les yeux purs. Mais il nous faut garder ceste modestie, de ne vouloir attirer Dieu à nous rendre conte, mais porter telle reverence à ses jugemens secrets, que sa volonté nous soit pour cause tresjuste de tout ce qu’il fait. Quand le ciel est brouillé de grosses nuées et espesses, et qu’il se dresse quelque tempeste violente, pource qu’il n’y a qu’obscurité devant nos yeux, et le tonnere bruit en nos oreilles, en sorte que tous nos sens sont eslourdis de frayeur, il nous semble que tout est meslé et confus: toutesfois an ciel tout demeure paisible en son estat. Ainsi nous faut-il estre resolus, quand les choses estans troublées au monde nous ostent le jugement, que Dieu estant separé loin de nous en la clarté de sa justice et sagesse, sait bien moderer telles confusions pour les amener par bon ordre à droite fin. Et de fait, c’est une horrible forcenerie et monstrueuse, que plusieurs se donnent plus de licence à oser contreroller les œuvres de Dieu, sonder et esplucher ses conseils secrets, mesmes se precipiter à en donner leur sentence, que s’ils avoyent à juger des faits d’un homme mortel. Y a-il rien plus pervers et desbordé, que d’user de ceste modestie envers nos pareils, c’est d’aimer mieux suspendre nostre jugement, que d’estre taxez de temerité: et cependant insulter avec une audace desbordée aux jugemens de Dieu, qui nous sont incogneus lesquels nous devions avoir en reverence et admiration?

1. 194 As the minds of men are prone to vain subtleties, there is the greatest danger that those who know not the right use of this doctrine will embarrass themselves with intricate perplexities. It will therefore be necessary to touch in a brief manner on the end and design of the Scripture doctrine of the Divine ordination of all things. And here let it be remarked, in the first place, that the providence of God is to be considered as well in regard to futurity, as in reference to that which is past; secondly, that it governs all things in such a manner as to operate sometimes by the intervention of means, sometimes without means, and sometimes in opposition to all means; lastly, that it tends to show the care of God for the whole human race, and especially his vigilance in the government of the Church, which he favours with more particular attention. It must also be observed, that, although the paternal favour and beneficence of God, or the severity of his justice, is frequently 195 conspicuous in the whole course of his providence, yet sometimes the causes of events are concealed, so that a suspicion intrudes itself, that the revolutions of human affairs are conducted by the blind impetuosity of fortune; or the flesh solicits us to murmur, as though God amused himself with tossing men about like tennis-balls. It is true, indeed, if we were ready to learn with quiet and sober minds, that the final issue sufficiently proves the counsels of God to be directed by the best of reasons; that he designs either to teach his people the exercise of patience, or to correct their corrupt affections and subdue the licentiousness of their appetites, or to constrain them to the practice of self-denial, or to arouse them from their indolence; and, on the other hand, to abase the proud, to disappoint the cunning of the wicked, and to confound their machinations. Yet, however the causes may be concealed from us, or escape our observation, we must admit it as a certain truth, that they are hidden with him; and must therefore exclaim with David, “Many, O Lord my God, are thy wonderful works which thou hast done, and thy thoughts which are to us-ward: they cannot be reckoned up in order unto thee: if I would declare and speak of them, they are more than can be numbered.”⁴⁴⁸ For, though our miseries ought always to remind us of our sins, that the punishment itself may urge us to repentance, yet we see that Christ ascribes more sovereignty to the secret purpose of the Father in afflicting men, than to require him to punish every individual according to his demerits. For concerning him who was born blind, he says, “Neither hath this man sinned, nor his parents; but that the works of God should be made manifest in him.”⁴⁴⁹ For here sense murmurs, when calamity precedes the very birth, as though it were a detraction from the Divine clemency thus to afflict the innocent. But Christ declares that the glory of his Father is manifested in this instance, provided our eyes are clear to behold it. But we must proceed with modesty, cautious that we call not God to an account at our tribunal; but that we entertain such reverence for his secret judgments, as to esteem his will the most righteous cause of every thing that he does. When thick clouds obscure the heavens, and a violent tempest arises, because a gloomy mist is before our eyes, and thunder strikes our ears, and terror stupefies all our faculties, all things seem to us to be blended in confusion; yet during the whole time the heavens remain in the same quiet serenity. So it must be concluded, that while the turbulent state of the world deprives us of our judgment, God, by the pure light of his own righteousness and wisdom, regulates all those commotions in the most exact order, and directs them to their proper end. And 196 certainly the madness of many in this respect is monstrous, who dare to arraign the works of God, to scrutinize his secret counsels, and even to pass a precipitate sentence on things unknown, with greater freedom than on the actions of mortal men. For what is more preposterous than towards our equals to observe such modesty, as rather to suspend our judgment than to incur the imputation of temerity, but impudently to insult the mysterious judgments of God, which we ought to hold in admiration and reverence?

1. Summary of the doctrine of Divine Providence. 1. It embraces the future and the past. 2. It works by means, without means, and against means. 3. Mankind, and particularly the Church, the object of special care. 4. The mode of administration usually secret, but always just. This last point more fully considered.

183 Moreover, such is the proneness of the human mind to indulge in vain subtleties, that it becomes almost impossible for those who do not see the sound and proper use of this doctrine, to avoid entangling themselves in perplexing difficulties. It will, therefore, be proper here to advert to the end which Scripture has in view in teaching that all things are divinely ordained. And it is to be observed, first, that the Providence of God is to be considered with reference both to the past and the future; and, secondly, that in overruling all things, it works at one time with means, at another without means, and at another against means. Lastly, the design of God is to show that He takes care of the whole human race, but is especially vigilant in governing the Church, which he favours with a closer inspection. Moreover, we must add, that although the paternal favour and beneficence, as well as the judicial severity of God, is often conspicuous in the whole course of his Providence, yet occasionally as the causes of events are concealed, the thought is apt to rise, that human affairs are whirled about by the blind impulse of Fortune, or our carnal nature inclines us to speak as if God were amusing himself by tossing men up and down like balls. It is true, indeed, that if with sedate and quiet minds we were disposed to learn, the issue would at length make it manifest, that the counsel of God was in accordance with the highest reason, that his purpose was either to train his people to patience, correct their depraved affections, tame their wantonness, inure them to self-denial, and arouse them from torpor; or, on the other hand, to cast down the proud, defeat the craftiness of the ungodly, and frustrate all their schemes. How much soever causes may escape our notice, we must feel assured that they are deposited with him, and accordingly exclaim with David, “Many, O Lord my God, are thy wonderful works which thou hast done, and thy thoughts which are to us-ward: if I would declare and speak of them, they are more than can be numbered,” (Ps. 40:5). For while our adversities ought always to remind us of our sins, that the punishment may incline us to repentance, we see, moreover, how Christ declares there is something more in the secret counsel of his Father than to chastise every one as he deserves. For he says of the man who was born blind, “Neither has this man sinned, nor his parents: but that the works of God should be made manifest in him,” (John 9:3). Here, where calamity takes precedence even of birth, our carnal sense murmurs as if God were unmerciful in thus afflicting those who have not offended. But Christ declares that, provided we had eyes clear enough, we should perceive that in this spectacle the 184glory of his Father is brightly displayed. We must use modesty, not as it were compelling God to render an account, but so revering his hidden Judgments as to account his will the best of all reasons.¹ When the sky is overcast with dense clouds, and a violent tempest arises, the darkness which is presented to our eye, and the thunder which strikes our ears, and stupefies all our senses with terror, make us imagine that every thing is thrown into confusion, though in the firmament itself all continues quiet and serene. In the same way, when the tumultuous aspect of human affairs unfits us for judging, we should still hold, that God, in the pure light of his justice and wisdom,keeps all these commotions in due subordination, and conducts them to their proper end. And certainly in this matter many display monstrous infatuation, presuming to subject the works of God to their calculation, and discuss his secret counsels, as well as to pass a precipitate Judgment on things unknown, and that with greater license than on the doings of mortal men. What can be more preposterous than to show modesty toward our equals, and choose rather to suspend our Judgment than incur the blame of rashness, while we petulantly insult the hidden Judgments of God, Judgments which it becomes us to look up to and revere.

1. Verder moeten wij wel (daar het verstand der mensen geneigd is tot ijdele spitsvondigheid) allen, die niet het goede en juiste gebruik van deze leer kennen, zich in ingewikkelde knopen verwarren. Daarom zal het nuttig zijn hier in 't kort te vermelden, tot welk doel, volgens de onderwijzing der Schrift, alles van Godswege geordineerd is. En in de eerste plaats moet dan opgemerkt worden, dat men de voorzienigheid Gods moet beschouwen zowel voor wat aangaat de toekomst als het verleden; vervolgens dat zij alle dingen zo bestuurt, dat ze nu eens werkt door middelen, dan weer zonder middelen, dan weer tegen alle middelen in. Eindelijk, dat ze werkzaam is, met deze bedoeling, dat God toont, dat het ganse menselijke geslacht een voorwerp zijner zorg is; dat Hij echter voornamelijk de wacht houdt in het regeren der kerk, welke Hij waardig keurt, dat Hij meer in 't bijzonder zijn blikken op haar richt. Dan moeten wij ook dit hieraan toevoegen, dat, ofschoon de vaderlijke gunst en weldadigheid Gods, of de strengheid van zijn oordeel dikwijls in de ganse loop der voorzienigheid schitteren, toch somtijds de oorzaken van de gebeurtenissen verborgen zijn, zodat de gedachte insluipt, dat de menselijke zaken door een blinde drift der fortuin wentelen en draaien, of dat het vlees ons aanzet tot tegenspreken, alsof God er een spel van maakte de mensen als ballen heen en weer te werpen. Het is echter waar, dat, wanneer wij met rustige en kalme geest bereid waren te leren, ten slotte door de uitkomst zou blijken, dat God voor zijn raad een uitnemende grond heeft, hetzij om de zijnen op te voeden tot lijdzaamheid, hetzij om hun slechte neigingen te verbeteren en hun ongebondenheid in te tomen, hetzij om hen te nopen tot zelfverzaking, of om hen uit hun slapheid op te wekken; aan de andere kant om de trotsen terneder te werpen, om de listigheid der goddelozen uiteen te slaan en om hun aanslagen te verijdelen. Hoewel echter de oorzaken voor ons verscholen zijn en ons ontgaan, moeten we toch voor zeker houden, dat ze bij Hem verborgen zijn, en daarom met David (Ps. 40:6) uitroepen: "Gij hebt, o God, uw wonderen groot gemaakt, en uw gedachten aan ons kan men niet in orde verhalen; indien ik tracht ze uit te spreken, zijn zij menigvuldiger dan dat ik ze zou kunnen vertellen." Want ook al moeten steeds in onze ellenden de zonden ons voor ogen staan, opdat de straf zelf ons aanzette tot boetvaardigheid, zo zien wij toch, hoe Christus aan de verborgen raad des Vaders meer recht toekent, dan dat Hij een ieder zou kastijden, naar hij verdiend heeft. Want van de blindgeborene zegt Hij (Joh. 9:3) "Noch deze heeft gezondigd, noch zijn ouders, maar dit is geschied, opdat de heerlijkheid Gods in hem geopenbaard worde." Want hier verzet zich het gevoel, wanneer het ongeluk zelfs aan de geboorte voorafgaat, alsof God met weinig zachtmoedigheid degenen, die het niet verdiend hebben, zo aantastte. Maar toch getuigt Christus, dat in dit schouwspel de heerlijkheid zijns Vaders schittert, als onze ogen maar zuiver zijn om haar te zien. Maar men moet bescheidenheid in acht nemen, om God niet te dwingen rekenschap af te leggen, maar laat ons zó zijn verborgen oordelen eerbiedigen, dat zijn wil voor ons de allerrechtvaardigste oorzaak is van alles. Wanneer de hemel betrokken is met dichte wolken en een hevig noodweer opsteekt, een sombere duisternis voor de ogen komt, en de donder in de oren weerklinkt en al onze zinnen van schrik verbijsterd worden, schijnt het ons toe, dat alles ondersteboven geworpen wordt; maar intussen blijft steeds in de hemel rust en klaarte. Zo moeten wij ook vaststellen, dat, terwijl de beroeringen op aarde ons het oordeel benemen, God uit het heldere licht zijner rechtvaardigheid en wijsheid deze bewegingen naar uitnemend vastgestelde orde leidt en stuurt naar het juiste einde. En voorwaar wonderlijk is in dit opzicht de krankzinnigheid van velen, die Gods werken aan hun beoordeling durven onderwerpen en zijn verborgen raad onderzoeken, ja ook over onbekende dingen een overijlde mening uitspreken en dat alles met grotere vrijmoedigheid dan over daden van sterfelijke mensen. Want wat is meer verkeerd, dan tegenover onze gelijken deze bescheidenheid te gebruiken, dat we liever ons oordeel willen opschorten dan dat ons de blaam zou treffen van onbedachtzaamheid; maar de duistere oordelen Gods, waartegen wij vol eerbied behoorden op te zien, brutaal te bespotten?

1. 113Der Sinn der Wege Gottes

Aber der Menschengeist ist zu leeren Spitzfindigkeiten geneigt, und deshalb müssen notwendig alle, die den guten, rechten Gebrauch dieser Lehre nicht erfassen, sich in verwirrte Knoten verstricken. Deshalb ist es gut, hier noch kurz zu berühren, zu welchem Zweck denn die Schrift lehrt, es werde alles von Gott angeordnet.

Zunächst ist da zu beachten, daß die Vorsehung Gottes auf die Zukunft wie auch auf die Vergangenheit bezogen werden muß. Ferner müssen wir bemerken, daß sie alle Dinge derart lenkt, daß sie bald unter Einschaltung von Mittelursachen, bald ohne solche, bald gegen alle Mittelursachen wirkt. Und endlich ist als Hauptgesichtspunkt anzusehen, daß Gott zeigen will, wie er für das ganze Menschengeschlecht sorgt, wie er aber besonders über der Regierung der Kirche wacht, die er seines näheren Anschauens würdigt. Zuzufügen ist noch das: Gewiss leuchtet aus dem ganzen Gange der Vorsehung entweder seine väterliche Huld und Wohltätigkeit oder auch der Ernst seines Gerichts oftmals deutlich auf; aber es sind dennoch die Gründe des Geschehens oft unbekannt, so daß die Meinung aufkommt, das menschliche Geschick würde durch den blinden Trieb der Natur gedreht und gewendet, oder daß das Fleisch uns zur Einrede reizt, als ob Gott die Menschen wie Bälle daherwürfe und mit ihnen sein Spiel triebe. Aber es ist doch auch wahr, wenn wir mit ruhigem und gelassenem Herzen zum Lernen bereit wären, so würde uns aus dem Ausgang schon klar werden, wie Gott mit seinem Ratschluss stets den besten Weg einschlägt, um die Seinen zur Geduld zu erziehen, oder um ihre bösen Neigungen zu bessern und ihre Geilheit zu zähmen, oder um sie zur Selbstverleugnung zu bringen, oder um sie aus dem Schlaf zu erwecken, andererseits aber auch, um die Übermütigen zu Boden zu werfen, die Lücke der Gottlosen zunichte zu machen und ihre Ränke zu zerstreuen. Und mögen uns auch trotzdem seine Gründe verborgen und fern sein, so dürfen wir sicher glauben, daß sie bei ihm verborgen sind, und deshalb mit David ausrufen: „Herr, mein Gott, groß sind deine Wunder, und deine Gedanken, die du an uns beweisest, sind nicht zu begreifen, wenn ich versuche, sie auszureden, so übersteigen sie alles Erzählen (Ps. 40,6; nicht Luthertext). Denn obgleich wir in Trübsalen immer unserer Sünden gedenken müssen, und obwohl die Strafe selbst uns zur Buße reizt, so sehen wir doch, wie Christus dem geheimen Ratschluss des Vaters ein noch größeres Recht zuschreibt als bloß, daß er jeden nach seinem Verdienst strafe. Denn er sagt von dem Blindgeborenen: „Weder dieser hat gesündigt, noch seine Eltern, sondern damit Gottes Herrlichkeit an ihm offenbar werde!“ (Joh. 9,3). Da war das Unglück doch schon vor dem Tage der Geburt da, und das Gefühl sträubt sich, als ob Gott ohne Gnade Unschuldige so hart behandle. Aber Christus bezeugt, daß in diesem Ereignis die Herrlichkeit seines Vaters hervorleuchte, wenn wir nur klare Augen dazu hätten! Wir müssen eben an der Bescheidenheit festhalten, die Gott nicht zur Rechenschaft zieht; wir sollen vielmehr seine verborgenen Ratschlüsse ehren, damit uns sein Wille der gerechteste Grund aller Dinge sei! Wenn dichte Wolken den Himmel bedecken und heftiger Sturm ausbricht, so sehen unsere Augen nur traurige Finsternis, unsere Ohren betäubt der Donner, und all unsere Sinne erstarren vor Schrecken; deshalb scheint uns alles zusammenzubrechen und durcheinanderzugeraten - aber unterdessen bleibt im Himmel stets die gleiche Ruhe und Heiterkeit! So sollen wir auch festhalten: wenn uns in der Welt das Durcheinander alles Urteilen unmöglich machen will, so leitet doch Gott mit dem reinen Lichte seiner Gerechtigkeit und Weisheit selbst alle diese Bewegungen in bestimmter Ordnung und führt sie zum rechten Ziel. Es ist wahrlich eine merkwürdige 114 Sucht, wenn manche Leute mit so großer Selbstsicherheit Gottes Werke vor ihr Gericht fordern, seine geheimen Ratschläge nachrechnen und über unbekannte Dinge jählings ein Urteil abgeben, mehr, als sie es bei Taten von sterblichen Menschen tun würden! Denn was ist verkehrter, als unsersgleichen gegenüber lieber in Bescheidenheit mit unserem Urteil zurückzuhalten, als uns den Vorwurf der Übereilung zuzuziehen, dagegen über Gottes verborgene Gerichte, die wir in Ehrfurcht betrachten sollten, frech abzuurteilen?

1. Die voorsienigheid van God geld hede, verlede en toekoms

317 Aangesien die mens se vernuf maklik tot leë spitsvondigheid neig, kan dit voorts beswaarlik anders as dat al die mense wat hierdie leer nie eerlik en opreg gebruik nie, hulle in verwarrende probleme kan verstrik.

Dit sal dus nuttig wees om hier bondig die doel aan te roer waarvoor alle dinge volgens die leer van die Skrif deur God verorden word. In die eerste plek moet ons daarop let dat daar oor die voorsienigheid van God in die toekoms sowel as in die verlede gedink moet word. In die tweede plek moet ons daarop let dat sy voorsienigheid alle dinge op so ’n wyse bestier dat dit nou deur tussenmiddele en dan weer sonder middele en dan weer teen alle middele in werk. Ten slotte moet ons daarop let dat sy voorsienigheid daartoe dien dat God kan toon dat Hy vir die hele mensdom sorg - en dat Hy dan in besonder oor die regering van die kerk waak wat Hy sy eie beskerming waardig ag.

Hierby moet ons ook voeg dat hoewel die vaderlike guns en weldadigheid van God of die strengheid van sy oordeel dikwels in die hele verloop van sy voorsienigheid uitblink, die oorsake van gebeurtenisse tog soms verborge is. Die gevolg is dat die gedagte ons oorrompel dat sake van die mens deur ’n blinde drif van die noodlot rondgetol en gedraai word of dat ons vlees ons onrustig maak om daarteen te stribbel, net asof God ’n spel met die mens speel deur hom soos ’n bal rond te gooi.¹ Dit is inderdaad waar dat as ons bereid is om met rustige en bedaarde verstand daaruit te leer, dit tog uit die resultaat duidelik word dat die rede vir God se raadsplan baie goed is. Sy doel daarmee kan wees òf om die wat aan Hom behoort, in lydsaamheid te onderrig òf om hulle verkeerde drange reg te stel en hulle teuelloosheid aan bande te lê of om hulle tot selfverloëning aan te dryf òf om hulle uit hulle verdowing wakker te skud. Aan die ander kant kan sy doel daarmee wees om hooghartiges neer te slaan, om die listigheid van goddelose mense te verbrysel en om hulle streke te vernietig. Hoewel die oorsake vir ons verborge en onbekend is, moet ons daarvan seker wees dat dit by Hom verborge is en nogtans saam met Dawid uitroep: “O God, U het groot 318 dinge gedoen - u wonders en gedagtes oor ons laat hulle nie in volgorde vermeld nie. As ek dit wil uitspreek, is dit te veel om te vertel.”² Want hoewel ons sondes altyd in ons ellende voor ons moet opdoem sodat juis die straf daarvoor ons tot berou kan opwek, sien ons tog hoe Christus meer reg aan die verborge raadsplan van sy Vader toeken as dat Hy elkeen volgens sy verdienste sou straf. Want van die man wat blind gebore is, sê Hy: “Hy het nie gesondig nie en sy ouers ook nie, maar dit het geskied sodat die heerlikheid van God in hom geopenbaar kan word”.³ Want die mens se gevoel druis hierteen in wanneer die ellende mense selfs voor hulle geboorte te beurt val - net asof God mense wat dit nie verdien nie, sonder genade so verdruk. En tog getuig Christus dat die heerlikheid van die Vader in hierdie skouspel uitblink - mits ons oë maar suiwer is. Maar ons moet ingetoënheid aan die dag lê om nie by God aan te dring om ’n rede vir sy optrede te gee nie maar om sy verborge oordele so te eerbiedig dat sy wil vir ons die mees gegronde oorsaak van alle dinge is.

Wanneer digte wolke die hemel oortrek; wanneer ’n geweldige storm opkom en ’n somber duisternis voor ons oë opdoem en donderweer ons ore tref; wanneer al ons sinne in vrees verstar, lyk dit vir ons asof alles in verwarring en beroering gebring is. Intussen bly dieselfde rus en kalmte altyd nog in die hemel. Wanneer beroeringe op die wêreld ons ons oordeel ontneem, moet ons dus vasstel dat God uit die suiwer lig van sy geregtigheid en wysheid al hierdie beroeringe volgens die bes saamgestelde orde met die 00g op ’n gegronde doelstelling beheer en stuur.

Ja, die waansin van baie mense is in hierdie opsig verbasend. Hulle waag om die werke van God tot rekenskap te roep, sy verborge raadsplanne te ondersoek en met groter vrypostigheid halsoorkop ’n oordeel te vel oor dinge wat vir hulle onbekend is, as oor die dade van sterflike mense.

Want wat is voorbariger as om jeens ons gelykes so ’n beskeidenheid aan die dag te lê dat ons sou verkies om ons oordeel oor hulle terug te hou eerder as om vir onbesonnenheid gebrandmerk te word; maar dan onbeskaamd te spot met die verborge oordele van God, waarna ons met eerbied moet opsien?

1. Поскольку люди слишком склонны к пустым умствованиям, почти наверняка те, кто не знает путей правильного использования этого учения, запутаются во множестве сетей. Важно поэтому кратко коснуться здесь цели библейского учения о том, что всё происходящее совершается по Божьей воле. Во-первых, необходимо заметить, что божественное провидение определяет как прошлое, так и будущее. Во-вторых, оно сдерживает и направляет всё сущее и происходящее таким образом, что в одних случаях нуждается в промежуточных средствах, а в других обходится без них. В-третьих, божественное провидение действует наперекор любым обстоятельствам. В-четвертых, оно имеет целью открыть людям заботу Бога о роде человеческом и особенно его пристальное попечение о Церкви, находящейся непосредственно перед его взором.

Необходимо также добавить, что хотя доброта и милосердие Божье или его суровый суд чаще всего наглядно явлены в направляемых божественным провидением событиях, тем не менее причины происходящего порой скрыты от нас. Тогда либо мы начинаем думать, что дела людей вершатся по прихоти судьбы в зависимости от поворота колеса фортуны либо наша плоть побуждает нас возводить хулу на Бога, будто Он играет людьми, швыряя их, словно мячики, туда и сюда. В действительности же, если мы обладаем достаточно спокойным и уравновешенным умом, чтобы хорошо поразмыслить надо всем этим, то в конечном счёте мы вполне ясно увидим следующее: у Бога всегда есть веские основания определять согласно своему плану то, что Он определяет и свершает, - либо для того, чтобы научить верных Ему терпению, исправить их дурные наклонности, умерить их чрезмерные претензии вплоть до самоотречения и пробудить их от лености; либо, напротив, для того, чтобы сокрушить гордых, уничтожить хитрости и уловки и расстроить козни злых. Наконец, хотя причины событий превосходят наше разумение или далеки от него, следует считать несомненным, что все они сокрыты в Боге. Поэтому нам остаётся только воскликнуть вместе с Давидом: «Много соделал Ты, Господи, Боже мой: о чудесах и помышлениях Твоих о нас - кто уподобится Тебе! - хотел бы я проповедовать и говорить: но они превышают число» (Пс 39/40:6).

Хотя в наших бедствиях мы всегда должны помнить о наших прегрешениях, чтобы претерпеваемые горести побуждали нас к покаянию, тем не менее мы видим, что Иисус Христос не устанавливает от Себя закон равного воздаяния по заслугам, но уступает Богу-Отцу власть наказывать человека, как он того заслуживает. Так, Он говорит о слепом от рождения: «Не согрешил ни он, ни родители его, но это для того, чтобы на нём явились дела Божии» (Ин 9:3). Когда ребёнок уже во чреве матери прежде рождения поражается столь тяжким недугом, наши чувства возмущаются против Бога - будто бы Он поступает бесчеловечно по отношению к невинным, поражая их таким образом. А Иисус Христос утверждает, что в таких бедствиях сияет слава Отца, помогая нам сохранить ясность взгляда. Нам же следует соблюдать смирение и не требовать от Бога отчёта, но с таким благоговением относиться к его тайному суду, чтобы его воля была для нас самой справедливой во всём, что Он делает.

Когда небо заволакивают тяжёлые и плотные тучи и разражается гроза, когда перед нашим взором лишь тьма, и гром гремит в ушах, и все наши чувства поражены страхом, тогда нам кажется, что всё смешалось и спуталось; однако на небесах всё остаётся мирным и спокойным. Итак, мы должны быть уверены, что когда мирская суета лишает нас способности суждения, тогда Бог, пребывающий вдали от нас, в ясности своей праведности и мудрости знает, каким способом умерить эти волнения и привести их должным порядком к должному концу. В самом деле, то, что многие позволяют себе надзирать над делами Божьими, допытываться о его тайных планах и выискивать в них ошибки, более того - спешить высказать о них своё суждение, как если бы они судили о делах смертного человека, - всё это ужасное и чудовищное безумие. Что может быть извращённее и несообразнее, нежели выказывать смирение в отношении к себе подобным, то есть предпочитать держать своё мнение при себе, чтобы не прослыть дерзким, и в то же время оскорблять непомерной дерзостью суды Божьи, которые нам неведомы и которые мы должны принимать в благоговейном восхищении.

2. Ergo^b Dei providentiam rite et utiliter nemo expendet nisi qui sibi cum fictore suo mundique opifice negotium esse reputans, ad metum et reverentiam, qua decet humilitate, se submiserit. Hinc fit ut tam multi hodie canes doctrinam hanc virulentis suis morsibus, vel saltem latratu impetant: quia non 204 plus Deo licere volunt quam ipsis dictat propria ratio¹. Nos etiam quanta possunt protervia exagitant^a, quod non contenti Legis praeceptis, quibus comprehensa est Dei voluntas, arcanis etiam eius consiliis mundum regi dicamus². Quasi vero cerebri nostri figmentum sit quod docemus: ac non ubique idem diserte pronuntiet Spiritus, et innumeris loquendi formis repetat. Sed quia eos retinet aliquis pudor ne suas blasphemias audeant in caelum evomere: quo liberius insaniant, se nobiscum litigare fingunt. Verum nisi admittant, incomprehensibili Dei consilio quicquid in mundo accidit gubernari, respondeant quorsum dicat Scriptura, eius iudicia profundam esse abyssum [Psal. 36. a. 7]. Nam quum clamet Moses voluntatem Dei non procul in nubibus, vel in abyssis quaerendam esse, quia familiariter in Lege exposita sit³, sequitur profundae abysso conferri aliam voluntatem absconditam: de qua etiam Paulus, O profunditatem divitiarum et sapientiae et cognitionis Dei! quam inscrutabilia sunt iudicia eius, et impervestigabiles viae eius! Quis enim cognovit mentem Domini? aut consiliarius eius fuit [Rom. 11. d. 33]? Ac verum quidem est, in Lege et Evangelio comprehendi mysteria quae longe emineant supra sensus nostri modum: sed quoniam Deus ad capienda haec mysteria, quae verbo patefacere dignatus est, suorum mentes intelligentiae spiritu illuminat: nulla iam illic abyssus, sed via, in qua tuto ambulandum est, et lucerna pedibus regendis, et lux vitae, et certae conspicuaeque veritatis schola. At mundi gubernandi admirabilis ratio merito abyssus vocatur: quia dum nos latet, reverenter adoranda est. Pulchre utrunque paucis verbis expressit Moses. Occulta, inquit, Deo nostro: quae autem hic scripta sunt, ad vos et filios vestros pertinent [Deut. 29. d. 29]. Videmus enim ut non tantum ad Legem meditandam studium adiicere, sed arcanam Dei providentiam reverenter suspicere iubeat. Huius quoque altitudinis elogium ponitur in libro Iob, quod mentes nostras humiliet. Postquam enim orbis machinam sursum et deorsum lustrando, magnifice disseruit author de operibus Dei, subiicit tandem, En istae sunt extremitates 205 viarum eius, et quantulum quod auditur in eo^a [Iob 26. d. 14]? Qua ratione distinguit alio loco inter sapientiam quae penes Deum residet, et sapiendi modum quem hominibus praescripsit. Nam ubi de naturae arcanis concionatus est, sapientiam dicit soli Deo esse cognitam, fugere autem oculos omnium viventium [Iob 28]¹. Sed paulo post subiicit, vulgatam esse ut investigetur: quia dictum sit homini, Ecce timor Dei est sapientia². Huc spectat Augustini dictum, Quia non omnia novimus quae de nobis optimo ordine Deus agit, in sola bona voluntate nos secundum Legem agere, in aliis vero secundum Legem agi: quia eius providentia Lex sit incommutabilis [Lib. 83. quaest. cap. 27]³. Ergo quum sibi ius mundi regendi vendicet Deus nobis incognitum, haec sit sobrietatis ac modestiae lex, acquiescere summo eius imperio, ut eius voluntas nobis sit unica iustitiae regula, et iustissima causa rerum omnium. Non illa quidem absoluta voluntas de qua garriunt sophistae⁴, impio profanoque dissidio separantes eius iustitiam a potentia^b: sed illa moderatrix rerum omnium providentia, a qua nihil nisi rectum manat, quanvis nobis absconditae sint rationes.

2. Nul donques ne pourra deument et à son profit recognoistre la providence de Dieu, sinon qu’en reputant qu’il a affaire avec son createur et celuy qui a basty tout le monde, il se dispose et abbaisse d’une telle humilité qu’il appartient. De là vient que tant de chiens aujourdhuy assaillent ceste doctrine par leurs morseures venimeuses, ou pour le moins abbayent apres: c’est qu’ils ne veulent point que rien soit licite à Dieu, sinon ce qu’ils pensent en leur cerveau estre raisonnable. Ils desgorgent aussi toutes les vilenies qu’ils peuvent contre nous, pensans avoir belle couleur de nous blasmer, en ce que n’estans point contens des preceptes de la Loy, où la volonté de Dieu est comprinse, nous disons aussi que le monde est gouverné par un conseil secret de Dieu. Voire comme si ce que nous enseignons estoit une resverie forgée en nos cerveaux, et que ce ne fust pas une doctrine du sainct Esprit claire et patente, de laquelle il y a tesmoignages infinis. Mais pource qu’ils sont retenus de quelque honte pour n’oser desgorger leurs blasphemes contre le ciel: afin de faire plus hardiment les enragez, ils font semblant de s’attacher à nous. Mais s’ils ne veulent confesser que tout ce qui advient au monde est dressé par le conseil incomprehensible de Dieu, qu’ils me respondent à quel propos l’Escriture dit que les jugemens d’iceluy sont un abysme profond (Ps. 36:7). Car puis que Moyse declaire que la volonté de Dieu n’est point lointaine de nous, et qu’il ne la faut point chercher par dessus les nuées ny aux abysmes, pource qu’elle nous est familierement exprimée en la Loy (Deut. 30:11 s.): il s’ensuit que c’est une autre volonté cachée, laquelle est accomparée à un abysme profond, de laquelle aussi sainct Paul parle, disant, O hautesse profonde des richesses et de la sagesse et cognoissance de Dieu (Rom. 11:33)! que ses jugemens sont incomprehensibles, et ses voyes impossibles à trouver! car qui est-ce qui cognoist les pensées de Dieu, ou qui a esté son conseiller? Vray est qu’il y a aussi des mysteres contenus en la Loy et en l’Evangile, lesquels surmontent de beaucoup nostre capacité. Mais pource que Dieu illumine ses esleus de l’Esprit d’intelligence pour comprendre les mysteres qu’il a voulu reveler par sa parolle, il n’y a là nul abysme, mais c’est une voye en laquelle on peut cheminer seurement, une lampe pour guider nos pieds, une clarté de vie: bref c’est une escole ouverte de la verité patente. Mais la façon admirable de regir le monde est à bon droict nommée Abysme profond: pource qu’il nous la faut reveremment adorer quand elle nous est cachée. Moyse a tresbien exprimé les deux en peu de mots: Les secrets, dit-il, sont reservez à nostre Dieu, mais ce qui est icy escrit appartient à vous et vos enfans (Deut. 29:29). Nous voyons qu’il nous commande non seulement d’appliquer nostre estude à mediter la Loy de Dieu, mais aussi d’eslever nos sens en haut pour adorer la providence de Dieu. Ceste hautesse nous est aussi bien preschée au livre de Job, pour humilier nos esprits. Car apres que l’autheur a magnifié tant qu’il a peu les œuvres de Dieu, et en faisant ses discours haut et bas par la machine du monde, a traité combien elles sont merveilleuses: il adjouste finalement, Voici, ce sont les bords ou extremitez de ses voyes: et combien est-ce peu ce que nous oyons de luy? et qui comprendra le bruit de ses forces (Job 26:14)? Suyvant cela en un autre lieu il distingue entre la sagesse qui demeure en Dieu, et la façon qu’il a establie aux hommes pour estre sages. Car apres avoir devisé des secrets de nature, il dit que la sagesse est cogneue à Dieu seul, et n’apparoist point aux yeux de nul vivant: et neantmoins tantost apres il adjouste, qu’elle se publie pour estre cherchée, d’autant qu’il est dit à l’homme, Voicy la crainte de Dieu, c’est la sagesse (Job 28:21, 28). A quoy se rapporte le dire de sainct Augustin,⁴⁹ C’est pource que nous ne savons pas tout ce que Dieu fait de nous par un tresbon ordre, que nous faisons selon sa Loy, quand nous sommes conduits de bonne volonté: mais quant au reste, que nous sommes menez de la providence de Dieu, laquelle est une loy immuable. Puis donc que Dieu s’attribue une authorité de gouverner le monde, à nous incognue, c’est la droite reigle de sobrieté et de modestie, nous submettre à son Empire souverain: et que sa volonté nous soit le patron unique de toute justice, et cause tresjuste de tout ce qui se fait. Je n’enten pas cesté volonté absolue de laquelle les Sophistes babillent, faisant un divorce execrable entre sa justice et puissance, comme s’il pouvoit faire ceci ou cela contre toute equité: mais j’enten sa providence dont il gouverne le monde, de laquelle rien ne procede que bon et droit, combien que les raisons nous en soyent incogneues.

2. None, therefore, will attain just and profitable views of the providence of God, but he who considers that he has to do with his Maker and the Creator of the world, and submits himself to fear and reverence with all becoming humility. Hence it happens that so many worthless characters in the present day virulently oppose this doctrine, because they will admit nothing to be lawful for God, but what agrees with the dictates of their own reason. They revile us with the utmost possible impudence, because, not content with the precepts of the law, which comprehend the will of God, we say that the world is governed also by his secret counsels; as though, indeed, what we assert were only an invention of our own brain, and the Holy Spirit did not every where plainly announce the same, and repeat it in innumerable forms of expression. But as they are restrained by some degree of shame from daring to discharge their blasphemies against heaven, in order to indulge their extravagance with greater freedom, they pretend that they are contending with us. But unless they admit, that whatever comes to pass in the world is governed by the incomprehensible counsel of God, let them answer, to what purpose is it said in the Scripture that his “judgments are a great deep”?⁴⁵⁰ For since Moses proclaims, that the will of God is not to be sought far off, in the clouds or in the deep,⁴⁵¹ because it is familiarly explained in the law, it follows that there is another secret will, which is compared to a profound abyss; concerning which Paul also says, “O the depth of the riches both of the wisdom and knowledge of God; how unsearchable are his judgments, and his ways past finding out! For who hath known the mind of the Lord, or who hath been his counsellor?”⁴⁵² It is true, that the law and the Gospel contain mysteries which far transcend our capacities; but since God illuminates the minds of his people with the spirit of understanding, to apprehend these mysteries which he has condescended to reveal in his word, there we have now no abyss, but a way in which we may safely walk, and a lamp for the direction of our feet, the light of life, and the school of certain and evident truth. But his admirable method of governing 197 the world is justly called a “great deep,” because, while it is concealed from our view, it ought to be the object of our profound adoration. Moses has beautifully expressed both in a few words. “The secret things,” says he, “belong unto the Lord our God; but those things which are revealed belong unto us and to our children.”⁴⁵³ We see how he enjoins us, not only to devote our attention to meditations on the law of God, but to look up with reverence to his mysterious providence. This sublime doctrine is declared in the book of Job, for the purpose of humbling our minds. For the author concludes a general view of the machine of the world, and a magnificent dissertation on the works of God, in these words: “Lo, these are parts of his ways; but how little a portion is heard of him!”⁴⁵⁴ For which reason, in another place he distinguishes between the wisdom which resides in God, and the method of attaining wisdom which he has prescribed to men. For, after discoursing concerning the secrets of nature, he says, that wisdom is known only to God, and “is hid from the eyes of all living.” But a little after he subjoins, that it is published in order to be investigated, because it is said to men, “Behold the fear of the Lord, that is wisdom.”⁴⁵⁵ To the same purpose is this observation of Augustine: “Because we know not all that God does concerning us by an excellent order we act according to the law in a good will only, but in other respects are actuated according to it; because his providence is an immutable law.” Therefore, since God claims a power unknown to us of governing the world, let this be to us the law of sobriety and modesty, to acquiesce in his supreme dominion, to account his will the only rule of righteousness, and most righteous cause of all things. Not, indeed, that absolute will which is the subject of the declamation of sophists, impiously and profanely separating his justice from his power, but that providence which governs all things, from which originates nothing but what is right, although the reasons of it may be concealed from us.

2. The profane denial that the world is governed by the secret counsel of God, refuted by passages of Scripture. Salutary counsel.

No man, therefore, will duly and usefully ponder on the providence of God save he who recollects that he has to do with his own Maker, and the Maker of the world, and in the exercise of the humility which becomes him, manifests both fear and reverence. Hence it is, that in the present day so many dogs tear this doctrine with envenomed teeth, or, at least, assail it with their bark, refusing to give more license to God than their own reason dictates to themselves.With what petulance, too, are we assailed for not being contented with the precepts of the Law, in which the will of God is comprehended, and for maintaining that the world is governed by his secret counsels? As if our doctrine were the figment of our own brain, and were not distinctly declared by the Spirit, and repeated in innumerable forms of expression! Since some feeling of shame restrains them from daring to belch forth their blasphemies against heaven, that they may give the freer vent to their rage, they pretend to pick a quarrel with us. But if they refuse to admit that every event which happens in the world is governed by the incomprehensible counsel of God, let them explain to what effect Scripture declares, that “his Judgments are a great deep,” (Ps. 36:7). For when Moses exclaims that the will of God “is not in heaven that thou shouldest say, Who shall go up for us to heaven, and bring it unto us? Neither is it beyond the sea that thou shouldest say, Who shall go over the sea and bring it unto us?” (Deut. 30:12, 13), because it was familiarly expounded in the law, it follows that there must be another hidden will which is compared to “ a great deep.” 185It is of this will Paul exclaims, “O! the depths of the riches of the wisdom and knowledge of God! How unsearchable are his Judgments, and his ways past finding out! For who has known the mind of the Lord, or who has been his counsellor?” (Rom. 11:33, 34). It is true, indeed, that in the law and the gospel are comprehended mysteries which far transcend the measure of our sense; but since God, to enable his people to understand those mysteries which he has deigned to reveal in his word, enlightens their minds with a spirit of understanding, they are now no longer a deep, but a path in which they can walk safely—a lamp to guide their feet—a light of life—a school of clear and certain truth. But the admirable method of governing the world is justly called a deep, because, while it lies hid from us, it is to be reverently adored. Both views Moses has beautifully expressed in a few words. “Secret things,” saith he, “belong unto the Lord our God, but those things which are revealed belong unto us and to our children for ever,” (Deut. 29:29). We see how he enjoins us not only studiously to meditate on the law, but to look up with reverence to the secret Providence of God. The Book of Job also, in order to keep our minds humble, contains a description of this lofty theme. The author of the Book,after taking an ample survey of the universe, and discoursing magnificently on the works of God, at length adds, “Lo, these are parts of his ways: but how little a portion is heard of him?” (Job 26:14). For which reason he, in another passage, distinguishes between the wisdom which dwells in God, and the measure of wisdom which he has assigned to man (Job 28:21, 28). After discoursing of the secrets of nature, he says that wisdom “is hid from the eyes of all living;” that “God understandeth the way thereof.” Shortly after he adds, that it has been divulged that it might be investigated; for “unto man he said, Behold the fear of the Lord, that is wisdom.” To this the words of Augustine refer, “As we do not know all the things which God does respecting us in the best order, we ought, with good intention, to act according to the Law, and in some things be acted upon according to the Law, his Providence being a Law immutable,” (August. Quest. lib. 83 c. 27). Therefore, since God claims to himself the right of governing the world, a right unknown to us, let it be our law of modesty and soberness to acquiesce in his supreme authority regarding his will as our only rule of justice, and the most perfect cause of all things,—not that absolute will, indeed, of which sophists prate, when by a profane and impious divorce, they separate his justice from his power, but that universal overruling Providence from which nothing flows that is not right, though the reasons thereof may be concealed.¹

2. Dus zal niemand Gods voorzienigheid naar behoren en tot zijn nut overdenken, dat hij, die bedenkt, dat hij te doen heeft met zijn Maker en met de Bouwheer der wereld, en zich daarom met passende ootmoed onderwerpt tot vrees en eerbied. Hierdoor komt het, dat tegenwoordig zovele honden deze leer met hun giftige beten zoeken te treffen of althans met hun geblaf aantijgen, omdat ze niet willen, dat Gode meer geoorloofd is dan hun eigen verstand hunzelf zegt. Ook ons jagen ze op met zo grote brutaliteit als ze kunnen, omdat wij, zo het heet, niet tevreden met de geboden der wet, in welke de wil Gods vervat is, zeggen, dat de wereld ook door zijn verborgen raadslagen bestuurd wordt. Alsof wat wij leren een verzinsel ware van onze hersenen, en de Geest niet overal uitdrukkelijk hetzelfde uitsprak en in talloze wijzen van spreken herhaalde. Maar omdat een zekere schaamte hen ervan weerhoudt het te wagen om hun godslasteringen tegen de hemel uit te braken, doen ze alsof ze met ons redetwisten, om zo des te vrijer te kunnen razen. Maar wanneer ze niet toegeven, dat al wat er in de wereld gebeurt door de onbegrijpelijke raad Gods bestuurd wordt, laat hen dan eens antwoorden, waartoe de Schrift zegt, dat zijn oordelen een diepe afgrond zijn (Ps. 36:7) Want wanneer Mozes uitroept, (Deut. 30:12 e.v.) dat Gods wil niet ver in de wolken of in de afgronden gezocht moet worden, omdat hij nabij in de wet uiteengezet is, dan volgt daaruit, dat een andere verborgen wil vergeleken wordt met een diepe afgrond; over welke ook Paulus zegt (Rom. 11:33) "0 diepte des rijkdoms beide der wijsheid en der kennis Gods! hoe ondoorzoekelijk zijn zijn oordelen, en onnaspeurlijk zijn wegen! Want wie heeft de zin des Heren gekend? Of wie is zijn raadsman geweest?" En het is zeker waar, dat in de wet en het evangelie verborgenheden vervat zijn, die ver uitgaan boven de maat van ons verstand, maar aangezien God tot het begrijpen van deze verborgenheden, die Hij zich verwaardigd heeft in zijn Woord te openbaren, het verstand der zijnen met de Geest der kennis verlicht, is daar geen afgrond meer, maar een weg, waarlangs men veilig kan wandelen en een lamp om de gang te besturen en een licht des levens en een leerschool van vaste en heldere waarheid. Maar de wonderbaarlijke wijze, waarop God de wereld bestuurt, wordt terecht een afgrond genoemd, omdat wij haar, terwijl ze voor ons verborgen is, eerbiedig moeten aanbidden. Op schone wijze heeft Mozes beide in weinige woorden uitgedrukt. "De verborgen dingen," zegt hij (Deut. 29:29) "zijn voor onze God, maar wat hier geschreven is, voor u en uw kinderen." Want wij zien, dat hij niet slechts beveelt ijver aan te wenden tot het overdenken der wet, maar ook de verborgen voorzienigheid Gods eerbiedig te vereren. Van deze diepte wordt ook een lofrede geplaatst in het boek Job, die onze geest tot nederigheid kan stemmen. Want nadat de schrijver het samenstel der wereld naar boven en beneden bezien heeft en kostelijk gesproken heeft over de werken Gods, voegt hij er ten slotte aan toe (Job 26:14) "Ziet, dit zijn maar uiterste einden zijner wegen; en wat een klein stukje der zaak hebben wij van Hem gehoord?" Daarom onderscheidt hij op een andere plaats (Job 28:21,28) tussen de wijsheid, die bij God woont en de maat der wijsheid, die Hij de mensen heeft voorgeschreven. Want wanneer hij over de verborgenheden der natuur gepredikt heeft, zegt hij, dat de wijsheid Gode alleen bekend is, maar ontgaat aan de ogen van alle levenden. Maar een weinig verder voegt hij er aan toe, dat ze geopenbaard is om nagespeurd te worden, omdat tot de mens gezegd is: "Zie, de vreze Gods is de wijsheid." Hierop ziet de uitspraak van Augustinus¹ : "Omdat wij niet alles weten, wat God in zeer goede orde met ons doet, handelen wij alleen, wanneer we door een goede wil gedreven worden, volgens de wet, anders echter worden wij volgens de wet geleid, want zijn voorzienigheid is een onveranderlijke wet." Daar dus God zichzelf een recht toekent om de wereld te regeren, dat ons onbekend is, moet dit voor ons de wet van ingetogenheid en bescheidenheid zijn, dat wij berusten in zijn oppergezag, zodat zijn wil voor ons de enige regel der rechtvaardigheid is en de rechtvaardigste oorzaak van alle dingen. Maar dan niet die absolute wil, waarover de sofisten bazelen, die met goddeloze en onheilige scheiding zijn rechtvaardigheid afzonderen van zijn macht, maar de voorzienigheid, die de bestuurder is van alles, uit welke niets voortkomt dan wat recht is, hoewel de beweegredenen voor ons verborgen zijn.

2. Gottes Walten will mit Ehrfurcht betrachtet sein

Es wird also niemand Gottes Vorsehung recht und mit Nutzen erwägen, der nicht bedenkt, daß er es mit seinem Schöpfer und dem Wirker der Welt zu tun hat, und sich ihm dementsprechend zu Furcht und Ehrerbietung in gebührender Demut unterwirft. Daß heutzutage so viele Hunde diese Lehre mit giftigen Bissen oder wenigstens mit ihrem Gebell angreifen, das kommt daher, daß sie Gott nicht mehr zugestehen wollen, als ihnen die eigene Vernunft gebietet. Auch uns bekämpfen sie mit aller ihnen zu Gebote stehenden Frechheit, weil wir mit den Vorschriften des Gesetzes nicht zufrieden wären, in denen doch Gottes Wille niedergelegt ist, sondern auch noch behaupteten, die Welt werde durch seine verborgenen Ratschlüsse regiert. Als ob diese Lehre ein Gebild unseres Hirns wäre, als ob der Heilige Geist das alles nicht überall deutlich zu erkennen gäbe und es mit unzähligen Umschreibungen immer wiederholte! Aber sie haben eine gewisse Scheu, ihre Lasterungen gegen den Himmel auszustoßen, und deshalb geben sie, um desto freier rasen zu können, vor, es handle sich um einen Streit mit uns! Aber wenn sie nicht zugeben, daß alles Geschehen in der Welt durch Gottes unbegreiflichen Ratschluss gelenkt werde, dann sollen sie doch Auskunft geben, weshalb denn die Schrift sagt, Gottes Gerichte seien ein tiefer Abgrund! (Ps. 36,7). Denn wenn Mose ausruft, der Wille Gottes sei nicht fern oben in den Wolken, er sei auch nicht im Abgrund zu suchen, weil er ja im Gesetz verständlich dargelegt sei (Deut. 30,11ff.), so folgt daraus: ein anderer, verborgener Wille wird mit dem Abgrunde verglichen! Davon redet ja auch Paulus, wenn er sagt: „O, welch eine Tiefe des Reichtums, beides, der Weisheit und der Erkenntnis Gottes; wie unerforschlich sind seine Gerichte und wie unbegreiflich seine Wege! Denn wer hat des Herrn Sinn erkannt? Oder wer ist sein Ratgeber gewesen?“ (Röm. 11,33f.). Es ist wahr: Gesetz und Evangelium enthalten Geheimnisse, die weit über unser Verstehen hinausgehen. Aber Gott erleuchtet das Herz der Seinen mit dem Geiste der Erkenntnis, um diese Geheimnisse zu fassen, die er in seinem Worte zu offenbaren für gut befunden hat; und darum ist hier kein Abgrund mehr, sondern ein Weg, auf dem man sicher gehen kann, und eine Leuchte für unseren Fuß, das Licht des Lebens, die Schule gewisser und deutlicher Wahrheit! Die wundersame Art der Weltregierung dagegen heißt mit Recht Abgrund; denn wir sollen sie in ihrer Verborgenheit ehrerbietig anbeten. Beides drückt Mose sehr schön mit wenigen Worten aus: „Das Geheimnis steht bei unserem Gott; aber was hier geschrieben ist, das geht euch und eure Kinder an“ (Deut. 29,29; nicht Luthertext). Da befiehlt er, wie wir sehen, nicht nur, auf die Beobachtung des Gesetzes eifrig zu halten, sondern auch Gottes geheime Vorsehung in Ehrfurcht zu betrachten. Ein Lobpreis dieser Erhabenheit steht auch im Buche Hiob - und es ist demütigend für uns, was wir da hören! Nachdem der Verfasser das Weltgebäude droben und hienieden betrachtet und dabei großartig von den Werken Gottes geredet hat, fügt er am Ende hinzu: „Wahrlich, das ist der Umkreis seiner Wege, und wie gar wenig haben wir davon vernommen!“ (Hiob 26,14; nicht Luthertext). In diesem Sinne macht er an anderer Stelle auch einen Unterschied zwischen der Weisheit, die bei Gott wohnt, und der Art des Weiseseins, die er den Menschen geboten hat. Denn nach einer Rede über die Geheimnisse der Natur sagt er, die Weisheit sei Gott allein bekannt, und sie entgehe den Augen aller Lebendigen (Hiob 28,21.23). Aber dann fügt er doch gleich hinzu, sie sei kundgetan, damit der Mensch sie erforsche; denn dem Menschen sei ja gesagt: 115 "Siehe, die Furcht des Herrn, das ist Weisheit" (Hiob 28,28). In dieser Richtung geht auch der Ausspruch Augustins: „Weil wir nicht alles wissen, was Gott in bester Ordnung an uns tut, so handeln wir bloß in gutem Willen nach dem Gesetz, und in allem übrigen werden wir nach dem Gesetz getrieben - denn seine Vorsehung ist ein unabänderliches Gesetz!“ (Verschiedene Fragen 83,27) Da Gott sich das Recht der Weltregierung, das uns nicht bekannt ist, selbst vorbehalten hat, so muß dies das Gesetz unserer Demut und Bescheidenheit sein, an seiner höchsten Befehlsgewalt zu hängen, damit sein Wille für uns die einzige Richtschnur der Gerechtigkeit und die gerechteste Ursache aller Dinge sei! Das ist aber nicht jener „absolute Wille“, von dem die Sophisten schwatzen, die in gottloser und unheiliger Zerspaltung seine Gerechtigkeit von seiner Macht trennen; sondern es ist die Vorsehung, die alle Dinge regiert, von welcher lauter Gutes kommt, so verborgen uns ihre Gründe auch sein mögen!

2. Ons moet die voorsienigheid van God met vrese, eerbied en ootmoed ondersoek

Niemand sal God se voorsienigheid dus na behore en tot sy voordeel oorweeg nie behalwe as hy daaroor nadink dat hy met sy Skepper en die 319 Maker van die aarde besig is, en as hy hom met die vrees en eerbied wat sy ootmoedigheid betaam, aan Hom onderwerp.

Die gevolg hiervan is dat so baie honde vandag hierdie leer met hulle giftige byt of ten minste met hulle geblaf aanval, omdat hulle aan God niks meer wil toestaan as wat hulle eie rede aan hulle voorsê nie.⁴ Hulle vervolg ons ook met die grootste moedswilligheid moontlik, omdat ons dan nie tevrede sou wees met die gebooie van die wet waarin die wil van God vervat is nie, maar omdat ons dan ook sou beweer dat die wêreld deur sy verborge raadsplanne geregeer word - net asof ons leer ’n hersenskim is en die heilige Gees dit nie oral uitdruklik verkondig en met talryke uitdrukkingswyses herhaal nie.⁵ Maar omdat ’n mate van skaamte hulle nog daarvan weerhou om te waag om hulle laster teen die hemel uit te braak, verbeel hulle hulle dat hulle met ons twis, sodat hulle met groter vrymoedigheid te kere kan gaan.

Maar as hulle nie sou toegee dat alles wat op die wêreld gebeur, deur die onbegryplike raadsplan van God bestier word nie, moet hulle antwoord waarom die Skrif sê dat sy oordele ’n diep afgrond is.⁶ Want wanneer Moses uitroep⁷ dat God se wil nie ver in die wolke of in ’n afgrond gesoek moet word nie omdat dit naby⁸ ons in die wet uiteengesit is, volg daaruit dat daar ’n ander verborge wil van God is wat met ’n diep afgrond vergelyk word.⁹ Daarvan sê Paulus ook: “O, diepte van die rykdom en wysheid en kennis van God! Hoe ondeurgrondelik is sy oordele en onnaspeurlik sy weë! Want wie het die gedagte van die Here geken, of wie was sy raadsman gewees?”¹⁰

Dit is wel waar dat sy geheimenisse, wat die maat van ons verstand ver te bowe gaan, in die wet en die evangelie saamgevat word. Omdat God egter die verstand van dié wat aan Hom behoort, met die Gees van begrip verlig¹¹ om hierdie geheimenisse te begryp wat Hy waardig geag 320 het om deur sy Woord te openbaar, is daarin nou nie meer ’n afgrond nie maar ’n weg waarop ons veilig moet wandel, ’n lamp om ons voete te rig,

’n lig vir ons lewe en ’n skool van die sekere en duidelike waarheid.¹² Maar die merkwaardige wyse waarop God die wêreld bestier, word tereg ’n afgrond genoem, omdat ons dit eerbiedig moet respekteer, terwyl dit vir ons verborge is. Moses het albei die aspekte pragtig met ’n paar woorde uitgedruk. Hy sê: “Die verborge dinge is vir ons God, maar wat hier geskrywe is, raak julle en julle kinders”.¹³ Want ons sien dat hy hulle nie soseer gebied om ywerig te wees in die oordenking van die wet nie maar om die verborge voorsienigheid van God met eerbied te bejeën. In die boek Job word daar ook ’n loflied van hierdie hoogte weergegee om ons gedagtes te verootmoedig. Nadat die skrywer sy oë oor die uitspansel van die wêreld na bo en na onder laat gaan en groots oor die werke van God gepraat het, voeg hy ten slotte by: “Kyk, dit is die grense van sy weë, en hoe weinig word daarin van Hom gehoor!”¹⁴ Daarom maak hy elders onderskeid tussen die wysheid wat by God is, en die perk op die wysheid wat hy aan die mens toegeskrywe het.¹⁵ Want toe hy oor die verborgenhede van die natuur gepraat het, sê hy dat die wysheid aan God alleen bekend is en dat dit die oë van almal wat lewe, ontwyk. Maar ’n rukkie later voeg hy daaraan toe dat die wysheid geopenbaar is sodat dit deurvors kan word. Want vir die mens is daar gesê: “Kyk, die vrees van God is wysheid”.¹⁶

Augustinus se verklaring het dieselfde strekking: “Omdat ons nie van alles weet wat God in die heel beste orde vir ons doen nie, handel ons slegs ter goeder wille in sekere gevalle volgens die wet, maar in ander gevalle word ons volgens die wet gedryf omdat sy voorsienigheid ’n onveranderlike wet is”.¹⁷

Aangesien God dus vir die regering van die wêreld ’n reg wat aan ons onbekend is, vir Homself opeis, moet dit vir ons ’n reël van nugterheid en beskeidenheid wees om in sy oppergesag te berus sodat sy wil vir ons die enigste maatstaf vir geregtigheid en die mees gegronde oorsaak van alle dinge kan wees. Maar dan is dit nie die volstrekte wil waaroor die filosowe babbel wanneer hulle in hulle goddelose bose getwis sy geregtigheid van sy mag skei nie.¹⁸ Dit is die wil wat alle dinge bestier; 321 dit is sy voorsienigheid waaruit slegs dit wat reg is, voortkom, hoewel sy redes daarvoor vir ons verborge is.

2. Никто не может должным образом и с пользой для себя признать провидение Божье, если он не осознает, что имеет дело со своим Творцом и Создателем всего мира и не отнесётся к Нему с подобающим смирением. Вот почему такое множество псов набрасывается сегодня на наше учение со своими ядовитыми укусами или, по крайней мере, лает ему вслед: они желают, чтобы Богу было дозволено лишь то, что они сами в своих головах почитают разумным. Они также изрыгают всевозможные гнусности против нас и думают, что это может послужить им украшением. Так, они обвиняют нас в том, что мы недовольны предписаниями Закона, в котором выражена воля Божья, и говорим, что мир управляется тайным Божьим планом. Словно то, чему мы учим, - бред, порождённый нашим умом, а не ясное и недвусмысленное учение Св. Духа, чему имеется бесконечное множество свидетельств! Поскольку остатки стыда всё-таки удерживают их от открытой хулы против неба, то они усиленно делают вид, что нападают только на нас. Но если они не желают признать, что всё происходящее в мире направляется непостижимым божественным планом, пусть ответят: для чего тогда в Писании говорится, что суды Божьи - бездна великая (Пс 35/36:7)? Ибо, хотя Моисей заявляет, что воля Божья не удалена от нас и не следует искать её поверх облаков или в пропастях, потому что она открыта нам в Законе [Втор 30:11-14], есть и другая, сокрытая воля, сравнимая с великой бездной, о которой говорит св. Павел: «О, бездна богатства и премудрости и ведения Божия! Как непостижимы суды Его и неисследимы пути Его! Ибо кто познал ум Господень? Или кто был советником Ему?» (Рим 11:33-34)

Конечно, в Законе и в Евангелии тоже есть тайны, намного превосходящие наше разумение. Но Бог просвещает избранных Духом разума, чтобы они могли понять тайны, которые Он пожелал открыть своим Словом, а потому в нём нет никакой бездны. Это путь, по которому можно шагать уверенно, это светильник, не дающий сбиться с дороги, это ясность жизни, короче - это общедоступная школа явленной истины. При этом достойный восхищения образ управления миром с полным правом именуется «бездной великой», и нам следует с тем большим благоговением почитать его, что он сокрыт от нас. Моисей превосходно выразил и первое и второе в немногих словах: «Сокрытое принадлежит Господу, Богу нашему, а открытое нам и сынам нашим до века, чтобы мы исполняли все слова закона сего» (Втор 29:29). Мы видим, что он велит нам не только с усердием размышлять над Божьим Законом, но и возвысить наши чувства до благоговейного поклонения божественному провидению. Эта же возвышенность чувств проповедуется и в Книге Иова, чтобы призвать наш дух к смирению. Ибо автор, возвеличив в меру своих сил дела Божьи и описав устроение мира вверху и внизу, говорит в заключение: «Вот, это части путей Его; и как мало мы слышали о Нём! А гром могущества Его кто может уразуметь?» (Иов 26:14).

Следуя этой мысли, в другом месте автор проводит различие между премудростью, пребывающей в Боге, и образом мудрости, установленным Богом для людей. Рассмотрев тайны природы, он говорит, что премудрость ведома одному лишь Богу и сокрыта от очей всего живущего (Иов 28:12 сл.). И тем не менее он тут же добавляет, что премудрость является для того, чтобы её искали, ибо Бог сказал человеку: «Вот, страх Господень есть истинная премудрость» [Иов 28:28]. С этим же соотносятся слова св. Августина: «Поскольку мы не знаем всего того, что Бог предназначил для нас в своём всеблагом порядке, мы поступаем по Закону, когда руководствуемся доброй волей; в других случаях мы ведомы провидением Божьим, поскольку сам Закон неизменен» (Августин. О 83-х различных вопросах, I, 27 (MPL, XL, 18)).

Итак, Бог имеет власть управлять миром, власть нам неведомую, и поэтому верное правило сдержанности и смирения - подчиняться его верховному Правлению. Его волю мы должны почитать как единственный образ всякой праведности и справедливейшую причину всего, что совершается. Я имею в виду не ту абсолютную волю, о которой болтают софисты, отвратительным образом разделяя справедливость и могущество: будто бы эта воля может творить то или другое вопреки всякой справедливости. Нет, я имею в виду провидение, которое правит миром и от которого происходит только доброе и правое, даже если причины происходящего нам неведомы.

3. Ad hanc modestiam quicunque erunt compositi, neque in praeteritum tempus de rebus adversis contra Deum frement, neque scelerum culpam in ipsum regerent: sicut Homericus Agamemnon, ἐγὼ δʼ οὐκ αἴτιός εἰμι, ἀλλὰ Ζεὺς καὶ μοῖρα ⁵; neque rursum, ut Plautinus ille adolescens, quasi fatis abrepti, desperatione se proiicient in exitium. Instabilis est sors rerum, pro libidine fata agunt homines: referam me ad scopulum, ut rem istic cum aetate perduam⁶. Neque alterius exemplo, Dei nomen suis flagitiis obtendent. Sic enim Lyconides in altera comoedia, Deus impulsor fuit: credo deos voluisse. Nam ni vellent, non fieret, scio⁷. Quin potius ex Scriptura, quid Deo placeat inquirent ac discent, ut Spiritu duce illuc nitantur; simul Deum quocunque vocat sequi⁸ parati, re ipsa ostendent nihil huius 206 doctrinae cognitione esse utilius^a. || Stulte cum suis ineptiis tumultuantur profani homines^{b 1}, || ut pene caelum terrae, ut dicitur, permisceant². Si mortis nostrae punctum signavit Dominus, effugere non licet: frustra igitur in cautionibus adhibendis laboratur. Quod ergo alius committere se viae non audet, quam periculosam audit, ne a latronibus trucidetur: alius medicos accersit, ac pharmacis se fatigat, ut vitae opituletur³: alius a crassioribus cibis abstinet, ne laedat imbecillam^c valetudinem: alius ruinosas aedes inhabitare formidat: omnes denique vias^d excogitant, et magna animi intentione excudunt, quibus id quod concupiscunt assequantur: aut haec omnia inania sunt remedia, quae captantur ad corrigendam Dei voluntatem: aut non certo eius decreto terminantur vita et mors, sanitas et morbus, pax et bellum, et alia quae homines prout vel appetunt vel oderunt, ita sua industria vel obtinere vel refugere student. Quinetiam orationes fidelium perversas, nedum supervacuas fore colligunt, quibus petitur ut Dominus prospiciat iis quae iam ab aeterno decrevit. In summa, omnia quae in posterum capiuntur consilia, tollunt, perinde ac Dei providentiae adversa, quae, illis non advocatis, quid^e fieri vellet decrevit. Deinde quicquid iam accidit, ita providentiae Dei imputant, ut conniveant ad hominem, quem idipsum designasse constet. Occidit sicarius probum civem? exequutus est, inquiunt, consilium Dei. Furatus est aliquis, aut scortatus? quia fecit quod provisum erat a Domino et ordinatum, minister est eius providentiae. Parentis mortem, neglectis remediis, securus filius expectavit? non potuit Deo obsistere, qui sic ab aeterno praestituerat. Ita flagitia omnia virtutes vocant, quia Dei ordinationi obsequantur⁴.

3. Tous ceux qui seront rengez à telle modestie, ne s’escarmoucheront point pour le temps passé contre Dieu, pour les adversitez qu’ils auront souffertes: et ne rejetteront point sur luy la coulpe de leurs pechez: comme le roy Agamemnon dit en Homere, Ce ne suis-je pas qui en suis cause, mais Jupiter et la deesse de necessité. Ils ne se jetteront point aussi à l’abandon par desespoir, ainsi qu’un jeune homme nous est introduit par un Poete ancien, disant, La condition des hommes n’a point d’arrest, la necessité les pousse et transporte: parquoy je m’en iray rompre ma navire contre le rocher, et perdray mon bien avec ma vie. Ils ne feront point aussi couverture du nom de Dieu, pour ensevelir leur honte, comme le mesme Poete introduit un jeune homme parlant de ses amours, Dieu m’y a poussé, je croy que les dieux l’ont voulu: car s’ils ne le vouloyent, je say qu’il ne se feroit point. Mais plustost ils s’enquerront en l’Escriture, et apprendront que c’est qui plaist à Dieu, pour s’efforcer d’y tendre, ayans le sainct Esprit pour guide. Cependant aussi estans appareillez de suyvre où Dieu les appellera, monstreront par effect qu’il n’est rien plus utile que ceste doctrine, laquelle est injustement blasmée par les malins d’autant qu’ancuns la pratiquent mal. Car ce sont propos trop esgarez que tiennent beaucoup de gens profanes, s’escarmouchans comme s’ils vouloyent mesler le ciel et la terre, comme l’on dit, quand ils alleguent que si Dieu a marqué le poinct de nostre mort, nous ne le pouvons eschapper: ce sera donc en vain que nous travaillerons à estre sur nos gardes. Ainsi, ce qu’aucuns ne s’osent pas mettre au chemin, quand ils oyent dire qu’il y a danger de peur d’estre meurtris des brigans: les uns appellent les Medecins et s’aident des Apoticaires en maladies: les autres s’abstiennent de grosses viandes pour se contregarder: les autres craignent d’habiter en maisons ruineuses, et tous generalement cherchent moyens pour parvenir à leurs intentions: toutes ces choses sont remedes frivoles qu’on cherche pour corriger la volonté de Dieu: ou bien ce n’est point par sa volonté et ordonnance que toutes choses adviennent. Car ce sont choses incompatibles, de dire que la vie et la mort, santé et maladie, paix et guerre, richesses et povreté viennent de Dieu: et que les hommes par leur industrie les evitent ou obtiennent, selon qu’ils les hayssent ou appetent. Davantage ils disent que les oraisons des fideles non seulement seront superflues, mais aussi perverses: par lesquelles ils demandent que Dieu pouryoye à ce qu’il a deliberé eternellement. En somme, ils ostent toute deliberation qu’on fait des choses futures, comme repugnante à la providence de Dieu: laquelle sans nous appeller au conseil a une fois determiné ce qu’elle vouloit estre fait. Davantage, tout ce qui advient, ils l’imputent tellement à la providence de Dieu, qu’ils n’ont point d’esgard à l’homme qui aura fait ce dont il est question. Si quelque ruffien a tué un homme de bien, ils disent qu’il a executé le conseil de Dieu. Si quelcun a desrobbé ou paillardé, pource qu’il a fait ce que Dieu avait preveu, ils disent qu’il est le ministre de sa providence. Si l’enfant a laissé mourir son pere sans le secourir: Il ne pouvoit, disent-ils, resister à Dieu, qui l’avoit ainsi ordonné. Ainsi ils font de tons vices vertu, pource qu’ils servent à l’ordonnance de Dieu.

3. Those who have learned this modesty, will neither murmur against God on account of past adversities, nor charge him with the guilt of their crimes, like Agamemnon, in Homer, who says, “The blame belongs not to me, but to Jupiter and Fate.” Nor will they, as if hurried away by the Fates, under the influence of despair, put an end to their own lives, like the young man whom Plautus introduces as saying, “The condition of our affairs is inconstant; men are governed by the caprice of the Fates; I will betake myself to a precipice, and there destroy my life and every thing at once.” Nor will they 198 excuse their flagitious actions by ascribing them to God, after the example of another young man introduced by the same poet, who says, “God was the cause: I believe it was the Divine will. For had it not been so, I know it would not have happened.” But they will rather search the Scripture, to learn what is pleasing to God, that by the guidance of the Spirit they may strive to attain it; and at the same time, being prepared to follow God whithersoever he calls them, they will exhibit proofs in their conduct that nothing is more useful than a knowledge of this doctrine. Some profane men foolishly raise such a tumult with their absurdities, as almost, according to a common expression, to confound heaven and earth together. They argue in this manner: If God has fixed the moment of our death, we cannot avoid it; therefore all caution against it will be but lost labour. One man dares not venture himself in a way which he hears is dangerous, lest he should be assassinated by robbers; another sends for physicians, and wearies himself with medicines, to preserve his life; another abstains from the grosser kinds of food, lest he should injure his valetudinary constitution; another dreads to inhabit a ruinous house; and men in general exert all their faculties in devising and executing methods by which they may attain the object of their desires. Now, either all these things are vain remedies employed to correct the will of God, or life and death, health and disease, peace and war, and other things which, according to their desires or aversions, men industriously study to obtain or to avoid, are not determined by his certain decree. Moreover they conclude, that the prayers of the faithful are not only superfluous, but perverse, which contain petitions that the Lord will provide for those things which he has already decreed from eternity. In short, they supersede all deliberations respecting futurity, as opposed to the providence of God, who, without consulting men, has decreed whatever he pleased. And what has already happened they impute to the Divine providence in such a manner as to overlook the person, who is known to have committed any particular act. Has an assassin murdered a worthy citizen? they say he has executed the counsel of God. Has any one been guilty of theft or fornication? because he has done what was foreseen and ordained by the Lord, he is the minister of his providence. Has a son, neglecting all remedies, carelessly waited the death of his father? it was impossible for him to resist God, who had decreed this event from eternity. Thus by these persons all crimes are denominated virtues, because they are subservient to the ordination of God.

3. This doctrine, as to the secret counsel of God in the government of the world, gives no countenance either to the impiety of those who throw the blame of their wickedness upon God, the petulance of those who reject means, or the error of those who neglect the duties of religion.

Those who have learned this modesty will neither murmur against God for adversity in time past, nor charge him with the 186blame of their own wickedness, as Homer’s Agamemnon does.— ̔Εγω δ᾽ ούκ ἁίτιός ειμι, ἀλλὰ Ζεὺς και μοι̑ρα. “Blame not me, but Jupiter and fate.” On the other hand, they will note like the youth in Plautus, destroy themselves in despairs as if hurried away by the Fates. “Unstable is the condition of affairs; instead of doing as they list, men only fulfil their fate: I will hie me to a rock, and there end my fortune with my life.” Nor will they, after the example of another, use the name of God as a cloak for their crimes. For in another comedy Lyconides thus expresses himself:—“God was the impeller: I believe the gods wished it. Did they not wish it, it would not be done, I know.” They will rather inquire and learn from Scripture what is pleasing to God, and then, under the guidance of the Spirit, endeavour to attain it.Prepared to follow whithersoever God may call, they will show by their example that nothing is more useful than the knowledge of this doctrine, which perverse men undeservedly assail, because it is sometimes wickedly abused. The profane make such a bluster with their foolish puerilities, that they almost, according to the expression, confound heaven and earth. If the Lord has marked the moment of our death, it cannot be escaped,—it is vain to toil and use precaution. Therefore, when one ventures not to travel on a road which he hears is infested by robbers; when another calls in the physician, and annoys himself with drugs, for the sake of his health; a third abstains from coarser food, that he may not injure a sickly constitution; and a fourth fears to dwell in a ruinous house; when all, in short, devise, and, with great eagerness of mind, strike out paths by which they may attain the objects of their desire; either these are all vain remedies, laid hold of to correct the will of God, or his certain decree does not fix the limits of life and death, health and sickness, peace and war, and other matters which men, according as they desire and hate, study by their own industry to secure or avoid. Nay, these trifles even infer, that the prayers of the faithful must be perverse, not to say superfluous, since they entreat the Lord to make a provision for things which he has decreed from eternity. And then, imputing whatever happens to the providence of God, they connive at the man who is known to have expressly designed it. Has an assassin slain an honest citizen? He has, say they, executed the counsel of God. Has some one committed theft or adultery? The deed having been provided and ordained by the Lord, he is the minister of his providence. Has a son waited with indifference for the death of his parent, without trying any remedy? He could not oppose God, who had so predetermined from eternity. Thus all crimes receive the name of virtues, as being in accordance with divine ordination.

3. Allen, die zich tot deze bescheidenheid schikken, zullen voor wat het verleden aangaat niet over tegenspoeden tegen God morren en de schuld hunner boze daden niet op Hem werpen, zoals Agamemnon, die Homerus laat zeggen: "Niet ik ben de schuld, maar Zeus en het noodlot"¹. En zij zullen ook niet, zoals die jongeman bij Plautus, als door het noodlot weggesleurd, uit wanhoop in het verderf storten, zeggende: "Het lot der dingen is onbestendig; het noodlot drijft de mensen naar gelang van zijn lust; ik zal mij begeven naar een rots om daar mijn goederen en mijn leven te gronde te richten." En zij zullen niet naar het voorbeeld van een ander Gods naam gebruiken als een dekmantel voor hun schanddaden. Want aldus spreekt in een ander blijspel Lyconides: "God is de aanstoker geweest; ik geloof, dat de goden het gewild hebben; want als zij het niet gewild hadden, weet ik dat het niet gebeurd zou zijn." Maar zij zullen veeleer uit de Schrift onderzoeken en leren, wat God behaagt, opdat ze onder de leiding van de Geest daarheen mogen streven. Tevens zullen ze, daar ze bereid zijn God te volgen, waarheen Hij hen roept, metterdaad aantonen, dat niets nuttiger is dan de kennis van deze leer. Dwaas tieren de onheilige mensen met hun zotheden, zodat ze bijna hemel en aarde vermengen, zoals men wel zegt. Indien de Here, zo zeggen ze, het tijdstip van onze dood vastgesteld heeft, kan men daaraan niet ontkomen: vergeefs is dus de moeite, die men er aan besteedt om op zijn hoede te zijn. Dat dus de een zich niet op een weg durft begeven, die, naar hij hoort, gevaarlijk is, om niet door rovers vermoord te worden, een ander geneesheren ontbiedt en zich druk maakt met geneesmiddelen, om zijn leven te hulp te komen, weer een ander zich van zware spijzen onthoudt, om zijn zwakke gezondheid niet in gevaar te brengen, nog een ander bang is te wonen in een bouwvallig huis, tenslotte allen wegen uitdenken en met grote inspanning des geestes uitvinden om datgene te bereiken, wat ze begeren: van dat alles zeggen ze, dat het of doelloze middelen zijn om Gods wil te verbeteren, of dat anders leven en dood, gezondheid en ziekte, vrede en oorlog niet door een vast besluit Gods bepaald zijn, en evenmin de andere dingen, die de mensen, al naar gelang zij ze begeren of er een afkeer van hebben, vol ijver pogen te verkrijgen of te vermijden. Ja zij komen tot de gevolgtrekking, dat zelfs de gebeden der gelovigen verkeerd of zelf overbodig zijn, door welke gevraagd wordt, dat de Here zorgt voor datgene, dat Hij reeds van eeuwigheid af besloten heeft. Kortom zij nemen alle besluiten, die voor de toekomst genomen worden, weg, alsof die ingingen tegen de voorzienigheid Gods, die, zonder hen er bij te roepen, besloten heeft wat zij wilde, dat geschieden zou. Bovendien wat reeds geschied is, rekenen zij zo aan Gods voorzienigheid toe, dat zij het door de vingers zien bij de mens, van wie het vaststaat, dat hij het plan er toe ontworpen heeft. Heeft een sluipmoordenaar een braaf burger gedood? Hij heeft de raad Gods uitgevoerd, zeggen zij. Heeft iemand gestolen of gehoereerd? Omdat hij gedaan heeft wat door God voorzien en verordend was, is hij een dienaar der voorzienigheid. Heeft een zorgeloos zoon, met veronachtzaming van geneesmiddelen de dood van zijn vader afgewacht ? Hij kon niet tegen God ingaan, die zo van eeuwigheid af bepaald had. Zo noemen zij alle schandelijke daden deugden, omdat ze gehoorzamen aan Gods regeling.

3. Gottes Vorsehung nimmt uns die Verantwortung nicht ab

Wem solche Bescheidenheit zuteil geworden ist, der wird weder um der Widerwärtigkeiten vergangener Zeiten willen gegen Gott murren, noch auch die Schuld für die Übeltaten auf ihn schieben, wie es Agamemnon bei Homer tut: „Ich bin dessen nicht schuld, sondern Zeus und das Schicksal!“ Er wird sich auch nicht wie jener Jüngling bei Plautus, wie vom Schicksal dahingerissen, verzweifelt ins Verderben stürzen: „Unbeständig ist das Los der Dinge, nach Willkür handelt das Schicksal am Menschen; ich will mich zum Felsen begeben, um mit meinem Leben der Sache ein Ende zu machen!“ Auch wird er nicht nach dem Beispiel eines anderen mit dem Namen Gottes seine Untaten beschönigen. So spricht es Lyconides in einer anderen Komödie (des Plautus) aus: „Gott war der Anstifter, ich glaube, die Götter haben es so gewollt; denn ich weiß: hätten sie es nicht gewollt, so wäre es nicht geschehen!“ Nein, er wird aus der Schrift forschen und lernen, was Gott gefällt, um unter Führung des Geistes danach sich auszustrecken; er wird zugleich bereit sein, Gott zu folgen, wohin er ihn ruft, und damit zeigen, daß nichts heilsamer ist, als diese Lehre zu kennen.

Gottlose Leute machen mit ihren Albernheiten einen Aufruhr, so daß sie sozusagen beinahe Himmel und Erde durcheinander werfen: „Wenn der Herr doch den Zeitpunkt unseres Todes bestimmt hat, so kann man ihm nicht entgehen, und alle Vorsichtsmaßnahmen sind vergebliche Mühe!“ Wenn also der eine einen Weg meidet, den er als gefährlich kennt, um nicht von Räubern umgebracht zu werden, - wenn der andere den Arzt holt und sich um Arzneien bemüht, um sein Leben zu erhalten, - oder wenn wieder ein anderer sich schwererer Speisen enthält, um seine schwache Gesundheit zu schonen, - oder wenn einer Bedenken trägt, ein baufälliges Haus zu beziehen, - oder wenn wir alle miteinander Wege ersinnen und mit großer Anstrengung überlegen, um zu bekommen, was wir begehren - dann sind das (nach ihrer Meinung) lauter sinnlose Mittel, mit denen man Gottes Willen zu ändern begehrt; oder aber Leben und Tod, Gesundheit und Krankheit, Frieden und Krieg und alles andere, das Menschen erstreben oder hassen und deshalb mit großem Fleiß zu erlangen oder fernzuhalten streben, wird gar nicht von seinem gewissen Entscheid bestimmt! Ja, man hält dann auch die Gebete der Gläubigen für verkehrt, ja für überflüssig — da man ja in ihnen um Gottes Leitung in solchen Dingen bittet, die Gott doch seit aller Ewigkeit festgelegt hat! Kurz, alle Vorkehrungen für die Zukunft hebt man auf, als im Widerspruch zu Gottes Vorsehung stehend - da diese auch ohne Rücksicht auf sie schon beschlossen habe, was geschehen soll. Und was wirklich geschieht, das schreibt man der Vorsehung Gottes derart zu, daß man dabei den Menschen entschuldigt, der es doch gewiss mit Überlegung angerichtet hat. Da bringt ein Meuchelmörder einen rechtschaffenen Bürger ums Leben - er hat, so sagt man, Gottes Rat ausgeführt! Da hat jemand gestohlen oder die Ehe gebrochen - er ist ein Knecht der Vorsehung Gottes, denn er hat getan, was von dem Herrn vorgesehen 116 und bestimmt war! Da läßt ein leichtsinniger Sohn seinen Vater sterben, ohne sich um Heilmittel zu bemühen - er konnte ja Gott nicht widerstehen, der es von Ewigkeit her so beschlossen hatte! Auf diese Weise heißen dann alle Untaten Lugenden, weil sie ja angeblich der Anordnung Gottes dienen!

3. God se voorsienigheid is egter geen verontskuldiging vir ons oortredinge nie

Almal wat op so ’n beskeidenheid ingestel is, sal nie hulle stemme teen God oor die teenspoed van die verlede verhef nie, en ook sal hulle nie die skuld vir hulle oortredinge op Hom lê nie. Dit is wat Homeros se Agamemnon doen wanneer hy sê: “Ek is nie die oorsaak daarvan nie maar wel Jupiter en die noodlot”.¹⁹ Ook sal hulle self nie uit wanhoop in die verderf instort asof hulle deur die noodlot daartoe gedrywe is soos die jongman in Plautus nie. Hy sê: “Die lotsbeskikking oor alles is onbestendig; die noodlot dryf die mens na willekeur; ek sal my na ’n rots begewe om daar my goed en my lewe te vernietig”.²⁰ Ook sal hulle nie na die voorbeeld van iemand anders God se Naam as ’n dekmantel vir hulle oortredinge voorhou nie. Want so sê Lykonides in ’n ander komedie: “God was die aanstigter daarvan. Ek glo dat dit die wil van die gode was. Want ek weet dat dit nie sou gebeur het as dit nie hulle wil was nie”.²¹

Ja, hulle sal eerder uit die Skrif soek en leer wat God behaag, om onder leiding van die Gees daarna te strewe. Tegelyk sal hulle bereid wees om God te volg waarheen Hy hulle ook al roep, en inderdaad sal hulle toon dat niks nuttiger is as die kennis van hierdie leer nie. Onheiliges²² rumoer soos dwase met hulle onsinnighede, sodat hulle byna hemel en aarde omwoel, soos die spreekwoord lui.²³ Hulle sê dat as die Here die tydstip van ons dood bepaal het, niemand dit kan ontvlug nie; die inspanning om daarteen voorsorg te tref is dus tevergeefs. Die een waag nie om op reis te gaan nie, omdat hy hoor dat die pad gevaarlik is, sodat hy nie miskien deur rowers om die lewe gebring word nie. ’n Ander weer ontbied dokters en sloof hom af met hulle medisyne om sy lewe te onderskraag. ’n Ander een weerhou hom van growwe kos om nie sy swak 322  gesondheid skade aan te doen nie. En nog ’n ander vrees om in ’n bouvallige huis te woon - kortom: hulle almal dink weë uit en skep met groot geestesinspanning middele om iets waarna hulle smag, te verkry.

Al hierdie middels wat aangewend word om God se wil te verander, sê hulle, is tevergeefs; of anders word lewe of dood, gesondheid en siekte, vrede en oorlog of alles wat die mens najaag of ontwyk en waarvoor hulle hulle met inspanning beywer om dit te verkry of te ontvlug, volgens hulle nie deur ’n beslissing van God bepaal nie.

Hulle kom ook tot die gevolgtrekking dat die gebede van gelowiges nie alleen verkeerd is nie maar ook oorbodig, omdat die Here daarin versoek word om voorsiening te maak vir iets wat Hy alreeds van ewigheid af verorden het. Samevattend dus doen hulle alle besluite wat oor die toekoms geneem word, in die ban net asof dit strydig is met die voorsienigheid van God, wat alreeds besluit het wat moet geskied, sonder om dié besluite daarvoor in ag te neem. Voorts reken hulle alles wat alreeds gebeur het, so aan die voorsienigheid van God toe dat hulle hulle oë sluit vir die mens aan wie hulle dit moes toeskrywe. Het ’n sluipmoordenaar ’n eerbare burger vermoor? Hy het maar net die raadsplan van God uitgevoer, sê hulle. Het iemand diefstal gepleeg of gehoereer? Dit is maar net omdat hy gedoen het wat die Here voorsien en verorden het, en hy is maar net dienskneg van God se voorsienigheid!

Wag ’n seun onbesorg op die dood van sy vader sonder om geneesmiddels aan te wend? Hy kan God nie teenstaan nie, omdat Hy dit van ewigheid af so bestem het!²⁴ So noem hulle al hulle wandade deugde, omdat hulle dan aan die verordening van God gehoorsaam sou wees!

3. Те, кто повинуется закону смирения, не станут воевать с Богом из-за прошлого, из-за перенесённых бедствий и не возложат на Него вину за свои грехи, как это делает Агамемнон у Гомера: «Не я, о ахейцы, виновен; Зевс Эгиох и Судьба» (Гомер. Илиада, XIX, 86 (пер. Н.И.Гнедича)). Не станут они предаваться отчаянию, как один юноша у древнего поэта: «Бесприютен удел человеческий; судьба людей влечёт и поражает; куда бы я ни направился, моё судно разбивается о скалы, и вместе с моим добром потеряю и жизнь» (Плавт. Вакхиды, I, 1). Они не будут также прикрывать именем Божьим свой позор, подобно молодому человеку у того же поэта, так говорящему о своих любовных похождениях: «Бог меня подтолкнул. Я думаю, боги этого хотели; ведь если бы они этого не хотели, то этого не случилось бы, я знаю» (Плавт. Клад, 737, 742). Вместо этого они обратятся к Писанию и узнают, что именно угодно Богу, дабы стремиться к этому под водительством Св. Духа. Будучи готовы следовать за Богом туда, куда Он их позовёт, они на деле докажут, что нет ничего полезнее данного учения, на которое недоброжелатели несправедливо возводят обвинения из-за того, что иные люди неверно пользуются им.

Иные невежды (имеется в виду секта либертинов) яростно, словно желая смешать небо и землю, отстаивают такое заблуждение: если Бог предопределил момент нашей смерти, то мы не можем его переменить и поэтому напрасны все наши старания соблюдать осторожность. Когда одни люди не отваживаются пускаться в путь, прослышав о его опасности и боясь погибнуть от руки разбойников, другие, заболев, зовут врачей и пользуются услугами аптекарей, третьи ради сохранения здоровья воздерживаются от жирной пищи, четвёртые опасаются жить в обветшалых домах и вообще все люди стараются найти средства для исполнения своих намерений, тогда невежды говорят, что всё это тщетные попытки «поправить» волю Божью. В противном же случае будто бы окажется, что не всё происходящее случается по желанию и повелению Бога. Ибо это несовместимые вещи - говорить, что жизнь и смерть, здоровье и болезнь, мир и война, богатство и бедность происходят от Бога, и в то же время утверждать, что своими ухищрениями люди могут всё это обрести или потерять в зависимости от собственного желания или противления. Более того, несведущие люди считают, что молитвы верующих не только излишни, но и нечестивы, потому что с их помощью хотят добиться, чтобы Бог пересмотрел свои предвечные замыслы. Короче, они отвергают всякое размышление и заботу о будущем как дело, противное божественному провидению, которое не спрашивало нашего совета, предрешая по своей воле, что должно совершиться.

Кроме того, они до такой степени приписывают всё происходящее божественному провидению, что вовсе не принимают во внимание человека, совершающего тот или иной конкретный поступок. Если негодяй убил честного человека, они говорят, что он выполнил Божий план. Если некто совершил кражу или прелюбодеяние, они утверждают, что он осуществил предвиденное Богом, а потому был как бы посланцем его провидения. Если сын оставил отца умирать без всякой помощи, они заявляют, что он-де не мог противостоять Богу, повелевшему, чтобы так произошло. Таким образом, все пороки они превращают в добродетели на том основании, что они якобы служат осуществлению божественных велений.

4. 207 Atqui quod ad futura pertinet, humanas deliberationes facile cum Dei providentia conciliat Solomo. Sicut enim eorum stoliditatem ridet qui sine Domino quidvis audacter suscipiunt, acsi eius manu non regerentur: ita alibi sic loquitur, Cor hominis cogitat^a viam suam, et Dominus diriget gressus eius [Prov. 16. b. 9]: significans, aeternis Dei decretis nos minime impediri quominus sub eius voluntate et prospiciamus nobis, et omnia nostra dispensemus. Neque id manifesta caret ratione. Nanque is qui vitam nostram suis terminis limitavit, eius simul^b curam apud nos deposuit: eius conservandae rationibus subsidiisque^c instruxit: periculorum quoque praescios fecit: ne incautos opprimerent, cautiones ac remedia suggessit. Nunc perspicuum est quid sit nostri officii: nempe^d, si vitam nobis nostram tutandam commisit Dominus, ut eam tueamur: si subsidia offert^e, ut iis utamur: si pericula praemonstrat, ne temere irruamus: si remedia suppeditat, ne negligamus. Atqui periculum nullum oberit, nisi fatale: quod ineluctabile est remediis omnibus. Quid autem si ideo fatalia non sunt discrimina, quia iis propulsandis ac superandis remedia tibi Dominus assignavit? Vide quomodo tuae ratiocinationi cum ordine divinae dispensationis conveniat. Tu cavendum non esse periculum colligis, quia fatale quum non sit, simus etiam citra cautionem evasuri: Dominus autem ideo ut caveas iniungit, quia fatale tibi esse nolit. Non expendunt insani isti quod est sub oculis, consultandi cavendique artes inspiratas hominibus^f esse a Domino, quibus^g providentiae eius^h subserviant, in vitae propriae conservatione. Quemadmodum contra neglectu et socordia, quae illis iniunxit mala, sibi accersunt. Qui fit enim utⁱ vir providus, dum sibi consulit, imminentibus etiam malis se explicet, stultus inconsulta temeritate pereat, nisi quod et stultitia et prudentia divinae sunt dispensationis instrumenta in utranque partem? Ideo nos celare futura omnia voluit Deus, ut tanquam dubiis occurramus, neque desinamus parata remedia opponere, donec aut superata fuerint, aut omnem curam superaverint. || Ideo ante admonui, providentiam Dei non semper nudam occurrere, sed prout adhibitis mediis eam Deus quodammodo vestit.

4. Quant est des choses à advenir, Salomon accorde facilement avec la providence de Dieu les consultations qu’on en prend. Car comme il se moque de l’outrecuidance de ceux qui entreprennent hardiment sans Dieu tout ce qui leur vient en fantasie, comme s’ils n’estoyent point regis de sa main, aussi en un autre lieu il parle ainsi, Le cœur de l’homme doit penser à sa voye: et le Seigneur gouvernera ses pas (Prov. 16:9). En quoy il signifie que le decret eternel de Dieu ne nous empesche point que nous ne prouvoyons à nous sous sa bonne volonté, et mettions ordre à nos affaires. La raison est manifeste: car celuy qui a limité nostre vie, nous a aussi commis la solicitude d’icelle et nous a donné les moyens pour la conserver: et nous a fait prevoir les perils, à ce qu’ils ne nous peussent surprendre, nous donnant les remedes au contraire, pour y obvier. Maintenant il appert quel est nostre devoir. Si le Seigneur nous a baillé nostre vie en garde, que nous la conservions: s’il nous donne les moyens de ce faire, que nous en usions: s’il nous monstre les dangers, que nous ne nous y jettions point follement et sans propos: s’ils nous offre les remedes, que nous ne les mesprisions point. Mais nul peril ne peut nuire, dira quelcun, s’il n’est ordonné qu’il nous nuise. Et si ainsi est, on ne peut venir à l’encontre par aucun remede. Mais au contraire, que sera-ce si les dangers ne sont pas invincibles, d’autant que le Seigneur nous a assigné les remedes pour les surmonter? Regarde quelle convenance il y a entre ton argument et l’ordre de la providence divine. Tu inferes qu’il ne nous faut donner de garde des dangers, pource que nous en pourrons eschapper sans nous en garder, moyennant qu’ils ne soyent pas invincibles: le Seigneur au contraire te commande de t’en garder, pource qu’il veut que tu en eschappes. Ces enragez ne considerent point ce qu’on voit à l’œil, que l’industrie de consulter et se garder a esté inspirée de Dieu aux hommes, par laquelle ils servissent à sa providence, en conservant leur vie: comme au contraire par nonchalance et mespris ils acquierent les miseres qu’il leur veut imposer. Car dont est-ce qu’il advient qu’un homme prudent, en mettant ordre à ses affaires destourne le mal qui luy estoit prochain, et un fol par sa temerité perit? Qu’est-ce autre chose, sinon que folie et prudence sont instrumens de la dispensation de Dieu, en une partie et en l’autre? Pourtant le Seigneur a voulu toutes choses futures nous estre cachées, afin que nous venions au devant, ne sachans point ce qui en doit estre, et que nous ne cessions point d’user des remedes qu’ils nous donne contre les dangers, jusques à ce que nous en soyons venus à bout, ou qu’ils nous ayent surmontez. Parquoy j’ay dit que nous ne devons pas contempler la providence de Dieu nue, mais avec les moyens que Dieu luy a conjoints, comme s’il la revestoit pour nous apparoir en son estat.

4. But in reference to future things, Solomon easily reconciles the deliberations of men with the providence of God. 199 For as he ridicules the folly of those who presumptuously undertake any thing without the Lord, as though they were not subject to his government, so in another place he says, “A man's heart deviseth his way; but the Lord directeth his steps;”⁴⁵⁶ signifying that the eternal decrees of God form no impediment to our providing for ourselves, and disposing all our concerns in subservience to his will. The reason of this is manifest. For he who has fixed the limits of our life, has also intrusted us with the care of it; has furnished us with means and supplies for its preservation; has also made us provident of dangers; and, that they may not oppress us unawares, has furnished us with cautions and remedies. Now, it is evident what is our duty. If God has committed to us the preservation of our life, we should preserve it; if he offers supplies, we should use them; if he forewarns us of dangers, we should not rashly run into them; if he furnishes remedies, we ought not to neglect them. But it will be objected, no danger can hurt, unless it has been ordained that it shall hurt us, and then no remedies can avert it. But what if dangers are therefore not fatal, because God has assigned you remedies to repulse and overcome them? Examine whether your reasoning agrees with the order of the Divine providence. You conclude that it is unnecessary to guard against danger, because, if it be not fatal, we shall escape it without caution; but, on the contrary, the Lord enjoins you to use caution, because he intends it not to be fatal to you. These madmen overlook what is obvious to every observer—that the arts of deliberation and caution in men proceed from the inspiration of God, and that they subserve the designs of his providence in the preservation of their own lives; as, on the contrary, by neglect and slothfulness, they procure to themselves the evils which he has appointed for them. For how does it happen, that a prudent man, consulting his own welfare, averts from himself impending evils, and a fool is ruined by his inconsiderate temerity, unless folly and prudence are in both cases instruments of the Divine dispensation? Therefore it has pleased God to conceal from us all future events, that we may meet them as doubtful contingencies, and not cease to oppose to them the remedies with which we are provided, till they shall have been surmounted, or shall have overcome all our diligence. Therefore I have before suggested, that the providence of God ought not always to be contemplated abstractedly by itself, but in connection with the means which he employs.

4. As regards future events, the doctrine of Divine Providence not inconsistent with deliberation on the part of man.

As regards future events, Solomon easily reconciles human deliberation with divine providence. For while he derides the stupidity of those who presume to undertake anything without God, as if they were not ruled by his hand, he elsewhere thus expresses himself: 187“A man’s heart deviseth his ways but the Lord directeth his steps,” (Prov. 16:9); intimating, that the eternal decrees of God by no means prevent us from proceeding, under his will, to provide for ourselves,and arrange all our affairs. And the reason for this is clear. For he who has fixed the boundaries of our life, has at the same time entrusted us with the care of it, provided us with the means of preserving it, forewarned us of the dangers to which we are exposed, and supplied cautions and remedies, that we may not be overwhelmed unawares. Now, our duty is clear, namely, since the Lord has committed to us the defence of our life,—to defend it; since he offers assistance,—to use it; since he forewarns us of danger,—not to rush on heedless; since he supplies remedies,—not to neglect them. But it is said, a danger that is not fatal will not hurt us, and one that is fatal cannot be resisted by any precaution. But what if dangers are not fatal, merely because the Lord has furnished you with the means of warding them off, and surmounting them? See how far your reasoning accords with the order of divine procedure: You infer that danger is not to be guarded against, because, if it is not fatal, you shall escape without precaution; whereas the Lord enjoins you to guard against its just because he wills it not to be fatal.¹ These insane cavillers overlook what is plainly before their eyes—viz. that the Lord has furnished men with the artful of deliberation and caution, that they may employ them in subservience to his providence, in the preservation of their life; while, on the contrary, by neglect and sloth, they bring upon themselves the evils which he has annexed to them. How comes it that a provident man, while he consults for his safety, disentangles himself from impending evils; while a foolish man, through unadvised temerity, perishes, unless it be that prudence and folly are, in either case, instruments of divine dispensation? God has been pleased to conceal from us all future events that we may prepare for them as doubtful, and cease not to apply the provided remedies until they have either been overcome, or have proved too much for all our care. Hence, I formerly observed, that the Providence of God does not interpose simply; but, by employing means, assumes, as it were, a visible form.

4. En toch, wat de toekomst betreft, verzoent Salomo gemakkelijk de menselijke overwegingen met Gods voorzienigheid. Want evenals hij lacht om de dwaasheid van hen, die zonder de Here het een of ander vermetel ondernemen, alsof ze niet door zijn hand bestuurd werden, zo spreekt hij elders (Spr. 16:9) aldus: "Het hart des mensen overdenkt zijn weg; maar de Here stiert zijn gang"; daarmee te kennen gevend, dat wij door de eeuwige besluiten Gods allerminst er in verhinderd worden om onder zijn wil voor onszelf te zorgen en al onze zaken te regelen. En dit is niet zonder duidelijke reden. Want Hij, die ons leven binnen bepaalde grenzen heeft afgepaald, heeft tevens de zorg daarvoor aan ons toevertrouwd, ons voorzien van middelen en steun om het leven te bewaren, en ook gemaakt, dat wij gevaren zien aankomen; en opdat die ons niet onverhoeds zouden overvallen, heeft Hij ons voorzorgsmaatregelen en middelen ter beschikking gesteld. Nu is duidelijk, wat onze plicht is; namelijk, als God ons leven geschonken heeft ter bescherming, dat wij het dan ook beschermen; als Hij middelen aanbiedt, dat wij die dan ook gebruiken; als Hij ons de gevaren doet voorzien, dat wij dan ook niet roekeloos daarin storten; als Hij geneesmiddelen verschaft, dat wij die dan ook niet veronachtzamen. Maar, zal men zeggen, geen gevaar zal schadelijk zijn, behalve wat noodwendig dodelijk is: en daaraan kan men door geen enkel middel ontkomen. Maar als nu eens de gevaren daarom niet noodwendig dodelijk zijn, omdat God u de middelen heeft toegekend om ze te verdrijven en te overwinnen? Zie eens, hoe weinig uw redenering klopt met de orde der Goddelijke beschikking. Gij komt tot het besluit, dat ge niet op uw hoede behoeft te zijn voor het gevaar, omdat, daar het niet noodwendig dodelijk is, wij ook zonder behoedzaamheid er aan zullen ontkomen: de Here echter legt u daarom behoedzaamheid op, omdat Hij niet wil, dat het voor u dodelijk is. Die dwazen bedenken niet, wat voor hun ogen is, namelijk dat de kunst om te overleggen en op zijn hoede te zijn door God de mensen geschonken is, om daardoor in de bewaking van hun eigen leven, zijn voorzienigheid te dienen. Evenals ze aan de andere kant door veronachtzaming en achteloosheid de rampen, die Hij hun opgelegd heeft, over zich doen komen. Want hoe komt het, dat een bedachtzaam man, doordat hij voor zichzelf zorgt, zich aan de dreigende gevaren weet te onttrekken, maar een dwaas door onberaden roekeloosheid omkomt, anders dan daardoor dat zowel dwaasheid als bedachtzaamheid de werktuigen zijn van de Goddelijke beschikking, de ene in deze, de andere in die richting? Daarom heeft God al het toekomstige voor ons verborgen willen houden, opdat wij het tegemoet zouden gaan als iets, dat twijfelachtig is en niet zouden ophouden de voor de hand liggende middelen er tegen te gebruiken, totdat ze òf zelf overwonnen zijn, òf alle zorg overwonnen hebben. Daarom heb ik tevoren er aan herinnerd, dat de voorzienigheid Gods ons niet steeds open en bloot tegemoet komt, maar ook naar gelang God haar op een of andere wijze bekleedt met de aangewende middelen.

4. Gottes Vorsehung enthebt uns nicht der eigenen Vorsicht

Was das Zukünftige angeht, so bringt Salomo die Überlegungen der Menschen mit Gottes Vorsehung leicht zusammen. Er verspottet zwar die Torheit solcher Leute, die unüberlegt ohne den Herrn alles Mögliche angreifen, als ob sie nicht von seiner Hand regiert würden. Aber ebenso sagt er an anderer Stelle: „Des Menschen Herz erdenkt sich seinen Weg; und der Herr allein gibt, daß er fortgehe“ (Spr. 16,9). Damit zeigt er, daß uns Gottes ewige Bestimmung in keiner Weise hindert, unter seinem Willen für uns zu sorgen und alle unsere Dinge zu beschicken. Dafür gibt es auch einen leicht erkennbaren Grund. Denn der, der unserem Leben seine Grenzen gesetzt hat, der hat zugleich uns die Sorge darum anvertraut, hat uns Verstand und Mittel gegeben, es zu erhalten, uns mit den Gefahren bekannt gemacht, die es bedrohen, und uns Vorsicht und Schutzmittel an die Hand gegeben, damit uns jene Gefahren nicht unversehens überfallen. Nun ist klar, was wir für eine Verpflichtung haben: wenn der Herr uns aufgetragen hat, unser Leben zu schützen, so sollen wir es schützen, wenn er uns Hilfsmittel darreicht, so sollen wir sie anwenden, wenn er uns die Gefahren vorher zeigt, so sollen wir nicht unbedacht hineinrennen, wenn er uns mit Heilmitteln zu Hilfe kommt, so sollen wir sie nicht gering schätzen! „Aber“ - so wirft man ein - „alle Gefahr, die mir begegnet, ist doch schicksalhaft (fatale), und da helfen keine Mittel!“ Wie aber, wenn die Gefahren deshalb nicht unvermeidlich sind, weil der Herr dir Mittel gegeben hat, ihnen entgegentreten und sie zu überwinden? Sieh nur zu, wie willst du eine derartige Schlussfolgerung mit der Ordnung göttlicher Leitung vereinigen? Du meinst, man solle sich vor der Gefahr nicht in acht nehmen; denn wenn sie nicht schicksalhaft (zum bösen Ausgang) bestimmt sei, dann würden wir ihr auch ohne Vorsicht entgehen. Der Herr aber macht dir die Vorsicht eben deshalb zur Pflicht, weil er nicht will, daß das Unglück dich schicksalhaft überfalle! Solche Narren ziehen eben nicht in Betracht, was doch vor Augen ist, nämlich daß der Herr dem Menschen die Fähigkeit, sich vorzusehen und in acht zu nehmen eingegeben hat, mit der er seiner Vorsehung in der Erhaltung seines Lebens dienen soll! Ebenso zieht sich der Mensch selbst durch Nachlässigkeit und Trägheit die Übel zu, die Gott damit verbunden hat. Ein vorsorglicher Mensch, der sich Hilfe sucht, entzieht sich dadurch auch drohenden Gefahren, der Narr dagegen kommt in seiner Unbedachtsamkeit um. Woher kommt das anders, als daß auch Torheit und Klugheit Werkzeuge der göttlichen Leitung sind, jede in ihrer Weise? Gott hat uns alles Zukünftige verborgen sein lassen, aber so, daß wir ihm gerade als Zweifelhaftem entgegengehen und nicht aufhören, ihm die bereiteten Mittel entgegenzustellen, bis es entweder überwunden ist oder aber sich stärker erwiesen hat als alle Sorgfalt! So habe ich ja auch schon bemerkt, daß uns Gottes Vorsehung nicht immer „bloß“ begegnet, sondern Gott bekleidet sie gewissermaßen mit den dazu angewandten Mitteln.

4. Die voorsienigheid van God sluit nie uit dat ons moet nadink oor en voorsiening moet maak vir die toekoms nie

En tog versoen Salomo die oordenkinge van die mens oor die toekoms gemaklik met die voorsienigheid van God. Want hy lag vir die dwaasheid van die mense wat iets met vermetelheid sonder God onderneem net asof hulle nie deur sy hand geregeer word nie. Elders praat hy so daaroor: “Die hart van die mens dink sy eie weg uit, maar die Here sal sy voetstappe rig”.²⁵ Daarmee gee hy te kenne dat ons hoegenaamd nie deur die ewige besluite van God aan bande gelê word om onder sy wil vir onsself voorsiening te maak en al ons sake te behartig nie. Dit is ook nie sonder ’n duidelike rede nie. Want God, wat ons lewe met grense beperk het, het terselfdertyd ook die versorging van die lewe aan ons toevertrou. Hy het ons ook toegerus met die middele en die hulpbronne 323 om dit te bewaar. Hy het ons ook vooraf van die gevare bewus gemaak en voorsorgmiddels aan ons verskaf, sodat dit ons nie onverhoeds sou oorval nie.

Nou is dit duidelik wat ons plig is, naamlik dat ons ons lewe moet beskerm as die Here dit aan ons beskerming toevertrou het; om die hulpbronne daarvoor te gebruik as Hy dit vir ons aanbied; dat ons nie onoordeelkundig in gevare in moet storm as Hy dit vooraf vir ons aantoon nie, en dat ons nie geneesmiddels moet versmaai as Hy dit aan ons voorsien nie. En tog, sou iemand sê, sou geen gevaar ons te beurt val as dit nie ons lot is nie - en dit kan deur geen geneesmiddels ontwyk word nie! Maar wat dan as die gevare nie jou lot is nie, omdat die Here die middele vir jou aangedui het om dit af te weer en te oorwin? Let net op hoe weinig jou redenasie met die verordening van God se beskikking ooreenstem! Jy lei af dat ons nie teen die gevaar hoef te waak nie, omdat ons dit in elk geval sonder voorsorg sou kon ontwyk omdat dit nie ons lot is nie. Maar die Here gebied jou juis daarom om vir die gevaar op jou hoede te wees omdat Hy nie wil hê dat dit vir jou onvermydelik²⁶ moet wees nie.

Sulke dwase skenk geen oorweging aan iets wat voor hulle oë is nie, naamlik dat die vermoë om te beraadslaag en behoedsaam te wees deur die Here in die mens ingeblaas is²⁷ om God se voorsienigheid deur die behoud van sy eie lewe te dien nie. So haal hulle hulle deur hulle eie versuim en onverskilligheid die kwaad op die hals wat Hy op hulle gelê het. Want hoe gebeur dit dat ’n versigtige man hom uit dreigende onheil red terwyl hy na homself omsien, maar dat ’n dwaas as gevolg van ondeurdagte onoordeelkundigheid ten gronde gaan, behalwe as dwaasheid en verstandigheid in beide gevalle instrumente van God se beskikking is? Dit was daarom God se wil om alles van die toekoms vir ons te verberg, sodat ons dit as ’n onsekerheid tegemoet kan gaan en nie sou ophou om die beskikbare middels daarteen te gebruik nie totdat dit oorwin is of totdat dit al ons voorsorg oorwin het.²⁸ Daarom het ek tevore gewaarsku dat die voorsienigheid van God nie altyd oop en bloot op ons pad kom nie, maar op die een of ander wyse klee God dit in namate Hy sy middels daarvoor aanwend.²⁹

4. Что касается будущих событий, Соломон без труда согласует человеческие размышления о них с божественным провидением. Высмеивая самомнение тех, кто дерзко берётся за осуществление всего, что только взбредёт ему в голову, не думая о Боге, словно не его рука им правит, Соломон говорит так: «Сердце человека обдумывает свой путь, но Господь управляет шествием его» (Прит 16:9). Тем самым он показывает, что предвечное божественное решение вовсе не препятствует нам заботиться о себе с его доброго согласия и приводить в порядок наши дела. Причина очевидна: Тот, кто положил срок нашей жизни, вложил в нас также заботу о ней и сообщил нам способность к её сохранению. Он дал нам возможность предвидеть опасности, чтобы они не застали нас врасплох, и наделил нас средствами их избегать. Теперь ясно, в чём состоит наш долг. Если Господь поручил нам заботиться о нашей жизни, мы должны её сохранять. Если Он предоставляет нам способность делать это, мы должны ею пользоваться. Если Он предупреждает нас об опасностях, то мы не должны неосмотрительно и безрассудно бросаться им навстречу. Если Он наделяет нас средствами избегать опасностей, то мы не должны ими пренебрегать.

Нам возразят, что никакая опасность не может принести вреда, если ей не предназначено навредить. Если же предназначено, то никакими средствами нельзя этого избежать. А что если опасности не являются непобедимыми, поскольку Господь указал нам средства к их преодолению? Посмотри, каким образом тогда согласуется твой довод с порядком божественного провидения. Ты утверждаешь, что нам не нужно остерегаться опасностей, потому что мы и так можем их избежать, если только они не являются непреодолимыми. Господь же, напротив, велит тебе остерегаться, потому что Он хочет, чтобы ты их избежал. Эти одержимые не видят того, что у них перед глазами, того, что способность обдумывать и остерегаться внушил людям Бог, дабы они, оберегая свою жизнь, служили тем самым божественному провидению. А небрежением и беспечностью они, напротив, навлекают на себя несчастья, которые Он хочет им послать. Ибо отчего происходит так, что благоразумный человек, содержащий свои дела в порядке, отвращает уже приблизившееся зло, а безумец гибнет из-за своей дерзости? Что это означает, как не то, что благоразумие и неразумие суть орудия Божьи, посредством которых Он наделяет нас тем или другим? Господь пожелал скрыть от нас все будущие события, чтобы мы шли вперёд, не ведая о том, что должно произойти, и не переставали пользоваться данными нам Богом средствами против опасностей, пока не достигнем цели или пока опасности не одолеют нас. Я говорю поэтому, что мы должны созерцать Божье провидение не сугубо само по себе, но вместе со средствами, приданными ему Богом. Он словно одел в них провидение, чтобы оно явилось нам именно в таком виде.

5. | Iidem praeteriti temporis eventus perperam et inconsiderate ad nudam Dei providentiam trahunt^k. Nam quia ex 208 ea pendent quaecunque contingunt^a, || Ergo, inquiunt^b, nec furta, nec adulteria, nec homicidia perpetrantur, quin^c Dei voluntas intercedat¹. Cur ergo, inquiunt, fur punietur, qui eum expilavit quem Dominus paupertate voluit castigare? Cur punietur homicida, qui eum interfecit cui vitam Dominus finierat? Si Dei voluntati serviunt huiusmodi omnes, cur punientur? Sed enim eos Dei voluntati servire nego. Non enim qui malo animo fertur, praebere ministerium Deo iubenti dicemus, quum malignae cupiditati tantum obsequatur. Paret ille Deo, qui de eius voluntate edoctus, eo contendit quo ab ea vocatur. Unde autem edocemur, nisi ex eius verbo? Proinde in rebus agendis ea est nobis perspicienda Dei voluntas quam verbo suo declarat. Id requirit unum Deus a nobis, quod praecipit. Siquid adversus praeceptum designamus, non obedientia est, sed contumacia et transgressio. At, nisi vellet, non faceremus². Fateor. Sed an facimus mala in hunc finem, ut ei obsequium praestemus? At nobis ea nequaquam mandat: quin potius irruimus, non quid ille velit cogitantes, sed libidinis nostrae intemperie sic furentes, ut contra ipsum destinato consilio nitamur. Atque hac ratione, male agendo, iustae eius ordinationi servimus: quia pro immensa suae sapientiae magnitudine, ad bene agendum malis instrumentis uti bene probeque novit. Ac vide quam insulsa sit eorum argumentatio: impunita esse authoribus suis scelera volunt, quia nonnisi Dei dispensatione^d patrantur. Ego plus concedo: fures et homicidas, et alios maleficos, divinae esse providentiae instrumenta, quibus Dominus ipse ad exequenda quae apud se constituit iudicia utitur. Atqui eorum malis ullam inde excusationem deberi nego. Quid enim? An vel eadem secum iniquitate Deum implicabunt, vel suam pravitatem illius iustitia operient? Neutrum possunt. Quo minus se purgent, propria conscientia redarguuntur; quo minus Deum insimulent, totum in se malum deprehendunt: penes ipsum, nonnisi legitimum malitiae suae usum. Sed enim per ipsos operatur. Et unde, quaeso, foetor in cadavere, quod calore solis tum putrefactum, tum reseratum fuerit? Radiis solis excitari omnes vident; nemo tamen illos foetere ideo dicit. Ita quum in homine 209 malo subsideat mali materia et culpa, quid est quod inquinamentum aliquod contrahere putetur Deus, si ad suum arbitrium utatur eius ministerio? Facessat igitur canina haec procacitas, quae allatrare quidem eminus Dei iustitiam potest, sed non attingere.

5. Quant est des choses advenues et passées, ces phantastiques considerent mal et perversement la providence de Dieu. Nous disons que toutes choses dependent d’icelle, comme de leur fondement: et pourtant qu’il ne se fait ne larrecin, ne paillardise, ny homicide, que la volonté de Dieu n’entrevienne. Sur cela ils demandent, Pourquoy donc sera puni un larron qui a puni celuy que Dieu vouloit estre chastié par povreté? Pourquoy sera puni un meurtrier qui a tué celuy auquel Dieu avoit fini la vie? Bref, si toutes telles manieres de gens servent à la volonté de Dieu, pourquoy les punira-on? Mais je nie qu’ils y servent. Car nous ne dirons pas que celuy qui est mené d’un mauvais cœur s’adonne à servir à Dieu, veu qu’il veut seulement complaise à sa meschante cupidité. Cestuy-là obtempere à Dieu, qui estant enseigné de sa volonté, va où elle l’appelle. Or où est-ce que Dieu nous enseigne de sa volonté, sinon en sa parolle? Pourtant en tout ce que nous avons à faire il nous faut contempler la volonté de Dieu, telle qu’il nous l’a declairée en icelle parolle. Dieu requiert de nous seulement ce qu’il commande. Si nous faisons rien contre son precepte, ce n’est pas obeissance, mais plustost contumace et transgression. Ils repliquent, que nous ne le ferions pas s’il ne le vouloit. Je le confesse: mais le faisonsnous afin de luy complaire? Or il ne nous le commande pas: mais nous entreprenons le mal, ne pensans point à ce que Dieu demande, ains estans tellement transportez de la rage de nostre intemperance, que de propos deliberé nous taschons de luy contrevenir. En ceste maniere nous servons bien à sa juste ordonnance en mal faisant: pource que par la grandeur infinie de sa sapience, il se fait droitement aider de mauvais instrumens à bien faire. Mais regardons combien leur argument est inepte et sot. Ils veulent que les crimes demeurent impunis, et soyent libres à ceux qui les font, pource qu’ils ne se commettent point sans la disposition de Dieu. Je dy davantage, que les larrons et meurtriers et autres malfaiteurs sont instrumens de la providence de Dieu, desquels le Seigneur use à executer les jugemens qn’il a decretez: mais je nie que pour cela ils puissent prendre excuse aucune. Car quoy? envelopperont-ils Dieu en une mesme iniquité avec eux? ou bien, couvriront-ils leur perversité par sa justice? Ils ne peuvent ne l’un ne l’autre: et leur conscience les redargue tellement qu’ils ne se peuvent purger. De taxer Dieu, ils ne peuvent, veu qu’ils trouvent en eux tout le mal: en luy, rien sinon un usage bon et legitime de leur malice. Neantmoins il besoigne par eux, dira quelcun. Et dont vient la puanteur en une charogne, apres qu’elle est ouverte et pourrie? Chacun void bien que cela vient des rais du Soleil: et toutesfois personne ne dira qu’ils puent pourtant. Ainsi, puis que la matiere et faute du mal consiste en un mauvais homme, pourquoy Dieu en tirera-il quelque macule et ordure, s’il en use selon sa volonté? Pourtant chassons ceste petulance de chien, laquelle peut bien abbayer de loin la justice de Dieu, mais ne la peut attoucher.

5. The same persons inconsiderately and erroneously ascribe all past events to the absolute providence of God. For since all things which come to pass are dependent upon it, therefore, 200 say they, neither thefts, nor adulteries, nor homicides, are perpetrated without the intervention of the Divine will. Why, therefore, they ask, shall a thief be punished for having pillaged him whom it has pleased the Lord to chastise with poverty? Why shall a homicide be punished for having slain him whose life the Lord had terminated? If all such characters are subservient to the Divine will, why shall they be punished? But I deny that they serve the will of God. For we cannot say, that he who is influenced by a wicked heart, acts in obedience to the commands of God, while he is only gratifying his own malignant passions. That man obeys God, who, being instructed in his will, hastens whither God calls him. Where can we learn his will, but in his word? Therefore in our actions we ought to regard the will of God, which is declared in his word. God only requires of us conformity to his precepts. If we do any thing contrary to them, it is not obedience, but contumacy and transgression. But it is said, if he would not permit it, we should not do it. This I grant. But do we perform evil actions with the design of pleasing him? He gives us no such command. We precipitate ourselves into them, not considering what is his will, but inflamed with the violence of our passions, so that we deliberately strive to oppose him. In this manner even by criminal actions we subserve his righteous ordination; because, in the infinite greatness of his wisdom, he well knows how to use evil instruments for the accomplishment of good purposes. Now, observe the absurdity of their reasoning: they wish the authors of crimes to escape with impunity, because crimes are not perpetrated but by the ordination of God. I admit more than this; even that thieves, and homicides, and other malefactors, are instruments of Divine providence, whom the Lord uses for the execution of the judgments which he has appointed. But I deny that this ought to afford any excuse for their crimes. For will they either implicate God in the same iniquity with themselves, or cover their depravity with his righteousness? They can do neither. They are prevented from exculpating themselves, by the reproofs of their own consciences; and they can lay no blame upon God, for they find in themselves nothing but evil, and in him only a legitimate use of their wickedness. But it is alleged that he operates by their means. And whence, I ask, proceeds the fetid smell of a carcass, which has been putrefied and disclosed by the heat of the sun? It is visible to all that it is excited by the solar rays; yet no person on this account attributes to those rays an offensive smell. So, when the matter and guilt of evil resides in a bad man, why should God be supposed to contract any defilement, if he uses his service according to his own pleasure? Let us dismiss this 201 petulance, therefore, which may rail against the justice of God from a distance, but can never reach that Divine attribute.

5. In regard to past events, it is absurd to argue that crimes ought not to be punished, because they are in accordance with the divine decrees. 1. The wicked resist the declared will of God. 2. They are condemned by conscience. 3. The essence and guilt of the crime is in themselves, though God uses them as instruments.

By the same class of persons, past events are referred improperly and inconsiderately to simple providence. As all contingencies whatsoever depend on it, therefore, neither thefts nor adulteries, nor murders, are perpetrated without an interposition of the divine will. Why, then, they ask, should the thief be punished for robbing him whom the Lord chose to chastise with poverty? Why should the murderer be punished for slaying him whose life the Lord had terminated?If all such persons serve the will of God, why should they be punished? I deny that they serve the will of God. For we cannot 188say that he who is carried away by a wicked mind performs service on the order of God, when he is only following his own malignant desires. He obeys God, who, being instructed in his will, hastens in the direction in which God calls him. But how are we so instructed unless by his word? The will declared by his word is, therefore, that which we must keep in view in acting, God requires of us nothing but what he enjoins. If we design anything contrary to his precept, it is not obedience, but contumacy and transgression. But if he did not will it, we could not do it. I admit this. But do we act wickedly for the purpose of yielding obedience to him? This, assuredly, he does not command. Nay, rather we rush on, not thinking of what he wishes, but so inflamed by our own passionate lust, that, with destined purpose, we strive against him. And in this way, while acting wickedly, we serve his righteous ordination, since in his boundless wisdom he well knows how to use bad instruments for good purposes. And see how absurd this mode of arguing is. They will have it that crimes ought not to be punished in their authors, because they are not committed without the dispensation of God. I concede more—that thieves and murderers, and other evil-doers, are instruments of Divine Providence, being employed by the Lord himself to execute the Judgments which he has resolved to inflict. But I deny that this forms any excuse for their misdeeds. For how? Will they implicate God in the same iniquity with themselves, or will they cloak their depravity by his righteousness? They cannot exculpate themselves, for their own conscience condemns them: they cannot charge God, since they perceive the whole wickedness in themselves, and nothing in Him save the legitimate use of their wickedness. But it is said he works by their means. And whence, I pray, the fœtid odour of a dead body, which has been unconfined and putrefied by the sun’s heat? All see that it is excited by the rays of the sun, but no man therefore says that the fetid odour is in them. In the same way, while the matter and guilt of wickedness belongs to the wicked man, why should it be thought that God contracts any impurity in using it at pleasure as his instrument? Have done, then, with that dog-like petulance which may, indeed, bay from a distance at the justice of God, but cannot reach it!

5. Dezelfde mensen betrekken ook de gebeurtenissen van het verleden verkeerd en onberaden op de blote voorzienigheid Gods. Want omdat van haar afhangt alwat er gebeurt, daarom zo zeggen zij, worden er geen diefstallen, echtbrekerijen, en moorden gepleegd, of Gods wil is daarin werkzaam. Waarom dan, zeggen zij, zal de dief gestraft worden, die iemand beroofd heeft, wie de Here met armoede wilde kastijden? Waarom zal een moordenaar gestraft worden, die iemand gedood heeft, wiens leven de Here had doen eindigen? Indien al zulke mensen Gods wil dienen, waarom zullen zij dan gestraft worden? Maar ik ontken, dat zij Gods wil dienen. Want wij zullen niet zeggen, dat hij, die door zijn slecht gemoed gedreven wordt, op Gods bevel Hem een dienst bewijst, daar hij slechts aan zijn kwade begeerte gehoorzaamt. Diegene gehoorzaamt God, die, door Gods wil onderwezen, daarheen streeft, waarheen hij door die wil geroepen wordt. Hoe worden wij echter onderwezen, dan uit zijn Woord? Daarom moeten wij bij onze handelingen die wil Gods beschouwen, die Hij in zijn Woord openbaart. God vraagt slechts dit van ons, wat Hij ons leert. Als wij iets tegen zijn gebod vaststellen, is het geen gehoorzaamheid, maar hardnekkigheid en overtreding. Maar, zal men zeggen, als Hij het niet wilde, zouden wij het niet doen. Ik erken dat; maar doen wij kwaad met de bedoeling om Hem gehoorzaam te zijn? Hij gebiedt dat ons toch in 't geheel niet; maar wij storten ons er veeleer in, niet bedenkend, wat Hij wil, maar door de toomloosheid van onze lust zo razend, dat wij met voorbedachten rade tegen Hem instreven. En zo dienden wij, door kwaad te doen, zijn rechtvaardige beschikking; want naar zijn onmetelijke wijsheid weet Hij goed en uitnemend slechte werktuigen te gebruiken tot goed doen. Zie nu eens hoe dwaas hun bewijsvoering is: zij willen, dat de misdaden voor hen, die ze bedrijven, ongestraft blijven zullen, omdat ze slechts onder Gods beschikking bedreven worden. Ik geef nog meer toe, namelijk dat dieven en moordenaars en andere boosdoeners werktuigen zijn der Goddelijke voorzienigheid, die de Here zelf gebruikt om de oordelen uit te voeren, die Hij bij zich heeft vastgesteld. Maar ik ontken, dat daarom hun boosheden in enig opzicht verontschuldigd mogen worden. Immers hoe dan? Zullen zij God betrekken in hun eigen ongerechtigheid; of hun slechtheid bedekken met zijn rechtvaardigheid? Geen van beide kunnen zij doen. Door hun eigen geweten worden zij beschuldigd, zodat ze zich zelf niet kunnen vrijpleiten; zij treffen het ganse kwaad in zichzelf aan, zodat ze God niet kunnen beschuldigen: en bij God treffen ze niet anders aan dan een wettig gebruik van hun boosheid. Maar, zal men zeggen, Hij werkt door middel van hen. En vanwaar, vraag ik, komt de stank in een lijk, dat door de warmte der zon tot ontbinding is overgegaan? Een ieder ziet, dat hij door de stralen der zon opgewekt wordt; maar toch zegt niemand daarom, dat die stralen stinken. Evenzo, daar in een slecht mens de stof en schuld van het kwade aanwezig is, waarom moet men dan menen, dat God in enig opzicht bezoedeld wordt, wanneer Hij naar zijn goeddunken van de dienst van die mens gebruik maakt? Laat dus die hondse brutaliteit zich wegscheren, die wel Gods rechtvaardigheid van verre kan aanblaffen, maar haar niet kan aanraken.

5. Gottes Vorsehung entschuldigt unsere Bosheit nicht

Dieselben Leute beziehen in verkehrter, unbedachter Weise auch die Ereignisse der Vergangenheit auf die „bloße“ Vorsehung Gottes. Weil alles, was geschieht, von dieser abhängt, so folgern sie: „Also werden weder Diebstahl, noch Ehebruch, noch Mord vollbracht, ohne daß Gottes Wille dabei wirke.“ „Weshalb also“, fragen sie, „soll ein Dieb bestraft werden, der doch einen Menschen ausplünderte, den der Herr mit Armut schlagen wollte? Weshalb soll man den Meuchelmörder bestrafen; er hat doch nur einen Menschen getötet, dessen Leben der Herr ein Ende gesetzt hatte? Wenn derartige Verbrecher allesamt dem Willen Gottes dienen — weshalb bestraft man sie denn?“ Aber ich bestreite ja eben, daß sie dem Willen Gottes dienen. Denn wir werden nicht zugeben, daß ein Mensch, der seinem schlechten Trieb folgt, 117 dem Befehl Gottes seinen Dienst zuteil werden lasse; er dient doch nur seiner boshaften Begierde. Vielmehr leistet der Gott Gehorsam, der seinen Willen kennen gelernt hat und dann dahin strebt, wohin er von ihm gerufen wird! Woher aber empfangen wir solche Belehrung anders als aus seinem Wort? Deshalb müssen wir in unserem Handeln den Willen Gottes so ins Auge fassen, wie er ihn uns in seinem Worte zeigt! Nur eins fordert Gott von uns: nämlich, was er geboten hat! Beschließen wir etwas wider sein Gebot, so ist das eben nicht Gehorsam, sondern Verachtung und Übertretung! „Aber wir würden doch gar nicht handeln, wenn er es nicht wollte!“ Ich gebe es zu. Aber sollen wir das Böse tun, um ihm auf diese Weise zu gehorchen? Er gebietet uns dergleichen keineswegs; vielmehr lassen wir uns hinreißen und bedenken dabei nicht, was er will, sondern sind der Unmäßigkeit unserer Begierden so wütend hingegeben, daß wir uns in festem Entschluss gegen seinen Willen stemmen! „Wir dienen doch eben deshalb mit unserem Übeltun seiner gerechten Anordnung; denn er weiß doch in seiner großen Weisheit schlechte Werkzeuge wohl und klug zum Guten zu benutzen!“ Nun sieh doch zu, wie abgeschmackt ihre Schlussfolgerung ist: sie wollen, daß der Frevel seinem Urheber ungestraft durchgehe, weil er ja nur durch Gottes Leitung zustande käme! Ich gebe noch mehr zu: Diebe und Mörder und andere Übeltäter sind tatsächlich Werkzeuge der göttlichen Vorsehung, die der Herr zur Durchführung der Gerichte gebraucht, die er bei sich beschlossen hat. Aber ich bestreite, daß deshalb die Übeltaten dieser Leute irgendeine Entschuldigung verdienen. Denn wie sollten sie eigentlich Gott mit sich in ihre Bosheit verwickeln oder mit seiner Gerechtigkeit ihre Bosheit decken? Sie können doch beides nicht! Damit sie sich nicht reinwaschen können, straft sie ihr eigenes Gewissen; damit sie nicht Gott beschuldigen, finden sie, daß das Böse ganz in ihnen steckt, bei Gott dagegen nur die rechte Benutzung ihrer Bosheit liegt! „Ja, aber er wirkt doch durch sie!“ Da frage ich nun aber: woher kommt denn der Gestank eines Aases, das von der Wärme der Sonne in Fäulnis versetzt und aufgelöst wurde? Jedermann sieht: das rufen die Sonnenstrahlen hervor; aber es wird doch deshalb kein Mensch sagen, die Sonnenstrahlen seien stinkend! Wenn also ein schlechter Mensch die Ursache und die Schuld für das Böse in sich trägt, wie soll sich dann Gott irgendeine Befleckung zuziehen, wenn er ein solches Werkzeug nach seinem Wohlgefallen benutzt? Hinweg also mit der Hundefrechheit, die Gottes Gerechtigkeit zwar anbellen, ihr aber nichts anhaben kann!

5. 324Die wil van God is in sy Woord geopenbaar; in die verrigting van ons sake moet ons daarom ons oë net daarop rig

Dieselfde mense trek verkeerdelik en ondeurdag die gebeure van die verlede deur na die blote voorsienigheid van God. Omdat alles wat gebeur, van sy voorsienigheid afhanklik is, sê hulle: “Geen diefstal, owerspel of moord word dus gepleeg sonder dat God se wil daarin aanwesig is nie. Waarom sal ’n dief dan gestraf word wanneer hy iemand beroof het vir wie die Here met armoede wou beproef? Waarom sal ’n moordenaar gestraf word wanneer hy iemand om die lewe gebring het wie se lewe die Here in elk geval beëindig het? As sulke mense die wil van God dien, waarom moet hulle dan nog gestraf word?”³⁰ Maar ek verklaar dat hulle nie die wil van God dien nie. Want ons sal nie sê dat iemand wat deur kwaadwilligheid aangedryf word, op God se bevel aan Hom diensbaar is nie, aangesien hy slegs maar aan sy eie bose begeerte gehoorsaam is. Net iemand wat in verband met sy wil onderwys is, gehoorsaam God, en hy strewe in die rigting waarheen hy deur God se wil geroep word.

Maar waaruit kan ons in sy wil geleer word anders as net uit sy Woord? Daarom moet ons in die verrigting van ons sake ons oë rig op die wil van God wat Hy in sy Woord openbaar. God stel slegs die een eis aan ons, naamlik dit wat Hy ons gebied. As ons iets in stryd met sy gebod bedryf, is dit nie gehoorsaamheid nie maar hardkoppige oortreding.

Maar, sou iemand sê, ons sou dit nie gedoen het as dit nie sy wil was nie.

Ja, dit erken ek. Maar doen ons kwaad om Hom gehoorsaam te wees?

Maar Hy gebied ons tog nooit om kwaad te doen nie. Ja, ons storm eerder in die kwaad in sonder om aan sy wil te dink, maar as gevolg van die teuelloosheid van ons luste gaan ons so te kere dat ons Hom met voorbedagte rade teengaan. En deur kwaad te doen dien ons so sy regverdige verordening, omdat Hy na die onmeetlike grootheid van sy wysheid weet hoe om slegte instrumente goed en na behore te gebruik.

Kyk net hoe dwaas hulle redenasie is. Hulle wil hê dat oortredings vir die bedrywers daarvan ongestraf moet wees, omdat hulle die oortredings dan slegs volgens die beskikking van God sou gepleeg het! Sover dit my aangaan, gee ek nog meer toe, naamlik dat diewe, moordenaars en ander boosdoeners ook instrumente van God se voorsienigheid is waarvan die Here gebruik maak om sy beskikking ten uitvoer te bring.

Maar ek ontken dat hulle bose dade daarom verskoon moet word. Waarom dan so? Sal hulle God dan saam met hulle in hulle boosheid verstrengel of hulle boosheid met sy geregtigheid bedek? Hulle is nie tot een van die twee in staat nie! Hulle word deur hulle eie gewete 325 aangekla, sodat hulle hulle nie kan verontskuldig nie. Hulle stel die kwaad in hulleself aan die kaak, sodat hulle God kan aankla, maar by Hom vind hulle niks anders as die wettige aanwending van hulle boosheid nie.

Maar, sê iemand, Hy werk tog deur hulle. Nou is my vraag: Waarvandaan kom die stank in ’n lyk wat deur die hitte van die son verrot en ontbind is? Almal kan sien dat die stank deur die strale van die son verwek word.

Tog sê niemand dat die strale daarom stink nie! Aangesien die stof en skuld vir sy boosheid in ’n slegte mens aanwesig is, wat is dan die redewaarom hulle meen dat God enigsins besmet word as Hy na sy goeddunke van die mens se diens gebruik maak? Weg dus met so ’n hondse voortvarendheid wat wel van ver af oor die geregtigheid van God kan staan en blaf maar dit nie kan aanraak nie.

5. Эти одержимые видят Божье провидение в дурном, искажённом свете применительно к прошлым, уже совершившимся событиям. Мы говорим, что всё зависит от провидения как от своего основания и поэтому ни кража, ни прелюбодеяние, ни убийство не совершаются без вмешательства божественной воли. Они спрашивают: почему же тогда наказывают вора, обокравшего того, кого Бог пожелал покарать бедностью? Почему наказывают убийцу того, кому Бог положил умереть? Короче, если все люди такого рода служат воле Божьей, почему они несут наказание? Но я отрицаю, что они служат божественной воле. Ибо мы вовсе не говорим, что тот, кем движет злое намерение, предаётся служению Богу, поскольку единственное, чего он хочет, так это удовлетворить своё злое желание. Богу служит тот, кто, зная его волю, следует туда, куда она его зовёт. Но где Бог являет нам свою волю, как не в своём слове? Поэтому во всём, что мы собираемся делать, нам надлежит соблюдать волю Божью в том виде, в каком она объявлена нам в его слове. Бог требует от нас лишь того, что установлено в его заповедях. Если же мы совершаем что-либо против его предписаний, это не повиновение, а сопротивление и преступление. На это наши противники возражают, что люди не поступали бы так, если бы Бог того не пожелал. Согласен. Но с какой целью мы так поступаем - разве для того, чтобы угодить Ему? Он не заповедовал нам зла, однако мы совершаем его, не думая о Божьих заповедях и, увлекаемые яростной невоздержанностью, намеренно противоречим Ему. Таким образом мы, совершая зло, служим его справедливому порядку, потому что по бесконечному величию своей мудрости Он умеет надлежащим способом использовать дурные орудия для доброго дела.

Посмотрим, насколько негоден и глуп довод наших противников. Они хотят, чтобы преступления оставались безнаказанными и не ставились в вину тем, кто их совершает, потому что они якобы совершаются по Божьему благорасположению. Я же говорю, что воры, убийцы и прочие злодеи суть орудия божественного провидения, которыми Господь пользуется для осуществления своих предрешённых приговоров; но отрицаю, что на этом основании они могут быть оправданы. Разве они вовлекут также и Бога в то беззаконие, какое творят? Или прикроют своё злодейство его праведностью? Они не могут сделать ни того ни другого, и их собственная совесть убеждает их в их виновности, так что они не в состоянии очиститься. Обвинить Бога они не могут, поскольку обнаруживают всё зло в самих себе, в Нём же - никакого зла, одно лишь благое и законное использование их злого умысла. И всё-таки Бог действует через них, скажут нам. Но откуда происходит зловоние лежащей на открытом месте и гниющей падали? Всякий увидит, что это происходит от солнечных лучей, и тем не менее никто не скажет, что вонь - их вина. Так же и здесь: коль скоро материя и причина зла заключены в дурном человеке, почему это должно каким-то образом пятнать Бога, если Он пользуется им по своей воле? Поэтому изгоним вон эту наглость собаки, которая издалека лает на божественную праведность, но не может её укусить.

6. | Verum has calumnias vel potius phreneticorum deliria facile discutiet pia sanctaque providentiae meditatio, quam nobis dictat pietatis regula, ut optimus et suavissimus inde fructus nobis proveniat^a. || Ergo Christianum pectus, quum certo certius persuasum sit, omnia Dei dispensatione evenire, nihil fortuito^b contingere: ad illum, velut praecipuam rerum causam, oculos semper referet: causas tamen inferiores suo loco intuebitur. Deinde singularem Dei providentiam ad se conservandum excubare non dubitabit, quae nihil evenire passura sit, quam quod bono ac saluti sibi vertat. Quoniam autem cum hominibus primum, deinde cum reliquis creaturis illi negotium est, utrobique sibi pollicebitur Dei providentiam regnare. Quantum ad homines attinet, sive boni sint, sive mali, eorum consilia, voluntates, conatus, facultates sub eius manu esse agnoscet, ut flectere quo libuerit, ac quoties libuerit constringere, in eius arbitrio situm sit. Singularem Dei providentiam in salutem fidelium^c excubare plurimae sunt et luculentissimae promissiones quae testentur: iacta super Dominum curam tuam, et ipse te enutriet, nec permittet unquam fluctuari iustum [Psal. 55. d. 23]. Quoniam illi curae sumus [1. Pet. 5. b. 7^d]. Qui habitat in adiutorio Altissimi, in protectione Dei caeli commorabitur [Psal. 91. a. 1]. Qui tangit vos, tangit pupillam oculi mei [Zach. 2. c.8]¹. Ero clypeus tuus², murus aheneus [Iesa. 26. a. 2]³: adversantibus tibi adversabor⁴. Etiamsi mater obliviscatur filiorum, non tamen obliviscar tui [Iesa. 49^e. d. 15]. Quinetiam^f hic potissimus est scopus in historiis Biblicis, ut doceant tanta sedulitate vias sanctorum custodiri a Domino, ut ne ad lapidem quidem impingant. || Ergo ut iure paulo ante⁵ a nobis explosa fuit eorum opinio^g || qui universalem Dei providentiam comminiscuntur 210 miniscuntur, quae non speciatim ad curam uniuscuiusque creaturae se demittat: in primis tamen specialem hanc curam erga nos recognoscere operaepretium est. Unde Christus, ubi asseruit ne vilissimum quidem passerculum in terram decidere sine Patris voluntate [Mat. 10. c. 29], huc statim applicat, ut quo pluris sumus passeribus¹, eo propiore^a cura reputemus Deum nobis prospicere; ac eousque ipsam extendit, ut confidamus capillos capitis nostri numeratos esse [Ibidem c. 30]. Quid nobis aliud optemus^b, si nec unus e capite pilus defluere potest nisi ex eius voluntate? || Non de genere humano tantum loquor: sed quia Deus Ecclesiam sibi in domicilium elegit, non dubium est quin paternam in ea regenda curam singularibus documentis ostendat.

6. Toutesfois si nous savons que c’est de bien et sainctement mediter la providence de Dieu selon la reigle de pieté, cela nous suffira pour abolir telles fantasies extravagantes, et recevrons tresbon fruict et savoureux de ce que les frenetiques tirent à leur perdition. Pourtant le cœur de l’homme Chrestien, veu qu’il a cela tout resolu, qu’il n’advient rien à l’adventure, mais que toutes choses se font par la providence de Dieu, regardera tousjours à luy, comme à la principale cause de tout ce qui se fait: mais cependant il ne laissera point de contempler les causes inferieures en leur degré. Davantage il ne doutera pas que la providence de Dieu ne veille pour sa conservation: et qu’elle ne permettra rien advenir, qui ne soit pour son bien et salut. Or pource qu’il a affaire premierement aux hommes, secondement aux autres creatures, il s’asseurera que la providence de Dieu regne par tout. Quant est des hommes, soit qu’ils soyent bons ou mauvais, il recognoistra que leurs conseils, volontez et forces, puissances et entreprinses sont sous la main de Dieu, tellement qu’il est en luy de les fleschir où bon luy semble, et les reprimer toutes fois et quantes que bon luy semble. Il y a plusieurs promesses evidentes, lesquelles testifient que la providence de Dieu d’un soin special veille et fait quasi le guet pour maintenir le salut des fideles. Comme quand il est dit, Jette ta solicitude sur le Seigneur, et il te nourrira: car il a soin de nous. Item, Qui habite en la garde du haut Dieu, sera maintenu par sa protection. Item, Quiconque vous touche, touche la prunelle de mon œil. Item, Je te seray pour bouclier et mur d’airain, et batailleray contre tes ennemis. Item, Quand la mere oublierait ses enfans, encore ne t’oublieray-je jamais (Ps. 55:23; 1 Pierre 5:7; Ps. 91:1; Zach. 2:8; Is. 26:1; 49:15). Mesme c’est le principal but des histoires de la Bible, de monstrer que Dieu garde si soigneusement ses serviteurs qu’il ne les laissera pas achopper à une pierre. Comme à bon droit j’ay cy dessus reprouvé l’opinion de ceux qui imaginent une providence de Dieu universelle, laquelle ne descende point jusques à avoir specialement soin d’une chacune creature: aussi il nous faut sur toute chose recognoistre ceste solicitude speciale envers nous. Pour laquelle cause Christ, apres avoir dit que le plus vil passereau de l’air ne tombe pas en terre sans la volonté de Dieu (Matth. 10:29), il applique là incontinent ceste sentence, à ce que nous soyons certains, que d’autant que nous luy sommes plus precieux que petits oyseaux, il veille plus soigneusement sur nous que sur eux, jusques à en avoir telle solicitude, qu’un cheveu de nostre teste ne tombera point sans qu’il le permette. Que demandons nous davantage, si un seul cheveu ne nous peut tomber sans la volonté de Dieu? Je ne parie pas seulement du genre humain, mais pource que Dieu a esleu son Eglise pour son domicile, il n’y a doute qu’il nevueille monstrer par exemples singuliers le soin paternel qu’il en a.

6. But these cavils, or rather extravagancies of frenzy, will easily be dispelled by the pious and holy contemplation of providence, which the rule of piety dictates to us, so that we may derive from it the greatest pleasure and advantage. The mind of a Christian, therefore, when it is certainly persuaded that all things happen by the ordination of God, and that there is nothing fortuitously contingent, will always direct its views to him as the supreme cause of all things, and will also consider inferior causes in their proper order. He will not doubt that the particular providence of God is watchful for his preservation, never permitting any event which it will not overrule for his advantage and safety. But, since he is concerned in the first place with men, and in the next place with the other creatures, he will assure himself, as to both, that the providence of God reigns over all. With respect to men, whether good or evil, he will acknowledge that their deliberations, wills, endeavours, and powers, are under his control, so that it is at his option to direct them whithersoever he pleases, and to restrain them as often as he pleases. The vigilance of the particular providence of God for the safety of the faithful is attested by numerous and very remarkable promises: “Cast thy burden upon the Lord, and he shall sustain thee: he shall never suffer the righteous to be moved.⁴⁵⁷ He that dwelleth in the secret place of the Most High shall abide under the shadow of the Almighty.⁴⁵⁸ He that toucheth you, toucheth the apple of his eye. We have a strong city: salvation will God appoint for walls and bulwarks.⁴⁵⁹ Though a woman forget her sucking child, yet will I not forget thee.”⁴⁶⁰ Moreover, this is the principal scope of the Biblical histories, to teach us that the Lord so sedulously defends the ways of the saints, that they may not even “dash their foot against a stone.”⁴⁶¹ Therefore, as we have a little before justly exploded the opinion of those who hold a universal providence of God, which descends not to the care of every creature in particular, so it is principally necessary and useful to contemplate this special care towards ourselves. For this reason, Christ, after having asserted that not the meanest sparrow falls to the ground without the will of the Father,⁴⁶² immediately makes the following application—that the more we exceed the value of sparrows, the greater care we should consider God as exercising over us; and he carries this to such an extent, that we may be confident that the hairs of our head are numbered. What more can we 202 desire for ourselves, if not a single hair can fall from our head, but according to his will? I speak not exclusively of the human race; but since God has chosen the Church for his habitation, there is no doubt but he particularly displays his paternal care in the government of it.

6. A holy meditation on Divine Providence. 1. All events happen by the ordination of God. 2. All things contribute to the advantage of the godly. 3. The hearts of men and all their endeavours are in the hand of God. 4. Providence watches for the safety of the righteous. 5. God has a special care of his elect.

These calumnies, or rather frenzied dreams, will easily be dispelled by a pure and holy meditation on Divine Providence, meditation such as piety enjoins, that we may thence derive the best and sweetest fruit. The Christian, then, being most fully persuaded, that all things come to pass by the dispensation of God, and that nothing happens fortuitously, will always direct his eye to him as the principal cause of events, at the same time paying due regard to inferior causes in their own place. Next, he will have no doubt that a special providence is awake for his preservation, and will not suffer anything to happen that will not turn to his good and safety. But as its business is first with men and then with the other creatures, he will feel 189assured that the providence of God reigns over both. In regard to men, good as well as bad, he will acknowledge that their counsels, wishes, aims and faculties are so under his hand, that he has full power to turn them in whatever direction, and constrain them as often as he pleases. The fact that a special providence watches over the safety of believers, is attested by a vast number of the clearest promises.¹ “Cast thy burden upon the Lord, and he shall sustain thee: he shall never suffer the righteous to be moved.” “Casting all your care upon him: for he careth for you.” “He that dwelleth in the secret place of the Most High, shall abide under the shadow of the Almighty.” “He that toucheth you, toucheth the apple of mine eye.” “We have a strong city: salvation will God appoint for walls and bulwarks.” “Can a woman forget her sucking child, that she should not have compassion on the son of her womb? yea, they may forget, yet will I not forget thee.” Nay, the chief aim of the historical books of Scripture is to show that the ways of his saints are so carefully guarded by the Lord, as to prevent them even from dashing their foot against a stone. Therefore, as we a little ago justly exploded the opinion of those who feign a universal providence, which does not condescend to take special care of every creature, so it is of the highest moment that we should specially recognise this care towards ourselves. Hence, our Saviour, after declaring that even a sparrow falls not to the ground without the will of his Father, immediately makes the application, that being more valuable than many sparrows, we ought to consider that God provides more carefully for us. He even extends this so far, as to assure us that the hairs of our head are all numbered. What more can we wish, if not even a hair of our head can fall, save in accordance with his will? I speak not merely of the human race in general. God having chosen the Church for his abode, there cannot be a doubt, that in governing it, he gives singular manifestations of his paternal care.

6. Maar deze lasteringen of liever dwaze praat van krankzinnigen zullen gemakkelijk te niet gedaan worden door een vrome en heilige overdenking, welke de regel der vroomheid ons voorschrijft, opdat uit haar een uitnemende en zoete vrucht voor ons voortkome. Dus zal het gemoed van de Christen, dat er rotsvast van overtuigd is, dat alles geschiedt door de beschikking Gods en niets bij geval plaats heeft, op Hem als op de voornaamste oorzaak der dingen, steeds de ogen slaan, maar toch ook letten op de lagere oorzaken, elk op haar eigen plaats. Bovendien zal hij er niet aan twijfelen, dat de bijzondere voorzienigheid Gods de wacht houdt tot zijn bescherming, die niets zal laten geschieden dan wat hem ten goede komt en hem tot heil is. En omdat hij eerst met de mensen, en verder ook met de overige schepselen te maken heeft, zal hij zichzelf voorhouden, dat Gods voorzienigheid aan beide zijden regeert. Wat de mensen betreft, hetzij ze goed zijn of slecht, zal hij erkennen, dat hun plannen, wil, pogingen en vermogens in Gods hand zijn, zodat het van zijn goeddunken afhangt ze te buigen waarheen Hij wil en ze in te binden, zo dikwijls Hij wil. Er zijn zeer veel en zeer duidelijke beloften, die ervan getuigen, dat de bijzondere voorzienigheid Gods waakt voor het heil der gelovigen: "Werp uw zorg op de Here, en Hij zal u onderhouden, en Hij zal nooit toelaten, dat de rechtvaardige wankele" (Ps. 55:23) "want Hij zorgt voor ons" (1 Petr. 5:7) "Die in de schuilplaats des Allerhoogsten woont, zal verkeren in de bescherming van de God des hemels." (Ps. 91:l). "Die ulieden aanraakt, raakt mijn oogappel aan" (Zach. 2:8) "Ik zal uw schild zijn, een metalen muur; ik zal wederstaan, die u wederstaan" (Jes. 26:1) "Ook indien een moeder haar kinderen zou vergeten, zo zal ik toch u niet vergeten" (Jes. 49:15) Ja zelfs is dit het voornaamste doel in de Bijbelse geschiedenissen, dat ze leren, dat de wegen der heiligen met zo grote naarstigheid door de Here bewaakt worden, dat ze zelfs hun voet niet aan een steen stoten. Zoals dus terecht kort tevoren door ons verworpen is de mening van hen, die een algemene voorzienigheid Gods verzinnen, welke zich niet tot de zorg van ieder schepsel in het bijzonder vernedert, zo moeten we ons toch vooral deze bijzondere zorg jegens ons voor de geest houden. Daar om, wanneer Christus verzekerd heeft (Matt. 10:29 e.v.), dat zelfs niet het allergeringste musje op de aarde valt zonder de wil des Vaders, voegt Hij daaraan terstond toe, dat wij het er voor mogen houden, dat, naarmate wij meer waarde hebben dan de mussen, God ook met des te meer zorg voor ons zorgt, en die zorg strekt Hij zover uit, dat wij mogen vertrouwen, dat de haren van ons hoofd geteld zijn. Wat kunnen wij anders wensen, indien zelfs niet één haar van ons hoofd kan vallen tenzij met zijn wil? Ik spreek niet alleen van het menselijk geslacht; maar omdat God zich de kerk tot woonplaats gekozen heeft, is het niet twijfelachtig, of Hij toont door bijzondere bewijzen zijn vaderlijke zorg in het besturen van haar.

6. Gottes Vorsehung als Trost der Gläubigen

Aber dergleichen Lästerungen, ja wahnsinnige Hirngespinste wird eine fromme und heilige Betrachtung der Vorsehung zunichte machen, wie sie uns die Richtschnur der Frömmigkeit gebietet: so wird uns daraus die beste und lieblichste Frucht erwachsen! Da der Christ in seinem Herzen die unumstößlich gewisse Überzeugung hat, daß alles aus Gottes Führung, nichts aber aus Zufall geschieht, so wird er auf ihn als die höchste Ursache der Dinge stets die Augen richten, die untergeordneten Gründe (causas inferiores) aber an der ihnen zukommenden Stelle nicht außer acht lassen. Außerdem wird er nicht zweifeln, daß Gottes besondere Vorsehung auf der wacht ist, ihn zu erhalten; sie wird ja nichts geschehen lassen, was ihm nicht zum Guten und zum Heil gereicht! Da er es aber zunächst mit Menschen, dann auch mit den übrigen Geschöpfen zu tun hat, so wird er gewiss sein: beide regiert Gottes Vorsehung! Was die Menschen, seien sie gut oder böse, betrifft, so wird er anerkennen: ihr Beschließen und Wollen, Versuchen und Vermögen ist in Gottes Hand, und es liegt bei seinem Wohlgefallen, das alles zu wenden, wohin er will, und auch zu hemmen, wenn immer er will!

Dass Gottes besondere Vorsehung über dem Heil der Gläubigen wacht, bezeugen sehr viele ganz klare Verheißungen: „Wirf dein Anliegen auf den Herrn, der wird dich versorgen und wird den Gerechten nicht ewiglich in Unruhe lassen“ (Ps. 55,23). „Denn er sorgt für uns!“ (1. Petr. 5,7). „Wer unter dem Schirm des Höchsten 118 sitzet, der bleibt unter dem Schutz Gottes, der im Himmel ist“ (Ps. 91,1; nicht Luthertext), „Wer euch antastet, der tastet seinen (Gottes) Augapfel an!“ (Sach. 2,12). „Ich will dein Schild sein (Gen. 15,1), deine eherne Mauer“ (Jes. 26,1; Jer. 1,18). „Ich will feind sein denen, die dir feind sind“ (Jes. 49,25). „Und ob auch eine Mutter ihres Kindleins vergäße, so will ich dich doch nicht vergessen“ (Jes. 49,15). Ist es doch der wichtigste Gesichtspunkt in den Erzählungen der Bibel, zu lehren: der Herr behütet die Wege der Heiligen mit solchem Fleiß, „daß sie ihren Fuß nicht an einen Stein stoßen“ (vgl. Ps. 91,12). Wir haben nun oben (XVI,4) mit Recht die Meinung derer abgelehnt, die bloß an eine „allgemeine“ Vorsehung Gottes denken, die sich nicht in besonderer Weise zur Fürsorge für jede einzelne Kreatur herablasse. Deshalb ist es erst recht der Mühe wert, diese „besondere“ Fürsorge an uns zu erkennen. So behauptet ja Christus, nicht einmal der geringste Sperling falle zur Erde ohne den Willen des Vaters (Matth. 10,29), und er wendet das sofort so. da wir ja mehr sind als Sperlinge, so sollen wir uns auch um so mehr der besonderen Fürsorge Gottes versichert halten; er dehnt diese Fürsorge soweit aus, daß wir zuversichtlich glauben sollen, auch die Haare auf unserem Haupte seien alle gezählt (Matth. 10,30). Was sollen wir uns denn noch anders wünschen, wenn doch nicht einmal ein Haar von unserem Haupte fallen kann ohne seinen Willen? Ich rede hier nicht nur (allgemein) vom Menschengeschlecht, sondern weil sich Gott die Kirche zur Wohnung erlesen hat, so erweist er unzweifelhaft in ihrer Leitung seine väterliche Fürsorge durch besondere Zeugnisse.

6. Duidelike beloftes getuig dat die besondere voorsienigheid van God oor die heil van gelowiges waak

Maar vrome en heilige oordenking van sy voorsienigheid sal gemaklik die laster of eerder die waansin van hierdie kranksinniges die nek inslaan. Die reël van godsaligheid skrywe so ’n oordenking aan ons voor, sodat die heel beste en aangenaamste vrugte daaruit vir ons kan voortkom. Aangesien die hart van ’n Christen dus vas oortuig is daarvan dat alle dinge volgens die beskikking van God gebeur en dat niks toevallig plaasvind nie, moet hy sy oë altyd op Hom as die belangrikste oorsaak van gebeurtenisse rig. Tog sal ’n Christen op die regte plek ook sy oë op die onbelangriker oorsake daarvan vestig. Voorts sal hy nie daaroor twyfel nie dat die besondere voorsienigheid van God vir sy behoud waak, sodat dit nie sal toelaat dat iets met hom kan gebeur wat nie op sy voordeel en heil gerig is nie. En omdat Hy Hom in die eerste plek met die mens, en daarna ook met die ander skepsele bemoei, sal hy glo dat die voorsienigheid van God oor albei regeer. Sover dit die mens aangaan - of hulle nou ook al goed of sleg is - sal hy erken dat hulle planne, hulle begeertes, pogings en vermoëns in God se hand is, sodat dit in sy goeddunke geleë is om dit te draai waarheen Hy wil, en hulle aan bande te lê so dikwels as wat Hy wil.

Daar is verskeie baie duidelike beloftes wat getuig dat die besondere voorsienigheid van God oor die heil van gelowiges waak. “Werp jou sorge op die Here, en Hy sal jou onderhou. Hy sal die regverdige nooit laat wankel nie”,³¹ “Want Hy sorg vir ons”,³² “Hy wat in die skuilplek van die Allerhoogste sit, sal vertoef in die beskerming van die God van die 326 hemel”³³ “Wie julle aanraak, raak my oogappel aan,”³⁴ ”Ek sal jou skild wees,”³⁵ “Ek sal vir jou ’n muur van koper wees,”³⁶ ”Ek sal dié bestry wat jou bestry,”³⁷ Ja, die belangrikste doel in die Bybelse geskiedenis is nie vergeet nie”.³⁸ Ja, die belangrikste doel in die Bybelse geskiedenis is om ons te leer dat die weë van die heiliges met so ’n groot sorgvuldigheid deur die Here bewaak word dat hulle hulle voete selfs nie teen ’n klip stamp nie.³⁹

Soos ons met reg ’n rukkie tevore die opvatting verwerp het van die mense wat die versinsel skep dat die voorsienigheid van God algemeenis, sodat die voorsienigheid hom nie verneder om in besonder vir elke skepsel afsonderlik te sorg nie, is dit tog uiters belangrik om hierdie besondere sorg jeens ons te erken. Toe Christus dus verklaar het dat selfs nie eens die nietigste mossie sonder die wil van die Vader op die aarde sal val nie, het Hy dadelik daaraan toegevoeg dat ons daaraan gedagtig moet wees dat, aangesien ons meer werd is as mossies, God met groter sorg na ons omsien. Hy brei sy sorg oor ons so ver uit dat ons kan vertrou dat selfs die hare op ons kop getel is.⁴⁰

Wat kan ons nog meer begeer as selfs nie een enkele haar van ons kop af kan val as dit nie die wil van God is nie? Nou praat ek slegs van die mensdom, maar omdat God die kerk as woonplek vir Hom uitgekies het, kan daar geen twyfel daaroor bestaan dat Hy sy vaderlike sorg in die regering daarvan met besondere bewyse aandui nie.

6. Если мы знаем, что размышлять над Божьим провидением согласно правилу благочестия - хорошо и свято, этого нам будет достаточно для устранения всяческих причудливых выдумок и мы сможем извлечь превосходнейший и сладчайший плод из того, из чего эти одержимые безумцы извлекают свою погибель. Ибо сердце христианина, знающего наверняка, что ничто не происходит случайно, но всё осуществляется лишь в силу божественного провидения, всегда будет обращено к Богу как к первопричине всего происходящего. При этом он, однако, не перестанет обращать должное внимание и на причины низшего порядка. Кроме того, христианин не сомневается, что Божье провидение печётся о его сохранении и не допускает ничего, что не служило бы его благу и спасению. Имея дело в первую очередь с людьми, а во вторую - с прочими творениями, он убедится, что Божье провидение правит повсюду. Что касается людей, то будь они добрые или злые, их замыслы, желания, силы, возможности и предприятия находятся, как знает христианин, в руках Бога, так что в его воле поразить их там, где Он пожелает, и притеснить их всякий раз, когда Он сочтёт это за благо.

Есть много очевидных обетований, свидетельствующих, что божественное провидение особо заботится о верующих и стоит на страже их спасения. Так, сказано: «Возложи на Господа заботы твои, и Он поддержит тебя» (Пс 54/55:23), «ибо Он печётся» о нас (1 Пет 5:7). Или: «Живущий под кровом Всевышнего под сению Всемогущего покоится» (Пс 90/91:1). Или: «Касающийся вас, касается зеницы ока Его» (Зах 2:8). А также: «Я буду тебе щитом и медною стеною, и буду сражаться против врагов твоих» (Иер 15:20) (синодальный перевод: «И сделаю тебя [Иеремию] для этого народа крепкою медною стеною ... Я с тобою, чтобы спасать и избавлять тебя»). И ещё: «Забудет ли женщина грудное дитя своё ... ? Но если бы и она забыла, то Я не забуду тебя» (Ис 49:15).

Более того, основная цель библейских рассказов - показать, что Бог так тщательно заботится о своих служителях, что не даёт им споткнуться. Как выше я справедливо осуждал мнение тех, кто воображает, будто Божье провидение носит общий характер и не опускается до заботы о каждой твари, так и здесь я утверждаю, что прежде всего нам надлежит признать особое попечение Бога о нас (Лютер в своей книге «Четырнадцать утешений» («Tesseradecas consolatoria», 1520) впечатляюще говорит о провидческой заботе Бога о нас, даже когда мы не подозреваем об этом (Werke, B. 6, 110 f., 125 f.)). По этой причине Христос, говоря, что даже самая малая птаха не упадёт на землю без воли Божьей, тут же добавляет (и мы не сомневаемся в его словах), что Богу мы дороже малых птиц и потому Он заботится о нас более, чем о них, - вплоть до того, что без его позволения с нашей головы не упадёт ни один волос (Мф 10:29-31). Чего же нам ещё просить, если у нас и волос с головы не упадёт без воли Божьей? Я говорю не только о роде человеческом. Но поскольку Бог избрал Церковь своим жилищем, Он несомненно желает на особых примерах показать свою отеческую заботу о ней.

7. | His tum promissis, tum exemplis confirmatus Dei servus, adiunget testimonia quae docent sub eius^c potestate esse omnes homines, sive eorum conciliandi sunt animi, sive cohibenda malitia, nequid noceat. Dominus enim est qui dat nobis gratiam, non apud eos modo qui nobis bene volunt, sed etiam in oculis Aegyptiorum: hostium vero nostrorum improbitatem frangere variis modis novit [Exod. 3. g. 21]. Interdum enim mentem illis adimit, nequid sani sobriive^d capere queant: qualiter Satanam dimittit, qui mendacio impleat os omnium Prophetarum, ad decipiendum Achab [1. Reg. 22. d. 22]: Rechabeam iuvenili consilio dementat, ut regno per suam stultitiam spolietur [Ibidem 12. b. 10, et d. 15]. Nonnunquam ubi mentem illis concedit, ita absterret et exanimat, ne id quod conceperunt velint aut machinentur. Interdum etiam, ubi conari permisit quod libido et rabies suadebat, impetus eorum opportune abrumpit, nec sinit ad finem usque procedere quod instituunt. Sic consilium Achitophel, quod exitiale D avidi futurum erat, ante tempus dissipavit [2. Sam. 17. b. 7, et c. 14.]. Sic et creaturas omnes in suorum bonum ac salutem moderari, ei curae est: ac^e diabolum etiam ipsum, quem conspicimus, nihil ausum fuisse tentare adversum Iob, sine permissu eius ac mandato [Iob. 1. c. 12]. Hanc notitiam necessario sequitur tum animi gratitudo in prospero rerum successu, tum in adversitate patientia, tum etiam in posterum incredibilis securitas. Quicquid ergo prospere atque ex animi sententia eveniet^f, id totum acceptum 211 Deo referet, sive per hominum ministerium senserit eius beneficentiam, sive ab inanimatis creaturis adiutus fuerit. Sic enim reputabit cum animo suo, Certe Dominus est qui ad me istorum animos inclinavit, qui mihi adglutinavit, ut suae erga me benignitatis instrumenta forent. In frugum abundantia cogitabit, Dominum esse qui caelum exaudit, ut caelum exaudiat terram, ipsa quoque exaudiat suos foetus^a: in aliis non dubitabit benedictionem Domini solam esse qua omnia prosperentur: nec tot causis admonitus, ingratus esse sustinebit.

7. Pourtant le serviteur de Dieu estant confermé par toutes ces promesses et les exemples correspondans, conjoindra aussi les tesmoignages, où il est dit, que tous les hommes sont sous la puissance de Dieu, soit qu’il faille incliner leurs cœurs à nous aymer, ou reprimer leur malice à ce qu’elle ne nous nuise. Car c’est le Seigneur qui a donné grace à son peuple, non seulement envers ceux qui autrement luy estoyent amis, mais envers les Egyptiens. (Ex. 3:21). Quant est de la fureur de nos ennemis, il la sait bien rompre en diverses manieres. Aucune fols il leur oste l’entendement à ce qu’ils ne puissent prendre bon conseil: ainsi qu’il fit à Achab, luy envoyant le diable pour luy prophetizer mensonge par la bouche de tous les prophetes (1 Rois 22:22), à fin de le decevoir: comme il fit aussi à Roboam, l’aveuglant par le fol conseil des jeunes, pour le despouiller de son royaume par sa folie (1 Rois 12:10, 15). Aucune fois en leur donnant entendement pour voir et entendre ce qui est expedient, il leur abbat tellement le cœur, et les estonne, qu’ils n’osent nullement entreprendre ce qu’ils ont conceu. Aucune fois en leur permettant de s’efforcer à executer ce que porte leur rage, il vient au devant à leur impetuosite, et ne souffre point qu’ils viennent à bout de leur intention. En telle maniere il dissipa devant le temps le conseil d’Achitophel, lequel eust esté pernicieux à David (2. Sam. 17:7, 14). En ceste maniere il a le soin de moderer et conduire toutes creatures pour le salut des siens, voire mesme le diable, lequel nous voyons n’avoir osé rien attenter contre Job sans son ottroy et commandement (Job. 1:12). Quand nous aurons cette cognoissance, il s’ensuyvra necessairement tant une action de grace envers la bonté de Dieu en toute prosperité, que patience en adversité: et davantage une singuliere asseurance pour l’advenir. Parquoy quelque chose qu’il advienne selon nostre vouloir, nous l’attribuerons à Dieu: soit que nous sentions sa beneficence par le moyen des hommes, ou qu’il nous aide par ses autres creatures. Car nous reputerons ainsi en nostre cœur, Certes c’est Dieu qui a tourné le cœur de ceux-cy à m’aimer, et a fait qu’ils me fussent instrumens de sa benignité. En fertilité, nous estimerons que c’est le Seigneur qui a commandé au ciel de plouvoir sur la terre, afin qu’elle fructifiast. En tout autre genre de prosperité, nous ne douterons pas que c’est la seule benediction de Dieu, qui en est cause. Ces admonitions ne nous souffriront point d’estre ingrats.

7. The servant of God, encouraged by these promises and examples, will add the testimonies, which inform us that all men are subject to his power, either to conciliate their minds in our favour, or to restrain their malice from being injurious. For it is the Lord who gives us favour, not only with our friends, but also in the eyes of the Egyptians;⁴⁶³ and he knows how to subdue, by various methods, the fury of our enemies. Sometimes he deprives them of understanding, so that they can form no sober or prudent plans; as he sent Satan to fill the mouths of all the prophets with falsehood, in order to deceive Ahab:⁴⁶⁴ he infatuated Rehoboam by the counsel of the young men, that through his own folly he might be spoiled of his kingdom.⁴⁶⁵ Sometimes, when he grants them understanding, he so terrifies and dispirits them, that they can neither determine nor undertake what they have conceived. Sometimes, also, when he has permitted them to attempt what their rage and passion prompted, he opportunely breaks their impetuosity, not suffering them to proceed to the accomplishment of their designs. Thus he prematurely defeated the counsel of Ahithophel, which would have been fatal to David.⁴⁶⁶ Thus, also, he takes care to govern all creatures for the benefit and safety of his people, even the devil himself, who, we see, dared not to attempt any thing against Job, without his permission and command.⁴⁶⁷ The necessary consequences of this knowledge are, gratitude in prosperity, patience in adversity, and a wonderful security respecting the future. Every prosperous and pleasing event, therefore, the pious man will ascribe entirely to God, whether his beneficence be received through the ministry of men, or by the assistance of inanimate creatures. For this will be the reflection of his mind: “It is certainly the Lord that has inclined their hearts to favour me, that has united them to me to be the instruments of his benignity towards me.” In an abundance of the fruits of the earth, he will consider, that it is the Lord who regards the heaven, that the heaven may regard the earth, that the earth, also, may regard its own productions: in other things he will not doubt that it is the Divine benediction alone which is the cause of all prosperity; nor will he bear to be ungrateful after so many admonitions.

7. Meditation on Providence continued. 6. God in various ways curbs and defeats the enemies of the Church. 7. He overrules all creatures, even Satan himself, for the good of his people.

The servant of God being confirmed by these promises and examples, will add the passages which teach that all men are under his power, whether to conciliate their minds, or to curb their wickedness, and prevent it from doing harm. For it is the Lord who gives us favour, not only with those who wish us well, but also in the eyes of the Egyptians (Exod. 3:21), in various ways defeating the malice of our enemies. Sometimes he deprives them of all presence of mind, so that they cannot undertake anything soundly or soberly. In this ways he sends Satan to be a lie in the mouths of all the prophets in order to deceive Ahab (1 Kings 22:22), by the counsel of the young men he so infatuates Rehoboam, that his folly deprives him of his kingdom (1 Kings 12:10, 15). Sometimes when he leaves them in possession of intellect, he so fills them with terror and dismays that they can neither will nor plan the execution of what they had 190designed. Sometimes, too, after permitting them to attempt what lust and rage suggested, he opportunely interrupts them in their career, and allows them not to conclude what they had begun. Thus the counsel of Ahithophel, which would have been fatal to David, was defeated before its time (2 Sam. 17:7, 14). Thus, for the good and safety of his people, he overrules all the creatures, even the devil himself who, we see, durst not attempt any thing against Job without his permission and command. This knowledge is necessarily followed by gratitude in prosperity, patience in adversity, and incredible security for the time to come. Every thing, therefore, which turns out prosperous and according to his wish, the Christian will ascribe entirely to God, whether he has experienced his beneficence through the instrumentality of men, or been aided by inanimate creatures. For he will thus consider with himself: Certainly it was the Lord that disposed the minds of these people in my favour, attaching them to me so as to make them the instruments of his kindness. In an abundant harvest he will think that it is the Lord who listens to the heaven, that the heaven may listen to the earth, and the earth herself to her own offspring; in other cases, he will have no doubt that he owes all his prosperity to the divine blessing, and, admonished by so many circumstances, will feel it impossible to be ungrateful.

7. Door deze beloften en voorbeelden versterkt, zal een dienstknecht Gods daaraan toevoegen de getuigenissen, die leren, dat alle mensen onder zijn macht staan, hetzij dat hun gemoederen gewonnen worden, hetzij de boosheid bedwongen moet worden, opdat ze geen schade toebrenge. Want het is de Here, die ons genade schenkt, niet alleen bij hen, die ons goed gezind zijn, maar ook in de ogen der Egyptenaren; de boosheid echter onzer vijanden weet Hij op verschillende wijzen te breken. Want soms ontneemt Hij hun het verstand, opdat ze niets, dat gezond en verstandig is, kunnen begrijpen: zoals Hij Satan zendt om de mond van alle profeten met leugen te vervullen, om Achab te bedriegen (1 Kon. 22:22) Rehabeam verdwaast Hij door de raad der jongelingen, opdat hij door zijn eigen dwaasheid van het koninkrijk beroofd worde (1 Kon. 12:10,15) Soms, wanneer Hij hun het verstand laat behouden, verschrikt en beangstigt Hij hen zo, dat ze niet willen volvoeren wat ze van plan waren. Soms ook, wanneer Hij hun toegestaan heeft te pogen datgene, waartoe hun lust en woede hen aanspoorde, breekt Hij hun aandrift op het juiste ogenblik af, en laat niet toe, dat hun onderneming ten einde toe voortgaat. Zo heeft Hij de raad van Achitofel, die tot Davids ondergang gestrekt zou hebben, voor de tijd te niet gemaakt (2 Sam. 17:7,14) Zo zorgt Hij er voor alle schepselen te besturen tot het nut en heil der zijnen, ja ook de duivel zelf, die, naar we zien, niets tegen Job durfde ondernemen zonder zijn toelating en bevel (Job 1:12) Op deze kennis volgt noodzakelijk zowel dankbaarheid in voorspoed, als lijdzaamheid in tegenspoed en ook voor de toekomst een ongelofelijke onbekommerdheid. Alwat dus voorspoedig en naar zijn wens gaat, zal de dienaar Gods geheel beschouwen als ontvangen van God, hetzij hij door de dienst van mensen zijn weldadigheid ondervonden heeft, hetzij hij door de onbezielde schepselen geholpen is. Want aldus zal hij in zijn geest overleggen: voorzeker is het de Here, die hun harten tot mij geneigd heeft, en ze aan mij verbonden heeft, om de werktuigen te zijn van zijn goedertierenheid jegens mij. Wanneer er een overvloed van vruchten is, zal hij bedenken, dat het de Here is, die de hemel gehoor geeft opdat de hemel de aarde gehoor geeft, en ook die haar vruchten gehoor geeft; in andere dingen zal hij niet twijfelen, dat het alleen Gods zegen is, waardoor alles voorspoedig gemaakt wordt; en door zoveel zaken vermaand, zal hij niet ondank baar kunnen zijn.

7.

Durch solche Verheißungen und Beispiele gestärkt, wird der Diener Gottes auch der Zeugnisse gedenken, welche lehren, daß unter Gottes Macht alle Menschen stehen, ob nun ihr Herz uns günstig gestimmt werden soll oder ihre Bosheit in Schranken gebracht werden muß, damit sie nicht Schaden tue. Denn es ist der Herr, der uns Gnade gibt, nicht nur bei denen, die uns wohlgesinnt sind, sondern auch „in den Augen der Ägypter“ (Ex. 3,21); die Frechheit unserer Feinde aber weiß er auf mancherlei Weise zu brechen. Zuweilen nimmt er ihnen den Verstand, damit sie nichts Kluges und Besonnenes unternehmen können. So sendet er den Satan, um zur Täuschung des Ahab den Mund aller Propheten mit Lüge zu erfüllen (1. Kön. 22,22). Oder er führt den Rehabeam durch den Rat der Jungen in die Irre, damit er durch seine Torheit der Herrschaft verlustig ginge (1. Kön. 12,10.15). Manchmal läßt er ihnen den Verstand, versetzt sie aber derart in Schrecken und Betäubung, daß sie nicht mehr wollen oder vollbringen, was sie sich vorgenommen haben. Mitunter auch gestattet er ihnen zu versuchen, was ihnen Lust und Wut eingegeben haben, und hemmt dann doch zur rechten Zeit ihr Ungestüm, läßt sie nicht zum Ziele führen, was sie geplant! So machte er den Rat des Ahitophel, der dem David hätte verderblich werden können, vor der Zeit zunichte (2. Sam. 17,7.14). So ist es seine Sorge, alle Geschöpfe den Seinen zugut und zum Heil zu leiten, und wir sehen, wie selbst der Teufel ohne seine Erlaubnis (permissio) oder Anordnung nicht wagte, den Hiob zu versuchen (Hiob 1,12).

Wer das erkennt, bei dem wird sich notwendig herzliche Dankbarkeit bei glücklichem Erfolg, Geduld im Leiden und eine unglaubliche Gewissheit für die Zukunft einstellen. Er wird alles, was glücklich und nach seines Herzens Wunsch ihm gelingt, Gott allein zuschreiben, ob er nun seine Wohltätigkeit durch den Dienst von Menschen erfahren hat oder ob ihm von den leblosen Geschöpfen Hilfe zuteil wurde. Er wird sich in seinem Herzen sagen: Es ist gewiss der Herr, der mir ihre Seele zugeneigt und sie mir zugeführt hat, damit sie an mir zu Werkzeugen seiner Freundlichkeit würden! Er wird bei reicher Ernte denken: der Herr ist es, der den Himmel „erhört“ hat, damit der Himmel die Erde „erhöre“ und diese wieder ihre Sprösslinge (vgl. Hos. 2,23ff.). So wird er auch in anderen Dingen nicht zweifeln, daß alles nur durch des Herrn Segen gedeiht - und, durch soviel Ursachen ermuntert, wird er nicht undankbar sein können!

7. God se algemene voorsienigheid bring ons tot dankbaarheid in voorspoed, lydsaamheid in teenspoed en onbesorgdheid oor die toekoms

Wanneer ’n dienskneg van God deur hierdie beloftes en voorbeeld versterk is, sal hy die getuienis byvoeg wat leer dat alle mense onder God se mag is - of hulle gemoedere nou ook al gekalmeer en of hulle boosheid aan bande gelê moet word sodat hulle geen skade veroorsaak nie. Want dit is die Here wat ons genade skenk - nie alleen by dié wat ons goedgesind is nie, maar ook in die oë van die Egiptenare.⁴¹ Dit is ook Hy wat weet hoe om die boosheid van ons vyande op ’n verskeidenheid wyses te verbreek. Want soms neem Hy hulle verstand van hulle weg 327 sodat hulle niks gesond of verstandig kan begryp nie - soos Hy die Satan wegstuur om die monde van al die profete met leuentaal te vul om Agab te bedrieg.⁴² Deur die raad van jongmanne verdwaas Hy Jerobeam sodat hy deur sy eie dwaasheid van die koninkryk beroof word.⁴³ Soms wanneer Hy hulle hulle verstand laat behou, maak Hy hulle so verskrik en benoud dat hulle dit wat hulle hulle voorgeneem het, nie wil of durf uitvoer nie. Soms wanneer Hy hulle toelaat om die oorreding van hulle begeertes en waansin aan te durf, breek Hy hulle voortvarendheid op die regte tyd af, en Hy laat hulle nie toe om met hulle voorneme tot op die einde daarvan te vorder nie. So het Hy die raad van Agitofel voor die tyd tot niet gemaak, omdat dit tot Dawid se verderf sou lei.⁴⁴ So is Hy ook besorg daaroor om alle skepsele tot voordeel en heil van die wat aan Hom behoort, te beheer. Hy het ook daarvoor gesorg dat die duiwel, soos ons sien, niks sonder sy toestemming en bevel teen Job kon vermag nie.⁴⁵ Op hierdie kennis volg daar noodwendig dankbaarheid van gees in voorspoed, lydsaamheid in teenspoed en ongelooflike onbesorgdheid oor die toekoms. Daarom sal hy alle voorspoed wat volgens sy hartewens verloop, aan God toeskrywe, of hy God se milddadigheid nou ook al deur bemiddeling van sy medemens ervaar het en of hy daarin deur siellose skepsels gehelp is. Want hy sal in sy hart soos volg daaroor nadink: “Waarlik, dit is die Here wat hulle gemoedere tot my geneig het; dit is Hy wat hulle aan my verbind het sodat hulle instrumente van sy goedertierendheid jeens my kon wees”. Wanneer sy oeste oorvloedig is, sal hy dink dat dit die Here is wat die hemel verhoor sodat die hemel die aarde kan verhoor en sodat die aarde sy vrugte kan verhoor.⁴⁶ Andersins sal hy nie daaroor twyfel dat dit slegs die seën van die Here is waardeur alles voorspoedig verloop nie. Wanneer hy deur soveel sake daarop gewys is, sal hy nie ondankbaar kan wees nie.

7. Слуга Божий, опираясь на все эти обетования и соответствующие примеры, присоединит к ним также свидетельства о том, что все люди находятся под властью Бога, когда Он желает либо склонить к нам их сердца, либо обуздать их злобу, чтобы она не причинила нам вреда. Ибо не кто иной, как Господь, даёт милость народу своему - и не только в глазах тех, кто и так был ему другом, но и в глазах египтян (Исх 3:21). Что же до ярости наших врагов, то Господь умеет разрушить её различными способами. В одних случаях Он лишает их разума, чтобы они не могли действовать благоразумно. Так Он поступил с Ахавом: послал ему беса, чтобы тот устами всех его пророков возвестил ложь и тем ввёл его в заблуждение (3 Цар 22:22). Так же Он поступил и с Ровоамом, ослепив его неразумным советом молодых людей и лишив таким образом царства (3 Цар 12:10,15). В других случаях Господь даёт им разум, чтобы видеть и понимать, что надо делать, однако так сокрушает и поражает их сердце, что они не отваживаются предпринять ничего из того что нужно. А иной раз Он позволяет им попытаться осуществить свой злобный замысел, но при этом опережает их неистовство и не даёт им исполнить задуманное. Так, Он до времени разрушил пагубный для Давида совет Ахитофела (2 Цар 17:7,14). Таким же образом для того, чтобы привести к спасению верных Ему, Бог направляет все творения, и даже Сатану, который, как мы видим, не осмеливается ничего предпринять против Иова без божественного дозволения и повеления (Иов 1:12).

Зная об этом, мы должны благодарить Бога за доброту в процветании, быть терпеливы в несчастье и с особой уверенностью смотреть в будущее. Если что-либо случится так, как мы желали, мы припишем это Богу независимо от того, почувствуем ли его благодеяние через посредство людей или же других творений, ибо скажем в сердце своём: несомненно, Бог побудил этих людей возлюбить меня и сделал так, что они послужили орудиями его благосклонности. В случае хорошего урожая мы сочтём, что именно Господь повелел небу оросить землю, чтобы она плодоносила. И во всяком другом роде благоденствия мы не усомнимся, что его единственная причина - Божье благословение. Его предостережения не позволяют нам быть неблагодарными.

8. Si adversi quid contigerit, extemplo mentem hic quoque extollet in Deum^b, cuius manus ad patientiam placidamque animi moderationem nobis imprimendam valet plurimum. Si Ioseph in recognoscenda fratrum perfidia immoratus esset^c, nunquam fraternum potuisset in eos animum recipere. Sed quoniam mentem ad Dominum reflexit, oblitus iniuriae, ad mansuetudinem ac clementiam inclinatus est, ut fratres etiam ultro soletur, ac dicat^d, Non vos estis qui me vendidistis in Aegyptum, sed Dei voluntate praemissus sum ante vos, ut vitam vobis conservem^e [Gen. 45. c. 8]¹. Vos quidem cogitastis de me malum, sed Dominus convertit illud in bonum^f. Si Iob ad Chaldaeos se convertisset, a quibus vexabatur, statim accensus esset ad vindictam: sed quia opus Domini simul recognoscit, semet pulcherrima illa sententia consolatur, Dominus dedit, Dominus abstulit: sit nomen Domini benedictum [Iob 1. d. 21]. Sic David convitiis et lapidibus a Semei impetitus, si in hominem defixisset oculos, ad retaliandam iniuriam suos animasset: verum quia non sine Domini motu illum agere intelligit, illos potius mitigat. Sinite eum, inquit, quia Dominus ei praecepit ut maledicat [2. Sam. 16. b. 10]. || Hoc eodem fraeno alibi doloris intemperiem cohibet, Tacui et obmutui, inquit, quia tu fecisti Iehovah [Psal. 38. b. 10]². || Si nullum efficacius est irae atque impatientiae remedium, non parum certe profecit qui Dei providentiam didicit in hac parte^g meditari, ut possit^h eo mentem semper revocare, Dominus voluit, ideo ferendum est: non modo quia reluctari non licet, sed quia nihil vult nisi quod et iustum 212 sit et expediat. || Summa huc redit, ut iniuste ab hominibus laesi, omissa eorum improbitate (quae nihil quam dolorem nostrum exasperaret, animosque acueret ad vindictam) meminerimus ad Deum conscendere, ac pro certo statuere discamus, iusta eius dispensatione fuisse et permissum et immissum quicquid hostis scelerate in nos admisit^a. || Paulus, ut a retaliandis iniuriis nos compescat, prudenter admonet, nobis non esse luctam cum carne et sanguine, sed cum hoste spirituali Diabolo [Ephes. 6. b. 12], ut nos ad certandum paremus. Sed haec ad sedandos omnes iracundiae impetus utilissima admonitio est, tam Diabolum quam improbos omnes Deum armare ad conflictum, et sedere quasi agonothetam ut patientiam nostram exerceat. || Quod si absque hominum opera eveniant quae nos premunt clades et miseriae, in memoriam redeat Legis doctrina, Quicquid prosperi est, ex fonte benedictionis Dei fluere: adversa omnia esse eius maledictiones [Deut. 28]^b: || ac terreat nos illa horribilis denuntiatio, Si temere inceditis contra me, ego quoque temere incedam contra vos [Levit. 26. d. 23].¹ Quibus verbis coarguitur torpor noster, ubi pro communi carnis sensu fortuitum esse ducentes quicquid in utranque partem accidit, neque beneficiis Dei animamur ad eius cultum, neque flagellis ad resipiscentiam stimulamur. || Haec eadem ratio est cur acerbe expostularent Ieremias et Amos cum Iudaeis, quia tam bona quam mala fieri putarent Deo non iubente [Thren. 3. e. 38; Amos 3. b. 6].^c || Eodem refertur illa Isaiae concio, Ego Deus creans lucem, et formans tenebras: faciens pacem, et creans malum; ego Deus facio haec omnia [Iesa. 45. a. 7].

8. Au contraire, s’il nous advient quelque adversité, nous esleverons incontinent nostre cœur à Dieu, lequel seul le pourra former à patience et tranquillite. Si Joseph se fust arresté à mediter la desloyauté de ses freres, et le lasche tour qu’ils luy avoyent fait, jamais il n’eust eu courage fraternel envers eux. Mais pource qu’il convertist sa pensée à Dieu, oubliant leur injure, il fut fleschy à mansuetude et douceur, jusques à les consoler luy-mesme, en disant, Ce n’estes vous point qui m’avez vendu pour estre amené en Egypte: mais par la volonté du Seigneur j’ay esté envoyé devant vous, pour vostre profit. Vous aviez fait une mauvaise machination contre moy: mais le Seigneur l’a convertie en bien (Gen. 45:8; 50:20). Si Job eust regardé les Chaldéens qui l’avoyent outragé, il eust esté enflambé de cupidité de vengeance: mais pource qu’il recognoist pareillement l’œuvre de Dieu, il se console de ceste belle sentence, Le Seigneur l’avoit donné, le Seigneur l’a osté: que le nom du Seigneur soit benit (Job. 1:21). David aussi bien, s’il se fust amusé du tout à considerer la malice de Semei, lequel le persecutoit d’injures et à coups de pierres, il eust incité les siens à se venger: mais pource qu’il entend qu’il ne fait pas cela sans le mouvement de Dieu, il les appaise an lieu de les irriter: Laissez-le, dit-il, car Dieu possible luy a commandé de mesdire de moy (2 Sam. 16:10). Et il reprime aussi bien ailleurs par ceste mesme bride l’intemperance de sa douleur: Je me suis teu, dit-il, et suis devenu comme un muet: car c’est toy, o Dieu, qui m’affliges (Ps. 39:10). S’il n’y a nul meilleur remede contre ire et impatience, ce ne sera pas mal profité à nous, quand nous a urons tellement apprins de mediter la providence de Dieu en cest endroit, que nous puissions tousjours reduire nostre cogitation à ce point: Le Seigneur l’a voulu, il faut donc prendre en patience: non pas seulement pource qu’il n’est pas loisible de resister, mais pource qu’il ne veut rien qui ne soit juste et expedient. La somme revient là, qu’estans injustement grevez par les hommes, nous laissions là leur malice, laquelle ne feroit qu’aigrir nostre courroux, et aiguiser nos affections à vengeance: et qu’il nous souvienne de nous eslever à Dieu, et nous tenir certains que c’est par son juste decret et prouvoyance, que tout ce que nos ennemis attentent contre nous est permis, voire ordonné. Sainct Paul nous voulant retirer d’affection de nous venger, nous admonneste prudemment que nous n’avons pas à combattre contre la chair et le sang, mais contre le diable nostre ennemy spirituel, afin de nous munir contre luy (Ephes. 6:12). Mais ceste admonition va encores par dessus, pour appaiser toutes impetuositez et passions de colere: c’est que Dieu arme au combat tant le diable que tous iniques, et preside au milieu comme un maistre de lices pour exercer nostre patience. Mais si les fascheries que nous endurons nous adviennent d’autre costé que des hommes, pensons à ce qui est dit en la Loy: c’est que toutes prosperitez nous decoulent de la source de la benediction de Dieu, et que toutes calamitez sont autant de maledictions venantes aussi de luy (Deut. 28:2 s.). Mesmes que ceste horrible menace nous face peur: Si vous cheminez contre moy à l’estourdie, je chemineray aussi à l’estourdie contre vous (Lev. 26:23, 24). Car par ces mots il pique nostre stupidité, entant que selon nostre sens charnel nous estimons fortuit tout ce qui advient soit bien ou mal, et ne sommes point incitez par les benefices de Dieu à le servir, ny aiguillonnez par ses verges à venir à repentance. C’est la raison aussi pourquoy Jeremie se complaind tant asprement, et aussi Amos, de ce que les Juifs ne pensoyent point que le bien et le mal vinsent du commandement de Dieu (Lam. 3:38; Amos 3:6). A quoy se rapporte le propos d’Isaie, Je suis le Dieu creant la clarté et formant les tenebres, faisant paix et creant le mal: ce suis je moy qui fay toutes ces choses (Is. 45:7).

8. If any adversity befall him, in this case, also, he will 203 immediately lift up his heart to God, whose hand is most capable of impressing us with patience and placid moderation of mind. If Joseph had dwelt on a review of the perfidy of his brethren, he never could have recovered his fraternal affection for them. But as he turned his mind to the Lord, he forgot their injuries, and was so inclined to mildness and clemency, as even voluntarily to administer consolation to them, saying, “It was not you that sent me hither, but God did send me before you to save your lives. Ye thought evil against me; but God meant it unto good.”⁴⁶⁸ If Job had regarded the Chaldeans, by whom he was molested, he had been inflamed to revenge; but recognizing the event at the same time as the work of the Lord, he consoled himself with this very beautiful observation: “The Lord gave, and the Lord hath taken away; blessed be the name of the Lord.”⁴⁶⁹ Thus David, when assailed by Shimei with reproachful language and with stones, if he had confined his views to man, would have animated his soldiers to retaliate the injury; but understanding that it was not done without the instigation of the Lord, he rather appeases them: “Let him curse,” says he, “because the Lord hath said unto him, Curse David.”⁴⁷⁰ In another place he imposes the same restraint on the intemperance of his grief: “I was dumb,” says he, “I opened not my mouth; because thou didst it.”⁴⁷¹ If there be no more efficacious remedy for anger and impatience, surely that man has made no small proficiency, who has learned in this case to meditate on the Divine providence, that he may be able at all times to recall his mind to this consideration: “It is the will of the Lord, therefore it must be endured; not only because resistance is unlawful and vain, but because he wills nothing but what is both just and expedient.” The conclusion of the whole is this—that, when we suffer injuries from men, forgetting their malice, which would only exasperate our grief and instigate our minds to revenge, we should remember to ascend to God, and learn to account it a certain truth, that whatever our enemies have criminally committed against us, has been permitted and directed by his righteous dispensation. To restrain us from retaliating injuries, Paul prudently admonishes us that our contention is not with flesh and blood, but with a spiritual enemy, the devil,⁴⁷² in order that we may prepare ourselves for the contest. But this admonition is the most useful in appeasing all the sallies of resentment, that God arms for the conflict both the devil and all wicked men, and sits himself as the arbiter of the combat, to exercise our patience. 204 But if the calamities and miseries which oppress us happen without the interposition of men, let us recollect the doctrine of the law, that every prosperous event proceeds from the benediction of God, but that all adverse ones are his maledictions;⁴⁷³ and let us tremble at that awful denunciation, “If ye will walk contrary unto me, then will I also walk contrary unto you;”⁴⁷⁴ language which reproves our stupidity, while, according to the common apprehensions of the flesh, esteeming every event, both prosperous and adverse, to be fortuitous, we are neither animated to the worship of God by his benefits, nor stimulated to repentance by his corrections. This is the reason of the sharp expostulations of Jeremiah and of Amos,⁴⁷⁵ because the Jews supposed that both good and evil events came to pass without any appointment of God. To the same purpose is this passage of Isaiah: “I form the light, and create darkness: I make peace, and create evil: I the Lord do all these things.”⁴⁷⁶

8. Meditation on Providence continued. 8. He trains the godly to patience and moderation. Examples. Joseph, Job, and David. 9. He shakes off their lethargy, and urges them to repentance.

If any thing adverse befalls him, he will forthwith raise his mind to God, whose hand is most effectual in impressing us with patience and placid moderation of mind. Had Joseph kept his thoughts fixed on the treachery of his brethren, he never could have resumed fraternal affection for them. But turning toward the Lord, he forgot the injury, and was so inclined to mildness and mercy, that he even voluntarily comforts his brethren, telling them, “Be not grieved nor angry with yourselves that ye sold me hither; for God did send me before you to preserve life.” “As for you, ye thought evil against me; but God meant it unto good,” (Gen. 45:5; 50:20). Had Job turned to the Chaldees, by whom he was plundered, he should instantly have been fired with revenge, but recognising the work of the Lord, he solaces himself with this most beautiful sentiment: “The Lord gave, and the Lord has taken away; blessed be the name of the Lord,” (Job 1:21). So when David was assailed by Shimei with stones and curses, had he immediately fixed his eyes on the man, he would have urged his people to retaliate the injury; but perceiving that he acts not without an impulse from the Lord, he rather calms them. “So let him curse,” says he, “because the Lord has said unto him, Curse David.” With the same bridle he elsewhere curbs the excess of his grief, “I was dumb, I opened not my mouth, because thou didst it,” (Ps. 39:9). If there is no more effectual remedy for anger and impatience, he assuredly has not made little progress who has learned so to meditate on Divine Providence, as to be able always to bring his mind to this, The Lord willed it, it 191must therefore be borne; not only because it is unlawful to strive with him, but because he wills nothing that is not just and befitting. The whole comes to this. When unjustly assailed by men, overlooking their malice (which could only aggravate our grief, and whet our minds for vengeance), let us remember to ascend to God, and learn to hold it for certain, that whatever an enemy wickedly committed against us was permitted, and sent by his righteous dispensation. Paul, in order to suppress our desire to retaliate injuries, wisely reminds us that we wrestle not with flesh and blood, but with our spiritual enemy the devil, that we may prepare for the contest (Eph. 6:12). But to calm all the impulses of passion, the most useful consideration is, that God arms the devil, as well as all the wicked, for conflict, and sits as umpire, that he may exercise our patience. But if the disasters and miseries which press us happen without the agency of men, let us call to mind the doctrine of the Law (Deut. 28:1), that all prosperity has its source in the blessing of God, that all adversity is his curse. And let us tremble at the dreadful denunciation, “And if ye will not be reformed by these things, but will walk contrary unto me; then will I also walk contrary unto you,” (Lev. 26:23, 24). These words condemn our torpor, when, according to our carnal sense, deeming that whatever happens in any way is fortuitous, we are neither animated by the kindness of God to worship him, nor by his scourge stimulated to repentance. And it is for this reason that Jeremiah (Lament. 3:38), and Amos (Amos 3:6), expostulated bitterly with the Jews, for not believing that good as well as evil was produced by the command of God. To the same effect are the words in Isaiah, “I form the light and create darkness: Imake peace and create evil. I the Lord do all these things,” (Is. 45:7).

8. Indien hem enige tegenspoed overkomt, ook dan zal hij terstond zijn geest tot God opheffen, wiens hand zeer machtig is om ons lijdzaamheid en een kalme matiging van het gemoed in het hart te geven. Als Jozef niet verder was gegaan dan het inzien van de trouweloosheid zijner broeders, had hij nooit een broederlijke gezindheid jegens hen kunnen verkrijgen. Maar aangezien hij zijn hart tot de Here richtte, vergat hij het onrecht en neigde zich tot zachtmoedigheid en toegevendheid, zodat hij zelfs zijn broeders troostte en zeide: "Niet gij zijt het, die mij naar Egypte verkocht hebt, maar door Gods wil ben ik voor u uitgezonden, om u bij het leven te behouden. Gij hebt wel kwaad tegen mij gedacht, doch de Here heeft dat ten goede gewend" (Gen. 45:7,8; 50:20) Indien Job zich tot de Chaldeën gewend had, door wie hij gekweld werd, dan zou hij terstond tot wraak ontstoken zijn; maar omdat hij tegelijkertijd Gods werk erkent, troost hij zich met die zeer schone uitspraak: "De Here heeft gegeven, de Here heeft genomen, de naam des Heren zij geloofd" (Job 1:21) Zo ook indien David, toen hij door Simei met scheldwoorden en stenen werd aangerand, zijn ogen gericht had op de mens, zou hij de zijnen aangevuurd hebben tot vergelding; maar omdat hij begrijpt, dat Simei niet handelt zonder de beweging des Heren, stemt hij hen veeleer zacht. "Laat hem," zegt hij (2 Sam. 16:10) "want de Here heeft hem bevolen te vloeken." Met diezelfde teugel weerhoudt hij elders de onmatigheid zijner smart: "Ik heb gezwegen en ben verstomd," zegt hij (Ps. 39:10) "want Gij, de Here, hebt het gedaan." Indien er geen krachtdadiger middel is tegen toorn en ongeduld, dan heeft zeker geen geringe vordering gemaakt hij, die in dezen dele Gods voorzienigheid heeft leren overdenken, zodat hij steeds zijn geest tot deze gedachte kan terugroepen: "De Here heeft het gewild, daarom moet ik het dragen; niet alleen omdat ik mij niet mag tegenkanten, maar ook omdat Hij niets wil dan wat rechtvaardig en heilzaam is." De hoofdzaak komt hierop neer, dat wij, wanneer we onrechtvaardig door mensen gekwetst zijn, hun slechtheid laten voor wat ze is (want zij zou niet anders doen dan onze smart heviger maken en ons gemoed prikkelen tot wraak) en bedenken om op te klimmen tot God en te leren voor zeker aan te nemen, dat door zijn rechtvaardige beschikking toegelaten en toegezonden is al hetgeen de vijand misdadig jegens ons bedreven heeft. Om ons te weerhouden van het vergelden van onrecht, wijst Paulus er verstandig op (Ef. 6:12) dat wij de strijd niet hebben met vlees en bloed, maar met een geestelijke vijand, de duivel, opdat wij ons ten strijde zouden bereiden. Maar dit is een zeer nuttige vermaning tot het doen bedaren van alle driften des toorns, dat God zowel de duivel als alle bozen wapent tot de strijd en zit als een kamprechter om onze lijdzaamheid te oefenen. Indien de rampen en ellenden, die ons drukken, zonder toedoen van mensen ons overkomen, laat dan de leer der wet ons in de herinnering komen, (Deut. 28:2 e.v.) dat alle voorspoed uit de bron van Gods zegening vloeit; dat alle tegenspoeden zijn vervloekingen zijn; en laat die vreselijke aanzegging ons verschrikken (Lev. 26:23) "Indien gij roekeloos tegen mij wandelt, dan zal ook ik roekeloos tegen u wandelen." Door die woorden wordt onze slapheid bestraft, wanneer wij naar het algemeen gevoelen des vleses menen, dat vooren tegenspoed toevallig zijn en niet door Gods weldaden tot zijn dienst worden aangespoord noch door zijn tuchtiging geprikkeld worden tot het herwinnen van een juist inzicht. Dit is ook de reden, waarom Jeremia en Amos (Kla. 3:38; Amos 3:6) de Joden berispten, omdat ze meenden, dat zowel het goede als het kwade geschiedde zonder Gods bevel. Daarop slaat ook de prediking van Jesaja (Jes. 45:7) "Ik formeer het licht, en schep de duisternis, Ik maak de vrede en schep het kwaad, Ik, de Here, doe al deze dingen."

8. 119Die Gewißheit um Gottes Vorsehung hilft uns in allen Widerwärtigkeiten

Trifft einen solchen Menschen etwas Widerwärtiges, so wird er auch dann alsbald das Herz zu Gott erheben; denn seine Hand vermag am besten, uns Geduld und Lindigkeit des Herzens zu verleihen. Wäre Joseph dabei stehen geblieben, die Treulosigkeit seiner Brüder zu bedenken, so hätte er ihnen gegenüber nie mehr eine brüderliche Gesinnung gewinnen können. Aber er schaute auf den Herrn, und da vergaß er das Unrecht und wurde zu Sanftmut und Barmherzigkeit geneigt, so daß er gar aus freien Stücken die Brüder tröstete und sagte: „Nicht ihr habt mich nach Ägypten verkauft, sondern Gottes Wille hat mich vor euch hergesandt, damit ich euch das Leben erhielte!“ (Gen. 45,7ff.; summarisch). „Ihr gedachtet es böse mit mir zu machen, Gott aber gedachte es gut zu machen!“ (Gen. 50,20). Hätte Hiob die Chaldäer angesehen, die ihn quälten, so wäre er sofort zur Rache entflammt worden. Aber er erkennt doch (in dem Geschehen) des Herrn Werk, und da kann er sich mit dem herrlichen Satz trösten: „Der Herr hat’s gegeben, der Herr hat’s genommen, der Name des Herrn sei gelobt!“ (Hiob 1,21). Hätte David, als ihn Simei mit Schmähungen und Steinwürfen angriff, seine Augen auf den Menschen gerichtet, so hätte er die Seinen aufgefordert, für das (ihm geschehene) Unrecht Rache zu nehmen; aber weil er einsah, daß dieser nicht ohne des Herrn bewegende Kraft handelte, darum besänftigte er sie vielmehr und sagte: „Laßt ihn, denn der Herr hat’s ihn geheißen: fluche David!“ (2. Sam. 16,10). Mit dem gleichen Zügel bändigt er auch an anderer Stelle seinen unmäßigen Schmerz: „Ich will schweigen und meinen Mund nicht auftun, denn du hast’s getan“ (Ps. 39,10). Es gibt keine kräftigere Arznei gegen Zorn und Ungeduld als diese; so hat der gewiss schon viel erreicht, der in diesem Stück Gottes Vorsehung zu betrachten gelernt hat, so daß er sich immer wieder sagen kann: Der Herr hat es gewollt, deshalb muß ich es tragen, nicht nur, weil ich nicht widerstreben soll, sondern auch weil er ja nichts will, als was recht und heilsam ist! Kurz, wenn wir von Menschen unbillig verletzt worden sind, so sollen wir ihre Bosheit nicht weiter beachten, - sie würde nur unseren Schmerz verschärfen und unser Herz zur Rache anreizen! - sondern uns zu Gott erheben und lernen, aufs gewisseste daran festzuhalten: was der Feind uns in seiner Bosheit zugefügt hat. das hat Gott in gerechter Fügung zugelassen, ja geschickt! Paulus erinnert uns, um uns von der Wiedervergeltung des Bösen abzuschrecken, mit Recht daran, daß wir „nicht mit Fleisch und Blut“ zu kämpfen haben, sondern mit dem geistlichen Feinde, dem Teufel; gegen den sollen wir uns zum Kampfe rüsten! (Eph. 6,12). Das aber ist die beste Ermahnung zum Dämpfen aller aufwallenden Rachsucht: daß Gott selbst den Teufel wie auch alle Gottlosen zum Kampfe rüstet und wie ein Kampfrichter thront, um uns in der Geduld zu üben!

Treffen uns ohne Zutun von Menschen Unglück und Elend, die uns drücken, so sollen wir an die Lehre des Gesetzes gedenken: alles Heilsame fließt aus der Quelle des Segens Gottes, alles Widerwärtige ist sein Fluch (Dtn. 28,20ff.), und es soll uns jene furchtbare Ankündigung schrecken: „Werdet ihr von ungefähr mir ‘zuwider wandeln’, so werde auch ich von ungefähr euch zuwider wandeln’!“ (Lev. 26,15ff., besonders V. 24). Mit diesen Worten wird unsere Trägheit gestraft, wenn wir nach gemeiner Fleischesart alles für zufällig halten, was uns Gutes oder Böses begegnet, und uns weder von Gottes Wohltaten zu seiner Verehrung ermuntern, noch durch seine Schläge zur Buße leiten lassen. Aus diesem Grunde schalten ja auch Jeremia und Amos so bitterlich mit den Juden, weil diese meinten, Gutes wie Böses geschehe ohne Anordnung Gottes (Klgl. 3,38; Amos 3,6). Darauf bezieht sich auch das Wort des Jesaja: „Ich bin der Gott, der das Licht macht und die Finsternis schafft, ich gebe Frieden und schaffe das Übel, ich bin der Herr, der solches alles tut“ (Jes. 45,7).

8. God se voorsienigheid is in teenspoed vir ons ’n vertroosting

As teenspoed hom oorval, sal hy ook hier sy gemoed dadelik tot die Here ophef, omdat sy hand kragtig is om lydsaamheid en ’n onverstoorbare gemoedsrus op ons af te stempel. As Josef in die herkenning van sy broers se verraad bly vassteek het, sou hy nooit ’n broederlike gesindheid teenoor hulle kon aanneem nie. Maar omdat hy sy gemoed tot die Here gewend het, het hy hulle onreg vergeet en is tot sagmoedigheid en toegeeflikheid beweeg sodat hy sy broers selfs kon vertroos en kon sê:

328 “Dit is nie julle wat my in Egipte verkoop het nie, maar ek is deur die wil van God voor julle uitgestuur om julle lewens te red”.⁴⁷ “Julle het wel kwaad teen my bedink, maar die Here het dit in goed verander.”⁴⁸ As Job hom sou verset het teen die Galdeërs wat hom geteister het, sou hy dadelik in toorn ontbrand het, maar omdat hy daarin ook die werk van die Here herken, vertroos hy homself met die volgende pragtige verklaring: “Die Here het gegee; die Here het geneem; geseënd sy die Naam van die Here”.⁴⁹ As Dawid op Simeï ag sou geslaan het toe hy Dawid met vervloeking en klippe aangeval het, sou hy sy manskappe tot weerwraak op hom aangehits het. Omdat hy besef het dat Simeï dit nie sonder toedoen van die Here doen nie, kalmeer hy hulle eerder. Hy sê aan hulle: “Laat hom begaan, omdat die Here hom beveel het om my te vloek”.⁵⁰ Elders bedwing hy sy onbeheerste smart met dieselfde teuels wanneer hy sê: “Ek was stil en stom, omdat U, o Here, dit gedoen het”.⁵¹ As daar dan geen doeltreffender middel teen toorn en onverdraagsaamheid is nie, het iemand waarlik baie vordering gemaak as hy geleer het om oor die voorsienigheid van God so na te dink dat hy altyd kan onthou: “Dit was die wil van die Here; daarom moet ek dit verdra - nie alleen omdat ek sy wil nie mag weerstrewe nie, maar omdat Hy niks wil wat nie regverdig en voordelig is nie.”

Kortom kom dit hierop neer: Wanneer ons onregverdig deur ons medemense skade aangedoen is, moet ons hulle boosheid buite rekening laat omdat hulle boosheid niks anders bereik as om ons smarte te verhoog en ons tot wraak op te skerp nie. Verder moet ons daaraan gedagtig wees om tot God op te klim, en ons moet leer om vas en seker aan te neem dat alles wat ons vyande uit goddeloosheid teen ons gepleeg het, deur sy regverdige beskikking toegelaat en oor ons gestuur is.

Met die 00g daarop om ons daarvan te weerhou om onreg teen ons te vergeld, vermaan Paulus ons met groot wysheid dat ons stryd nie teen vlees en bloed is nie maar teen ’n geestelike vyand, die duiwel, sodat ons ons vir die stryd kan voorberei.⁵² Maar dit is ook ’n baie nuttige vermaning om al die drifte van ons toorn te laat bedaar, dat God die duiwel sowel as al die goddeloses vir die stryd bewapen en dat Hy soos ’n skeidsregter sit om ons lydsaamheid te beproef. As rampe en ellendes wat ons neerdruk, ons dan sonder toedoen van mense te beurt val, moet die leer van die wet ons te binne skiet, naamlik dat alle voorspoed uit die 329 bron van God se seën voortvloei en dat al ons teenspoed sy vervloekinge is.⁵³ Dan moet ons skrik vir hierdie verskriklike oordeel: “As julle julle roekeloos teen my verset, sal Ek My ook roekeloos teen julle verset.”⁵⁴ Deur hierdie woorde word ons traagheid bestraf wanneer ons volgens algemene vleeslike opvatting alle voor- of teenspoed as toevallig beskou en nie deur die weldade van God tot sy diens aangespoor of deur sy roede tot inkeer gedryf word nie. Dit is die rede waarom Jeremia en Amos bitterlik kla omdat die Jode gedink het dat goed sowel as kwaad geskied het sonder dat God dit beveel het.⁵⁵ Die prediking van Jesaja het dieselfde strekking: “Ek is God wat die lig formeer en die duisternis skep. Ek maak die vrede en Ek skep die kwaad. Ek is God en doen al hierdie dinge”.⁵⁶

8. Если же, напротив, с нами приключится какое-либо несчастье, мы тут же обратим наше сердце к Богу, который один может подвигнуть его к терпению и спокойствию. Если бы Иосиф упорно думал о вероломстве и коварстве братьев, он не смог бы испытывать к ним братской привязанности. Но поскольку, забыв о нанесённой обиде, он обратил свои помыслы к Богу, Бог привёл его к спокойствию и кротости, так что он утешился и сказал: «Бог послал меня перед вами для сохранения вашей жизни ... Итак не вы послали меня сюда, но Бог ... Вот, вы умышляли против меня зло; но Бог обратил это в добро» (Быт 45:5,8; 50:20). Если бы Иов думал о посягнувших на него халдеях, в нём возгорелась бы жажда мести. Но он также признал в случившемся дело Бога и утешился прекрасными словами: «Господь дал, Господь и взял; да будет имя Господне благословенно!» (Иов 1:21). Если бы Давид принял близко к сердцу злобу Семея, преследовавшего его оскорблениями и бросавшего в него камни, то подтолкнул бы своих слуг к мести. Но он понял, что Семей поступает так не без божественного побуждения, и потому успокоил слуг вместо того, чтобы раздувать их гнев: «Пусть он злословит, ибо Господь повелел ему злословить Давида» (2 Цар 16:10). И в другом месте Давид так же обуздывает свою скорбь: «Я стал нем, не открываю уст моих; потому что Ты сделал это» (Пс 38/39:10).

Нет лучшего средства против гнева и нетерпения, и для нас было бы полезно научиться так размышлять о божественном провидении в подобных случаях, чтобы мы всегда приходили к следующей мысли: Господь этого хотел, значит надо терпеливо это принимать - и не только потому, что противление подлежит осуждению, но и потому, что Он не желает ничего, что не было бы необходимо и справедливо. Вывод таков: будучи несправедливо обижены людьми, отбросим прочь размышления об их злобе, которые только бы раздули наш гнев и разожгли в нас стремление отомстить, и обратимся к Богу в уверенности, что именно по его справедливому решению и промышлению было дозволено - то есть повелено - совершиться всему, что предпринимают против нас наши враги. Св. Павел, желая отвратить нас от стремления к мести, благоразумно предостерегает, что надлежит сражаться не против плоти и крови, но против Сатаны, нашего духовного врага, и что именно против него мы должны вооружиться (Эф 6:12). Это предостережение относится ко всякому неистовству и всякой гневной страсти: ведь именно Бог, чтобы упражнять наше терпение, подвигает на брань как Сатану, так и всех нечестивцев и надзирает над ними, словно учитель в искусстве борьбы.

Если же претерпеваемые нами бедствия происходят не от людей, а от чего-то другого, вспомним о том, что сказано в Законе: всякое процветание проистекает из источника благословения Бога, а всякое несчастье есть проклятие, происходящее от Него же (Втор 28). Более того, убоимся страшной угрозы: «Если ... пойдёте против Меня, то и Я пойду против вас» (Лев 26:23-24). Этими словами Бог пробуждает нас от отупения, ибо мы по своей плотскости полагаем всё происходящее - доброе и злое - случайным и не подвигаемся ни благодеяниями Божьими к служению Господу, ни Его карами - к покаянию. Вот почему Иеремия и Амос так сокрушались, что иудеи не считают добро и зло происходящими по велению Бога (Плач 3:38; Амос 3:6). О том же говорит Исайя: «Я образую свет и творю тьму, делаю мир и произвожу бедствия; Я, Господь, делаю всё это» (Ис 45:7).

9. 213 | Neque tamen interim ad causas inferiores vir pius connivebit. Neque enim quia ministros divinae bonitatis^a, arbitrabitur eos a quibus beneficio affectus fuerit, ideo illos^b praeteribit: acsi nullam gratiam sua humanitate promeriti essent: sed illis obstrictum se ex animo sentiet,^c et libenter fatebitur obligationem, et gratiam pro facultate et re nata referre studebit. Denique Deum^d in acceptis^e bonis reverebitur et praedicabit, ut praecipuum authorem: sed homines ut eius ministros honorabit: atque, ut res est, intelliget se Dei^f voluntate iis esse devinctum per quorum manum beneficus esse voluerit. Siquid iacturae vel ob negligentiam vel ob imprudentiam fecerit, Domino quidem volente factum id apud se statuet, verum sibi quoque imputabit. Siquis morbo absumptus sit, quem, quum ex officio curare debuisset, negligenter tractavit: tametsi non ignorabit ad terminum pervenisse quem praeterire non poterat, peccatum tamen suum inde non elevabit: sed quia non est defunctus erga eum fideliter suo munere, perinde accipiet acsi negligentiae suae culpa periisset. Multo minus, ubi in designando vel homicidio vel furto fraus et concepta animo malitia intercesserit, eam excusabit sub praetextu divinae providentiae: sed in eodem facinore, Dei iustitiam, hominis nequitiam, ut se utraque manifeste prodit, distincte contemplabitur. In futuris vero potissimum, inferiorum huiusmodi causarum rationem habebit. Nam inter Domini benedictiones reponet si non destituetur subsidiis humanis, quibus ad incolumitatem suam utatur; itaque nec in capiendis consiliis cessabit, nec torpebit in ope eorum imploranda, quibus suppetere conspiciet unde iuvetur: sed a Domino sibi in manum offerri reputans quaecunque commodare sibi^g aliquid possunt creaturae, ipsas, tanquam legitima divinae providentiae instrumenta, ad usum applicabit. Ac, quum incertus sit quem sint exitum habitura quae negotia aggreditur (nisi quod in omnibus Dominum suo bono prospecturum novit) ad id studio aspirabit quod sibi expedire ducet, quantum intelligentia menteque assequi potest. Neque tamen in capiendis consiliis proprio sensu feretur: sed Dei sapientiae se commendabit ac permittet, ut eius ductu in rectum scopum dirigatur. Caeterum non externis subsidiis ita eius fiducia subnitetur, ut si adsint, in iis secure acquiescat: si desint, perinde ac destitutus trepidet. Mentem enim in sola Dei providentia semper habebit defixam, neque a firmo eius intuitu, 214 praesentium rerum consideratione, abduci patietur. || Sic Ioab tametsi praelii eventum in arbitrio manuque Dei esse agnoscit, non tamen inertiae se dedit: sed quod suae vocationis est sedulo exequitur: Domino autem permittit eventum moderari, Stabimus fortes, inquit, pro gente nostra et urbibus Dei nostri: Dominus autem faciat quod bonum est in oculis suis [2. Sam. 10. c. 12]. Eadem cognitio^a· temeritate et prava confidentia exutos ad continuam Dei invocationem nos impellet: tum etiam animos nostros bona spe fulciet, ut quae nos circunstant pericula, secure et fortiter despicere non dubitemus.

9. Cependant toutesfois, si ne fermerons nous point les yeux que nous ne considerions les causes inferieures. Car combien que nous estimions ceux desquels nous recevons quelque bien, estre ministres de la liberalité de Dieu, si ne les mespriserons-nous pas, comme s’ils n’avoyent merité nulle grace envers nous par leur humanité: mais plustost nous recognoistrons estre obligez à eux, et le confesserons volontiers, et nous efforcerons de rendre la pareille selon nostre pouvoir, quand l’opportunité sera. Bref nous porterons cest honneur à Dieu de le recognoistre principal autheur de tout bien: mais nous honnorerons aussi bien les hommes, comme les ministres et dispensateurs de ses benefices, et penserons qu’il nous a voulu obliger à eux, puis qu’il s’est monstré nostre bien facteur par leurs mains. Si nous endurons quelque dommage, ou pour nostre negligence, ou pour nostre nonchalance, nous penserons bien que cela s’est fait par le vouloir de Dieu, mais nous ne laisserons point de nous en imputer la faute. Si quelcun de nos parens ou amis, duquel nous devions avoir le soin, trespasse sans estre bien pensé, combien que nous n’ignorerons point qu’il estoit venu au terme lequel il ne pouvoit passer, toutesfois nous n’amoindrirons point par cela nostre peché: mais d’autant que nous n’aurons point fait nostredevoir, nous prendrons sa mort comme estant advenue de nostre faute. Par plus forte raison donc, s’il y a eu fraude ou malice deliberée en commettant homicide ou larrecin, nous ne devrons pas excuser ces crimes sous couleur de la providence de Dieu: mais en un mesme fait nous contemplerons la justice de Dieu et l’iniquité de l’homme, comme l’un et l’autre se monstre evidemment. Quant est des choses futures, nous prendrons pied principalement à ces causes inferieures dont nous avons parlé. Car nous reputerons que ce sera une benediction de Dieu, s’il nous donne les moyens humains pour nous entretenir et conserver: et pourtant nous consulterons de ce que nous avons à faire selon nostre faculte: et ne serons point paresseux d’implorer l’aide de ceux lesquels nous verrons estre propres pour nous aider. Plustost estimans que c’est Dieu qui nous presente à la main toutes creatures, lesquelles nous peuvent porter profit, nous les appliquerons en usage, comme instrumens legitimes de sa providence. Et pource que nous sommes incertains quelle issue nous aurons de ce que nous entreprenons (sinon que nous avons bonne fiance en Dieu qu’il pourvoirra en tout et par tout à nostre bien) nous tendrons à ce que nous penserons nous estre profitable, d’autant que nostre intelligence se peut estendre. Neantmoins en prenant nos conseils, nous ne suyvrons pas nostre sens propre, mais nous nous recommanderons et permettrons à la sagesse de Dieu, à ce qu’elle nous conduise droitement. Finalement nostre fiance ne sera pas tellement appuyée sur les aides et moyens terrestres, que nous y acquiescions quand nous les aurons en main, ou quand ils nous defaudront, que nous perdions courage. Car nous aurons l’entendement fiché en la seule providence de Dieu, et ne nous laisserons point distraire du regard d’icelle par la consideration des choses presentes. En telle sorte Joab, combien qu’il cognoisse que l’issue de la bataille où il entroit dependoit du bon plaisir de Dieu, et estoit en sa main, ne s’anonchalit point qu’il ne regardast à executer ce qui estoit de sa vocation, resignant à Dieu le gouvernement de tout. Nous tiendrons bon, dit-il, pour nostre peuple, et pour les villes de nostre Dieu. Le Seigneur face ce que bon luy semblera (2 Sam. 10:12). Telle pensée aussi nous despouillera de temerité et presomption, pour nous inciter à invoquer Dieu continuellement: d’autre part elle soustiendra nos cœurs en bon espoir, afin que nous ne doutions point de mespriser hardiment et avec magnanimité les dangers qui nous environnent.

9. Yet at the same time a pious man will not overlook inferior causes. Nor, because he accounts those from whom he has received any benefit, the ministers of the Divine goodness, will he therefore pass them by unnoticed, as though they deserved no thanks for their kindness; but will feel, and readily acknowledge, his obligation to them, and study to return it as ability and opportunity may permit. Finally, he will reverence and praise God as the principal Author of benefits received, but will honour men as his ministers; and will understand, what, indeed, is the fact, that the will of God has laid him under obligations to those persons by whose means the Lord has been pleased to communicate his benefits. If he suffer any loss either through negligence or through imprudence, he will conclude that it happened according to the Divine will, but will also impute the blame of it to himself. If any one be removed by disease, whom, while it was his duty to take care of him, he has treated with neglect,—though he cannot be ignorant that that person had reached those limits which it was impossible for him to pass, yet he will not make this a plea to extenuate his guilt; but, because he has not faithfully performed his duty towards him, will consider him as having perished through his criminal negligence. Much less, when fraud and preconceived malice appear in the perpetration either of murder or of theft, will he excuse those enormities under the pretext of the Divine providence: in the same crime he will distinctly contemplate the righteousness of God and the iniquity of man, as they respectively discover themselves. 205 But it is principally in regard to things future that he will direct his attention to inferior causes of this kind. For he will rank it among the blessings of the Lord, not to be destitute of human aids which he may use for his own safety; he will neither be remiss, therefore, in taking the advice, nor negligent in imploring the help, of those whom he perceives to be capable of affording him assistance; but, considering all the creatures, that can in any respect be serviceable to him, as so many gifts from the Lord, he will use them as the legitimate instruments of the Divine providence. And as he is uncertain respecting the issue of his undertakings, except that he knows that the Lord will in all things provide for his good, he studiously aims at what, according to the best judgment he can form, will be for his advantage. Nor, in conducting his deliberations, will he be carried away by his own opinion, but will recommend and resign himself to the wisdom of God, that he may be directed by its guidance to the right end. But he will not place his confidence in external helps to such a degree as, if possessed of them, securely to rely on them, or, if destitute of them, to tremble with despair. For his mind will always be fixed solely on the Divine providence, nor will he suffer himself to be seduced from a steady contemplation of it, by any consideration of present things. Thus Joab, though he acknowledges the event of battle to depend on the will and the power of God, yet surrenders not himself to inactivity, but sedulously executes all the duties of his office, and leaves the event to the Divine decision. “Let us play the men,” says he, “for our people, and for the cities of our God; and the Lord do that which seemeth him good.”⁴⁷⁷ This knowledge will divest us of temerity and false confidence, and excite us to continual invocations of God; it will also support our minds with a good hope, that without hesitation we may securely and magnanimously despise all the dangers which surround us.

9. Meditation continued. 10. The right use of inferior causes explained. 11. When the godly become negligent or imprudent in the discharge of duty, Providence reminds them of their fault. 12. It condemns the iniquities of the wicked. 13. It produces a right consideration of the future, rendering the servants of God prudent, diligent, and active. 14. It causes them to resign themselves to the wisdom and omnipotence of God, and, at the same time, makes them diligent in their calling.

At the same time, the Christian will not overlook inferior causes. For, while he regards those by whom he is benefited as ministers of the divine goodness, he will not, therefore, pass them by, as if their kindness deserved no gratitude, but feeling sincerely obliged to them, will willingly confess the obligation, and endeavour, according to his ability, to return it. In fine, in the blessings which he receives, he will revere and extol God as the principal author,but will also honour men as his ministers, and perceive, as is the truth, that by the will of God he is under obligation to those, by whose hand God has been pleased to show him kindness. If he sustains any loss through negligence or imprudence, he will, indeed, believe that it was the Lord’s will it should so be, but, at the same time, he will impute it to himself. If one for whom it was his duty to care, but whom he has treated with neglect, is carried off by disease, although aware that the person had reached a limit beyond which it was impossible to pass, he will not, therefore, extenuate his fault, but, as he had neglected to do his duty faithfully towards him, will feel as if he had perished by his guilty negligence. Far less where, in the case of theft or murder, 192fraud and preconceived malice have existed, will he palliate it under the pretext of Divine Providence, but in the same crime will distinctly recognise the justice of God, and the iniquity of man, as each is separately manifested. But in future events, especially, will he take account of such inferior causes. If he is not left destitute of human aid, which he can employ for his safety, he will set it down as a divine blessing; but he will not, therefore, be remiss in taking measures, or slow in employing the help of those whom he sees possessed of the means of assisting him. Regarding all the aids which the creatures can lend him, as hands offered him by the Lord, he will avail himself of them as the legitimate instruments of Divine Providence. And as he is uncertain what the result of any business in which he engages is to be (save that he knows, that in all things the Lord will provide for his good), he will zealously aim at what he deems for the best, so far as his abilities enable him. In adopting his measures, he will not be carried away by his own impressions, but will commit and resign himself to the wisdom of God, that under his guidance he may be led into the right path.However, his confidence in external aid will not be such that the presence of it will make him feel secure, the absence of it fill him with dismay, as if he were destitute. His mind will always be fixed on the Providence of God alone, and no consideration of present circumstances will be allowed to withdraw him from the steady contemplation of it. Thus Joab, while he acknowledges that the issue of the battle is entirely in the hand of God, does not therefore become inactive, but strenuously proceeds with what belongs to his proper calling, “Be of good courage,” says he, “and let us play the men for our people, and for the cities of our God; and the Lord do that which seemeth him good,” (2 Sam. 10:12). The same conviction keeping us free from rashness and false confidence, will stimulate us to constant prayer, while at the same time filling our minds with good hope, it will enable us to feel secure, and bid defiance to all the dangers by which we are surrounded.

9. En toch zal intussen een vroom man de ogen niet sluiten voor de meer ondergeschikte oorzaken. Immers omdat hij hen, van wie hij een weldaad ontvangen heeft, zal houden voor dienaars van Gods goedheid, zal hij hen daarom niet voorbijgaan, alsof zij door hun vriendelijkheid geen dank verdiend hadden; maar hij zal zich van harte aan hen verplicht gevoelen en gaarne zijn verplichting erkennen, en zijn best doen om naar vermogen en omstandigheden dank te vergelden. Eindelijk: hij zal God in de ontvangen weldaden eren en Hem prijzen, als de voornaamste Schenker; maar de mensen zal hij eren als zijn dienaren en hij zal, zoals het ook is, begrijpen, dat hij door Gods wil verbonden is aan hen, door wier hand God hem heeft willen beweldadigen. Als hij door onachtzaamheid of onverstandigheid enig verlies geleden heeft, zal hij wel bij zichzelf vaststellen, dat dit geschied is onder Gods wil, maar ook zal hij het zichzelf toerekenen. Indien iemand door een ziekte weggenomen is, die hij, hoewel hij hem krachtens zijn ambt had moeten verzorgen, onachtzaam behandeld heeft, dan zal hij, ofschoon hij zeer goed weet, dat de gestorvene tot de grens gekomen was, die hij niet kon overschrijden, toch daarom zijn eigen zonde niet lichter inzien; maar omdat hij zijn ambt jegens hem niet trouw waargenomen heeft, zal hij het zo beschouwen, alsof hij door de schuld van zijn nalatigheid omgekomen was. Veel minder zal hij, wanneer bij het bedrijven van moord of diefstal bedrog en boos opzet aanwezig geweest is, dat verontschuldigen onder het voorwendsel van Gods voorzienigheid, maar in dezelfde daad zal hij de rechtvaardigheid Gods en de slechtheid van de mens, gelijk die beide zich duidelijk openbaren, wel onderscheiden beschouwen. Maar vooral ten aanzien van de toekomst zal hij rekening houden met lagere oorzaken van deze aard. Want hij zal het rekenen tot Gods zegeningen, wanneer hij geen gebrek heeft aan de menselijke hulp, die hij nodig heeft tot zijn behoudenis; daarom zal hij niet traag zijn in het nemen van besluiten en zich niet slap aanstellen bij het inroepen van de hulp van hen, van wie hij ziet, dat ze in staat zijn hem te helpen; maar bedenkend, dat hem door de Here ter hand gesteld wordt al wat de schepselen hem kunnen verlenen, zal hij die schepselen, als wettelijke werktuigen der Goddelijke voorzienigheid, tot zijn gebruik aanwenden. En, ofschoon hij er onzeker van is, welke afloop de zaken zullen hebben, die hij onderneemt (behalve dat hij weet, dat de Here in alles voor zijn welzijn zal zorgen), zal hij met ijver streven naar datgene, waarvan hij meent, dat het voor hem nuttig is, voorzover hij het met zijn verstand en geest kan bereiken. Maar toch zal hij bij het nemen van zijn besluiten zich niet laten drijven door zijn eigen zin; maar hij zal zich aanbevelen en toevertrouwen aan de wijsheid Gods, opdat hij door haar leiding tot het juiste doel gebracht worde. Verder zal zijn vertrouwen niet zo op uiterlijke hulpmiddelen steunen, dat, indien zij er zijn, hij op hen zich onbekommerd verlaat, en indien ze er niet zijn, hij angstig is, alsof hij in de steek gelaten is. Want hij zal zijn geest steeds zich doen vastklemmen aan Gods voorzienigheid alleen en niet toelaten, dat hij door de overweging der tegenwoordige dingen er van wordt afgebracht op haar de blik gevestigd te houden. Zo geeft Joab, ofschoon hij erkende, dat de afloop van de strijd staat ter beoordeling Gods en in zijn hand berust, zich toch niet aan luiheid over, maar hij volbrengt ijverig wat zijn roeping is; aan de Here echter laat hij het over de uitkomst te besturen. "Laat ons sterk zijn," zegt hij (2 Sam. 10:12) "voor ons volk en voor de steden onzes Gods; de Here nu doe wat goed is in zijn ogen." Dezelfde kennis zal ons, vrij van roekeloosheid en verkeerd vertrouwen, aandrijven tot het voortdurend aanroepen van God; en ook zal ze onze zielen door goede hoop schragen, zodat wij niet aarzelen onbekommerd en flink de gevaren te verachten, die ons omringen.

9. 120Keine Geringschätzung der "Mittelursachen"!

Unterdessen wird aber der Fromme die untergeordneten Ursachen (causas inferiores) nicht außer acht lassen. Er wird nicht etwa aus der Einsicht, daß die, welche ihm wohl tun, ja Diener der Güte Gottes sind, den Schluss ziehen, er könne sie (mit Undank) übergehen, als ob sie für ihre Freundlichkeit (humanitas) keinen Dank verdient hätten, sondern er wird sich ihnen von Herzen verpflichtet fühlen, sich gerne als den Beschenkten bekennen und ihnen nach Fähigkeit den Dank auch durch die Tat abzustatten sich bemühen. Kurz, er wird gewiss Gott als den vornehmsten Urheber beim Empfang guter Gaben loben und preisen, aber er wird die Menschen eben als seine Diener ehren und wird, wie es doch tatsächlich der Fall ist, einsehen, daß er durch Gottes Willen denen zu Dank verpflichtet ist, durch deren Hand Gott sich hat wohltätig erweisen wollen! Hat er aus Nachlässigkeit oder Unvorsichtigkeit einen Schaden erlitten, so wird er zwar feststellen, daß dies aus Gottes Willen ihm zugestoßen sei, aber er wird es doch auch sich selbst zuschreiben! Ist einer an einer Krankheit gestorben, welchen er zu pflegen verpflichtet war, aber nachlässig behandelt hat, so wird er zwar durchaus wissen, daß der Betreffende zu dem Ende gekommen sei, dem er nicht entgehen konnte, aber er wird doch darüber seine Sünde nicht gering achten; im Gegenteil: er hat gegen jenen Menschen sein Amt nicht treu erfüllt und wird deshalb die Sache so ansehen, als ob er durch Schuld seiner Nachlässigkeit gestorben wäre. Noch viel weniger wird er bei einem Mord oder Diebstahl die dabei wirksame Verruchtheit und Bosheit seines Herzens mit dem Vorwand göttlicher Vorsehung entschuldigen; er wird vielmehr in der gleichen Tat Gottes Gerechtigkeit und des Menschen Bosheit, wie sie sich beide offenbaren, in ihrer Verschiedenheit betrachten. Und ganz besonders wird er hinsichtlich der Zukunft auf dergleichen untergeordnete Ursachen Acht haben. Denn er soll es zu den Segnungen des Herrn rechnen, wenn es ihm nicht an menschlicher Hilfe fehlt, die er zu seinem Wohlergehen in Anspruch nehmen kann. Aus dem Grunde wird er nicht ablassen, Rat zu suchen, wird auch nicht träge werden, die Hilfe solcher Menschen anzurufen, die ihn wohl unterstützen können; nein, er wird bedenken, daß ihm alle Geschöpfe, die ihm hilfreich sein können, von dem Herrn an die Hand gegeben werden, und deshalb wird er diese als rechte Werkzeuge der göttlichen Vorsehung zu seinem Besten gebrauchen. Und obwohl er unsicher ist, welchen Erfolg seine Unternehmungen haben werden - abgesehen davon, daß er weiß: der Herr wird in allem sein Bestes im Auge haben! -, wird er doch mit Eifer das erstreben, was ihm nützlich erscheint, soweit er es durch Verstand und Nachdenken schaffen kann. Und doch wird er bei seinen Entschlüssen nicht dem eigenen Sinn verfallen sein, sondern sich der Weisheit Gottes anbefehlen und sich durch seine Führung zum rechten Ziel leiten lassen. Auch wird er sein Vertrauen nicht dermaßen an die äußeren Hilfen hängen, daß er in ihnen sicher ruht, wenn sie vorhanden sind, aber alsbald wie ein Verlorener erzittert, wenn sie fehlen. Er wird eben sein Herz stets auf Gottes Vorsehung allein richten und sich vom festen Blick auf sie nicht durch die Betrachtung der jeweiligen Lage abbringen lassen. So wusste auch Joab sehr wohl, daß der Ausgang der Schlacht in Gottes Hand und Willen stehe; aber er ergab sich darüber doch nicht der Untätigkeit, sondern führte mit Fleiß aus, was seines Amtes war, überließ indessen dem Herrn den Ausgang: „Lasset uns stark sein für unser Volk und für die Städte unseres Gottes; der Herr aber tue, was in seinen Augen gut ist“ (2. Sam. 10,12). Wenn wir so denken, werden wir uns von allem Vorwitz, allem falschen Vertrauen auf uns selbst und jede andere Kreatur fernhalten und uns immerfort zur Anrufung Gottes getrieben sehen. In dieser Denkweise wird aber auch unser Herz in guter Zuversicht gestärkt werden, so daß wir ohne Zaudern auf alle Gefahren, die uns auch umgeben mögen, mutig und tapfer herunterblicken.

9. ’n Godvresende man sal in gedagte hou dat God ook van mense gebruik maak om sy raadsplan uit te voer

En tog sal ’n godvresende man sy oë intussen nie vir die minder belangrike oorsake⁵⁷ sluit nie.

Omdat hy mense van wie hy ’n weldaad ontvang het, as dienaars van die goedheid van God beskou, sal hy nie een van hulle oor die hoof sien nie - asof hulle nie sy dankbaarheid deur hulle beleefdheid verdien het nie.

Maar hy sal van harte die gevoel hê dat hy ’n verpligting teenoor hulle het. Hy sal sy verpligting geredelik erken en hom na sy vermoë en omstandighede inspan om teenoor hulle dankbaar te wees. Kortom: hy sal God vir die seëninge wat hy ontvang, eerbiedig en Hom loof as die besondere Gewer daarvan. Hy sal sulke mense as dienaars van God eer, en soos dit in werklikheid is, sal hy besef dat hy deur die wil van God aan daardie mense, deur wie se hande God hom wou seën, verbind is. As hy deur sy nalatigheid of onversigtigheid skade sou ly, sal hy vir homself besluit dat dit ook plaasgevind het volgens die wil van die Here, maar hy sal dit ook homself toereken. As iemand wat hy pligshalwe moes versorg en nalatig behandel het, deur siekte te sterwe sou kom sal hy tog nie sy sonde ligter maak nie, hoewel hy weet dat die afgestorwene ’n perk bereik het waarby hy nie kon verbygaan nie. Omdat hy egter nie sy plig teenoor hom getrou nagekom het nie, sal hy sy afsterwe aanvaar asof sy 330 nalatigheid die oorsaak daarvan was. Wanneer bedrog en voorbedagte kwaadwilligheid voorkom, wanneer ’n moord of diefstal gepleeg word, sal hy nog veel minder onder die dekmantel van die voorsienigheid van God daarvoor verskoning maak. Hy sal egter duidelik in die misdaad God se geregtigheid en die boosheid van die mens waarneem namate elk hiervan openlik daarin aan die lig kom. Maar veral in die toekoms sal hy rekening hou met onbelangriker oorsake van hierdie aard. Want hy sal dit onder die seëninge van God reken as hy nie van die bystand van sy medemens wat hy vir sy eie behoud kan aanwend, verstoke is nie. Hy sal dus nie daarvan afsien om planne te maak nie, en ook sal hy nie traag wees om die bystand in te roep van mense van wie hy sien dat hulle die middele het om hom te help nie. Maar hy sal dink dat al die voordele wat skepsele aan hom besorg, deur God in sy hand geplaas word, en hy sal hulle as wettige instrumente van God se voorsienigheid tot sy voordeel aanwend. En al sou hy nie seker wees oor die resultaat van die onderneming wat hy aanpak nie - behalwe net dat hy weet dat die Here in alles vir sy voordeel sal sorg - sal hy hom ywerig toelê op dit wat hy as voordelig beskou in soverre hy dit met sy verstand en kennis kan bereik.

Tog sal hy in sy besluitneming nie deur sy eie goeddunke aangedryf word nie maar hom aan die wysheid van God oorgee en toevertrou, sodat hy onder God se leiding na sy ware doel gelei kan word. Verder sal sy vertroue nie so op uiterlike hulpmiddels steun dat hy onbesorg daarin berus as hulle wel aanwesig is nie, maar dat hy bewe asof hy in die steek gelaat is as dit nie aanwesig is nie. Want hy sal sy gemoed altyd op die voorsienigheid van God alleen vasgenael hou en nie toelaat dat die oorweging van teenwoordige dinge hom verhinder om standvastig daarna te kyk nie.

So het Joab hom tog nie aan onverskilligheid oorgegee nie, hoewel hy daarvan bewus was dat die verloop van die oorlog in die oordeel en die hand van God geleë was, maar hy het sy roeping ywerig volbring. Hy laat die beheer oor die verloop daarvan egter aan die Here oor en sê: “Ons sal sterk wees vir ons volk en vir die stede van ons God. Mag die Here dan doen wat goed is in sy oë”.⁵⁸ Wanneer ons van roekeloosheid en verkeerde vertroue bevry is, sal dieselfde kennis ons aandryf om God voortdurend aan te roep. Dan sal Hy ons met goeie hoop onderskraag, sodat ons nie sal aarsel om die gevare wat ons omring, onbesorg en moedig te verag nie.

9. Однако при всём том не обращать внимания на причины низшего порядка можно, лишь закрыв глаза. Хотя мы считаем тех, от кого получаем добро, посланцами божественной щедрости, не оставим их без внимания, словно они своим добрым участием не заслужили милостей в наших глазах. Напротив, посчитаем себя в долгу перед ними и охотно в этом признаемся, а также, когда представится удобный случай, постараемся воздать им тем же. Короче, почтим Бога как первоисточник всякого блага, но почтим также и людей как посланцев и подателей божественных благодеяний и будем считать желанием Бога, чтобы мы были им обязаны, ибо через них Он явил Себя как наш Благодетель.

Если же мы потерпим какой-либо урон по нашей собственной небрежности или недосмотру, подумаем, что так произошло по воле Божьей, но при этом не перестанем винить самих себя. Если кто-то из наших родственников или друзей, о ком мы должны были заботиться, умрёт без опеки, то будем знать, что он достиг предела земной жизни, которого не мог перейти, но не станем на этом основании преуменьшать собственный грех. Напротив, поскольку мы не исполнили своего долга, поставим его смерть себе в вину. Если совершается обман или причиняется умышленное зло - например, убийство или кража, - мы тем более не должны оправдывать эти преступления, прикрываясь божественным провидением: увидим в них одновременно и суд Божий, и неправедность людей, ибо и то и другое проявляется здесь со всей очевидностью.

При рассмотрении событий будущего будем прежде всего опираться на те причины низшего порядка, о которых шла речь ранее. Ибо мы сочтём благословением Божьим, если Бог даст нам человеческие средства для самосохранения и заботы о себе, и тем не менее будем в меру своих способностей обдумывать то, что надлежит делать нам самим, и не устанем просить о помощи тех, кто, с нашей точки зрения, может помочь. Полагая, что именно Бог даёт нам в руки всякие творения, способные оказаться нам полезными, воспользуемся ими как законными средствами его провидения. А поскольку мы не знаем наверняка, каков будет исход наших начинаний (хотя и уповаем на Бога, во всём и всегда соблюдающего наше благо), то по мере нашего разумения будем думать о том, что могло бы принести нам пользу. Однако в этих размышлениях последуем не собственному чувству, но препоручим себя Божьей Премудрости и позволим ей направить нас по верному пути. В конечном же счёте наша уверенность не будет всецело опираться на вспомогательные земные средства, когда они окажутся у нас в руках, и мы не утратим мужества, если их у нас не будет. А наше сознание устремится на одно лишь провидение Божье, и мы не отведём от него взора ради разглядывания предстающих нам земных вещей. Так, Иоав, зная, что исход сражения, в которое он вступал, зависит от благорасположения Бога и находится в его руке, не уклонился от совершения того, что было в его силах, предоставив окончательное решение Богу: «Будем стоять твёрдо за народ наш и за города Бога нашего, а Господь сделает, что Ему угодно» (2 Цар 10:12). Такой образ мыслей избавит нас также от дерзости и самомнения и побудит непрестанно взывать к Богу. С другой стороны, он поддержит в нашем сердце надежду на лучшее, чтобы мы, не сомневаясь, решительно и отважно презирали обступающие нас опасности.

10. | Hac vero parte se prodit inaestimabilis piae mentis foelicitas^b. Innumera sunt quae vitam humanam obsident^c mala, quae totidem ostentant mortes^d. Ut extra non exeamus: quum mille morborum receptaculum sit corpus, imo intus inclusas teneat ac foveat morborum causas, seipsum homo ferre non potest quin multas exitiorum suorum formas secum ferat, ac vitam quodammodo cum morte implicitam trahat. Quid enim aliud dicas, ubi nec frigetur, nec sudatur sine periculo? Iam, quocunque te vertas, quae circa te sunt omnia, non modo ambiguae sunt fidei, sed aperte fere minantur, ac praesentem mortem videntur intentare. Conscende navem, pede uno a morte distas. Equo inside, in lapsu pedis unius vita tua periclitatur. Incede per vias urbis, quot sunt in tectis tegulae, tot discriminibus es obnoxius. Si ferramentum in tua aut amici manu sit, exerta est noxa. Quotquot animalia ferocia^e vides, in tuam perniciem armata sunt. Quod si vel horto munito includere te studeas, ubi nihil quam amoenitas appareat, illic serpens interdum delitescet. Domus assidue incendio subiecta, interdiu tibi paupertatem, noctu etiam oppressionem minatur. Ager grandini, pruinae, siccitati, aliisque tempestatibus expositus quum sit, sterilitatem, atque ex ea famem tibi denuntiat. Omitto veneficia, insidias, latrocinia, vim apertam, quorum pars nos domi obsident, pars peregre consequuntur. Inter has angustias annon oportet miserrimum esse hominem, utpote qui in vita semivivus anxium et languidum spiritum aegre trahat, non secus acsi imminentem perpetuo cervicibus gladium haberet? Dices ista raro evenire, aut certe non semper, neque omnibus, nunquam vero simul omnia. Fateor; sed quum aliorum exemplis admoneamur, evenire etiam nobis posse: nec nostram magis, 215 quam eorum vitam excipi debere: fieri non potest ut non timeamus ac formidemus tanquam nobis eventura. Tali ergo trepidatione quid calamitosius fingas? Adde quod Dei contumelia non caret, si dicatur hominem, ex creaturis nobilissimam, prostituisse ad caecos et temerarios quoslibet Fortunae ictus. Sed hic de miseria hominis tantum loqui propositum est, quam sensurus sit si sub imperium Fortunae redigatur.

10. Or en cest endroit on peut voir une singuliere felicité des fideles. La vie humaine est environnée, et quasi assiegée de miseres infinies. Sans aller plus loin, puis que nostre corps est un receptacle de mille maladies, et mesme nourrist en soy les causes, quelque part où aille l’homme il porte plusieurs especes de mort avec soy, tellement qu’il traine sa vie quasi enveloppée avec la mort. Car que dirons-nous autre chose, quand on ne peut avoir froid ne suer sans danger? Davantage, de quelque costé que nous nous tournions, tout ce qui est à l’entour de nous non seulement est suspect, mais nous menace quasi apertement, comme s’il nous vouloit intenter la mort. Montons en un basteau: il n’y a qu’un pied à dire entre la mort et nous. Que nous soyons sur un cheval: il ne faut sinon qu’il choppe d’un pied pour nous faire rompre le col. Allons par les rues: autant qu’il y a de tuilles sur les toits, autant sont-ce de dangers sur nous. Tenons une espée, ou que quelcun aupres de nous en tienne: il ne faut rien pour nous en blesser. Autant que nous voyons de bestes, ou sauvages, ou rebelles, ou difficiles à gouverner, elle sont toutes armées contre nous. Enfermons nous en un beau jardin, où il n’y ait que tout plaisir: un serpent y sera quelque fois caché. Les maisons où nous habitons, comme elles sont assiduellement subjettes à brusler, de jour nous menacent de nous apovrir, de nuict de nous accabler. Quelques possessions que nous ayons, entant qu’elles sont subjettes à gresle, gelée, seicheresse, et autres tempestes, elles nous denoncent sterilité, et par consequent famine. Je laisse là les empoisonnemens, les embusches, les violences desquelles la vie de l’homme est partie menacée en la maison, partie accompagnée aux champs. Entre telles perplexitez ne faudroit-il pas qu’un homme fust plus que miserable? assavoir, d’autant qu’en vivant il n’est qu’à demy en vie: s’entretenant à grand’peine en langueur et destresse, tout comme s’il se voyoit le cousteau à la gorge à chacune heure. Quelcun dira que ces choses adviennent peu souvent, ou pour le moins qu’elle n’adviennent pas tousjours, n’à tout le monde: d’autre part, qu’elle ne peuvent advenir jamais toutes en un coup. Je le confesse: mais pource que par l’exemple des autres nous sommes advertis qu’elles nous peuvent advenir, et que nostre vie ne doit estre exemptée de nulle d’icelles, il ne se peut faire que nous ne les craignions comme si elles ne devoyent advenir. Quelle misere pourroit-on imaginer plus grande, que d’estre tousjours en tel tremblement et angoisse? Davantage, cela ne seroit point sans l’opprobre de Dieu, de dire qu’il eust abandonné l’homme, la plus noble de ses creatures, a la temerité de fortune. Mais mon intention n’est icy que de parler de la misere de l’homme, en laquelle il seroit, s’il vivoit comme à l’aventure.

10. Herein is discovered the inestimable felicity of the pious mind. Human life is beset by innumerable evils, and threatened with a thousand deaths. Not to go beyond ourselves,—since our body is the receptacle of a thousand diseases, and even contains and fosters the causes of diseases, a man must unavoidably carry about with him destruction in unnumbered forms, and protract a life which is, as it were, involved in death. For what else can you say of it, when neither cold nor heat in any considerable degree can be endured without danger? Now, whithersoever you turn, all the objects around you are not only unworthy of your confidence, but almost openly menace you, and seem to threaten immediate death. Embark in a ship; there is but a single step between you and death. 206 Mount a horse; the slipping of one foot endangers your life. Walk through the streets of a city; you are liable to as many dangers as there are tiles on the roofs. If there be a sharp weapon in your hand, or that of your friend, the mischief is manifest. All the ferocious animals you see are armed for your destruction. If you endeavour to shut yourself in a garden surrounded with a good fence, and exhibiting nothing but what is delightful, even there sometimes lurks a serpent. Your house, perpetually liable to fire, menaces you by day with poverty, and by night with falling on your head. Your land, exposed to hail, frost, drought, and various tempests, threatens you with sterility, and with its attendant, famine. I omit poison, treachery, robbery, and open violence, which partly beset us at home, and partly pursue us abroad. Amidst these difficulties, must not man be most miserable, who is half dead while he lives, and is dispirited and alarmed as though he had a sword perpetually applied to his neck? You will say that these things happen seldom, or certainly not always, nor to every man, but never all at once. I grant it; but as we are admonished by the examples of others, that it is possible for them to happen also to us, and that we have no more claim to exemption from them than others, we must unavoidably dread them as events that we may expect. What can you imagine more calamitous than such a dread? Besides, it is an insult to God to say that he has exposed man, the noblest of his creatures, to the blindness and temerity of fortune. But here I intend to speak only of the misery which man must feel, if he be subject to the dominion of fortune.

10. Meditation continued. 15. Though human life is beset with innumerable evils, the righteous, trusting to Divine Providence, feel perfectly secure.

Here we are forcibly reminded of the inestimable felicity of a pious mind. Innumerable are the ills which beset human life, and present death in as many different forms. Not to go beyond ourselves, since the body is a receptacle, nay the nurse, of a thousand diseases, a man cannot move without carrying along with him many forms of destruction. His life is in a manner interwoven with death. For what else can be said where heat and cold bring equal danger? Then, in what direction soever you turn, all surrounding objects not only may do harm, but almost openly threaten and seem to present immediate death. Go on board a ship, you are but a plank’s breadth from death. Mount a horse, the stumbling of a foot endangers your life. Walk along the streets, every tile upon the roofs is a source of danger. If a sharp instrument is in your own hand, or that of a friend, the possible harm is manifest. All the savage beasts you see are so many beings armed for your destruction. Even within a high walled 193garden, where everything ministers to delight, a serpent will sometimes lurk. Your house, constantly exposed to fire, threatens you with poverty by day, with destruction by night. Your fields, subject to hail, mildew, drought, and other injuries, denounce barrenness, and thereby famine. I say nothing of poison, treachery, robbery, some of which beset us at home, others follow us abroad. Amid these perils, must not man be very miserable, as one who, more dead than alive, with difficulty draws an anxious and feeble breath, just as if a drawn sword were constantly suspended over his neck? It may be said that these things happen seldom, at least not always, or to all, certainly never all at once. I admit it; but since we are reminded by the example of others, that they may also happen to us, and that our life is not an exception any more than theirs, it is impossible not to fear and dread as if they were to befall us. What can you imagine more grievous than such trepidation? Add that there is something like an insult to God when it is said, that man, the noblest of the creatures, stands exposed to every blind and random stroke of fortune. Here, however, we were only referring to the misery which man should feel, were he placed under the dominion of chance.

10. Hierin echter openbaart zich het onwaardeerbare geluk van een vroom gemoed. Ontelbaar zijn de rampen, die het menselijk leven belagen, en die met evenzovele doden dreigen. Om bij onszelve te blijven: daar het lichaam een vergaderplaats is van duizend ziekten, ja de oorzaken der ziekten in zich besloten houdt en koestert, kan de mens zich niet bewegen, of hij draagt vele gedaanten van zijn verderf met zich en leidt een leven, dat in zekere zin met de dood verbonden is. Want wat zou men anders kunnen zeggen, daar men het niet koud of warm kan hebben zonder gevaar? Verder, waarheen ge u ook wendt, is niet alleen alles wat om u is, weinig te vertrouwen, maar het dreigt schier openlijk en schijnt u een onmiddellijke dood te willen aandoen. Bestijg een schip: ge zijt één schrede van de dood verwijderd. Zit te paard: met het uitglijden van één poot komt uw leven in gevaar. Wandel door de straten der stad: zoveel pannen als er op de daken zijn, aan evenveel gevaren zijt ge blootgesteld. Indien er een ijzeren voorwerp in uw hand of in die van uw vriend is, de schade is nabij. Alle wilde dieren, die ge ziet, zijn gewapend tot uw verderf. Wanneer gij uw best doet u in te sluiten in een wel ommuurde tuin, waar niets dan liefelijkheid zich aan u voordoet, dan houdt zich daar soms een slang schuil. Uw huis, dat onafgebroken onderworpen is aan brandgevaar, bedreigt u overdag met armoede, 's nachts zelfs met verstikking. Daar de akker blootgesteld is aan hagel, rijp, droogte en andere kwade invloeden van het weer, dreigt hij u met onvruchtbaarheid en als gevolg daarvan met hongersnood. Ik spreek nu niet van vergiftigingen, belagingen, plunderingen, openlijk geweld, die ons deels thuis omringen, deels op reis achtervolgen. Moet de mens temidden van deze benauwingen niet allerellendigst zijn, daar hij in het leven als een half dode angstig en beklemd ademt, evenalsof er voortdurend een zwaard dreigend boven zijn hals hing? Ge zult zeggen, dat dat alles zelden gebeurt, of in ieder geval niet altijd, en dat het niet allen overkomt, en nooit alles tegelijk. Ik stem dat toe: maar daar we door anderer voorbeeld er aan herinnerd worden, dat het ook ons overkomen kan en dat ons leven niet in hoger mate vrij behoeft te blijven dan het hunne, moeten wij wel vrezen en er bang voor zijn, alsof het ons overkomen zal. Wat kunt gij dan bedenken, dat ellendiger is dan zulk een angst? Daar komt bij, dat het niet vrij van Godslastering is, als men zegt, dat Hij de mens, het edelste der schepselen, blootgesteld heeft aan alle mogelijke blinde en roekeloze slagen der fortuin. Maar het is mijn bedoeling hier slechts te spreken over de ellende van de mens, die hij zal gevoelen, wanneer hij gesteld wordt onder de heerschappij der fortuin.

10. 121Ohne die Gewißheit um Gottes Vorsehung wäre das Leben unerträglich

Hier aber bewährt sich das unbeschreibliche Glück eines frommen Herzens. Unzählig sind die Übel, die unser menschliches Leben belagern, stets lauert in ihnen der Tod. Wir brauchen nicht über uns hinauszugehen: unser Leib ist ein Nest von tausend Krankheiten, und wie viel Krankheitsursachen trägt und nährt er in sich! Der Mensch kann sich nicht regen, ohne in vielerlei Gestalt sein Verderben in sich zu tragen, und er führt sein Leben sozusagen stets verwoben mit dem Tod! Wie soll man es anders ausdrücken - wo er doch ohne Gefahr weder Frost noch Schweiß erträgt? Und wohin man sich auch wendet: alles, was uns umgibt, ist nicht nur von zweifelhafter Zuverlässigkeit, sondern steht uns schier mit offener Drohung gegenüber und scheint uns des Todes Nähe anzukündigen. Steige in ein Schiff - und du bist nur einen Schritt vom Tode! Setze dich zu Pferd - am Straucheln eines Fußes hängt dein Leben! Gehe durch die Straßen der Stadt - soviel Ziegel auf den Dächern sind, soviel Gefahren bist du ausgesetzt! Ist eine Waffe in deiner oder deines Freundes Hand - der Schade lauert auf dich! Wie viel wilde Tiere du siehst - sie sind gerüstet, dich zu verderben! Und wenn du dich auch in einen ummauerten Garten einschließen willst, wo nichts als Lieblichkeit dir erscheint - auch da lauert zuweilen eine Schlange! Immerzu ist dein Haus der Feuersbrunst ausgesetzt, alle Tage kann es dich arm machen, alle Nächte kann es dich erschlagen! Der Acker ist in Gefahr vor Hagel, Reif, Dürre und anderem Unwetter - und das bedeutet für dich Mißwachs und Hunger! Ich übergehe Vergiftungen, Heimtücke, Räuberei, offene Gewalt, die uns im eigenen Haus oder auch draußen nachstellen! Müsste nicht unter solchen Ängsten der Mensch ganz elend sein, der sein Lebtag halbtot ist und seinen geängstigten und matten Geist ärmlich und kränklich erhält, als ob immerzu über seinem Nacken ein Schwert hinge? Du magst sagen, das alles geschehe immerhin selten oder wenigstens doch nicht immer und nicht allen Leuten, außerdem doch niemals alles zusammen. Das gebe ich zu; aber das Beispiel anderer lehrt uns, daß es auch uns zustoßen kann, und unser Leben macht nicht mehr als das ihrige eine Ausnahme; deshalb müssen auch wir notwendig Furcht und Schrecken empfinden, es könnte auch uns begegnen! Was ist aber unseliger als solches Zagen? Außerdem würde es doch nicht ohne Verachtung Gottes abgehen, wenn man sagen wollte, er habe den Menschen, das edelste seiner Geschöpfe, den blinden und zufälligen Stößen des Schicksals ausgesetzt! Aber ich wollte ja hier bloß vom Elend des Menschen reden, wie er es empfinden müßte, wenn er der Herrschaft des Zufalls unterworfen wäre.

10. 331“Al val daar duisend aan jou sy. . .”⁵⁹

In hierdie opsig kom die onskatbare geluk van ’n godvrugtige gemoed aan die lig. Die kwaad wat die mens se lewe beleër, is onberekenbaar en dit bedreig hom met soveel dode. Om ons nou maar tot onsself te beperk: aangesien ’n mens se liggaam ’n vergaderplek vir duisend kwale is, ja, die oorsake van sy siektes binne in hom ingeslote hou en daar vertroetel, kan die mens nie beweeg sonder om baie vorms van sy eie verderf met hom saam te sleur en ’n lewe te voer wat op die een of ander wyse met die dood verbind is nie.

Want wat sou ’n mens anders kon sê as ’n mens nie koud of warm kon kry sonder gevaar nie? Waarheen jy jou ook al wend, is alles wat jou omring, nie alleen onbetroubaar nie, maar alles is feitlik oop en bloot ’n bedreiging en lyk asof dit onmiddellike dood wil veroorsaak. Gaan aan boord van ’n skip, en jy is maar net ’n voet van die dood af. Sit op ’n perd, en jou lewe is dan in gevaar as net een van sy voete struikel. Loop deur die strate van ’n stad: soveel dakpanne as wat daar is, soveel keer is jy aan gevaar blootgestel. As jy of jou vriend ’n stuk ystergereedskap ter hand neem, is julle skade naby. Al die wilde diere wat jy sien, is toegerus om jou ondergang te bewerkstellig. Maar as jy nog sou poog om jou in ’n goed omheinde tuin af te sonder waar net skoonheid jou omring, sal ook daar soms ’n slang skuil. Jou huis wat voortdurend aan brand onderhewig is, bedreig jou bedags met armoede en snags met neerslagtigheid. Aangesien jou landerye aan hael, ryp, droogte en onweer blootgestel is, hou dit vir jou net misoeste en uiteindelike hongersnood in. Ek laat vergiftiging, hinderlae, sluipmoord en aanranding, waarvan sommige ons in ons eie huise beleër en waarvan andere ons op ons reise agtervolg, maar agterweë.

Moet ’n mens dan nie te midde van hierdie problème die grootste ellende ervaar omdat hy in sy lewe halfdood, benoud en flou met moeite asemhaal, net asof ’n swaard voortdurend dreigend oor sy nek hang nie?

Jy sal sê dat die kwaad selde voorval of in elk geval nie altyd of vir almal nie, inderdaad nêrens al die euwels tegelyk nie. Dit erken ek wel, maar aangesien ons deur die voorbeeld van ander mense daaraan herinner word dat dit ook met ons kan gebeur en dat ons lewens net so mindaarvan uitgesonder moet word as hulle s’n, kan ons nie anders as om dit te vrees en daarvoor terug te deins asof dit ook met ons gaan gebeur nie.

Kan ’n mens jou iets rampspoedigers as so ’n verskrikking voorstel? Daarby kom nog dat dit nie van die versmading van God vry is as beweer sou word dat Hy die mens, die edelste van sy skepsels, aan die blinde en roekelose slae van ’n noodlot blootgestel het nie. 332 Maar my doel is om nou slegs te praat oor die ellende wat die mens gaan ervaar as hy aan die oorheersing van die noodlot onderwerp word.

10. Здесь становится очевидным особенное счастье благочестивых людей. Человеческую жизнь сопровождает и словно осаждает бесчисленное множество бед. Чтобы не ходить далеко, вот пример: поскольку наше тело восприимчиво к тысяче болезней и в самом себе взращивает их причины, то куда бы человек ни направился, он несёт с собою множество видов смерти, так что влачит свою жизнь как бы в постоянном сопровождении смерти. О чём ещё говорить, когда для нас небезопасно даже промёрзнуть или пропотеть? Далее, куда бы мы ни обратились, всё вокруг нас оказывается не просто подозрительным, но открыто угрожает нам, словно желая погубить. Когда мы взойдём в лодку, лишь один шаг отделяет нас от смерти. Сядем на коня - тому достаточно споткнуться, чтобы мы сломали себе шею. Возьмём в руку шпагу - она окажется в руке и у кого-то стоящего за нашей спиной, которому нет ничего проще, чем ранить нас. Взглянем на животных - диких, взбунтовавшихся или необузданных, - все они оснащены для нашего уничтожения. А в прекрасном саду, где всё обещает наслаждение, порой скрывается змея. Дома, в которых мы живём, постоянно подвергаются опасности пожара и потому днём грозят нам нищетой, а ночью гибелью. Наши земельные владения опустошают град, холод, засуха и прочие стихийные бедствия, предвещающие неурожай, а значит голод. Я уже не говорю об отравлениях, грабежах, насилиях, которые угрожают человеческой жизни и дома, и вне его.

Разве среди стольких опасностей человек не должен был сделаться более чем жалким? Ведь он, живя, жив лишь наполовину и с превеликим трудом сохраняет свою жизнь в немощах и невзгодах, как если бы к его горлу всегда был приставлен нож. Нам могут возразить, что все эти беды случаются нечасто и не со всеми и никогда не обрушиваются все сразу. Согласен. Но ввиду того, что происшествия с другими людьми предупреждают нас о возможных бедствиях, а также о том, что и наша жизнь может подвергнуться любому из них, мы вынуждены их бояться, как если бы они должны были обязательно произойти. Можно ли представить большее несчастье, чем постоянное пребывание в тревоге и страхе? Однако было бы бесчестьем упрекать Бога в том, что Он оставил человека, благороднейшее из его творений, на произвол судьбы. Моё намерение состоит лишь в том, чтобы показать тот ужас, в котором пребывал бы человек, если бы жил по воле случая.

11. At ubi lux illa divinae providentiae semel homini pio affulsit: iam non extrema modo, qua ante premebatur, anxietate et formidine, sed omni cura^a relevatur ac solvitur. Ut enim merito Fortunam horret, ita secure Deo^b sese audet permittere. Hoc, inquam, solatium est, ut intelligat patrem caelestem^c sic omnia sua potentia continere, sic imperio nutuque suo regere, sic sapientia moderari: ut nihil, nisi ex eius destinatione, cadat; in eius porro fidem se receptum, Angelorum curae demandatum, neque aquae, neque ignis, neque ferri noxa posse attingi, nisi quoad locum illis dare Deo moderatori libuerit. Sic enim canit Psalmus, Quoniam ipse liberabit te de laqueo venatoris, et a peste noxia. Sub ala sua proteget te, atque in pennis eius fiduciam habebis; pro scuto erit veritas eius. Non timebis a pavore nocturno, nec a sagitta volante per diem, a peste perambulante in caligine, a noxa grassante in meridie, etc. [Psal. 91. a. 3]¹. Unde et illa emergit in sanctis gloriandi fiducia, Dominus mihi adiutor, non timebo quid faciat mihi caro; Dominus protector meus, quid trepidabo? Si consistant adversum me castra, si ambulavero in medio umbrae mortis, non desinam bene sperare [Psal. 118. a. 6 et 27. a. 3. et 56. a. 5, et alibi.]. Unde id quaeso habent, quod illis nunquam excutitur sua securitas, nisi quia ubi temere mundus volutari in speciem videtur, Dominum ubique operari sciunt, cuius opus confidunt sibi fore salutare? Iam si vel a diabolo, vel a sceleratis hominibus impetitur eorum salus: hic vero, nisi providentiae recordatione ac meditatione confirmentur, protinus concidere necesse sit. Verum ubi in memoriam revocant, diabolum totamque improborum cohortem sic omnibus partibus manu Dei^d, tanquam fraeno, cohiberi, ut nec concipere ullum adversus nos maleficium, nec conceptum moliri, nec ad perpetrandum, si maxime moliantur, digitum movere queant, nisi quantum ille permiserit, imo nisi quantum mandarit: || nec compedibus^e 216 tantum eius teneri ligatos, sed etiam ad obsequia praestanda fraeno cogi: || habent unde se prolixe consolentur. Nam ut Domini est, eorum furorem armare, et convertere destinareque quo libuerit: ita et modum finemque statuere, ne pro sua libidine licentiose exultent. || Qua persuasione suffultus Paulus, profectionem suam, quam uno in loco dixerat a Satana impeditam fuisse, alibi in Dei permissione statuit [1. Thes. 2. d. 18; 1. Cor. 16. b. 7]. Si tantum dixisset obstaculum fuisse a Satana, nimium potestatis visus fuisset ei dare, acsi ipsa quoque Dei consilia evertere esset in eius manu: nunc vero ubi Deum arbitrum statuit, a cuius permissione pendeant omnia itinera, simul ostendit nihil nisi eius nutu consequi Satanam posse, quicquid machinetur. Eadem ratione David, quia propter varias conversiones quibus assidue volvitur et quasi rotatur hominum vita, in hoc asylum se recipit, Tempora sua^a esse in manu Dei [Psal. 31. c. 16]. Poterat aut vitae cursum, aut tempus in singulari numero ponere: sed temporum nomine exprimere voluit, quantumvis instabilis sit hominum conditio, quaecunque subinde accidunt vices divinitus gubernari. || Qua ratione Rasin et Rex Israel, quum viribus in exitium Iuda copulatis, viderentur faces ad perdendam et absumendam terram accensae, vocantur a Propheta titiones fumigantes, qui nihil quam modicum fumum exhalare queant [Iesa. 7. a. 4]. || Sic Pharao, quum et opibus, et robore, et multitudine copiarum omnibus formidolosus esset, ipse belluae marinae, copiae eius piscibus comparantur [Ezech. 29. a. 4]. Ducem ergo et exercitum denuntiat Deus se hamo suo capturum, et tracturum quo volet. || Denique, ne hic diutius immorer, facile, si animadvertas, perspicies, extremum esse omnium miseriarium, providentiae ignorationem: summam beatitudinem in eiusdem cognitione esse sitam.

11. Au contraire, si la providence de Dieu reluist au cœur fidele, non seulement il sera delivré de la crainte et destresse de laquelle il estoit pressé auparavant, mais sera relevé de toute doute. Car comme à bon droit nous craignons la fortune, aussi nous avons bonne raison de nous oser hardiment permettre à Dieu. Ce nous est donc un soulagement merveilleux, d’entendre que le Seigneur tient tellement toutes choses en sa puissance, gouverne par son vouloir, et modere par sa sapience, que rien ne vient sinon comme il l’a destiné. Davantage, qu’il nous a receus en sa sauvegarde, et nous a commis en la charge de ses Anges, à ce qu’il n’y ait ny eau, ne feu, ne glaive, ne rien qui nous puisse nuire: sinon d’autant que son bon plaisir le portera. Car il est ainsi dit au Pseaume, Il te delivrera des empieges du chasseur et de peste nuisante. Il te gardera sous son aisle, et seras à seureté sous ses plumes. Sa verité te sera pour bouclier, tu ne craindras point les tumultes de nuict, ne la flesche quand elle sera tirée en plein jour, ne nuisances qui passent en tenebres, ne le mal qu’on te voudra faire en la clarté du jour etc. (Ps. 91:3–6). De là vient la fiance qu’ont les saincts de se glorifier, Le Seigneur est mon adjuteur, je ne craindray pas tout ce que la chair me pourroit faire. Le Seigneur est mon protecteur, qu’est-ce que je craindroye? Si un camp est dressé contre moy, si je chemine en l’obscurité de mort, je ne laisseray point de bien esperer (Ps. 118:6; 27:3; 56:5 et ailleurs). Dont est-ce qu’aurait l’homme fidele une telle asseurance, laquelle ne peut estre jamais ostée, sinon que là où il semble advis que le monde soit temerairement tourné dessus et dessous, il repute que Dieu y besoigne à le conduire, duquel il espere que toutes les œuvres luy sont salutaires? S’il se voit assailly ou molesté du diable, ou des meschans, n’a-il pas lors bon mestier de se confermer, en reduisant en memoire la providence de Dieu, sans laquelle recordation il ne pourrait que se desesperer? Au contraire, quand il recognoist que le diable et toute la compagnie des meschans est tenue serrée de la main de Dieu, comme d’une bride, tellement qu’ils ne peuvent concevoir mal aucun: ne quand ils ne l’auront conceu, machiner à le faire: ne quand ils machineront, l’executer, ne mesme lever le petit doigt, sinon d’autant que Dieu leur comcommande: mesmes que non seulement ils sont tenus en ses pieges ou manettes, mais qu’ils sont contraints par le frain de sa bride à luy obeir: en cela il a suffisamment à se consoler. Car comme il est en Dieu seul d’armer leur fureur, la tourner et convertir où bon luy semble: aussi est-il en son pouvoir de les restreindre à ce qu’ils ne facent pas tout selon leur intemperance. Suyvant laquelle persuasion sainct Paul ayant dit en un lieu, que son voyage estoit empesché par Satan, en un autre il le remet au bon plaisir de Dieu et à ce qu’il permettra (1 Thess. 2:18; 1 Cor. 16:7). S’il eust dit seulement que Satan avoit mis l’obstacle, on eust pensé qu’il luy donnoit trop d’authorité, comme s’il eust peu renverser les conseils de Dieu: mais quand il constitue Dieu gouverneur par dessus, confessant que tous voyages dependent de sa permission, en cela il monstre que Satan ne peut rien, sinon entant que la licence luy est donnée. Par mesme raison David, à cause des revolutions dont la vie humaine est tournée et virée dessus et dessous, a son refuge à ceste doctrine, que les temps sont en la main de Dieu (Ps. 31:16). Il pouvoit mettre le cours ou le temps de sa vie en nombre singulier: mais il a voulu mieux exprimer combien que la condition de l’homme n’ait nulle fermeté, mais qu’elle change du jour au lendemain, voire plus souvent: toutesfois quelque varieté qui advienne, que le tout est gouverné de Dieu. Pour laquelle cause il est dit (Is. 7:1 s.) que Rasim et le roy d’Israel, combien qu’ayans conspiré à destruire le pays de Judée, semblassent advis fallots ardens pour enflamber toute la terre, n’estoyent neantmoins que tisons fumans, dont il ne pouvoit sortir qu’un peu de fumée. En ce mesme sens Pharaon, lequel estonnoit tout le monde par son equipage et par la multitude de sa gendarmerie, est accomparé à une Baleine, et ses gensdarmes à des poissons (Ezech. 29:4). Ainsi Dieu dit qu’il prendra avec son hameçon et le capitaine et les soldats, et qu’il les tirera à son plaisir. En somme, afin de ne demeurer plus longuement sur ce propos, je dy que c’est la plus grande misere que puisse avoir l’homme, d’ignorer la providence de Dieu: et d’autrepart, que ce luy est une singuliere beatitude de la bien cognoistre.

11. On the contrary, when this light of Divine providence has once shined on a pious man, he is relieved and delivered not only from the extreme anxiety and dread with which he was previously oppressed, but also from all care. For, as he justly dreads fortune, so he ventures securely to commit himself to God. This, I say, is his consolation, to apprehend that his heavenly Father restrains all things by his power, governs all things by his will, and regulates all things by his wisdom, in such a manner, that nothing can happen but by his appointment; moreover, that God has taken him under his protection, and committed him to the care of angels, so that he can sustain no injury from water, or fire, or sword, any further than the Divine Governor may be pleased to permit. For thus sings the Psalmist: “Surely he shall deliver thee from the snare of the fowler, and from the noisome pestilence. He shall cover thee with his feathers, and under his wings shalt thou trust: his truth shall be thy shield and buckler. Thou shalt not be afraid for the terror by night; nor for the arrow that flieth by day; nor for the pestilence that walketh 207 in darkness; nor for the destruction that wasteth at noonday.”⁴⁷⁸ Hence also proceeds that confidence of glorying in the saints: “The Lord is on my side; I will not fear what man can do unto me. The Lord is the strength of my life; of whom shall I be afraid? Though a host should encamp against me—though I walk through the valley of the shadow of death, I will fear no evil.”⁴⁷⁹ How is it that their security remains unshaken, while the world appears to be revolving at random, but because they know that the Lord is universally operative, and confide in his operations as beneficial to them? Now, when their safety is attacked, either by the devil or by wicked men, if they were not supported by the recollection and contemplation of providence, they must necessarily and immediately faint. But when they recollect, that the devil and the whole army of the wicked are in every respect so restrained by the Divine power, that they can neither conceive of any hostility against us, nor, after having conceived it, form a plan for its accomplishment, nor even move a finger towards the execution of such plan, any further than he has permitted, and even commanded them; and that they are not only bound by his chains, but also compelled to do him service,—they have an abundant source of consolation. For as it belongs to the Lord to arm their fury, and to direct it to whatever objects he pleases, so it also belongs to him to fix its limits, that they may not enjoy an unbounded triumph according to their own wills. Established in this persuasion, Paul determined his journey in one place by the permission of God, which in another he had declared was prevented by Satan.⁴⁸⁰ If he had only said that Satan was the obstacle, he would have appeared to attribute too much power to him, as though he were able to subvert the purposes of God; but when he states God to be the arbiter, on whose permission all journeys depend, he at the same time shows, that Satan, with all his machinations, can effect nothing but by his permission. For the same reason, David, on account of the various and constant vicissitudes of life, betakes himself to this asylum: “My times are in thy hand.”⁴⁸¹ He might have mentioned either the course of life, or time, in the singular number; but by the word times he intended to express, that, however unstable the condition of men may be, all the vicissitudes which take place are under the government of God. For which reason Rezin and the king of Israel, when, after the junction of their forces for the destruction of Judah, they resembled firebrands kindled to consume and ruin the land, are called by the Prophet 208 “smoking firebrands,”⁴⁸² which can do nothing but emit a little smoke. Thus Pharaoh, when his riches, his strength, and the multitude of his forces, rendered him formidable to all, is himself compared to a sea-monster, and his forces to fishes.⁴⁸³ Therefore God denounces that he will take both the captain and his army with his hook, and draw them whither he pleases. Finally, to dwell no longer on this part of the subject, you will easily perceive, on examination, that ignorance of providence is the greatest of miseries, but that the knowledge of it is attended with the highest felicity.

11. The use of the foregoing meditation.

But when once the light of Divine Providence has illumined the believer’s soul, he is relieved and set free, not only from the extreme fear and anxiety which formerly oppressed him, but from all care. For as he justly shudders at the idea of chance, so he can confidently commit himself to God. This, I say, is his comfort, that his heavenly Father so embraces all things under his power—so governs them at will by his nod—so regulates them by his wisdom, that nothing takes place save according to his appointment; that received into his favour, and entrusted to the care of his angels neither fire, nor water, nor sword, can do him harm, except in so far as God their master is pleased to permit. For thus sings the Psalm, “Surely he shall deliver thee from the snare of the fowler, and from the noisome pestilence. He shall cover thee with his feathers, and under his wings shalt thou trust; his truth shall be thy shield and buckler. Thou shalt not be afraid for the terror by night; nor for the arrow that flieth by day; nor for the pestilence that walketh in darkness; nor for the destruction that wasteth at noonday” &c. (Ps. 91:2-6). Hence the exulting confidence of the saints, “The Lord is on my side; I will not fear: what can man do unto me? The Lord taketh my part with them that help me.” “Though an host should encamp against me, my heart shall not fear.” “Yea, though I walk through the valley of the shadow of death, I will fear no evil.” (Ps.118:6; 27:3; 23:4).

How comes it, I ask, that their confidence never fails, but just that while the world apparently revolves at random, they know that God is every where at work, and feel assured that his work will be their safety? When assailed by the devil and wicked men, were they not confirmed by remembering and meditating on Providence, they 194should, of necessity, forthwith despond. But when they call to mind that the devil, and the whole train of the ungodly, are, in all directions,held in by the hand of God as with a bridle, so that they can neither conceive any mischief, nor plan what they have conceived, nor how much soever they may have planned, move a single finger to perpetrate, unless in so far as he permits, nay, unless in so far as he commands; that they are not only bound by his fetters, but are even forced to do him service,—when the godly think of all these things they have ample sources of consolation. For, as it belongs to the lord to arm the fury of such foes and turn and destine it at pleasure, so it is his also to determine the measure and the end, so as to prevent them from breaking loose and wantoning as they list. Supported by this conviction, Paul, who had said in one place that his journey was hindered by Satan (1 Thess. 2:18), in another resolves, with the permission of God, to undertake it (1 Cor. 16:7). If he had only said that Satan was the obstacle, he might have seemed to give him too much power, as if he were able even to overturn the counsels of God; but now, when he makes God the disposer, on whose permission all journies depend, he shows, that however Satan may contrive, he can accomplish nothing except in so far as He pleases to give the word. For the same reason, David, considering the various turns which human life undergoes as it rolls, and in a manner whirls around, retakes himself to this asylum, “My times are in thy hand,” (Ps. 31:15). He might have said the course of life or time in the singular number,but by times he meant to express, that how unstable soever the condition of man may be, the vicissitudes which are ever and anon taking place are under divine regulation. Hence Rezin and the king of Israel, after they had joined their forces for the destruction of Israel, and seemed torches which had been kindled to destroy and consume the land, are termed by the prophet “smoking fire brands.” They could only emit a little smoke (Is. 7:4). So Pharaoh, when he was an object of dread to all by his wealth and strength, and the multitude of his troops, is compared to the largest of beasts, while his troops are compared to fishes; and God declares that he will take both leader and army with his hooks, and drag them whither he pleases (Ezek. 29:4). In one word, not to dwell longer on this, give heed, and you will at once perceive that ignorance of Providence is the greatest of all miseries, and the knowledge of it the highest happiness.

11. Maar wanneer het licht der Goddelijke voorzienigheid eenmaal de vrome mens toegestraald heeft, dan wordt hij niet slechts van de uiterste angst en van de vrees, waardoor hij tevoren gedrukt werd, maar van elke zorg verlicht en bevrijd. Want zoals hij terecht huivert voor de fortuin, zo durft hij zich onbekommerd aan God toevertrouwen. Dit is, zeg ik, zijn troost, dat hij inziet, dat de hemelse Vader alles zo onder zijn macht heeft, zo door zijn heerschappij en wil regeert en zo door zijn wijsheid bestuurt, dat niets voorvalt dan naar zijn beschikking. Dat hij verder onder zijn trouwe hoede is genomen, aan de zorg der engelen toevertrouwd en dat hij niet getroffen kan worden door de schade van water, noch van vuur, noch van ijzer dan voorzover het God, de Bestuurder, behaagt hun plaats te geven. Want zo zingt de Psalm (Ps. 91:3 e.v.) : "Want Hij zal u redden van de strik des vogelvangers, van de verderfelijke pestilentie; Hij zal u dekken met zijn vlerken, en onder zijn vleugelen zult gij betrouwen; zijn waarheid zal een rondas zijn; gij zult niet vrezen voor de schrik des nachts, voor de pijl, die des daags vliegt, voor de pestilentie, die in de donkerheid wandelt, voor het verderf, dat op de middag verwoest enz." Daaruit rijst ook in de heiligen op het vertrouwen om te roemen: "De Here is mijn Helper, ik zal niet vrezen, wat het vlees mij doet. De Here is mijn Beschermer, wat zal ik vrezen? Ofschoon mij een leger belegerde, ofschoon ik wandelde in het midden van de schaduw des doods, ik zou niet ophouden, het goede te hopen" (Ps. 118:6; 27:3; 56:5 e.a.). Vanwaar hebben zij dat, vraag ik u, dat hun nooit hun gerustheid ontnomen wordt, anders dan daarvandaan dat, waar de wereld voor het uiterlijk zo maar schijnt voort te wentelen, zij weten, dat de Here overal werkzaam is en dat zij vertrouwen, dat zijn werk voor hen heilzaam zal zijn? Verder, indien hun heil of door de duivel of door boze mensen wordt aangevallen, moeten ze terstond bezwijken, tenzij ze versterkt worden door de herinnering aan en de overdenking van de voorzienigheid. Maar wanneer zij zich te binnen brengen, dat de duivel en de ganse bende der goddelozen zo in alle opzichten door de hand Gods, als door een teugel, in toom gehouden worden, dat ze geen enkele misdaad tegen ons kunnen beramen, en wanneer ze die beramen, haar niet kunnen ondernemen, en wanneer ze haar ook al ondernemen, tot het volbrengen geen vinger kunnen verroeren, behalve voorzover Hij het gedoogt, ja behalve voorzover Hij het beveelt, en dat ze niet slechts met zijn boeien gebonden en zo vastgehouden worden, maar ook door zijn toom gedwongen worden gehoorzaamheid te betonen: dan hebben zij stof te over om zich te troosten. Want evenals het des Heren werk is hun woede te wapenen, en te wenden en te sturen, waarheen Hij wil, zo is het ook zijn werk de maat en de grens vast te stellen, opdat ze niet naar hun lust, al te losbandig zouden opspringen. En steunend op die overtuiging zegt Paulus, nadat hij op de ene plaats gezegd had, dat zijn reis door Satan verhinderd was, op de andere, dat ze afhing van de toelating Gods (1 The. 2:18; 1 Cor.16:7) Had hij alleen gezegd, dat er een verhindering geweest was van de kant van Satan, dan zou het de schijn gehad hebben, dat hij hem te grote macht schonk, alsof het aan hem stond ook de raadslagen Gods omver te werpen; nu hij echter God stelt als de rechter, van wiens toelating alle reizen afhangen, toont hij tevens aan, dat Satan niets kan bereiken dan door Gods wil, wat hij ook op touw zet. Evenzo David (Ps. 31:16) want vanwege de velerlei veranderingen, waardoor het leven der mensen voortdurend gewenteld en als het ware omgedraaid wordt, trekt hij zich terug in deze schuilplaats, dat hij zegt, dat zijn tijden in Gods hand zijn. Hij had kunnen zeggen: de loop des levens, of: de tijd, in het enkelvoud; maar door het woord tijden wil hij uitdrukken, dat, hoe onstandvastig de toestand der mensen ook is, toch de wisselingen, die af en toe plaats vinden, van Godswege worden bestuurd. Daarom worden Rezin en de koning van Israël, die hun krachten verenigd hadden tot de ondergang van Juda en daarom fakkels schenen, aangestoken om het land te vernielen en te verteren, door de profeet rokende vuurbranden genoemd (Jes. 7:1,4) die niet dan een weinig rook konden uitademen. Zo wordt Farao, toen hij door zijn macht en kracht en de menigte zijner troepen voor allen vreeswekkend was, zelf met een zeemonster vergeleken en zijn troepen met vissen (Eze. 29:4) Daarom kondigt God aan, dat Hij de veldheer en zijn leger met zijn haak zal vangen en trekken, waarheen Hij wil. Tenslotte, om niet langer hierbij te blijven stilstaan, zal men, wanneer men er op let, gemakkelijk inzien, dat het toppunt van alle ellenden gelegen is in het niet kennen der voorzienigheid; maar dat het hoogste geluk gelegen is daarin, dat men haar kent.

11. Die Gewißheit um Gottes Vorsehung gibt uns fröhliches Gottvertrauen ins Herz

Aber sobald das Licht der göttlichen Vorsehung einem frommen Menschen aufgeht, wird er nicht nur von jener furchtbarsten Not und Furcht, die ihn zuvor drückte, sondern von aller Sorge befreit und erlöst. Denn wie er mit Recht vor dem „Zufall“ Schauder empfindet, so wagt er sich nun Gott in Gewissheit anzuvertrauen. Das ist eben, sage ich, der Trost, daß er erkennt: der himmlische Vater hält mit seiner Macht alles zusammen, regiert alles mit seinem Befehl und Wink, ordnet alles mit seiner Weisheit, so daß nichts vorfällt ohne seine Bestimmung. Das ist der Trost, daß der Glaubende, seinem Schutz übergeben, der Fürsorge der Engel anvertraut, nun weiß: kein Schaden von Wasser, Feuer oder Schwert kann ihn antasten, als nur soweit es Gott, der im Regimente sitzt, gefallen hat, ihnen Raum zu geben. So singt doch der Psalm: „Er errettet dich vom Strick des Jägers und von der schädlichen Pestilenz. Er wird dich mit seinen Fittichen decken, und deine Zuversicht wird sein unter seinen Flügeln; seine Wahrheit ist Schirm und Schild, daß du nicht erschrecken mögest vor dem Grauen der Nacht, vor den Pfeilen, die des Tages fliegen, vor der Pestilenz, die im Finsteren schleicht, vor der Seuche, die am Mittag verderbt“ (Ps. 91,3ff.). Daher haben die Heiligen solche frohlockende Zuversicht: „Der Herr ist mit mir, darum fürchte ich mich nicht, was können mir Menschen tun? Der Herr ist mein Helfer, warum sollte ich zittern? Wenn sich schon ein 122 Heer wider mich legt, wenn ich auch mitten im Schatten des Todes wandle, so will ich doch nicht aufhören, zu hoffen“ (Ps. 118,6; 27,3; 56,5 u.a. St.). Woher haben sie, frage ich, diese unerschütterliche Gewissheit? Daher, daß sie, wo doch dem Anschein nach die Welt vom Zufall bewegt wird, doch wissen, daß der Herr überall am Werk ist, und zuversichtlich glauben, sein Werk werde ihnen heilsam sein! Wird ihr Heil vom Teufel oder von verruchten Menschen bedroht, so mußten sie sogleich zusammensinken, wenn nicht die Erinnerung und der Gedanke an die Vorsehung sie aufrechterhielte. Aber gewaltigen Trost empfangen sie, wenn sie daran denken: der Teufel mit der ganzen Rotte der Gottlosen wird ja von allen Seiten von Gottes Hand wie am Zügel gehalten; er kann deshalb gegen uns gar keine Übeltat beschließen, noch das Geplante ins Werk setzen, noch mit äußerster Anstrengung auch nur einen Finger rühren, um es durchzuführen, sofern Gott es nicht erlaubt, ja soweit er es ihm nicht aufgetragen hat; er liegt ja in seinen Banden gefesselt, wird mit dem Zaum gezwungen, ihm Gehorsam zu leisten! Denn wie es bei dem Herrn steht, der Wut der Feinde Waffen zu geben, sie zu wenden und zu lenken, wohin er will, so setzt er auch Maß und Ziel, damit sie nicht nach ihrer Lust ungebändigt losbrechen! Auf dieser Gewissheit beruht es, wenn Paulus von einer Reise an der einen Stelle sagt, sie sei vom Satan verhindert worden, und an der anderen, sie sei von Gottes Zulassung abhängig (1. Thess. 2,18; 1. Kor. 16,7). Hätte er bloß geschrieben, das Hindernis sei vom Satan gewesen, so hätte er scheinbar dem Satan zuviel Macht beigemessen, als ob es gar in dessen Hand stünde, Gottes Pläne zunichte zu machen; nun aber stellt er fest, daß Gott der Herrscher ist, von dessen Zulassung alle Wege abhängen, und zeigt damit: der Satan kann nur auf seinen Wink etwas erreichen, was er auch ins Werk setzen mag! Ebenso denkt David, wenn er sich angesichts der vielerlei Wechselfälle, von denen das Menschenleben immerzu gewendet und wie ein Rad gedreht wird, sich auf diese Zuflucht zurückzieht: „Meine Zeiten stehn in deinen Händen“ (Ps. 31,16). Er konnte gewiss auch „Lebenslauf“ sagen oder „Zeit“ in der Einzahl setzen; aber mit dem Ausdruck „Zeiten“ wollte er zeigen, daß, wie unbeständig auch die Lage des Menschen sei, aller Wechsel, der vorkommen mag, doch von Gott her gelenkt wird. Deshalb werden auch Rezin und der König von Israel, die mit ihren zur Vernichtung Judas verbundenen Streitkräften wie brennende Fackeln erschienen, das Land zu verderben und zu verzehren, von dem Propheten rauchende Feuerbrände genannt, die bloß ein wenig Rauch ausstoßen können (Jes. 7,4). So wird gar der Pharao, der doch durch Macht, Stärke und Heeresgröße allen furchtbar war, mit einem Meerungeheuer und sein Heer mit Fischen verglichen (Ez. 29,4). Und Gott kündigt an, er werde den Anführer und das Heer mit der Angel fangen und es ziehen, wohin er wolle. Kurzum, ich will mich nicht länger damit aufhalten; man kann es leicht durchschauen, wenn man es betrachtet: das schlimmste Elend ist es, die Vorsehung nicht zu kennen, das höchste Glück aber, von ihr Kunde zu haben.

11. “Hy sal jou red uit die net van die voëlvanger, van die verderflike pes . . . ”

Maar wanneer die lig van die voorsienigheid van God eenmaal oor die godvresende mens gebreek het, word hy nie alleen van die uiterste angs en vrees waardeur hy tevore terneergedruk is nie, maar ook van al sy bekommernis verlig en verlos. Want al sou hy dan nog vir die noodlot terugdeins, waag hy dan om hom onbesorg aan God toe te vertrou. Ek herhaal: dit is sy troos dat hy besef dat sy hemelse Vader alle dinge so met sy mag beheer, so met sy heerskappy en sy goeddunke regeer en so met sy wysheid bestier dat niks sonder sy beskikking kan gebeur nie; en verder dat hy in sy beskerming opgeneem en aan die sorge van die engele toevertrou is en deur geen skade van water, vuur of swaard getref kan word behalwe in soverre dit God, wat dit bestier, behaag om dit te laat plaasvind nie.

Want so profeteer die Psalmis: “Want Hy sal jou red uit die net van die voëlvanger, en van die verderflike pes. Hy sal jou dek met sy vlerke, en op sy vleuels sal jy vertrou; sy waarheid sal vir jou ’n skild wees. Jy hoef nie te vrees vir die skrik van die nag, vir die pyl wat bedags vlieg nie, vir die pes wat in die donker wandel of vir die verderf wat in die middag verwoes nie,” ens.⁶⁰

Daaruit spruit ook die vertroue by die heiliges om daarop te roem: “Die Here is vir my ’n helper”;⁶¹ “Ek sal nie vrees oor wat vlees my kan aandoen nie”;⁶² “Die Here is my beskermer - wat sal ek vrees? Al word ’n laer teen my opgeslaan, al sou ek in die middel van ’n doodskaduwee wandel, sal ek nie ophou om goeie hoop te koester nie.”⁶³

Waarvandaan, vra ek jou, het hulle die vertroue dat hulle rustigheid nooit van hulle weggeneem sal word nie, anders as net omdat hulle weet dat God oral werk terwyl dit lyk asof die wêreld skynbaar rondtol, en omdat hulle vertrou dat sy werk vir hulle tot heil sal wees? As hulle saligheid dan òf deur die duiwel òf deur bose mense geweld aangedoen word, sou hulle noodwendig dadelik voor hulle aanslae ineen moet  stort as dit nie was dat hulle versterk word deur sy voorsienigheid in herinnering te roep en daaroor na te dink nie. Hulle sal in gedagte roep dat die duiwel en sy hele leërskare goddelose mense in alle opsigte soos 333 met ’n toom deur die hand van God beteuel word. Gevolglik kan hulle geen wandaad teen ons bedink of hulle voorneme uitvoer of selfs ’n vinger versit om dit ten uitvoer te bring nie. Hoe hulle hulle ook al daarvoor inspan, sal hulle dit nie kan doen nie, behalwe in soverre as wat Hy hulle toelaat, ja, behalwe in soverre as wat Hy hulle gebied om dit te doen. Hulle sal dan ook daaroor nadink dat hulle nie alleen deur sy boeie vasgekluister gehou word nie maar dat hulle ook deur sy toorn gedwing word om aan God gehoorsaam te wees. Dit sal vir hulle oorvloedige rede wees om hulle self te vertroos. Want soos dit die Here se werk is om hulle raserny te bewapen en dit te draai of te rig op die doel wat Hom behaag, so is dit ook sy reg om ’n maat en perk te stel sodat hulle nie na hartelus en in losbandigheid uitspattig mag wees nie.

Paulus is ook deur dié oortuiging versterk. Hy verklaar iewers dat sy vertrek waarvan hy in een plek gesê het dat dit deur Satan verhinder is, deur God vir hom veroorloof is.⁶⁴ As hy slegs sou gesê het dat die verhindering uit die Satan gespruit het, sou dit gelyk het asof hy te veel mag aan Satan toeken - net asof dit ook in die Satan se hande sou wees om die raadsplanne van God te verander. Maar wanneer hy vasstel dat God die Regter is van wie se toestemming alle reise afhang, toon hy tegelyk aan dat die Satan niks sonder die goedkeuring van God kan bereik nie, wat hy ook al in die skild voer. Omdat Dawid vanweë die verskeidenheid veranderinge waardeur die mens se lewe voortdurend wentel en as ’t ware gerol word, hom tot hierdie vesting teruggetrek het, sê hy dat sy tye in die hand van die Here is.⁶⁵ Hy kon dit ook gestel het as ‘lewensloop’ of ‘tyd’ in die enkelvoud, maar met die woord tye wou hy uitdrukking gee daaraan dat al die veranderinge wat van tyd tot tyd in die mens se toestand voorkom, deur God bestier word, al sou sy toestand ook onbestendig wees. Daarom word Resin en die koning van Israel deur die profeet rokende stukke brandhout genoem, omdat hulle hulle kragte saamgesnoer het om Juda uit te wis en omdat hulle soos fakkels gelyk het wat aan die brand gesteek is om die land te verwoes en te verteer. En tog kon hulle net ’n klein bietjie rook uitasem.⁶⁶ Toe Farao deur sy mag en sy krag en die menigte van sy troepemagte vir almal ’n bron van vrees was, is hy self met ’n seemonster en sy troepemagte met visse vergelyk. Daarom verkondig die Here dat Hy die leier en sy leër met sy haak sal vang en hulle sal trek waarheen Hy wil.⁶⁷ Maar om nie langer op hierdie onderwerp stil te staan nie: as jy oplet, sal jy maklik opmerk dat dit die toppunt van alle ellende is om nie die 334 voorsienigheid van God te ken nie maar dat daar die hoogste geluk in die kennis daarvan aanwesig is.

Die ‘berou’ van God (12-14)

11. Но если в верном Богу сердце воссияет божественное провидение, человек не только освободится от страха и скорби, угнетавших его прежде, но и вообще избавится от сомнений. Ибо с полным основанием страшась судьбы, мы имеем столь же веское основание без колебаний вверять себя Богу. Поэтому для нас великое утешение понимать, что Господь так безраздельно властвует над всем сущим, правит им по своей воле и устрояет его своею мудростью, что всё происходящее совершается не иначе, как по его предопределению. Для нас облегчение узнать, что Бог принял нас под своё покровительство, поручил заботе своих Ангелов, и потому ни вода, ни огонь, ни меч и ничто другое не может причинить нам вреда, если на то не будет божественного позволения. Ибо в псалме сказано: «Он избавит тебя от сети ловца, от гибельной язвы. Перьями Своими осенит тебя, и под крыльями Его будешь безопасен; щит и ограждение - истина Его. Не убоишься ужасов в ночи, стрелы, летящей днём, язвы, ходящей во мраке, заразы, опустошающей в полдень» (Пс 90/91:3-6). Отсюда вера святых в своё прославление: «Господь за меня, не устрашусь: что сделает мне человек?» (Пс 117/118:6). «На Бога уповаю, не боюсь; что сделает мне плоть?» (Пс 55/56:5). «Если ополчится против меня полк, не убоится сердце моё; если восстанет на меня война, и тогда буду надеяться» (Пс 26/27:3) и т.д.

Откуда у верующего эта непоколебимая уверенность, как не оттого, что все движения мира, кажущиеся произвольными, он считает действием Бога, а на все Божьи дела уповает как на спасительные для себя? Если Сатана станет нападать на него или ему станут досаждать негодяи, чем тогда укрепится он, как не памятованием о провидении Божьем, без которого ему осталось бы только отчаяние? Когда он уверен, что дьявол и весь сонм нечестивцев удерживаются рукою Божьей словно уздой, так что не могут без божественного повеления замыслить какое-либо зло, а если замыслят, то не смогут даже пальцем шевельнуть для его претворения в жизнь? Когда он знает, что все они не просто в клетке или в кандалах у Бога, но вынуждены повиноваться его узде, - тогда, чтобы утешиться, ему достаточно этого знания. Ибо как один Бог в силах привести их в ярость и обратить её туда, куда Он сочтёт нужным, так в его власти и сдержать их, чтобы они ничего не совершили по своему неистовству.

Следуя этому убеждению, св. Павел в одном месте говорит, что его путешествию воспрепятствовал Сатана, а в другом связывает возможность путешествия с божественным соизволением, с тем, позволит ли это Господь (1 Фес 2:18; 1 Кор 16:7). Если бы он просто сказал, что Сатана ему воспрепятствовал, можно было бы подумать, что апостол приписывает Сатане слишком много власти, как если бы тот мог опрокинуть божественные планы. Но св. Павел провозглашает верховным правителем Бога, когда признаёт, что все путешествия зависят от божественной воли, и тем самым показывает, что Сатана ничего не может предпринять, кроме как в силу данного ему позволения.

Потому и Давид, говоря о превратностях человеческой жизни, находит прибежище в учении о том, что дни жизни - в руке Божьей (Пс 30/31:16). Давид мог бы сказать в единственном числе - «время» или «срок», - но он хотел выразить тот смысл, что хотя в человеческом уделе нет ничего прочного и он меняется всякий день, тем не менее, что бы ни случилось, всем правит Бог. По той же причине сказано, что, хотя Рецин и царь Израильский, замышлявшие опустошить Иудею, казались пылающими факелами, на самом деле они были всего-навсего дымящимися головнями, испускающими лишь струйку дыма (Ис 7:4). В этом же смысле фараон, поражавший весь мир военным снаряжением и множеством войска, сравнивается с крокодилом, а его воины - с рыбами (Иез 29:4). Бог говорит, что подцепит на свой крючок и военачальника, и его солдат и к своему удовольствию вытащит их на сушу. В заключение, чтобы не задерживаться далее на этом вопросе, скажу: величайшее несчастье, какое может постигнуть человека, состоит в незнании о божественном провидении, а особое блаженство в знании о нём.

12. De^b providentia Dei, quantum ad solidam fidelium et eruditionem et consolationem conducit, (nam explendae vanorum hominum curiositati neque satis quicquam esse potest, neque optandum est ut satisfiat) satis dictum foret, nisi obstarent pauci quidam loci, qui innuere videntur, contra quam supra expositum est, non firmum ac stabile constare Deo consilium, sed pro rerum inferiorum dispositione mutabile. Primum aliquoties Dei poenitentia commemoratur, ut, quod illum poenituerit hominis creati [Gen. 6. b. 6]: Saulis in regnum evecti [1. Sam. 15. c. 11]: quod eum poenitebit mali quod infligere populo suo statuerat, simulac conversionem eius aliquam senserit [Ierem. 18. a. 8]. Deinde nonnullae decretorum 217 eius abrogationes referuntur. Per Ionam edixerat Ninivitis, quadraginta diebus elapsis perituram Niniven, atqui mox eorum poenitentia ad clementiorem sententiam inflexus est [Ionae 3. b. 4. d. 10.]. Ezechiae mortem per os Iesaiae pronuntiarat: ad quam differendam lachrymis eius et precibus commotus est [Iesa. 38. a. 1. 5; 2. Re. 20. a. 1. 5]^a. Hinc argumentantur multi, Deum non aeterno decreto res hominum constituisse: sed prout sunt cuiusque merita, vel^b prout aequum ac iustum censet, singulos^c in annos, dies et horas, hoc vel illud decernere^{d 1}. De poenitentia sic habendum, non magis illam in Deum cadere, quam vel ignorantiam, vel errorem, vel impotentiam. Si enim nemo sciens ac volens se in poenitentiae necessitatem coniicit, Deo poenitentiam non tribuemus quin aut ignorare dicamus quid futurum sit, aut effugere non posse, aut praecipitanter et inconsiderate ruere in sententiam^e cuius statim poeniteat. Id autem tantum abest a sensu Spiritus sancti, ut in ipsa poenitentiae mentione, neget Deum poenitudine duci, quia homo non sit quem poenitere queat [1. Sam. 15. f. 29]. || Ac notandum est in eodem capite sic utrunque coniungi ut comparatio speciem repugnantiae optime conciliet. Mutatio figurate traditur, quod Deum poeniteat Saulis in Regem creati. Paulo post additur, Non mentietur fortitudo Israel, nec poenitudine flectetur: quia homo non est, ut eum poeniteat. Quibus verbis palam absque figura immutabilitas asseritur^f. || itaque Dei ordinationem in rebus humanis administrandis et perpetuam et omni poenitentia superiorem esse certum est. Ac ne dubia esset eius constantia, testimonium illi reddere sui quoque adversarii coacti sunt. Balaam enim, vel invitum, in hanc vocem prorumpere oportuit, non esse Deum instar hominis ut mentiatur, nec quasi hominis filium ut mutetur: ac fieri non posse ut non faciat quicquid dixerit, ut non impleat quicquid loquutus sit [Num. 23. c. 19].

12. Nous aurions assez parlé de la providence de Dieu, entant que mestier est pour l’instruction et consolation des fideles (car jamais on n’en auroit assez dit pour rassasier la curiosité des fols, et ne s’en faut ja mettre en peine) n’estoit qu’il y a aucuns passages en l’Escriture qui semblent advis signifier que le conseil de Dieu n’est pas ferme et immuable comme dit a esté, mais qu’il se change selon la disposition des choses inferieures. Premierement, il est fait quelque fois mention de la repentance de Dieu: comme quand il est dit qu’il s’est repenty d’avoir creé l’homme: item, d’avoir eslevé Saul à la couronne: et qu’il se repentira du mal qu’il avoit proposé d’envoyer à son peuple, quand il y verra quelque amendement (Gen. 6:6; 1 Sam. 15:11; Jer. 18:8). Davantage, nous lisons qu’il a aboly et cassé ce qu’il avoit determiné. Il avoit denoncé aux Ninivites par Jonas, que leur ville periroit apres quarante jours: puis par leur conversion il a esté flechy à clemence. Il avoit aussi bien denoncé la mort à Ezechias par la bouche d’Isaie, laquelle il differe neantmoins estant esmeu par ses larmes et prieres (Jon. 3:4; Is. 38:1, 5; 2 Rois 20:1, 5). De ces passages plusieurs arguent que Dieu n’a point constitué d’un decret eternel ce qu’il devroit faire envers les hommes, mais qu’il ordonne chacun jour et chacune heure ce qu’il cognoist estre bon et raisonnable, et comme les merites d’un chacun le requierent. Quant est du mot de Penitence, il nous en faut tenir ceste resolution: que repentance ne peut convenir à Dieu, non plus qu’ignorance, ou erreur, ou imbecillité. Car si nul ne se met de son propre seu et vouloir en necessité de se repentir, nous ne dirons point que Dieu se repente, que nous ne confessions ou qu’il a ignoré ce qui devoit advenir, ou qu’il ne l’a peu eviter, ou qu’il a precipité son conseil inconsiderément. Or cela est si loin du sens du sainct Esprit, qu’en faisant mention d’une telle repentance de Dieu, il nie qu’il se puisse repentir, d’autant qu’il n’est pas homme. Et faut noter qu’en un mesme chapitre les deux sont conjoints en telle sorte, qu’en comparant l’un à l’autre on peut aisément accorder ce qu’on y trouve de repugnance de prime face. Apres que Dieu a dit qu’il se repentoit d’avoir creé Saul pour Roy, il est adjousté, La force d’Israel ne mentira point, et ne fleschira point pour se repentir: car il n’est pas homme, pour estre muable (1 Sam. 15:29). Or par ces mots nous voyons que Dieu en soy ne varie point, mais que ce qu’il fait comme nouveau, il l’avoit auparavant establi. Il est donc certain que le gouvernement de Dieu sur les choses humaines est constant, perpetuel et exempt de toute repentance. Et mesme afin que sa constance ne peust venir en doute, ses adversaires ont esté contraints de lui rendre tesmoignage. Balaam vousist-il ou non, ne se peut tenir de dire que Dieu n’est pas semblable aux hommes, pour mentir: ny aux enfans d’Adam, pour changer propos: et pourtant qu’il ne se peut faire que tout ce qu’il a dit ne soit accompli (Nomb. 23:19).

12. On the doctrine of Divine providence, as far as it may conduce to the solid instruction and consolation of the faithful, (for to satisfy a vain curiosity is neither possible nor desirable,) enough would now have been said, were it not for a difficulty arising from a few passages, which apparently imply, in opposition to what has been stated, that the counsel of God is not firm and stable, but liable to change according to the situation of sublunary affairs. In the first place, there are several instances in which repentance is attributed to God; as, that he repented of having created man,⁴⁸⁴ and of having exalted Saul to the kingdom;⁴⁸⁵ and that he will repent of the evil which he had determined to inflict on his people, as soon as he shall have perceived their conversion.⁴⁸⁶ In the next place, we read of the abrogation of some of his decrees. By Jonah he declared to the Ninevites,⁴⁸⁷ that, after the lapse of forty days, Nineveh should be destroyed; but their penitence afterwards obtained from him a more merciful sentence. By the mouth of Isaiah he denounced death to Hezekiah;⁴⁸⁸ which the prayers and tears of that monarch moved him to defer.⁴⁸⁹ Hence many persons argue, that God has not fixed the affairs of men by an eternal decree; but that every year, day, and hour, he decrees one thing or another, according to the respective merits of each individual, or to his own ideas of equity and justice. With regard to repentance, we must not admit that it can happen to God, any more than ignorance, or error, or impotence. For if no man knowingly and willingly lays himself under the necessity of repentance, we cannot attribute repentance to God, without saying either that he is ignorant of the future, or that he cannot avoid it, or that he precipitately and inconsiderately adopts a resolution, of which he immediately repents. But that is so far from the meaning of the Holy Spirit, that in the very mention of repentance, he denies that it can belong to God, because “he is not a man, that he should repent.”⁴⁹⁰ And it must be remarked, that 209 both these points are so connected in the same chapter, that a comparison fully reconciles the apparent inconsistency. Where it is said that God repented of having created Saul king, the change declared to have taken place is figurative. It is almost immediately added, that “The strength of Israel will not lie nor repent; for he is not a man, that he should repent;”⁴⁹¹ in which, without any figure, his immutability is plainly asserted. It is certain, therefore, that the ordination of God in the administration of human affairs, is perpetual, and superior to all repentance. And to place his constancy beyond all doubt, even his adversaries have been constrained to attest it. For Balaam, notwithstanding his reluctance, was obliged to break out into the following exclamation: “God is not a man, that he should lie; neither the son of man, that he should repent: hath he said, and shall he not do it? or hath he spoken, and shall he not make it good?”⁴⁹²

12. The second part of the chapter, disposing of two objections. 1. That Scripture 183represents God as changing his purpose, or repenting, and that, therefore, his Providence is not fixed. Answer to this first objection. Proof from Scripture that God cannot repent.

On the Providence of God, in so far as conducive to the solid instruction and consolation of believers (for, as to satisfying the curiosity of foolish men, it is a thing which cannot be done, and ought not to be attempted), enough would have been said, did not a few passages remain which seem to insinuate, contrary to the view which we have expounded, that the counsel of God is not firm and stable, but varies with the changes of sublunary affairs. First, in reference to the Providence of God, it is said that he repented of 195having made man (Gen. 6:6), and of having raised Saul to the kingdom (1 Sam. 15:11), and that he will repent of the evil which he had resolved to inflict on his people as soon as he shall have perceived some amendment in them (Jer. 18:8). Secondly, his decrees are sometimes said to be annulled. He had by Jonah proclaimed to the Ninevites, “Yet forty days and Nineveh shall be overthrown,” but, immediately on their repentance, he inclined to a more merciful sentence (Jonah 3:4-10). After he had, by the mouth of Isaiah, given Hezekiah intimation of his death, he was moved by his tears and prayers to defer it (Is. 38:15; 2 Kings 20:15). Hence many argue that God has not fixed human affairs by an eternal decree, but according to the merits of each individual, and as he deems right and just, disposes of each single year, and day, and hour. As to repentance, we must hold that it can no more exist in God than ignorance, or error, or impotence. If no man knowingly or willingly reduces himself to the necessity of repentance, we cannot attribute repentance to God without saying either that he knows not what is to happen, or that he cannot evade it, or that he rushes precipitately and inconsiderately into a resolution, and then forthwith regrets it. But so far is this from the meaning of the Holy Spirit, that in the very mention of repentance he declares that God is not influenced by any feeling of regret, that he is not a man that he should repent. And it is to be observed, that, in the same chapter, both things are so conjoined, that a comparison of the passages admirably removes the appearance of contradiction. When it is said that God repented of having made Saul king, the term change is used figuratively. Shortly after, it is added, “The Strength of Israel will not lie nor repent; for he is not a man, that he should repent,” (1 Sam. 15:29). In these words, his immutability is plainly asserted without figure. Wherefore it is certain that, in administering human affairs, the ordination of God is perpetual and superior to every thing like repentance. That there might be no doubt of his constancy, even his enemies are forced to bear testimony to it. For, Balaam, even against his will, behaved to break forth into this exclamation, “God is not a man, that he should lie; neither the son of man, that he should repent: has he said, and shall he not do it? or has he spoken, and shall he not make it good?” (Num. 23:19).

12. Over de voorzienigheid Gods zou, voorzover dienstig is tot een grondig onderricht en vertroosting der gelovigen (want om de nieuwsgierigheid van ijdele mensen te voldoen kan niets genoeg zijn, en het is ook niet te wensen dat hun genoeg gedaan wordt) genoeg gezegd zijn, indien niet enige weinige plaatsen in de weg stonden, die, in tegenstelling met hetgeen boven gezegd is, er op schijnen te wijzen, dat Gods raad niet vast en bestendig is, maar veranderlijk naar de toestand van de lagere dingen. In de eerste plaats wordt enige malen melding gemaakt van Gods berouw, zo, dat het Hem berouwde, dat Hij de mens geschapen had (Gen. 6:6) dat Hij Saul tot koning gemaakt had (1 Sam. 15:11) dat Hij berouw zou hebben over het kwaad, dat Hij zijn volk dacht aan te doen, zodra als Hij van enige bekering zou merken (Jer. 18:18) Vervolgens wordt verhaald van het te niet doen van enige besluiten, die hij genomen had. Door Jona had hij de bewoners van Nineve aangezegd, dat Nineve na verloop van veertig dagen zou vergaan, en toch is Hij spoedig door hun berouw tot een zachter oordeel geneigd (Jona 3:4,10) Aan Hizkia had Hij door de mond van Jesaja de dood aangekondigd; maar door zijn tranen en gebeden is hij er toe gebracht die uit te stellen (Jes. 38:1,5; 2 Kon.20:1,5) Hieraan ontlenen velen een bewijs voor de opvatting dat God niet door een eeuwig besluit de zaken der mensen heeft vastgesteld; maar dat Hij, al naarmate ieders verdiensten zijn, of al naar Hij billijk en recht oordeelt, voor ieder jaar, iedere dag en ieder uur dit of dat vaststelt. Wat betreft het berouw moeten wij dit voor zeker houden, dat het evenmin in God plaats heeft als onwetendheid, of dwaling of onmacht. Want indien niemand willens en wetens zichzelf in de noodzakelijkheid brengt om berouw te hebben, zullen wij God geen berouw toeschrijven zonder dat we zeggen, dat Hij òf de toekomst niet kent, òf haar niet kan ontkomen, òf dat Hij onbekookt en onbedachtzaam zich stort in een besluit, waarover Hij terstond berouw heeft. Maar dit is zover van de zin des Heiligen Geestes, dat Hij, wanneer Hij melding maakt van berouw, loochent, dat God zich door berouw laat leiden, omdat Hij niet een mens is, dat Hem iets zou kunnen berouwen (1 Sam. 15:29) En het is opmerkenswaard, dat in hetzelfde hoofdstuk beide zo saamgevoegd worden, dat een vergelijking de schijn van tegenstrijdigheid uitnemend opheft. De verandering wordt figuurlijk medegedeeld met de woorden, dat het God berouwde, dat Hij Saul tot koning gemaakt had. Een weinig verder wordt er aan toegevoegd: "Hij zal niet liegen, die de overwinning van Israël is, en Hij zal zich niet door berouw laten buigen; want Hij is geen mens, dat Hem iets berouwen zoude." En met die woorden wordt openlijk en zonder figuurlijke spreekwijze zijn onveranderlijkheid verzekerd. Dus is het zeker, dat de ordening Gods in het besturen der menselijke zaken eeuwig is en boven alle berouw verheven. En opdat zijn standvastigheid niet twijfelachtig zou zijn, zijn ook zijn tegenstanders gedwongen daarvan getuigenis af te leggen. Want Bileam is, zelfs tegen zijn wil, er toe moeten komen deze woorden uit te spreken: "God is geen man, dat Hij liegen zou, noch eens mensen kind, dat Hij veranderen zou; het is niet mogelijk, dat Hij niet doet al wat Hij gezegd heeft, en niet vervult al wat Hij gesproken heeft." (Num. 23:19)

12. Von der "Reue" Gottes

Über die Vorsehung Gottes ist damit an sich genug gesagt. Freilich nur soviel, wie es zur sicheren Unterweisung und zum Trost der Gläubigen von Nutzen ist; denn, um die Neugier eitler Menschen zu befriedigen, kann nichts ausreichen, und es ist auch nicht einmal zu wünschen, daß es geschähe! - Aber es gibt einige wenige Stellen, die den Eindruck zu erwecken scheinen, der Ratschluss Gottes sei - gegen das, was wir oben ausführten - doch nicht beständig fest und unabänderlich, sondern entsprechend den Verhältnissen untergeordneter Dinge veränderlich. Da wird zunächst zuweilen die Reue Gottes erwähnt. So hat es ihn „gereut, daß er den Menschen gemacht hatte“ (Gen. 6,6), daß er Saul zur Königsherrschaft erhoben hatte (1. Sam. 15,11). Oder es reute ihn das Übel, das er seinem Volke zuzufügen beschlossen, sobald er bei ihm irgendwelche Umkehr gewahrte (Jer. 18,8). Ferner hören wir gelegentlich, wie er seine Beschlüsse ändert. So hatte er durch Jona den 123 Niniviten angedroht, Ninive werde nach Ablauf von vierzig Tagen zugrunde gehen, ließ sich aber alsbald durch deren Buße zu einem milderen Spruch bewegen (Jona 3,4.10). So hatte er dem Hiskia durch den Mund des Jesaja den Tod ankündigen lassen; aber des Königs Tränen und Gebete bewogen ihn dann doch, den Tod hinauszuschieben (Jes. 38,1.5; 2. Kön. 20,1.5).

Von hier aus schließen nun manche, Gott habe gar nicht in ewigem Beschluss die menschlichen Geschicke bestimmt, sondern er entscheide nach eines jeden Verdienst, oder je, wie er es für billig und gerecht hält, über die einzelnen Jahre, Tage und Stunden bald so, bald anders!

Was die Reue betrifft, so kann diese Gott ebenso wenig beigelegt werden wie etwa die Unwissenheit, der Irrtum oder die Machtlosigkeit. Denn es begibt sich keiner mit Wissen und Wollen in die Notwendigkeit, eine Sache zu bereuen; wir könnten also Gott die Reue nicht beimessen, ohne zugleich zu sagen, er wisse die Zukunft nicht, oder er könne ihr nicht entgehen, oder er stürze sich aufs Geratewohl und unbedacht in einen Beschluss hinein, der ihn gleich darauf reue. Das aber liegt vom Sinn des Heiligen Geistes soweit ab, daß dieser gerade in einem Zusammenhang, wo solche „Reue“ Gottes erwähnt wird (1. Sam. 15,11!), doch leugnet, Gott könne sich von der Reue leiten lassen, weil er doch nicht ein Mensch ist, den etwas gereue (1. Sam. 15,29). Es ist da zu beachten, wie in dem gleichen Kapitel beide Aussagen so verbunden sind, daß wir merken, wie hier ein Vergleich vorliegt, der den Anschein des Widerspruchs ausgezeichnet behebt. Es ist eine bildliche Darstellung der eingetretenen Veränderung, wenn wir hören, daß es Gott „reue“, den Saul zum König gemacht zu haben. Gleich darauf heißt es dann auch: „Der Starke in Israel lügt nicht, und ihn bringt nicht Reue von seinem Weg; denn er ist kein Mensch, daß ihn etwas gereue.“ In diesen Worten wird offen, ohne Bild, Gottes Unveränderlichkeit behauptet. So ist also Gottes Anordnung in der Leitung der Menschengeschicke gewiss dauernd und über alle Reue erhaben. Und damit seine Beständigkeit außer Zweifel stehe, wurden selbst seine Feinde gezwungen, sie zu bezeugen. Denn Bileam mußte, obwohl wider Willen, in die Worte ausbrechen: „Denn Gott ist nicht ein Mensch, daß er lüge, noch eines Menschen Kind, daß er sich wandle. Sollte er etwas sagen und nicht tun? Sollte er etwas reden und nicht halten?“ (Num. 23,19; nicht ganz Luthertext).

12. Sommige mense redeneer na aanleiding van die ‘berou’ van God dat Hy nie die sake van die mens volgens sy ewige raadsplan bepaal het nie

Oor die voorsienigheid van God sou ons nou al genoeg gesê het in soverre as wat dit tot die grondige onderwys en vertroosting van gelowiges bydra. Niks kan immers ooit genoegsaam wees om aan die nuuskierigheid van ydel mense te voldoen nie, en ons moet ook nie die  begeerte koester om wel daaraan te voldoen nie. Dit sou genoegsaam gewees het as dit nie was dat enkele Skrifverwysings in die weg daarvan gestaan het nie, omdat dit skynbaar strydig met ons uiteensetting hierbo suggereer dat God se raadsplan nie onwrikbaar vas bly staan nie, maar dat dit kan verander na gelang van die ordening van onbelangrike dinge.

In die eerste plek word soms melding gemaak van God se berou asof Hy berou gehad het daaroor dat Hy die mens geskep het;⁶⁸ dat Hy Saul tot koning verhef het;⁶⁹ dat Hy berou sou hê oor die onheil wat Hy Hom voorgeneem het om sy volk aan te doen, sodra Hy agtergekom het dat hulle hulle bekeer.⁷⁰ Verder verwys die mense na die herroeping van sekere van sy besluite. Deur Jona het Hy aan die inwoners van Ninevé bekend gemaak dat Ninevé na verloop van veertig dae sou vergaan. En tog is Hy weldra deur hulle berou tot ’n genadiger uitspraak beweeg.⁷¹ Deur die mond van Jesaja het Hy die dood oor Hiskia uitgespreek, maar Hy is deur sy trane en sy gebede beïnvloed om sy dood uit te stel.⁷² Na aanleiding hiervan redeneer baie mense dat God nie die sake van die mens volgens ’n ewige besluit bepaal het nie maar dat Hy van jaar tot jaar, van dag tot dag en van uur tot uur nou dit en dan weer dat bepaal na gelang van elkeen se verdienste of na gelang Hy dit as reg en billik beskou.⁷³ Hulle opvatting is ook dat berou net so min in God voorkom as onkunde of dwaling of magteloosheid. Want as niemand homself willens en wetens in ’n situasie sou werp waaroor hy later noodwendig berou sou hê nie, sal ons aan God geen berou kon toeskrywe sonder om 335 ook te sê dat Hy nie weet wat in die toekoms gaan gebeur of daaraan kan ontkom nie of dat Hy halsoorkop en ondeurdag in ’n besluit instorm waaroor Hy dadelik berou sou hê.

Maar dit verskil heeltemal van die bedoeling van die Heilige Gees. Wanneer Hy van berou melding maak, verklaar Hy dat God nie deur berou gelei word nie, omdat Hy nie ’n mens is wat berou kan hê nie.⁷⁴ In dieselfde hoofstuk moet ons daarop let dat albei so aan mekaar verbind word dat ’n vergelyking tussen hulle die skynbare teenstrydigheid uitstekend versoen. Wanneer God berou het daaroor dat Hy Saul koning gemaak het, word die verandering figuurlik aan ons oorgedra. ’n Bietjie later word die volgende bygevoeg: “Die sterkte van Israel sal nie lieg of deur berou afgewend word nie, want Hy is geen mens dat Hy berou sou kry nie”.⁷⁵ Met hierdie woorde word sy onveranderlikheid openlik sonder beeldspraak betuig. Dit is dus seker dat die verordening van God en die beheer oor die sake van die mens ewig en bo alle berou verhewe is.

Maar ook sy teenstanders is gedwing om daarvan te getuig, sodat daar geen twyfel oor sy bestendigheid gelaat sou word nie. Want Bileam moes selfs teen sy sin in die volgende woorde uitbars: “God is nie soos ’n mens dat Hy sou lieg nie, of soos ’n mensekind dat Hy sou verander nie. Dit is onmoontlik dat Hy nie doen wat Hy gesê het of dat Hy nie sal vervul wat Hy gespreek het nie”.⁷⁶

12. Сказанного о божественном провидении было бы достаточно с точки зрения наставления и утешения благочестивых (ибо для удовлетворения любопытства безумцев никогда не бывает сказано достаточно - не стоит и стараться), если бы не определённые места Писания, из которых на первый взгляд следует, что Божий план не твёрд и неизменен, как мы утверждаем, но меняется в зависимости от причин низшего порядка. Во-первых, в Писании несколько раз упоминается о раскаянии Бога. Так, говорится, что Бог раскаялся в том, что создал человека (Быт 6:6), в том, что поставил Саула царём (1 Цар 15:11), а также в том, что помышлял сделать зло своему народу, когда видел, что тот стал нетвёрд в вере (Иер 18:8). Во-вторых, мы читаем, что Бог отменял и разрушал решённое прежде. Так, Он возвестил жителям Ниневии через Иону, что через сорок дней их город погибнет, но потом, ввиду их покаяния, смилостивился (Иона 3:4-10). Он возвестил через Исайю смерть Езекии, однако изменил своё решение, тронутый его слезами и молитвами (Ис 38:1-5; 4 Цар 20:1-5).

На основании этих мест некоторые заключают, что Бог не постановил в предвечном решении того, что должно случиться с людьми, но всякий день и час велит то, что считает добрым и разумным, сообразуясь с заслугами каждого. Относительно слова «раскаяние» мы должны решительно держаться того убеждения, что раскаяние не подобает Богу, как не подобает Ему незнание, заблуждение или неразумие. Так как никто не ставит себя заведомо и добровольно перед необходимостью раскаяния, мы не признаём, что Бог раскаивается, как не признаём и того, что Он не ведал, что должно произойти, или не мог этого отменить, или что безрассудно поспешил в каком-то своём решении. Всё это настолько далеко от намерения Св. Духа, что, когда упоминают о так называемом раскаянии Бога, Он тут же отрицает, будто Бог может раскаиваться, потому что Он не человек.

В одной и той же главе оба утверждения соединяются таким образом, что при их сравнении нетрудно согласиться с тем, что на первый взгляд вызывало резкое несогласие. Сказав о своём раскаянии в поставлении Саула на царство, Бог добавляет: «Не скажет неправды и не раскается Верный Израилев; ибо не человек Он, чтобы раскаяться Ему» (1 Цар 15:29). Эти слова показывают нам, что Бог в Себе не изменяется; а то, что Он делает как новое, было предустановлено Им ранее. Поэтому нельзя сомневаться, что божественное правление человеческими делами постоянно, предвечно и не связано с каким бы то ни было раскаянием. Более того, чтобы божественное постоянство не вызывало сомнений, будем помнить, что даже его противники были вынуждены так свидетельствовать о нём. Валаам, хотел он того или нет, не мог не сказать, что Бог не человек, чтобы лгать, и не сын Адамов, чтобы изменять решения; поэтому всё сказанное Им не может не исполниться (Числ 23:19).

13. Quid ergo sibi vult poenitentiae nomen? Nempe quod aliae omnes loquendi formulae quae Deum humanitus nobis describunt. Quia enim ad eius altitudinem non pertingit nostra infirmitas, quae nobis traditur eius descriptio, ad captum nostrum submittenda est, ut a nobis intelligatur. Haec est^g porro 218 submittendi ratio, ut se talem nobis figuret, non qualis in se est, sed qualis a nobis sentitur. Extra omnem perturbationis affectum quum sit, irasci se peccatoribus testatur. Quemadmodum ergo quum^a audimus Deum iratum, imaginari non debemus aliquam in ipso motionem, sed reputare potius locutionem hanc a sensu sumptam, quia faciem excandescentis iratique prae se ferat Deus quoties iudicium exercet: ita nec aliud debemus concipere sub poenitentiae vocabulo, quam factorum mutationem: quia soleant homines, facta sua mutando, testari sibi displicere. Quoniam ergo mutatio quaelibet inter homines, correctio eius est quod displicet: correctio autem ex poenitentia provenit: ideo per poenitentiae nomen significatur quod Deus in suis operibus mutat: interim nec consilium illi, nec voluntas invertitur, nec affectus commutatur: sed quod ab aeterno providerat, probaverat, decreverat, perpetuo tenore prosequitur, utcunque appareat subita hominum oculis varietas.

13. Que signifie donc ce mot de Repentance? dira quelcun. Je respon qu’il a un mesme sens que toutes les autres formes de parler, lesquelles nous descrivent Dieu humainement. Car pource que nostre infirmité n’attouche point à sa hautesse, la description qui nous en est baillée se doit submettre à nostre capacité, pur estre entendue de nous. Or le moyen est, qu’il se figure, non pas tel qu’il est en soy, mais tel que nous le sentons. Combien qu’il soit exempt de toute perturbation, il se dit estre courroucé contre les pecheurs. Pourtant comme quand nous oyons que Dieu est courroucé, nous ne devons pas imaginer qu’il y ait quelque commotion en luy, mais plustost que ceste locution est prise de nostre sentiment, pource qu’il monstre apparence d’une personne courroucée, quand il exerce la rigueur de son jugement; ainsi sous le vocable de Penitence, nous ne devons concevoir sinon une mutation de ses œuvres, pource que les hommes en changeant leurs œuvres tesmoignent qu’elles leur deplaisent. Pourtant comme tout changement entre les hommes est correction de ce qui desplait, et la correction vient de penitence: pour ceste cause le changement que fait Dieu en ses œuvres, est signifié par ce mot de Penitence. Combien que cependant son conseil ne soit point renversé, ne sa volonté tournée, ne son affection changée: mais ce qu’il avoit de toute eternité prouveu, approuvé, decreté, il le poursuit constamment sans varier, combien qu’il y apparaisse au regard des hommes une diversité subite.

13. How, then, it will be inquired, is the term repentance to be understood, when attributed to God? I reply, in the same manner as all the other forms of expression, which describe God to us after the manner of men. For, since our infirmity cannot reach his sublimity, the description of him which is given to us, in order that we may understand it, must be lowered to the level of our capacity. His method of lowering it, is to represent himself to us, not as he is in himself, but according to our perception of him. Though he is free from all perturbation of mind, he declares that he is angry with sinners.⁴⁹³ As, therefore, when we hear that God is angry, we ought not to imagine any commotion in him, but rather to consider this expression as borrowed from our perception, because God carries the appearance of one who is very angry, whenever he executes judgment,—so neither by the term repentance ought we to understand any thing but a change of actions; because men are accustomed to express their dissatisfaction with themselves by changing their actions. Since every change among men, therefore, is a correction of that which displeases them, and correction proceeds from repentance, therefore the term repentance is used to signify that God makes a change in his works. Yet, at the same time, there is no alteration in his counsel or his will, nor any change in his affections; but how sudden soever the variation may appear to the eyes of men, he perpetually and regularly prosecutes what he has foreseen, approved, and decreed from eternity.

13. Why repentance attributed to God.

What then is meant by the term repentance? The very same that is meant by the other forms of expression, by which God is described to us humanly. Because our weakness cannot reach his height, any description which we receive of him must be lowered to our capacity in order to be intelligible. And the mode of lowering is to represent him not as he really is, but as we conceive of him. Though he is incapable of every feeling of perturbation, he declares that he is angry with the wicked. Wherefore, as when we hear that God is angry, we ought not to imagine that there is any emotion in 196him, but ought rather to consider the mode of speech accommodated to our sense, God appearing to us like one inflamed and irritated whenever he exercises Judgment, so we ought not to imagine any thing more under the term repentance than a change of action, men being wont to testify their dissatisfaction by such a change. Hence, because every change whatever among men is intended as a correction of what displeases, and the correction proceeds from repentance, the same term applied to God simply means that his procedure is changed. In the meantime, there is no inversion of his counsel or will, no change of his affection. What from eternity he had foreseen, approved, decreed, he prosecutes with unvarying uniformity, how sudden soever to the eye of man the variation may seem to be.

13. Wat bedoelt dan dat woord berouw? Wel, hetzelfde dat alle andere spreekwijzen bedoelen, die ons God op menselijke wijze beschrijven. Want omdat onze zwakheid niet kan reiken tot zijn hoogheid, moet de beschrijving, die ons van Hem gegeven wordt, neerdalen tot de mate van ons verstand, om door ons begrepen te worden. En nu is dit de wijze waarop ze neerdaalt, dat zij Hem ons zo uitbeeldt, niet als Hij in zichzelf is, maar als Hij door ons wordt gevoeld. Hoewel Hij generlei gemoedsaandoening heeft, getuigt Hij, dat Hij toornt tegen de zondaars. Zoals we dus, wanneer we horen, dat God vertoornd is, ons niet een of andere beroering in Hem moeten voorstellen, maar veeleer in 't oog moeten houden, dat deze zegswijze aan ons gevoel ontleend is, omdat God het gelaat van een toornige en verbolgene schijnt te hebben, zo dikwijls als Hij zijn oordeel voltrekt: zo moeten wij ook geen andere opvatting hebben bij het woord berouw, dan een verandering van zijn daden; want de mensen plegen door het veranderen hunner daden te betuigen, dat ze hun mishagen. Aangezien dus alle verandering onder de mensen de verbetering is van datgene, dat mishaagt, en de verbetering voortkomt uit berouw, daarom wordt door middel van het woord berouw aangeduid, wat God in zijn werken verandert; inmiddels wordt noch zijn plan, noch zijn wil gewijzigd, noch zijn gezindheid veranderd; maar wat Hij van eeuwigheid af voorzien, goedgekeurd en besloten had, daarmee gaat Hij onafgebroken in één lijn door, al lijkt het voor de ogen der mensen een onverwachte verandering.

13. Die Schrift spricht von der "Reue Gottes" in Anpassung an unser Verständnis

Was bedeutet nun also der Ausdruck „Reue“? Sicherlich nichts anderes als all die anderen Redeformen, die uns Gott nach Menschenweise beschreiben. Weil nämlich unsere Schwachheit nicht zu seiner Höhe empordringt, so muß die Beschreibung seines Wesens, die uns zuteil wird, unserer Fassungskraft angepasst sein, um von uns begriffen zu werden. Das geschieht aber so, daß er sich uns darstellt, nicht wie er an sich selber ist, sondern wie er von uns erfahren wird. So ist er frei von aller inneren Erschütterung durch Leidenschaft - und bezeugt doch, daß er den Sündern zürnt! Wenn wir also hören, daß Gott zürnt, so müssen wir uns dabei nicht eine Erregung in ihm selber vorstellen; wir müssen vielmehr bedenken, daß diese Redeweise aus unserer Erfahrung genommen ist, weil uns ja Gott dem Anschein nach als Entrüsteter und Zorniger begegnet, sooft er sein Gericht vollzieht. So dürfen wir auch unter dem Wort „Reue“ nichts anderes verstehen als eine Abänderung seiner Werke und Taten; denn die Menschen bezeugen ja, indem sie ihre Taten abändern, daß sie ihnen missfallen. Jede Abänderung ist unter Menschen die Verbesserung einer Sache, die Missfallen erregt; diese Verbesserung aber kommt aus Reue; und so will der Ausdruck „Reue“ besagen: Gott ändert etwas an seinen Werken! Unterdessen aber wird weder sein Ratschluss noch sein Wille verändert, noch seine Neigung (affectus) verwandelt; sondern was er von Ewigkeit her vorgesehen, für richtig befunden und beschlossen hat, das führt er in stetem Gleichmaße durch, so jähen Wechsel der Mensch auch vor Augen haben mag!

13. Die betekenis van die ‘berou’ van God

Wat beteken die woord berou dan? Dit naamlik wat alle ander spreekwyses beteken wat God menslikerwys vir ons beskrywe. Omdat ons swakheid nie sy hoogheid kan bereik nie, moet ’n beskrywing wat van Hom aan ons gegee word, tot ons bevatlikheid vereenvoudig word, sodat Hy deur ons begryp kan word. Voorts is die wyse van vereenvoudi-ging so dat God Homself so aan ons voorstel - nie soos Hy werklik is nie maar soos Hy deur ons begryp word. Hoewel Hy sonder enige gemoedsaandoening is, getuig Hy nogtans dat Hy Hom vir sondaars vertoorn. Ons moet ons dus nie verbeel dat daar die een of ander emosie in God is wanneer ons hoor dat Hy toornig is nie. Ons moet eerder dink dat hierdie spreekwyse aan ons sintuie ontleen is, omdat God dan die gelaatstrekke van ’n driftige en vertoornde mens sou hê wanneer Hy sy oordeel uitoefen. Gevolglik moet ons onder die woord berou niks anders verstaan as ’n verandering van sy werke nie. Want mense het ook die 336 gewoonte om deur ’n verandering van hulle werke te betuig dat dit hulle nie behaag nie. Omdat elke verandering onder mense dus ’n verbetering beteken van iets wat hulle nie behaag nie, en verbetering weer uit berou voortkom, word deur die woord berou iets aangedui wat God in sy werke verander.

Intussen word sy raadsplan en sy wil nie gewysig nie en ook sy gesindheid verander nie, maar dit wat Hy van ewigheid af voorsien, goedgekeur en besluit het, voer Hy voortdurend onafgebroke uit, al sou dit in die oë van die mens na ’n plotselinge verandering lyk.

13. Нас спросят: что же тогда означает слово «раскаяние»? Я отвечу: оно имеет тот же смысл, что и все формы выражения, описывающие Бога человеческими средствами. Ибо по причине нашей немощи, не позволяющей достигнуть божественных высот, данное нам описание Бога, чтобы мы могли его понять, должно соответствовать нашей способности восприятия. Этот способ описания состоит в том, что Бог предстаёт нам не таким, каков Он в Себе, а таким, каким мы Его воспринимаем. Хотя Он лишён какого бы то ни было смятения, о Нём говорится как о гневающемся на грешников. Когда мы слышим, что Бог гневается, мы не должны воображать, будто в Нём происходит какое-то волнение. Это выражение, скорее, взято из нашего восприятия, потому что создаёт впечатление разгневанного человека, выносящего своё суждение по всей строгости. Точно так же под словом «раскаяние» мы должны понимать не что иное, как изменение божественных дел, потому что люди, внося изменения в свои дела, тем самым показывают, что их ход им не нравится. А поскольку всякое изменение в человеческих делах есть исправление того, что вызывало неудовольствие, и происходит от раскаяния, постольку изменение, производимое Богом в его делах, и обозначается словом «раскаяние». Однако это не значит, что его план пересматривается, его воля становится иной или его намерение изменяется. Всему, что Он предвечно провидел, одобрил и постановил, Он следует постоянно и неизменно, хотя людям и видится в его делах переменчивость и внезапность.

14. Nec sacra historia, dum Ninivitis remissum narrat quod iam promulgatum fuerat excidium [Ionae 3. c. 10], et Ezechiae vitam, denuntiata morte, prorogatam: abrogata fuisse Dei decreta ostendit [Iesa. 38.^b a. 5]¹. Qui sic sentiunt, in denuntiationibus hallucinantur: quae tametsi simpliciter affirmant, tacitam in se nihilominus conditionem continere ex fine ipso intelligetur. Cur enim ad Ninivitas Ionam Dominus mittebat, qui ruinam urbis praediceret? Cur per Iesaiam mortem indicabat Ezechiae? Poterat enim et illos et hunc perdere, sine cladis nuntio. Aliud ergo spectavit quam ut mortis suae praescii venientem illam eminus cernerent. Nimirum non perditos voluit: sed, ne perderentur, emendatos. Quod ergo Ninivem post quadraginta dies ruituram Ionas vaticinatur, ideo fit ne ruat. Quod Ezechiae spes vitae longioris praeciditur, ideo fit ut longiorem vitam impetret. Quis iam non videt, Dominum eiusmodi comminationibus voluisse ad resipiscentiam expergefacere quos terrebat, ut effugerent quod peccatis suis meriti erant iudicium? Id si convenit, natura rerum eo nos ducit ut in simplici denuntiatione conditionem tacitam subaudiamus. Quod etiam confirmatur similibus exemplis, Abimelech regem corripiens Dominus, quod Abrahae suam uxorem sustulisset, his verbis utitur, Ecce tu morieris propter mulierem quam accepisti; est enim viro iuncta [Gen. 20. a. 3]. Postquam autem ille excusavit, in hunc modum loquitur, restitue uxorem viro: est enim Propheta, et orabit pro te ut vivas. Sin minus, scito 219 quod moriendo morieris tu, et omnia quae habes¹. Vides ut primo edicto vehementius animum eius concutiat, quo satisfactioni reddat intentum: altero autem voluntatem liquide suam explicet? Quando similis est aliorum locorum ratio, ne ex illis inferas quicquam fuisse priori Domini consilio derogatum, quia quod promulgaverat, irritum fecerit. Viam enim potius aeternae suae ordinationi sternit Dominus, quum poenam denuntiando, ad resipiscentiam monet eos quibus vult parcere, quam voluntate quicquam variet, ac ne sermone quidem: nisi quod syllabatim non exprimit quod intelligere tamen promptum est. Siquidem illud Iesaiae manere verum oportet, Dominus exercituum deliberavit, et quis poterit dissolvere? manus eius extenta, et quis avertet eam [Iesa. 14. f. 27]?

14. Parquoy l’Escriture en recitant que la calamité que Jonas avoit denoncée aux Ninivites, leur a esté remise: et que la vie a esté prolongée a Ezechias (Jon. 3:10; Is. 38:5), depuis qu’il eut receu le message de mort, en cela elle ne monstre point que Dieu ait abrogué ses decrets. Ceux qui pensent ainsi, s’abusent aux menaces: lesquelles combien qu’elles soyent simplement couchées, contiennent neantmoins une condition tacite, comme il se peut entendre de la fin où elles tendoyent. Car pourquoy est-ce que Dieu envoyoit Jonas aux Ninivites, pour leur predire la ruine de leur ville? Pourquoy denonçoit il la mort par Isaie à Ezechias? Car il les pouvoit bien perdre sans leur envoyer message. Il a donc regardé à autre fin, que de leur vouloir faire prevoir de loin leur ruine venir: c’est qu’il n’a pas voulu qu’ils perissent, mais plustost qu’ils s’amendassent, afin de ne point perir. Parquoy ce que Jonas prophetisoit que la ville de Ninive devoit estre destruite apres quarante jours, cela se faisoit afin qu’elle ne le fust point. Ce que l’esperance de plus longuement vivre est ostée à Ezechias, c’est afin qu’il impetre plus longue vie. Qui est-ce qui ne voit maintenant que Dieu a voulu par telles menaces esmouvoir à repentance ceux qu’il menaçoit, afin qu’ils evitassent le jugement qu’ils avoyent merité par leurs pechez? Si cela est vray, l’ordre naturel nous meine là, que nous suppleons une condition tacite: combien qu’elle ne soit point exprimée en ces menaces. Ce que nous pouvons mesme conformer par exemples semblables. Le Seigneur reprenant le roy Abimelec, de ce qu’il avoit ravy la femme d’Abraham, use de ces parolles, Voicy, tu mourras pour la femme que tu as prise: car elle avoit mari (Gen. 20:3). Apres qu’Abimelec s’est excusé, il luy respond ainsi, Ren donc la femme à son mari, et il priera pour toy afin que tu vives: autrement, sache que tu mourras de mort, toy et tout ce que tu possedes. Voyons nous pas bien comme en la premiere sentence il use d’une plus grande vehemence, pour effrayer son cœur, afin de le mieux induire à faire son devoir: puis apres qu’il explique clairement son intention? Puis que les autres passages ont une mesme intelligence, on ne peut pas d’iceux inferer que Dieu ait rien derogué à son premier conseil, en cassant ce qu’il avoit auparavant publié. Car plustost au contraire il fait voye à son conseil et ordonnance eternelle, quand il induit à repentance ceux ausquels il veut pardonner, en leur denonçant les peines qui leur adviendroyent s’ils perseveroyent en leurs vices, tant s’en faut qu’il varie de volonté, voire mesme de parolle, sinon qu’il n’explique point syllabe à syllabe son intention, laquelle neantmoins est aisée à entendre. Il faut donc que ceste sentence d’Isaie demeure ferme: Le Seigneur des armées a decreté cela: et qui est-ce qui le pourra rompre? Sa main est eslevée: et qui est-ce qui la pourra destourner (Is. 14:27)?

14. Nor does the Sacred History, when it records the remission of the destruction which had just been denounced against the Ninevites, and the prolongation of the life of Hezekiah 210 after he had been threatened with death, prove that there was any abrogation of the Divine decrees. Persons who thus understand it, are deceived in their ideas of the threatenings; which, though expressed in the form of simple declarations, yet, as the event shows, contain in them a tacit condition. For why did God send Jonah to the Ninevites, to predict the ruin of their city? Why did he, by the mouth of Isaiah, warn Hezekiah of death? He could have destroyed both them and him, without previously announcing their end. He had some other object in view, therefore, than to forewarn them of their death, and to give them a distant prospect of its approach. And that was not to destroy them, but to reform them, that they might not be destroyed. Therefore the prediction of Jonah, that after forty days Nineveh should fall, was uttered to prevent its fall. Hezekiah was deprived of the hope of a longer life, in order that he might obtain a prolongation of it in answer to his prayers. Now, who does not see, that the Lord, by such denunciations as these, intended to arouse to repentance the persons whom he thus alarmed, that they might escape the judgment which their sins had deserved? If this be admitted, the nature of the circumstances leads to the conclusion, that we must understand a tacit condition implied in the simple denunciation. This is also confirmed by similar examples. The Lord, reprehending king Abimelech for having deprived Abraham of his wife, uses these words:—“Behold, thou art but a dead man, for the woman which thou hast taken; for she is a man's wife.” But after Abimelech has excused himself, the Lord speaks in this manner: “Restore the man his wife; for he is a prophet, and he shall pray for thee, and thou shalt live; and if thou restore her not, know thou that thou shalt surely die, thou, and all that are thine.”⁴⁹⁴ You see how, by the first declaration, God terrifies his mind, to dispose him to make satisfaction; but in the next, he makes an explicit declaration of his will. Since other passages are to be explained in a similar manner, you must not infer that there is any abrogation of a prior purpose of the Lord, because he may have annulled some former declarations. For God rather prepares the way for his eternal ordination, when, by a denunciation of punishment, he calls to repentance those whom he designs to spare, than makes any variation in his will, or even in his declarations, except that he does not syllabically express what, nevertheless, is easily understood. For that assertion of Isaiah must remain true: “The Lord of hosts hath purposed, and who shall disannul it? and his hand is stretched out, and who shall turn it back?”⁴⁹⁵

14. Second objection, that Scripture speaks of an annulment of the divine decrees. Objection answered. Answer confirmed by an example.

Nor does the Sacred History, while it relates that the destruction which had been proclaimed to the Ninevites was remitted, and the life of Hezekiah, after an intimation of death, prolonged, imply that the decrees of God were annulled. Those who think so labour under delusion as to the meaning of threatenings, which, though they affirm simply, nevertheless contain in them a tacit condition dependent on the result. Why did the Lord send Jonah to the Ninevites to predict the overthrow of their city? Why did he by Isaiah give Hezekiah intimation of his death? He might have destroyed both them and him without a message to announce the disaster. He had something else in view than to give them a warning of death, which might let them see it at a distance before it came. It was because he did not wish them destroyed but reformed, and thereby saved from destruction. When Jonah prophesies that in forty days Nineveh will be overthrown, he does it in order to prevent the overthrow. When Hezekiah is forbidden to hope for longer life, it is that he may obtain longer life. Who does not now see that, by threatening of this kind, God wished to arouse those to repentance whom he terrified, that they might escape the Judgment which their sins deserved? If this is so, the very nature of the case obliges us to supply a tacit condition in a simple denunciation. This is even confirmed by analogous cases. The Lord rebuking King Abimelech for having carried off the wife of Abraham, uses these words: “Behold, thou art but a dead man, for the woman which thou hast taken; for she is a man’s wife.” But, after Abimelech’s excuse, he thus speaks: “Restore the man his wife, for he is a prophet, and he shall pray for thee, and thou shalt live; and if thou restore her not, know thou that thou shalt surely die, thou and all that art thine,” (Gen. 20:3, 7). You see that, by the first announcement, he makes a deep impression on his mind, that he may render him eager to give satisfaction, and that by the second he clearly explains his will. Since the other passages may be similarly explained, you must not infer from them that the Lord derogated in any respect from his former counsel, because he recalled what he had promulgated. When, by denouncing punishment, he admonishes to repentance those whom he wishes to spare, he paves 197the way for his eternal decree, instead of varying it one whit either in will or in language. The only difference is, that he does not express, in so many syllables, what is easily understood. The words of Isaiah must remain true, “The Lord of hosts has purposed, and who shall disannul it? And his hand is stretched out, and who shall turn it back?” (Isaiah 14:27).

14. Ook wanneer de heilige geschiedenis verhaalt, dat de bewoners van Nineve de ondergang, die reeds afgekondigd was, werd kwijtgescholden en dat Hizkia's leven, hoewel de dood hem aangezegd was, werd verlengd, dan toont zij daarmee niet aan dat de besluiten Gods zijn te niet gedaan. Wie dat zo opvatten, hebben geen kijk op zulke aanzeggingen; want ofschoon ze slechts in stellige zin spreken, zal men juist uit de afloop begrijpen, dat ze een stilzwijgende voorwaarde in zich bevatten. Want waarom zond de Here Jona tot de Ninevieten, om hun de ondergang der stad aan te zeggen? Waarom kondigde Hij door Jesaja aan Hizkia de dood aan? Want Hij had zowel hen als ook deze kunnen doen ontkomen zonder dat hun de ramp gemeld was. Zijn bedoeling was dus een andere, dan dat ze, van te voren kennis dragend van hun dood, die van verre zouden zien aankomen. Ongetwijfeld wilde Hij niet, dat ze omkwamen; maar dat ze zich zouden beteren, opdat ze niet zouden omkomen. Dat dus Jona profeteert, dat Nineve na veertig dagen zal vergaan, geschiedt met de bedoeling, dat het niet zou vergaan. Dat voor Hizkia de hoop op een langer leven afgesneden wordt, geschiedt met de bedoeling, dat hij een langer leven zou verkrijgen. Wie ziet dan niet, dat de Here door dergelijke bedreigingen hen, die Hij verschrikte, heeft willen opwekken tot bekering, opdat zij aan het oordeel zouden ontkomen, dat zij door hun zonden verdiend hadden? Indien dit juist is, dan brengt de aard der dingen ons ertoe, dat wij in een blote bedreiging een stilzwijgende voorwaarde vernemen. En dat wordt ook door gelijke voorbeelden bevestigd. Wanneer de Here koning Abimelech bestraft, omdat hij aan Abraham zijn vrouw ontnomen had, gebruikt Hij deze woorden (Gen. 20:3) "Zie gij zult sterven om der vrouwe wil, die gij genomen hebt, want zij is met een man getrouwd." Nadat hij zich echter verontschuldigd heeft, spreekt Hij aldus: "Geef de vrouw weder aan de man, want hij is een profeet en hij zal voor u bidden, opdat gij leeft; maar zo gij haar niet wedergeeft, weet, dat gij voorzeker sterven zult, gij en al wat gij hebt" (Gen. 20:7) Ziet ge wel, dat God door de eerste aankondiging het gemoed van Abimelech heftig schokt, om hem aan te sporen tot verbetering; maar dat Hij door de tweede zijn wil duidelijk ontvouwt? Aangezien het met de andere plaatsen evenzo staat, moet gij daaruit niet opmaken, dat aan het vorige besluit des Heren iets te kort gedaan is, omdat Hij te niet gedaan heeft, wat Hij afgekondigd had. Want de Here baant veeleer de weg voor zijn eeuwige verordening, wanneer Hij, door straf aan te kondigen, hen, die Hij wil sparen, tot bekering maant, dan dat Hij iets verandert in zijn wil, of zelfs in zijn woorden; behalve, dat Hij niet van lettergreep tot lettergreep uitdrukt, wat men toch gemakkelijk kan begrijpen. Want het woord van Jesaja (Jes. 14:27) moet waar blijven: "De Here der heirscharen heeft het besloten en wie zal het kunnen breken? Zijn hand is uit gestrekt en wie zal ze keren?"

14. 124Gott führt unentwegt seinen Plan aus

Wenn nun die heilige Erzählung (sacra historia) berichtet, wie den Niniviten der bereits verkündete Untergang erlassen (Jona 3,10) und dem Hiskia sein Leben trotz erfolgter Ankündigung des Todes noch einmal verlängert worden sei (Jes. 38,5), so behauptet sie damit nicht, Gottes Beschlüsse seien aufgehoben worden. Wer das meint, der macht sich Wahnvorstellungen von diesen Drohungen; diese scheinen zwar einfach eine Behauptung zu enthalten, aber der Ausgang zeigt, daß sie trotzdem eine stillschweigende Bedingung in sich tragen. Denn weshalb sandte der Herr den Jona zu den Einwohnern von Ninive, damit er ihnen die Zerstörung der Stadt ankündigte? Weshalb ließ er dem Hiskia durch Jesaja seinen Tod ansagen? Er konnte doch jene und auch diesen zugrunde richten, ohne das Unheil anzukündigen! Er hatte also etwas anderes im Auge, als daß diese Menschen von ihrem Tod zuvor wüssten und ihn dann von ferne kommen sahen. Er wollte eben, daß sie nicht zugrunde gingen, sondern sich besserten, um dem Untergang zu entrinnen! Wenn also Jona weissagt, die Stadt Ninive werde nach vierzig Tagen zerstört werden, so geschieht das, damit sie nicht untergehe! Wenn dem Hiskia die Hoffnung auf ein weiteres Leben abgeschnitten wird, so geschieht das, damit er ein weiteres Leben erlange! Wer sieht denn nicht, daß der Herr durch solche Drohungen die Menschen, die er schreckte, zur Reue erwecken wollte, damit sie dem Gericht entgingen, das sie mit ihren Sünden verdient hatten! Wenn es sich so verhält, dann führt uns die Sache selbst dazu, aus der einfachen Ankündigung eine stillschweigende Bedingung herauszuhören. Das wird denn auch durch ähnliche Beispiele bestätigt. So wirft der Herr dem Könige Abimelech vor, er habe dem Abraham sein Weib genommen, und braucht dabei die Worte: „Du bist des Todes um des Weibes willen, das du genommen hast; denn sie ist eines Mannes Eheweib“ (Gen. 20,3). Nachdem er sich nun aber entschuldigt hat, sagt Gott zu ihm: „Gib dem Manne sein Weib wieder; denn er ist ein Prophet, und lass ihn für dich bitten, so wirst du lebendig bleiben, wo du sie aber nicht wiedergibst, so wisse, daß du des Todes sterben mußt und alles, was dein ist“ (Gen. 20,7). Da sieht man, wie er in dem ersten Worte sein Herz heftig erschüttert, um ihn zur Genugtuung bereit zu machen, aber dann in dem zweiten seinen Willen klar ausspricht! Mit anderen Stellen verhält es sich ebenso, und deshalb darf man nun nicht meinen, es sei dem früheren Ratschlüsse des Herrn etwas entzogen, da er nicht durchführte, was er angekündigt hatte. Nein, der Herr bahnt vielmehr seiner ewigen Anordnung den Weg, wenn er durch Androhung von Strafe Menschen zur Reue antreibt, die er verschonen will, und zwar, ohne daß er an seinem Willen oder auch nur an seinem Worte etwas änderte, nur daß er nicht gerade buchstäblich ausdrückt, was doch ganz klar zu begreifen ist. So muß denn doch das Wort des Jesaja wahr bleiben: „Der Herr der Heerscharen hat es beschlossen, und wer will es wehren? Seine Hand ist ausgestreckt, und wer will sie wenden?“ (Jes. 14,27).

14. Oordeelsaankondiginge wat God weens bekering van die mens nie uitvoer nie, impliseer nie dat Hy raadsplan verander nie

Ook wanneer die heilige geskiedenis vertel dat die inwoners van Ninevé kwytgeskeld is van die verwoesting wat alreeds oor hulle afgekondig is,⁷⁷ en dat Hiskia se lewe verleng is nadat sy dood aan hom bekend gemaak is, dui dit nie aan dat God se besluite herroep is nie.⁷⁸ Mense wat so daaroor voel, ly aan ’n wanvoorstelling van sulke aankondigings. Hoewel sulke aankondigings doodeenvoudig ’n stelling poneer, kan uit die resultaat afgelei word dat dit nogtans ’n versweë voorwaarde insluit. Want waarom het die Here Jona na die inwoners van Ninevé gestuur om die verwoesting van hulle stad aan hulle te verkondig? Waarom het hy deur Jesaja vir Hiskia ’n aanduiding van sy dood gegee? Want Hy kon hulle en hom tog vernietig sonder ’n aankondiging van hulle onheil. Hy het dus iets anders in die oog gehad as dat hulle vooraf van hulle dood sou kennis dra en dit van ver af sou kon sien kom. Wonderbaarlik was dit nie sy wil dat hulle verlore moes gaan nie maar dat hulle hulle moes verbeter sodat hulle nie verlore gaan nie. Die feit dat Jona profeteer dat Ninevé na veertig dae sal vergaan, geskied juis sodat die stad nie moet vergaan nie. Die feit dat Hiskia sy hoop op ’n langer lewe ontneem word, geskied juis sodat hy ’n langer lewe kan verkry.

Wie kan nou nie sien dat die Here met sulke dreigemente die mense wat Hy verskrik het, tot inkeer wou opwek sodat hulle sy oordeel wat hulle deur hulle sondes verdien het, kon ontwyk nie? As dit dan wel so is, lei die aard van die dinge ons daartoe om in ’n eenvoudige aankondiging van God ’n versweë voorwaarde te hoor.

Dit kan ook met soortgelyke voorbeelde bevestig word. Wanneer die Here koning Abimeleg bestraf omdat hy Abraham se vrou tot sy eie geneem het, gebruik Hy die volgende woorde: “Kyk, jy sal sterwe 337 vanweë die vrou wat jy geneem het; want sy is aan ’n man verbonde”.⁷⁹ Nadat hy egter sy onskuld bepleit het, spreek Hy soos volg: “Gee die vrou aan haar man terug; want hy is ’n profeet, en hy sal vir jou bid dat jy kan lewe. Maar as jy haar nie teruggee nie, weet dan dat jy sekerlik die dood sal sterwe, jy en alles wat joue is.”⁸⁰

Sien u hoe God met sy eerste uitspraak sy gemoed heftig skok om hom gretig te maak om daaraan te voldoen, en dat Hy met die tweede uitspraak sy wil duidelik te kenne gee?

Omdat daar ’n soortgelyke rede vir ander Skrifverwysings is, moet ’n mens nie daaruit aflei dat iets in die vorige besluit van God herroep is omdat Hy ’n besluit wat Hy reeds afgekondig het, tot niet gemaak het nie. Want wanneer die Here die mense wat Hy wil spaar, tot inkeer maan deur ’n straf oor hulle af te kondig, baan Hy eerder daarmee ’n weg vir sy ewige beskikking as dat Hy die geringste verandering in sy wil of selfs in sy woorde aanbring - behalwe dat Hy nie van lettergreep tot lettergreep. uitdruk wat geredelik verstaanbaar is nie.

Want die profesie van Jesaja moet waaragtig bly, naamlik: “Die Here van die leërskare het so besluit, en wie sal dit kan verydel? En sy hand is uitgestrek, en wie sal dit kan afkeer?⁸¹

14. Когда Писание повествует о том, что возвещённая через Иону гибель Ниневии была отложена, а также о том, что жизнь Езекии была продлена после того, как он получил провозвестие о своей смерти, оно тем самым вовсе не утверждает, что Бог отменил свои решения. Те, кто так думает, обманываются этими угрозами. Хотя и высказанные в простой форме, они содержат одно молчаливое условие, как это можно понять из преследуемой ими цели. Ибо для чего Бог послал Иону к жителям Ниневии предсказывать разрушение их города (Иона 3:4)? Для чего возвестил Он через Исайю смерть Езекии (Ис 38:1)? Он ведь мог погубить их и без предупреждения. Следовательно, Бог имел в виду другую цель, нежели заранее уведомить их о грядущей гибели. Дело в том, что Он хотел не их гибели, а их отвращения от зла, чтобы они не погибли. Поэтому пророчество Ионы о том, что Ниневия через сорок дней должна быть разрушена, возвещалось именно для того, чтобы она не была разрушена. И у Езекии была отнята надежда на более долгую жизнь именно для того, чтобы он получил более долгую жизнь. Кто не увидит теперь, что Бог подобными угрозами желал побудить к раскаянию тех, кому угрожал, чтобы они избежали приговора, который заслужили своими прегрешениями? Если это так, то естественный порядок подводит нас к восполнению молчаливого условия, не высказанного вслух в божественных угрозах.

Мы можем подтвердить это сходными примерами. Господь, упрекая царя Авимелеха за то, что тот похитил жену Авраама, говорит: «Вот, ты умрёшь за женщину, которую ты взял; ибо она имеет мужа» (Быт 20:3). На оправдания Авимелеха Он отвечает: «Теперь ты возврати жену мужу: ибо он пророк, и помолится о тебе, и ты будешь жив; а если не возвратишь, то знай, что непременно умрёшь ты и все твои» [Быт 20:7]. Разве не очевидно, что в первом высказывании Господь говорит с большим жаром, чтобы устрашить сердце Авимелеха и побудить его к исполнению долга, а затем Он ясно объясняет своё намерение? И другие подобные места имеют тот же смысл. Из них вовсе не следует, что Бог изменил своё первоначальное решение, отказавшись от того, о чём объявил ранее. Скорее наоборот, Он пролагает путь своему вечному плану и велению, когда приводит к покаянию тех, кого хочет простить, предупреждая их о каре, которая их постигнет, если они будут упорствовать в своих пороках. Бог не изменяет свою волю, или даже слово. И хотя Он не объясняет слово за словом своё намерение, его тем не менее нетрудно понять. Следовательно, сказанное Исайей остаётся нерушимым: «Господь Саваоф определил, и кто может отменить это? рука Его простёрта, - и кто отвратит её?» (Ис 14:27)