1. 187 PORRO Deum facere momentaneum creatorem, qui semel duntaxat opus suum absolverit, frigidum esset ac ieiunum; atque in hoc praecipue nos a profanis hominibus differre convenit, ut non minus in perpetuo mundi statu quam prima eius origine praesentia divinae virtutis nobis illuceat. || Etsi enim^b impiorum quoque animi solo terrae caelique^c aspectu ad creatorem surgere^d coguntur, suum tamen peculiarem modum habet fides, quo solidam creationis laudem Deo assignet^e. Quo pertinet illud Apostoli quod ante citavimus², non nisi^f fide nos intelligere concinnatum esse seculum verbo Dei^g: quia nisi ad providentiam eius usque transimus^h, nondum rite capimusⁱ quid hoc valeat, Deum esse^k creatorem: utcunque et mente comprehendere et lingua fateri videamur. Carnis sensus^l, ubi Dei virtutem semel in ipsa creatione sibi proposuit, illic subsistit: et quum longissime procedit, nihil aliud quam in edendo tali opificio, authoris sapientiam, et potentiam, et bonitatem^m (quae sponte sese proferunt, et nolentibus etiam ingerunt) expendit et considerat: in eo autem conservandoⁿ et moderando generalem quandam actionem, unde vis motionis dependeat. || Denique ad res omnes sustinendas sufficere putat vigorem 188 divinitus ab initio inditum. || At vero fides altius penetrare debet, nempe ut^a quem omnium creatorem esse didicit, statim quoque perpetuum^b moderatorem et conservatorem esse colligat^c: neque id universali quadam motione tam orbis machinam quam singulas eius partes agitando: sed singulari quadam providentia^d unumquodque eorum quae condidit ad minimum usque passerem, sustinendo, fovendo, curando. || Sic David breviter praefatus mundum fuisse a Deo conditum, statim ad continuum providentiae tenorem descendit, verbo Iehovae caeli firmati sunt, et spiritu oris eius omnis virtus eorum [Psal.^e 33. a. 6]. Mox addit, Iehova respexit super filios hominum [Ibidem c. 13]; et quae in eandem sententiam attexit. Quanquam enim non tam scite ratiocinantur omnes, quia tamen credibile non esset curari a Deo res humanas nisi esset mundi opifex: nec quisquam serio credit fabricatum esse mundum a Deo, quin sibi persuadeat operum suorum curam habere: non abs re David optima serie ab uno ad alterum nos deducit. In genere quidem arcana Dei inspiratione vegetari omnes mundi partes et philosophi docent, et humanae mentes concipiunt. || Interea eousque non pertingunt quo evehitur David, secumque pios omnes attollit, dicens^f, || Omnia ad te respiciunt, ut des illis escam tempore suo; te dante^g, colligunt: te manum aperiente, satiantur bonis; simulatque faciem averteris, consternantur: ubi reduxeris spiritum, intereunt, et in terram revertuntur. Si rursus emittis^h spiritum, creantur, et renovas faciem terrae [Psal. 103ⁱ. d. 27. 28. 29. 30]. || Imo quanvis Pauli sententiae subscribant, in Deo nos esse, et moveri, et vivere [Act. 17. f. 28]^k: longe tamen absunt a serio eius quam commendat gratiae sensu: quia specialem Dei curam, ex qua demum cognoscitur paternus eius favor, minime gustant^l.

1. Or de faire un Dieu createur temporel et de petite durée, qui eust seulement pour un coup accomply son ouvrage, ce seroit une chose froide et maigre: et faut qu’en cecy principalement nous differions d’avec les Payens et toutes gens profanes: que la vertu de Dieu nous reluise comme presente, tant en l’estat perpetuel du monde, qu’en sa premiere origine. Car combien que les pensées des incredules soyent contraintes par le regard du ciel et de la terre de s’eslever au createur, neantmoins la foy a son regard special pour assigner à Dieu la louange entiere d’avoir tout creé (Hebr. 11:3). A quoy tend ce que nous avons allegué de l’Apostre, que c’est par la foy que nous comprenons le monde avoir esté si bien basti par la parolle de Dieu. Car si nous ne passons jusques à sa providence, par laquelle il continue à maintenir tout, nous n’entendrons pas droitement, que veut cest article, que Dieu soit createur, combien qu’il semble que nous l’ayons imprimé en nostre esprit, et que nous le confessions de bouche. Le sens humain s’estant proposé la vertu de Dieu pour une fois en la creation, s’arreste là: et le plus loin qu’il se puisse avancer, n’est sinon de considerer et marquer la sagesse, puissance et bonté de l’ouvrier qui se presente à l’œil en ce grand et si noble bastiment, encores qu’on ne tinst conte de les regarder: puis apres il conçoit quelque operation generale de Dieu, pour conserver et conduire le tout, de laquelle toute vigueur et mouvement depend. Bref, il estime que ce que Dieu a du commencement espandu de vigueur par tout, suffit à garder les choses en leur estat. Or la foy doit bien passer plus outre, c’est de recognoistre pour gouverneur et gardien perpetuel, celuy qu’elle a cognu estre createur: et non pas seulement en ce qu’il conduit la machine du monde, et toutes ses parties, d’un mouvement universel: mais en soustenant, nourrissant et soignant chacune creature, jusques aux petis oiselets. Pourtant David apres avoir dit en bref que le monde a esté creé de Dieu, descend tantost apres à cest ordre continuel de gouverner: Les cieux, dit-il, ont esté establis par la parolle de Dieu, et toute leur vertu par l’esprit de sa bouche. Puis il adjouste, que Dieu regarde sur tous ceux qui habitent sur la terre, il dissipe les conseils des peuples (Ps. 33:6, 10, 13): et ce qui est là dit à ce mesme propos. Car combien que tous n’arguent point si dextrement qu’il seroit requis, toutesfois pource qu’il ne seroit point croyable, que Dieu se meslast des affaires humains, sinon que le monde fust son œuvre: et aussi que nul ne croit à bon escient, que le monde soit basti de Dieu, qu’il ne soit quant et quant persuadé qu’il a le soin de ses œuvres: David procede par bon ordre, en nous menant de l’un à l’autre. Bien est vray, que les Philosophes aussi enseignent en general que toutes les parties du monde tirent et prennent vigueur d’une inspiration secrete de Dieu, et nostre sens le conçoit ainsi: mais cependant nul ne parvient en si haut degré que monte David, et y attire tous fideles, en disant, Toutes choses attendent apres toy, Seigneur, à ce que tu leur donnes viande en leur temps: quand tu leur donnes elles la recueillent, quand tu ouvres ta main elles sont rassasiées de biens. Si tost que tu destournes ta face, elles sont estonnées: quand tu retires ton esprit, elles defaillent, et s’en revont en poudre: quand tu envoyes ton esprit, elles reviennent et renouvellent la face de la terre (Ps. 104:27–30). Mesmes combien que les Philosophes s’accordent à ceste sentence de sainct Paul, que nous avons nostre estre et mouvement et vie en Dieu (Act. 17:28): toutesfois ils sont bien loin d’estre touchez au vif du sentiment de sa grace, telle que sainct Paul la presche: c’est qu’il a un soin special de nous, auquel se declaire sa faveur paternelle, laquelle le sens charnel ne gouste point.

1. 182 To represent God as a Creator only for a moment, who entirely finished all his work at once, were frigid and jejune; and in this it behoves us especially to differ from the heathen, that the presence of the Divine power may appear to us no less in the perpetual state of the world than in its first origin. For although the minds even of impious men, by the mere contemplation of earth and heaven, are constrained to rise to the Creator, yet faith has a way peculiar to itself to assign to God the whole praise of creation. To which purpose is that assertion of an Apostle before cited, that it is only “through faith that we understand the worlds were framed by the word of God;”⁴⁰⁹ because, unless we proceed to his providence, we have no correct conception of the meaning of this article, “that 183 God is the Creator;” however we may appear to comprehend it in our minds, and to confess it with our tongues. The carnal sense, when it has once viewed the power of God in the creation, stops there; and when it proceeds the furthest, it only examines and considers the wisdom, and power, and goodness, of the Author in producing such a work, which spontaneously present themselves to the view even of those who are unwilling to observe them. In the next place, it conceives of some general operation of God in preserving and governing it, on which the power of motion depends. Lastly, it supposes that the vigour originally infused by God into all things is sufficient for their sustentation. But faith ought to penetrate further. When it has learned that he is the Creator of all things, it should immediately conclude that he is also their perpetual governor and preserver; and that not by a certain universal motion, actuating the whole machine of the world, and all its respective parts, but by a particular providence sustaining, nourishing, and providing for every thing which he has made.⁴¹⁰ Thus David, having briefly premised that the world was made by God, immediately descends to the continual course of his providence: “By the word of the Lord were the heavens made; and all the host of them by the breath of his mouth.”⁴¹¹ He afterwards adds, “The Lord beholdeth all the sons of men;”⁴¹² and subjoins more to the same purpose. For though all men argue not so skilfully, yet, since it would not be credible that God was concerned about human affairs, if he were not the Maker of the world, and no one seriously believes that the world was made by God, who is not persuaded that he takes care of his own works, it is not without reason that David conducts us by a most excellent series from one to the other. In general, indeed, both philosophers teach, and the minds of men conceive, that all the parts of the world are quickened by the secret inspiration of God. But they go not so far as David, who is followed by all the pious, when he says, “These all wait upon thee; that thou mayest give them their meat in due season. That thou givest them, they gather; thou openest thine hand, they are filled with good. Thou hidest thy face, they are troubled; thou takest away their breath, they die, and return to their dust. Thou sendest forth thy Spirit, they are created; and thou renewest the face of the earth.”⁴¹³ Though they subscribe to the assertion of Paul, that in God “we live, and move, and have our being,”⁴¹⁴ yet they are very far from a serious sense of his favour, celebrated by the Apostle; because they have no apprehension 184 of the special care of God, from which alone his paternal favour is known.

1. Even the wicked, under the guidance of carnal sense, acknowledge that God is the Creator. The godly acknowledge not this only, but that he is a most wise and powerful governor and preserver of all created objects. In so doing, they lean on the Word of God, some passages from which are produced.

171 It were cold and lifeless to represent God as a momentary Creator, who completed his work once for all, and then left it. Here, especially, we must dissent from the profane, and maintain that the presence of the divine power is conspicuous, not less in the perpetual condition of the world then in its first creation. For, although even wicked men are forced, by the mere view of the earth and sky, to rise to the Creator, yet faith has a method of its own in assigning the whole praise of creation to God. To this effect is the passage of the Apostle already quoted that by faith we understand that the worlds 172were framed by the Word of God (Heb. 11:3); because, without proceeding to his Providence, we cannot understand the full force of what is meant by God being the Creator, how much soever we may seem to comprehend it with our mind, and confess it with our tongue. The carnal mind, when once it has perceived the power of God in the creation, stops there, and,at the farthest, thinks and ponders on nothing else than the wisdom, power, and goodness displayed by the Author of such a work (matters which rise spontaneously, and force themselves on the notice even of the unwilling), or on some general agency on which the power of motion depends, exercised in preserving and governing it. In short, it imagines that all things are sufficiently sustained by the energy divinely infused into them at first. But faith must penetrate deeper. After learning that there is a Creator, it must forthwith infer that he is also a Governor and Preserver, and that, not by producing a kind of general motion in the machine of the globe as well as in each of its parts, but by a special providence sustaining, cherishing, superintending, all the things which he has made, to the very minutest, even to a sparrow. Thus David, after briefly premising that the world was created by God, immediately descends to the continual course of Providence, “By the word of the Lord were the heavens framed, and all the host of them by the breath of his mouth;” immediately adding, “The Lord looketh from heaven, he beholdeth the children of men,” (Ps. 33:6, 13, &c). He subjoins other things to the same effect. For although all do not reason so accurately, yet because it would not be credible that human affairs were superintended by God, unless he were the maker of the world, and no one could seriously believe that he is its Creator without feeling convinced that he takes care of his works; David with good reason, and in admirable order, leads us from the one to the other. In general, indeed, philosophers teach, and the human mind conceives, that all the parts of the world are invigorated by the secret inspiration of God. They do not, however reach the height to which David rises taking all the pious along with him, when he says, “These wait all upon thee, that thou mayest give them their meat in due season. That thou givest them they gather: thou openest thine hand, they are filled with good. Thou hidest thy face, they are troubled: thou takest away their breath, they die, and return to their dust. Thou sendest forth thy Spirit, they are created, and thou renewest the face of the earth,” (Ps. 104:27-30). Nay, though they subscribe to the sentiment of Paul, that in God “we live, and move, and have our being,” (Acts 17:28), yet they are far from having a serious apprehension of the grace which he commends, because they have not the least relish for that special care in which alone the paternal favour of God is discerned.

1. Verder, God te maken tot een Schepper van een ogenblik, die slechts eenmaal zijn werk tot stand bracht, zou wel wat al te kil en bekrompen zijn. En hierin vooral moeten wij van de goddeloze mensen verschillen, dat ons evenzeer in het voortdurend bestaan der wereld als in haar eerste oor sprong de tegenwoordigheid der Goddelijke kracht tegenlichte. Want al worden ook de harten der goddelozen reeds door het aanschouwen van aarde en hemel alleen gedwongen zich tot de Schepper te verheffen, zo heeft toch het geloof zijn eigenaardige wijze om God de volle lof voor de schepping toe te brengen. Daarop ziet het woord van de apostel, dat we tevoren aangehaald hebben (Heb. 11:3) dat wij slechts door het geloof verstaan, dat de wereld door het woord Gods is toebereid; want indien wij niet opstijgen tot zijn voorzienigheid, begrijpen wij niet naar behoren, wat het betekent, dat God de Schepper is, hoezeer wij het ook met ons verstand schijnen te vatten en met onze tong te belijden. Wanneer het gevoel des vleses zich Gods kracht in de schepping zelf eenmaal voor ogen gesteld heeft, blijft het daarbij, en als het zeer ver gaat, doet het niets anders dan dat het in het voortbrengen van zulk een kunstwerk de wijsheid en macht en goedheid van de Schepper (want die bieden zich vanzelf aan en dringen zich op ook aan hen, die ze niet willen opmerken) overweegt en overdenkt; in het onderhouden en besturen echter merkt het een zekere algemene werking, waarvan de beweegkracht afhangt. Eindelijk meent het, dat tot het onderhouden van alle dingen voldoende is de kracht, die er van Godswege in den beginne ingelegd is. Maar waarlijk het geloof moet dieper doordringen, namelijk zo, dat het terstond begrijpt, dat Hij, van wie het geleerd heeft, dat Hij de Schepper van alle dingen is, ook de voortdurende bestuurder en onderhouder is; en dat niet door niet een zekere algemene beweging zowel het samenstel der ganse wereld als ook haar afzonderlijke delen voort te stuwen; maar door met een bijzondere voorzienigheid ieder ding afzonderlijk van al wat Hij geschapen heeft, zelfs tot het kleinste musje, te onderhouden, te voeden en te verzorgen. Zo gaat David (Ps. 33:6) na in 't kort vooraf gezegd te hebben, dat de wereld door God geschapen is, terstond verder met te spreken over de voortdurende gang der voorzienigheid: "Door het woord des Heeren zijn de hemelen gemaakt en door de Geest zijns monds al hun heir." Even verder voegt hij daaraan toe ( Ps. 33:13) "De Here schouwt neer op de mensenkinderen"; en wat hij verder in dezelfde zin toevoegde. Want ofschoon niet allen zo verstandig redeneren, voert David ons niet zonder reden in zo goede volgorde van het en naar het andere, omdat het niet geloofwaardig zou zijn, dat God de menselijke zaken verzorgde, als Hij niet de Schepper der wereld was, en niemand in ernst gelooft, dat de wereld door God gemaakt is, zonder overtuigd te zijn, dat Hij zorg draagt voor Zijn werken. Dat alle delen der wereld op verborgen wijze door een inblazing Gods bekrachtigd worden, leren ook de wijsgeren en het menselijk verstand begrijpt dat. Maar intussen bereiken ze niet de hoogte, waartoe David opklimt en alle vromen met zich opheft, wanneer hij zegt (Ps 104:27 e.v.) : "Zij allen wachten op U, dat Gij hun hun spijs geeft te zijner tijd; geeft Gij ze, zij vergaderen ze; doet Gij uw hand open, zij worden met goed verzadigd; verbergt Gij uw aangezicht, zij worden verschrikt; neemt Gij hun adem weg, zij sterven en keren weder tot de aarde; zendt Gij uw Geest wederom uit, zo worden zij geschapen, en Gij vernieuwt het gelaat des aardrijks". Ja, hoewel zij de woorden van Paulus ( Hand.17:28) onderschrijven, dat wij in God zijn en leven en ons bewegen, zijn ze toch ver verwijderd van het ernstig besef der genade, die hij aanbeveelt: want Gods bijzondere zorg, waaruit eerst recht zijn vaderlijke gunst gekend wordt, proeven zij allerminst.

1. 104Schöpfung und Vorsehung

Gott zu einem Schöpfer für den Augenblick zu machen, der sein Werk ein für allemal hinter sich gebracht hätte, wäre eine kalte und unfruchtbare Sache; und wir sollen uns gerade darin von den Weltmenschen unterscheiden, daß uns die Gegenwart der Kraft Gottes im fortdauernden Bestehen der Welt ebenso hell entgegenleuchtet, wie in ihrem Ursprung. Gewiss zwingt der Anblick von Himmel und Erde auch die Gottlosen, ihre Seele zum Schöpfer zu erheben. Aber der Glaube hat doch seine eigene Art, Gott den ungeteilten Lobpreis für die Schöpfung darzubringen. Dazu gehört das Apostelwort, das wir oben anführten, nur im Glauben erkennten wir, daß die Welt durch Gottes Wort fertig geworden sei (Hebr. 11,3). Denn wir begreifen erst dann, was es heißt, daß Gott der Schöpfer ist, wenn wir auch seine Vorsehung mit erfassen, mögen wir sonst auch den Anschein erwecken, es im Gemüt zu verstehen und mit der Zunge zu bekennen. Der Sinn des Fleisches bleibt, wenn er sich einmal Gottes Kraft in der Schöpfung vorgestellt hat, dabei stehen; geht er sehr weit, so erwägt und betrachtet er höchstens die Weisheit, Macht und Güte des Meisters, der solch herrliches Werk geschaffen hat - denn das zeigt sich ja alles von selbst und drängt sich auch dem Widerstrebenden auf! Aber in der Erhaltung und Leitung dieses Werkes sieht er bloß eine allgemeine Kraft wirksam, von der die Bewegung ausgeht. Schließlich meint er (der Sinn des Fleisches), zur Erhaltung aller Dinge genüge die Kraft, die Gott der Welt im Anfang mitgegeben hat. Der Glaube dagegen muß höher dringen; denn er soll wissen: der, den er als den Schöpfer aller Dinge kennen gelernt hat, der ist auch ihr ständiger Lenker und Erhalter, und zwar geschieht diese Erhaltung nicht dadurch, daß er das ganze Weltgebäu wie auch seine einzelnen Teile bloß allgemein in Bewegung erhält; nein, er trägt, nährt und umsorgt in besonderer Vorsehung jedes einzelne, das er geschaffen hat, bis zum geringsten Sperling. So hören wir es bei David: gerade hat er kurz ausgesprochen, daß die Welt von Gott geschaffen sei, da kommt er sogleich auf den fortwährenden Gang seiner Vorsehung zu sprechen. „Der Himmel ist durch das Wort des Herrn gemacht, und all sein Heer durch den Geist seines Mundes“ (Ps. 33,6), heißt es zunächst, und dann fügt er bald noch hinzu: „Der Herr schauet ... auf aller Menschen Kinder ...“ (Ps. 33,13); auch die weiteren Verse haben den gleichen Sinn. Es wäre, obwohl hier nicht alle vernünftig nachdenken, doch völlig undenkbar, daß Gott alle menschlichen Geschicke lenke, wenn er nicht der Schöpfer der Welt wäre. Und anderseits kann niemand im Ernste glauben, daß die Welt von Gott gemacht ist, ohne zugleich überzeugt zu sein, daß Gott für seine Geschöpfe sorgt. Eben deshalb ist es in bester Ordnung, wenn David uns beides nacheinander zeigt. Im allgemeinen lehren auch die Philosophen und begreift es der Menschengeist, daß alle Teile der Welt gewissermaßen durch eine geheime Eingebung Gottes Bestand haben. Indessen vermögen sie nicht zu der Höhe vorzudringen, zu der David gelangt und zu der er alle Frommen mit hinaufführt: „Es wartet alles auf dich, Herr, daß du ihnen Speise gebest zu seiner Zeit; du gibst, so sammeln sie; wenn du deine Hand auftust, so werden sie mit Gut gesättigt; verbirgst du dein Angesicht, so erschrecken sie; du nimmst weg ihren Odem, so vergehen sie und werden wieder zu Staub; du lässest aus deinen Odem, so werden sie geschaffen, und du erneuerst die Gestalt der Erde“ (Ps. 104,27ff.). Mögen die Philosophen auch dem Satz des Paulus zustimmen: „in ihm leben, weben und sind wir“ (Apg. 17,28), so sind sie doch weit entfernt vom lebendigen Empfinden der Gnade, die er preist, weil sie 105 Gottes besondere Fürsorge, aus der doch seine väterliche Huld zu erkennen ist, gar nicht schmecken.

1. Deur die geloof weet ons dat God die Skepper van alle dinge is en dat Hy dit deur sy voorsienigheid onderhou en versorg

302 Om God verder net as Skepper in die skeppingsoomblik voor te stel wat sy werk vir eens en vir altyd volbring het, sou ’n koue en uitgeteerde beeld wees. En hierin moet ons in besonder van die onheiliges verskil dat die teenwoordigheid van die krag van God vir ons ewe veel in die voortdurende bestaan van die wêreld as in die eerste skepping daarvan uitmunt. Want hoewel die gemoedere van die goddeloses ook gedwing word om hulle harte slegs maar deur die aanskouing van die aarde en die hemel tot die Skepper daarvan te verhef, het die geloof nogtans ’n besondere wyse waarvolgens dit die voile lof vir sy skepping aan God toeskrywe.

Die verklaring van die apostel wat ons al tevore aangehaal het, is ook hierop van toepassing, naamlik dat ons deur die geloof verstaan dat die wêreld deur die Woord van God toeberei is.² Want as ons nie tot sy voorsienigheid oorgaan nie, kan ons nog nie na behore begryp wat dit beteken dat God die Skepper is nie, al sou dit ook lyk of ons dit met die verstand begryp en met die tong bely. Wanneer die vleeslike gevoel juis in die skepping eenmaal vir homself ’n beeld van die krag van God voorgestel het, volstaan dit daarmee, en wanneer dit nog op sy verste vorder, weeg en oorweeg dit slegs die Skepper se wysheid, sy mag en sy goedertierenheid, wat hulleself spontaan bekend stel en hulle in die voortbringing van so ’n kunswerk selfs aan onwillige mense opdring. In die onderhouding en regering daarvan oorweeg die mens se gevoel slegs ’n algemene werking waarvan die bewegingskrag afhanklik is. 303  Kortom: die vleeslike gevoel het die opvatting dat die krag wat deur God van die begin af daaraan gegee is, genoegsaam is om alle dinge te onderhou.

Maar die geloof moet dit dieper binnedring, naamlik om sodra dit agtergekom het wie die Skepper van alles is, dadelik ook die gevolgtrekking te maak dat Hy die regeerder en onderhouer van dit alles is, en dit nie alleen deur sowel die wêrelduitspansel as elke deel daarvan afsonderlik met ’n algemene beweging aan te dryf nie maar ook deur elkeen van sy skepsele, selfs tot die kleinste mossie toe, met sy buitengewone voorsienigheid te onderhou, te voed en te versorg.

So het Dawid vooraf bondig gesê dat die wêreld deur God geskep is, en onmiddellik daarop gaan hy oor tot die ononderbroke voortgang van sy voorsienigheid: “Deur die Woord van die Here is die hemele gevestig en deur die Gees van sy mond al hulle krag.”³ Dan voeg hy by: “Die Here het neergekyk op die mensekinders,”⁴ en woorde van dieselfde betekenis. Want hoewel almal nog nie so verstandig redeneer nie, omdat niemand sou glo dat God vir die mensdom sou sorg tensy Hy ook die Skepper van die wêreld was nie, en niemand ernstig glo dat die wêreld deur God geskep is sonder dat hy daarvan oortuig is dat Hy ook vir sy werke sorg nie, lei Dawid ons nie sonder rede in die beste volgorde van die een tot die ander nie.

Oor die algemeen leer filosowe - en die mens se verstand begryp dit ook so - dat al die dele van die wêreld deur die verborge inspirasie⁵ van God gevoed word.

Maar intussen bereik hulle nie die hoogtes waarheen Dawid opgehef word en alle vromes saam met hom ophef nie wanneer hy sê: “Alles wag op U sodat U hulle voedsel aan hulle kan gee op die regte tyd. Wanneer U dit aan hulle gee, maak hulle dit bymekaar; U maak u hand oop en versadig hulle met die goeie. Sodra U u aangesig van hulle af wegdraai, word hulle verskrik; Wanneer U u Gees wegneem, sterwe hulle, en hulle keer weer tot die aarde terug. As U u gees weer uitstuur, word hulle geskep, en U maak die gelaat van die aarde weer nuut.”⁶ Ja, hoewel hulle Paulus se opvatting onderskryf, naamlik dat ons in God lewe, beweeg en is,⁷ is hulle nogtans nog ver van die ernstige gevoel van genade wat Hy by hulle aanbeveel omdat hulle nog glad nie die besondere sorg van God waaruit sy vaderlike guns alleen geken word, smaak nie. 304

1. Наше представление о Боге будет слишком далеко от реальности, если мы предположим, что его творческий акт длился недолго и по сотворении мира окончательно завершился. Так думают язычники и невежды; мы непременно должны отмежеваться от них и заявить, что творческая сила Бога неизменно присутствует в мире - в нынешнем его состоянии, как и при сотворении. Мысль неверующих не в силах подняться от созерцания земли и неба выше, к Творцу, - вера же обладает особым зрением и вечно прославляет Бога как Создателя всего сущего. Именно таков смысл слов апостола о вере, которой мы познаём, что мир превосходно устроен словом Божьим (Евр 11:3). Ибо если мы не обратимся к Божьему провидению, поддерживающему и сохраняющему мир, то не сможем правильно понять, что значит именовать Бога Творцом. Это так, несмотря на впечатление, что мы храним это имя в своём духе, и несмотря на то, что на словах исповедуем Бога как Творца. Человеческий разум, признав однократное проявление божественной творческой силы при сотворении мира, на этом останавливается. Самое большее, на что он способен сам по себе, - это созерцать мудрость, могущество и благость Создателя в величавом и прекрасном устроении мира (хотя он не слишком захвачен этим созерцанием), а также представить себе некое божественное воздействие общего характера, которое сохраняет и направляет всё сущее и сообщает ему устойчивость и движение. Короче, человеческий разум полагает, что изначально сообщённой миру божественной силы достаточно для сохранения бытия всего сущего.

Но вера должна идти гораздо дальше. В Том, кого она познала как Творца, вера должна признать и вечного Правителя и Хранителя, не только приводящего в движение механизм вселенной и все его части, но и поддерживающего, вскармливающего и охраняющего всякую тварь вплоть до малых пташек. Поэтому Давид, упомянув о сотворении мира Богом, тут же говорит о Боге как о Правителе: «Словом Господа сотворены небеса, и духом уст Его - всё воинство их» (Пс 32/33:6), а затем добавляет, что Бог призирает на всех, живущих на земле, и вникает во все их дела (Пс 32/33:13 сл.). Хотя возражения противников этой точки зрения не слишком искусны, было бы действительно невозможно поверить во вмешательство Бога в человеческие дела, если бы мир не был творением Божьим. И в то же время никто бы всерьёз не верил в сотворение мира Богом, если бы не был одновременно убеждён в божественном попечении о мирских делах. Поэтому Давид соблюдает правильный порядок, говоря сперва о Боге как о Творце, а затем как о Хранителе мира.

И философы в общем учат, что все части космоса возникают и сохраняются благодаря скрытому божественному воздействию. Наш разум говорит нам о том же. Но никто из философов не поднимается на ту высоту, на которую взошёл Давид, и не увлекает за собой верующих словами, подобными этим: «Все они [творения] от Тебя ожидают, чтобы Ты дал им пищу в своё время. Даёшь им - принимают; отверзаешь руку Твою - насыщаются благом. Сокроешь лице Твоё - мятутся; отнимешь дух их - умирают, и в персть свою возвращаются. Пошлёшь дух Твой - созидаются, и Ты обновляешь лицо земли» (Пс 103/104:27-30). И хотя философы согласны со св. Павлом, заявившим, что только благодаря Богу мы живём (Деян 17:28), тем не менее мы чрезвычайно далеки от живого ощущения божественной благодати, как её проповедует св. Павел. А именно: Бог имеет особое попечение о нас и являет своё отеческое благоволение. Но плотским разумом постичь его невозможно.

2. Quo melius pateat hoc discrimen, sciendum est, providentiam Dei, qualis traditur in Scriptura, fortunae et casibus fortuitis opponi. Iam quum vulgo persuasum fuerit omnibus seculis, et eadem opinio cunctos fere mortales hodie quoque occupet, fortuito contingere omnia: quod de providentia tenendum 189 erat, non modo hac prava opinione obnubilari, sed fere sepeliri certum est. Siquis in latrones incidat, vel feras bestias, si vento repente exorto naufragium faciat in mari, si domus vel arboris ruina obruatur: si alius per deserta oberrans inveniat penuriae suae remedium, undis iactatus ad portum perveniat, mirabiliter a distantia tantum unius digiti evadat a morte: hos omnes tam prosperos quam adversos occursus fortunae carnis ratio adscribet. Quisquis vero edoctus est Christi ore, capillos omnes capitis sui esse numeratos [Matt. 10. c.30], causam longius quaeret, ac statuet quoslibet eventus occulto Dei consilio gubernari. || Ac de rebus quidem inanimatis sic habendum est, quanvis naturaliter singulis indita sit sua proprietas, vim tamen suam non exerere, nisi quatenus praesenti Dei manu diriguntur^a. || Sunt igitur^b nihil aliud quam instrumenta quibus Deus || assidue instillat quantum vult efficaciae, et pro suo arbitrio ad hanc vel illam actionem flectit ac convertit^c. || Nullius creaturae mirabilior vel illustrior vis est quam solis. Praeterquam enim quod totum orbem illuminat suo fulgore, quantum istud est quod animalia omnia suo calore fovet ac vegetat? terrae foecunditatem suis radiis inspirat? seminibus in eius gremio tepefactis, herbescentem inde viriditatem elicit, quam novis alimentis suffultam auget ac confirmat, donec in culmos assurgat? quod perpetuo vapore pascit, donec in florem, et ex flore in frugem adolescat? quod tunc etiam excoquendo ad maturitatem producit? quod arbores similiter et vites ab eo tepefactae gemmant primum ac frondescunt^d, deinde florem emittunt, et ex flore fructum generant? At Dominus, ut solidam horum omnium laudem sibi vendicaret, ante et lucem extare voluit, et terram omni herbarum et fructuum genere refertam esse quam solem crearet [Gen. 1. a. 3, et b. 11]. Non ergo solem faciet pius homo vel principalem vel necessariam eorum causam quae ante solis creationem extiterunt, sed instrumentum duntaxat 190 quo utitur Deus, quia ita vult: quum possit, eo praeterito, per seipsum nihilo difficilius agere. || Deinde quum legimus, biduo solem substitisse in uno gradu ad preces Iosue [Iosue 10. c. 13], in gratiam regis Ezechiae umbram eius retrocessisse per decem gradus [2. Reg. 20. c. 11], paucis illis miraculis testatus est Deus, non sic quotidie caeco naturae instinctu solem oriri et occidere quin ipse ad renovandam paterni erga nos sui favoris memoriam cursum eius gubernet. Nihil magis naturale est quam ver hyemi, veri aestatem, aestati autumnum vicissim succedere. Atqui in hac serie tanta perspicitur ac tam inaequalis diversitas, ut facile appareat singulos annos, menses et dies nova et speciali Dei providentia temperari.

2. Pour mieux esclaircir telle diversité, il est à noter que la providence de Dieu, telle que l’Escriture la propose, s’oppose à fortune et à tous cas fortuits. Et d’autant que ceste opinion a esté quasi receue en tous aages, encores aujourdhuy est en vogue, et tien tous les esprits preoccupez, assavoir que toutes choses aviennent de cas fortuit: ce qui devoit estre bien persuadé de la providence de Dieu, non seulement est obscurcy, mais quasi ensevely du tout. Si quelcun tombe en la main des brigans, ou rencontre des bestes sauvaiges: s’il est jetté en la mer par tempeste: s’il est accablé de quelque ruine de maison ou d’arbre: si un autre errant par des desers trouve de quoy remedier à sa famine: si par les vagues de mer il est jetté au port, ayant evadé miraculeusement la mort par la distance d’un seul doigt, la raison charnelle attribuera à fortune toutes ces rencontres tant bonnes que mauvaises. Mais tous ceux qui auront esté enseignez par la bouche de Christ, que les cheveux de noz testes sont contez (Matth. 10:30), chercheront la cause plus loin, et se tiendront tout asseurez que les evenemens, quels qu’ils soyent, sont gouvernez par le conseil secret de Dieu. Quant aux choses qui n’ont point d’ame, il nous faut tenir ce poinct pour resolu, combien que Dieu leur eust assigné à chacune sa proprieté, toutesfois qu’elles ne peuvent mettre leur effect en avant, sinon d’autant qu’elles sont adressées par la main de Dieu. Parquoy elles ne sont qu’instrumens, ausquels Dieu fait decouler sans fin et sans cesse tant d’efficace que bon luy semble, et les applique selon son plaisir et les tourne à tels actes qu’il veut. Il n’y a vertu si noble ny admirable entre les creatures qu’est celle du soleil. Car outre ce qu’il esclaire tout le monde de sa lueur, quelle vertu est-ce de nourrir et vegeter par sa chaleur tous animaux, d’inspirer par ses rayons fertilité à la terre, en eschauffant la semence qu’on y jette? Apres, la faire verdoyer de beaux herbaiges, lesquels il fait croistre, en leur donnant tousjours nouvelle substance, jusques à ce que le blé et autres grains se levent en espis: et qu’il nourrit ainsi toutes semences par ses vapeurs, pour les faire venir en fleur, et de fleur en fruit, cuisant le tout jusqu’à ce qu’il l’ait amené à maturité? Quelle noblesse et vertu aussi est-ce, de faire bourgeonner les vignes, jetter leurs feuilles, et puis leurs fleurs, et en la fin leur faire apporter un fruit si excellent? Or Dieu pour se reserver la louange entiere de toutes ces choses, a voulu devant que creer le soleil, qu’il y eust clarté au monde, et que la terre fust garnie et parée de tons genres d’herbes et de fruicts (Gen. 1:3, 11). Parquoy l’homme fidele ne fera point le soleil cause principale ou necessaire des choses qui ont esté devant que le soleil mesme fust creé ne produit: mais il le tiendra pour instrument, duquel Dieu se sert pource qu’il luy plaist: non pas qu’il ne peust sans tel moyen accomplir son œuvre par soy mesme. D’autre part, quand nous lisons qu’à la requeste de Josué le soleil s’est arresté en un degré l’espace de deux jours: et en faveur du Roy Ezechie, son ombre a esté reculée de quinze degrez (Jos. 10:13; 2 Rois 20:11), nous avons à noter que Dieu par tels miracles a testiflé, que le soleil n’est pas tellement conduit par un mouvement naturel, pour se lever et coucher chacun jour, que luy n’ait le souverain gouvernement pour l’avancer et retenir, afin de nous renouveler la memoire de ceste faveur paternelle envers nous, qu’il a monstrée en la creation du monde. Il n’y a rien plus naturel que de voir les quatre saisons de l’an succeder par tout l’une à l’autre: toutesfois en ceste succession continuelle il y a une telle diversité et si inegale, qu’on apperçoit clairement que chacun an, chacun mois et chacun jour est disposé en une sorte ou en l’autre par une providence speciale de Dieu.

2. For the clearer manifestation of this difference, it must be observed that the providence of God, as it is taught in Scripture, is opposed to fortune and fortuitous accidents. Now, since it has been the common persuasion in all ages, and is also in the present day almost the universal opinion, that all things happen fortuitously, it is certain that every correct sentiment concerning providence is not only obscured, but almost buried in oblivion by this erroneous notion. If any one falls into the hands of robbers, or meets with wild beasts; if by a sudden storm he is shipwrecked on the ocean; if he is killed by the fall of a house or a tree; if another, wandering through deserts, finds relief for his penury, or, after having been tossed about by the waves, reaches the port, and escapes, as it were, but a hair's-breadth from death,—carnal reason will ascribe all these occurrences, both prosperous and adverse, to fortune. But whoever has been taught from the mouth of Christ, that the hairs of his head are all numbered,⁴¹⁵ will seek further for a cause, and conclude that all events are governed by the secret counsel of God. And respecting things inanimate, it must be admitted, that, though they are all naturally endued with their peculiar properties, yet they exert not their power, any further than as they are directed by the present hand of God. They are, therefore, no other than instruments into which God infuses as much efficacy as he pleases, bending and turning them to any actions, according to his will. There is no power among all the creatures more wonderful or illustrious, than that of the sun. For, besides his illumination of the whole world by his splendour, how astonishing it is that he cherishes and enlivens all animals with his heat; with his rays inspires fecundity into the earth; from the seeds, genially warmed in her bosom, produces a green herbage, which, being supported by fresh nourishment, he increases and strengthens till it rises into stalks; feeds them with perpetual exhalations, till they grow into blossoms, and from blossoms to fruit, which he then by his influences brings to maturity; that trees, likewise, and vines, by his genial warmth, first put forth leaves, then blossoms, and from the blossoms produce their fruit! But the Lord, to reserve the praise of all these things entirely to himself, was pleased that the light should exist, and the earth abound in every kind of herbs and fruits, before he created the sun. A pious man, therefore, will not make the sun either a principal or necessary cause of those things which existed before the creation of the sun, but only an instrument which God 185 uses, because it is his pleasure so to do; whereas he would find no more difficulty in acting by himself without that luminary. Lastly, as we read that the sun remained in one situation for two days at the prayer of Joshua,⁴¹⁶ and that his shadow made a retrograde motion of ten degrees for the sake of king Hezekiah,⁴¹⁷ God has declared by these few miracles, that the daily rising and setting of the sun is not from a blind instinct of nature, but that he himself governs his course, to renew the memory of his paternal favour towards us. Nothing is more natural than the succession of spring to winter, of summer to spring, and of autumn to summer. But there is so great a diversity and inequality discovered in this series, that it is obvious that every year, month, and day, is governed by a new and particular providence of God.

2. Refutation of the Epicureans, who oppose fortune and fortuitous causes to Divine Providence, as taught in Scripture. The sun, a bright manifestation of Divine Providence.

That this distinction may be the more manifest, we must consider that the Providence of God, as taught in Scripture, is opposed 173to fortune and fortuitous causes. By an erroneous opinion prevailing in all ages, an opinion almost universally prevailing in our own day—viz. that all things happen fortuitously, the true doctrine of Providence has not only been obscured, but almost buried. If one falls among robbers, or ravenous beasts; if a sudden gust of wind at sea causes shipwreck; if one is struck down by the fall of a house or a tree; if another, when wandering through desert paths, meets with deliverance; or, after being tossed by the waves, arrives in port, and makes some wondrous hair-breadth escape from death—all these occurrences, prosperous as well as adverse, carnal sense will attribute to fortune. But whose has learned from the mouth of Christ that all the hairs of his head are numbered (Mt. 10:30), will look farther for the cause, and hold that all events whatsoever are governed by the secret counsel of God. With regard to inanimate objects again we must hold that though each is possessed of its peculiar properties, yet all of them exert their force only in so far as directed by the immediate hand of God. Hence they are merely instruments, into which God constantly infuses what energy he sees meet, and turns and converts to any purpose at his pleasure. No created object makes a more wonderful or glorious display than the sun.For, besides illuminating the whole world with its brightness, how admirably does it foster and invigorate all animals by its heat, and fertilise the earth by its rays, warming the seeds of grain in its lap, and thereby calling forth the verdant blade! This it supports, increases, and strengthens with additional nurture, till it rises into the stalk; and still feeds it with perpetual moisture, till it comes into flower; and from flower to fruit, which it continues to ripen till it attains maturity. In like manner, by its warmth trees and vines bud, and put forth first their leaves, then their blossom, then their fruit. And the Lord, that he might claim the entire glory of these things as his own, was pleased that light should exist, and that the earth should be replenished with all kinds of herbs and fruits before he made the sun. No pious man, therefore, will make the sun either the necessary or principal cause of those things which existed before the creation of the sun, but only the instrument which God employs, because he so pleases; though he can lay it aside, and act equally well by himself: Again, when we read, that at the prayer of Joshua the sun was stayed in its course (Josh. 10:13); that as a favour to Hezekiah, its shadow receded ten degrees (2 Kings 20:11); by these miracles God declared that the sun does not daily rise and set by a blind instinct of nature, but is governed by Him in its course, that he may renew the remembrance of his paternal favour toward us. Nothing is more natural than for spring, in its turns to succeed winter, summer spring, and autumn summer; but in this series the variations are so great and so unequal as to make it very apparent that every single year, month, and day, is regulated by a new and special providence of God.

2. Opdat dit onderscheid des te beter blijke, moet men weten, dat de voorzienigheid Gods, zoals die in de Schrift geleerd wordt, gesteld wordt tegenover het toeval en toevallige lotgevallen. Daar het nu de algemene overtuiging geweest is in alle tijden en diezelfde mening ook tegenwoordig bijna alle mensen in beslag neemt, dat alles bij toeval geschiedt, is het zeker, dat wat men aangaande de voorzienigheid moest weten door deze slechte mening niet alleen verduisterd, maar bijna begraven wordt. Indien iemand in handen van rovers valt of te midden van wilde dieren terecht komt, indien hij door een plotseling opgestoken wind schipbreuk lijdt op zee, indien hij bedolven wordt door een instortend huis of onder een om vallende boom terecht komt; indien een ander, door de wildernis dwalend, uitkomst vindt voor zijn gebrek, of, wanneer hij rondzwalkt op de golven, de haven bereikt, of op wonderlijke wijze op een haarbreedte aan de dood ontkomt, dan zal 't verstand des vleses al deze ondervindingen, zowel de voorspoedige, als de tegenspoedige aan het toeval toeschrijven. Wie echter onderwezen is door de mond van Christus (Matt. 10:30) dat alle haren van zijn hoofd geteld zijn, zal de oorzaak verder zoeken en voor vast houden, dat alle denkbare gebeurtenissen door de verborgen raad Gods bestuurd worden. En aangaande de levenloze dingen moet men deze overtuiging hebben, dat, ofschoon ze ieder afzonderlijk van nature hun bijzondere eigenaardigheid gekregen hebben, zij toch hun kracht niet openbaren, tenzij voorzover ze door de aanwezige hand Gods bestuurd worden. Zij zijn dus niet anders dan werktuigen, in welke God voortdurend zoveel werkende kracht indruppelt, als Hij wil, en naar zijn oordeel tot deze of die werkzaamheid buigt en wendt. Van geen enkel schepsel is de kracht wonderlijker of luisterrijker dan van de zon. Want behalve dat zij de gehele wereld verlicht met haar glans, is het niet iets groots, dat zij alle levende wezens met haar warmte koestert en doet gedijen? Dat ze de aarde door haar stralen vruchtbaarheid schenkt? Dat ze, nadat de zaadjes in de schoot der aarde tot ontkiemen gebracht zijn, daaruit het uitspruitende groen doet opkomen, hetwelk ze, wanneer het met nieuw voedsel gesteund is, vermeerdert en versterkt, totdat het opschiet tot halmen? Dat ze het door voortdurende warmte voedt, totdat het opgroeit tot bloem en van bloem tot vrucht ? Dat ze het ook dan, door het te stoven tot rijpheid brengt? Dat evenzo de bomen en de wijnstokken, door haar verwarmd, knoppen schieten en bladeren krijgen, dan in bloesem komen en uit de bloesem vrucht voortbrengen? Maar om de algehele lof voor dit alles zichzelf toe te eigenen, heeft de Here gewild, dat het licht bestond en dat de aarde met alle soorten van kruid en vruchten gevuld was, voordat Hij de zon schiep (Gen. 1:3,11) Dus zal een vroom man de zon niet maken tot de hoofdzaak of een noodzakelijke oorzaak van al wat voor de schepping der zon bestond, maar omdat Hij het zo wil, daar Hij, zonder gebruik te maken van de zon, door zichzelf even gemakkelijk te werk zou kunnen gaan. Vervolgens, wanneer wij lezen (Jozua 10:13) dat de zon op de bede van Jozua twee dagen lang op één graad is blijven staan, en ten behoeve van koning Hizkia haar schaduw tien graden achterwaarts gekeerd is (2 Kon. 20:11) dan heeft God door die weinige wonderen betuigd, dat de zon niet zo dagelijks door een blinde aandrijving der natuur opgaat en ondergaat, of Hij bestuurt haar loop, om de herinnering aan zijn vaderlijke gunst jegens ons te hernieuwen. Niets is natuurlijker, dan dat de lente op de winter, de zomer op de lente, en de herfst op de zomer bij beurten volgt. En toch wordt in deze reeks een zo grote en zo ongelijke verscheidenheid gezien, dat gemakkelijk blijkt, dat de afzonderlijke jaren, maanden en dagen door een nieuwe en bijzondere voorzienigheid Gods bestuurd worden.

2. Es gibt keinen Zufall

Damit dieser Gegensatz noch deutlicher werde, müssen wir wissen, daß Gottes Vorsehung, wie sie in der Schrift gelehrt wird, im Gegensatz zu jedem Gedanken an „Glück“ und „Zufall“ steht. Man hat zwar schon zu allen Zeiten allgemein gewähnt, und auch heutzutage herrscht fast unter allen Sterblichen die Meinung, es geschehe alles „zufällig“. Aber durch eine derartige verkehrte Meinung wird ganz gewiss das, was man von der Vorsehung wissen muß, vernebelt und fast gar begraben. Da fällt einer unter die Räuber oder in die Gewalt wilder Tiere, da führt ein plötzlicher Sturm zum Schiffbruch auf dem Meer, da wird einer unter den Trümmern eines Hauses oder unter einem umbrechenden Baum erschlagen, - da findet ein anderer, der durch die Wüste geirrt, doch noch etwas, um seinen Hunger zu stillen, oder ein Schiffbrüchiger erreicht den Hafen, oder es entgeht einer um Fingersbreite wunderbar dem Tode: all diese glücklichen oder unglücklichen Ereignisse schiebt die Vernunft des Fleisches dem Zufall zu! Wer aber aus Christi Mund gelehrt ist, daß auch die Haare auf unserem Haupte alle gezählt sind, der sieht den Grund tiefer und hält daran fest, daß alles Geschehen durch Gottes verborgenen Rat regiert wird! Bei den leblosen Dingen müssen wir uns das so vorstellen: jedes hat gewiss von Natur seine Eigenart in sich; aber keines kann seine Kraft wirken lassen, wenn es nicht durch Gottes gegenwärtige Hand gelenkt wird. Sie sind also nichts anderes als Werkzeuge, denen Gott mit Bedacht soviel Kraft bescheidet, wie er will, und die er nach seinem Ermessen zu dieser oder jener Wirksamkeit lenkt und leitet. So hat kein Geschöpf eine wundersamere und herrlichere Kraft als die Sonne. Abgesehen noch davon, daß sie den ganzen Erdkreis mit ihrem Glanz erhellt: wie großartig ist es doch, daß sie mit ihrer Wärme alles Lebendige erhält und belebt, mit ihren Strahlen die Erde fruchtbar macht, den Samen im Schoß der Erde erwärmt, dann das Grün aus ihm hervorlockt, ihn mit neuer Nahrung erquickt, nährt und stärkt, bis er zum Halm erwächst, ihn weiterhin immerzu mit Tau speist, bis er zur Blüte und dann zur Frucht wird, diese dann wieder unter ihrer Hitze reifen läßt - daß die Bäume und Weinstöcke unter ihrer Wärme knospen und Laub tragen, blühen und Frucht bringen! Aber der Herr hat, damit ihm allein der rechte Lobpreis für das alles zukomme, dafür gesorgt, daß zuerst das Licht da war und die Erde mit aller Art von Kräutern und Früchten erfüllt wurde - bevor er die Sonne schuf! (Gen. 1,3.11). Deshalb soll der Fromme die Sonne nicht zur Hauptursache oder zum notwendigen Grunde von Dingen machen, die doch schon vor ihrer Erschaffung da waren, sondern er soll sie bloß als Werkzeug ansehen, das Gott braucht, weil er es so will! Denn er kann ja ebenso leicht ohne sie, rein aus sich selber handeln! Und wenn wir lesen, die Sonne habe auf Josuas Gebet hin zwei Tage stillgestanden (Jos. 10,13), oder ihr Schatten sei dem König Hiskia zugute zehn Grade rückwärtsgegangen (2. Kön. 20,11), so hat Gott durch diese wenigen Wunder bezeugt: die Sonne geht nicht in blindem Naturtrieb alle Tage auf und unter; nein, er lenkt ihren Lauf, um die Erinnerung an seine väterliche Huld gegen uns immer wieder zu erneuern! Nichts Natürlicheres gibt es, als daß dem Winter der Frühling, dem Frühling der Sommer, dem Sommer der Herbst folgt. Aber in dieser Aufeinanderfolge besteht eine derartige Verschiedenheit und Ungleichheit, daß daraus leicht deutlich wird, daß die einzelnen Jahre, Monate und Tage je in neuer, besonderer Vorsehung Gottes geordnet und regiert werden.

2. Alles in die natuur dui daarop dat nie toeval of noodlot nie maar die voorsienigheid van God hier werksaam is

Om hierdie onderskeid nog duideliker te laat blyk moet ons weet dat die voorsienigheid van God soos dit in die Skrif geleer word, teenoor die noodlot en toevallige gebeure gestel word.⁸ Oor die algemeen het almal oor alle eeue heen die oortuiging gehad en alle sterflikes huldig ook vandag nog die opvatting dat alle dinge toevallig gebeur. Die leer in verband met die voorsienigheid waaraan ons moet hou, is nie alleendeur hierdie bedorwe opvatting benewel nie maar amper begrawe.

As iemand onder rowers verval of onder wilde diere, of as daar onverwags ’n wind opkom en hy skipbreuk ly, of as iemand se huis of ’n boom omval en hy gedood word, of as iemand in die woestyn ronddwaal en hy vind uitkoms in sy nood, of as iemand wat op die golwe rondgeslinger is, ’n hawe bereik en die dood wonderbaarlik net met ’n vingerbreedte ontduik, sal die mens se vleeslike rede alle voorspoed en teenspoed aan die noodlot toeskryf. Maar elkeen wat uit die mond van Christus geleer het dat al die hare van sy hoof getel is,⁹ sal verder gaan soek na ’n rede daarvoor en besluit dat alles wat gebeur, deur die verborge raadsplan van God geregeer word. Ons opvatting in verband met lewelose voorwerpe moet so wees dat hoewel daar van nature aan elkeen daarvan ’n eienskap van sy eie gegee is, hulle nie hulle eie krag kan uitoefen nie behalwe in soverre as wat hulle deur die alomteenwoordige hand van God bestier word. Dit is dus slegs maar instrumente waardeur God soveel effek as wat Hy wil hê, bereik en na sy goeddunke na die een of die ander werk afbuig of afwend.

Geen skepsel se krag is wonderliker of voortrefliker as dié van die son nie. Want behalwe dat dit die hele wêreld met sy glans verlig, hoe ’n groot seën is dit nie dat dit alle wesens met sy hitte koester en voed en dat dit met sy strale die aarde vrugbaar maak nie? En wanneer saad in die skoot van die aarde verwarm is, ontlok die son daaruit grasgroen spruite, en met nuwe voeding ondersteun die son dit, laat dit groei en maak dit sterk totdat dit in halms uitbot. Hoe seënryk is dit nie dat die son dit met voortdurende damp voed totdat dit in ’n blom en die blom tot ’n vrug uitgroei en dit dan deur sy verwarming tot ryping gebring word nie? En net so word bome en wynstokke deur die son verwarm en bot hulle eers en bring blare voort; dan blom hulle, en uit die blom bring hulle hulle vrug voort.

Maar dit was die wil van die Here dat daar eers lig moes wees en dat die. 305 aarde vol van alle soorte struike en vrugte moes wees¹⁰ voordat Hy die son geskep het, sodat Hy ten voile die lof daarvoor vir Homself kan opeis. ’n Vroom mens sal die son dus nie as ’n belangrike of ’n noodsaaklike oorsaak vir die dinge wat alreeds voor die skepping van die son bestaan het, beskou nie, maar slegs as ’n instrument waarvan God gebruik maak, omdat Hy dit so wil, aangesien Hy sonder die son baie maklik daartoe in staat is om dit te doen.

Wanneer ons verder lees dat die son op die gebed van Josua twee dae lank in een graad stilgestaan het¹¹ en dat die skadu daarvan ten behoewe van koning Hiskia tien grade teruggegaan het,¹² getuig God met hierdie enkele wonders dat die son nie elke dag deur ’n blinde instink van die natuur opkom en ondergaan nie, maar dat Hy self die baan van die son bestier om ons opnuut aan sy vaderlike guns jeens ons te herinner.

Daar is niks wat natuurliker is as dat beurtelings lente op winter, somer op lente en herfs op somer volg nie. En tog kan daar in hierdie volgorde so ’n groot en so ’n ongelyke verskeidenheid bespeur word dat dit maklik blyk dat elke jaar, maand en dag deur ’n nuwe en besondere voorsienigheid van God beheer word.

2. Для того, чтобы прояснить это различие, необходимо заметить следующее: божественное провидение, как его толкует Писание, противоположно судьбе (fortune) и всем её превратностям. Во все века было почти общепринятым, да и сегодня широко распространено мнение, что всё существующее подвластно случайности. Истина же о божественном провидении вместо того, чтобы укрепиться в нашем сознании, совершенно замутнена и почти предана забвению. Попадёт ли человек в руки разбойников, встретится ли с дикими зверями, унесёт ли его в открытое море шторм, обрушится ли на него дом или дерево, и наоборот, найдёт ли заблудившийся в пустыне путник чем утолить голод, вынесут ли морские волны на берег находившегося на волосок от гибели человека, чудом избавив его от смерти, - все эти события, как добрые, так и дурные, наш плотский разум тут же приписывает судьбе.

Но те, кто внял словам Христа о том, что и волосы у вас на голове все сочтены (Мф 10:30), будут искать причину всех событий дальше и придут к убеждению, что всё происходящее решается сокрытым планом Божьим. А относительно действия неодушевлённых тел, нам надлежит придерживаться той точки зрения, что хотя Бог и определил для каждой вещи её свойства, тем не менее они могут проявиться, лишь будучи направляемы Божьей рукою. Ибо вещи - всего лишь орудия Бога, которым Он непрерывно сообщает столько способности к действию, сколько считает нужным, и употребляет их по своему усмотрению, обращая их к тем действиям, к каким пожелает.

Среди тварных вещей и существ ни одно не наделено столь благородным и достойным изумления действием, каким наделено солнце. Помимо того, что оно озаряет весь мир светом, оно к тому же питает и взращивает своим теплом все живые существа и сообщает своими лучами плодородие земле, согревая брошенные в неё семена. Какая удивительная способность - заставить зазеленеть посевы, вызвать их постепенный рост, прибавляя им новое и новое вещество, пока пшеница и прочие злаки не заколосятся; и питать таким образом все растения, вызывая сперва их цветение, затем появление плодов и наконец их спелость. Какое благородное свойство - покрыть почками виноградную лозу, дать ей пустить листья и цветы, наконец принести восхитительнейший плод! Но Бог желал, чтобы слава всего сущего принадлежала Ему одному и потому ещё до сотворения солнца повелел быть свету, а землю украсил всевозможными травами и приносящими плоды деревьями (Быт 1:3,13). Поэтому верующий человек не назовёт солнце главной и необходимой причиной творений, уже существовавших до его сотворения. Такой человек будет считать солнце орудием, которым Бог пользуется для угодных Ему целей, но вовсе не потому, что без него Он не мог бы сам осуществить свои деяния.

С другой стороны, когда мы читаем, как по призыву Иисуса Навина солнце остановилось и не заходило в течение двух дней (Ис Нав 10:13), или о том, что в знак Божьего благоволения к царю Езекии его тень была возвращена на десять ступеней назад (4 Цар 20:11), мы должны видеть в этих чудесах свидетельство того, что солнце управляется не только естественным движением, в силу которого ежедневно восходит и заходит, но имеет верховного Управителя, обладающего властью ускорить или остановить его ход. Тем самым Бог напоминает нам о той отеческой любви, которую Он явил нам в сотворении мира.

Нет ничего естественнее, чем последовательное чередование времён года. Однако в этом постоянном чередовании наблюдается такое разнообразие и неповторимость, что мы ясно видим: каждый год, каждый месяц и каждый день таковы, какими предопределило им быть Божье провидение.

3. | Et sane omnipotentiam sibi vendicat ac deferri a nobis vult Deus^a, non qualem sophistae¹ fingunt inanem, otiosam et fere sopitam^b: sed vigilem, efficacem, operosam, || et quae in continuo actu versetur; neque etiam quae generale tantum sit principium confusi motus, acsi fluvium per alveos semel praefixos fluere iuberet: sed ad singulos et particulares motus intenta sit. || Ideo enim censetur omnipotens^c, non quod possit quidem facere, cesset tamen interim et desideat, || vel quem praefixit naturae ordinem generali instinctu continuet: sed quia sua providentia caelum et terram gubernans, sic omnia moderatur ut nihil nisi eius consilio accidat. Nam quum in Psalmo dicitur facere quaecunque vult [Psal. 115. a. 3], certa et deliberata notatur voluntas^d. || Insipidum enim esset philosophico more interpretari Prophetae verba, Deum esse primum agens, quia principium et causa est omnis motus²: quum potius hoc solatio in rebus adversis se leniant fideles, nihil se perpeti nisi Dei ordinatione et mandato: quia sunt sub eius manu. Quod si Dei gubernatio sic extenditur ad omnia eius opera, puerile 191 cavillum est, eam includere in naturae influxu. Nec vero magis Deum sua gloria fraudant quam seipsos utilissima doctrina, qui Dei providentiam coarctant tam angustis finibus, acsi libero cursu secundum perpetuam naturae legem ferri omnia sineret¹: quia nihil homine miserius, si ad quoslibet caeli, aeris, terrae, aquarum motus expositus foret. Adde quod hoc modo nimis indigne extenuatur singularis erga unumquenque Dei bonitas. Exclamat David infantes adhuc pendentes a matrum uberibus satis facundos esse ad celebrandam Dei gloriam [Psal. 8. a. 3]: quia scilicet statim ab utero egressi, caelesti cura paratam sibi alimoniam inveniunt. Est quidem hoc verum in genere, modo ne oculos et sensus nostros fugiat quod palam experientia demonstrat, aliis matribus plenas esse mammas et uberes, aliis fere aridas, prout liberalius hunc Deus alere vult, parcius vero alium. || Qui vero Dei omnipotentiae iustam laudem tribuunt, duplicem inde percipiunt fructum, quod satis ampla benefaciendi facultas penes ipsum sit, in cuius possessione sunt caelum et terra, et cuius nutum respiciunt omnes creaturae, ut se in obsequium addicant; deinde quod secure in eius protectione quiescere licet, cuius arbitrio omnes subiacent quae alicunde timeri possunt noxae, cuius imperio non secus ac fraeno coercetur Satan cum omnibus suis furiis totoque apparatu, a cuius nutu pendet quicquid saluti nostrae adversatur^a: || nec aliter corrigi vel sedari possunt immodici et superstitiosi metus, quos subinde ex periculorum obiectu concipimus. Superstitiose nos esse timidos dico, si quoties minantur nobis creaturae, vel terrorem aliquem ingerunt, perinde expavescimus ac siquam ex se vim nocendi haberent ac potestatem^b, || vel temere laederent ac fortuito, vel 192 adversus earum noxas non satis esset in Deo^a auxilii. Exempli gratia, vetat Propheta ne a stellis et signis caeli metuant filii Dei [Ierem. 10. a. 2], quemadmodum increduli solent. Non quemlibet certe timorem damnat. Sed quum mundi gubernationem a Deo ad astra transferant infideles, suam vel foelicitatem vel miseriam ab astrorum decretis et praesagiis, non autem a Dei voluntate pendere fingunt, ita fit ut timor eorum ab uno illo quem respicere debebant^b ad stellas et cometas abstrahatur¹. Ab hac igitur infidelitate qui cavere volet, memoria semper teneat, non erraticam vel^c potentiam, vel^d actionem, vel motionem esse^e in creaturis: || sed arcano Dei consilio sic regi, ut nihil contingat nisi ab ipso sciente et volente decretum^f.

3. Et de fait, le Seigneur s’attribue toute puissance, et veut que nous la recognoissions estre en luy: non pas telle que les Sophistes l’imaginent, vaine, oisive, et quasi assopie: mais tousjours veillante, pleine d’efficace et d’action et aussi qu’il ne soit pas seulement en general et comme en confus le principe du mouvement des creatures (comme si quelcun ayant une fois fait un canal, et adressé la voye d’une eau à passer dedans, la laissoit puis apres couler d’ellemesme) mais qu’il gouverne mesme et conduise sans cesse tous les mouvemens particuliers. Car ce que Dieu est recognu tout-puissant, n’est pas pource qu’il puisse faire toutes choses, et neantmoins se repose, ou que par une inspiration generale il continue l’ordre de nature tel qu’il l’a disposé du commencement: mais d’autant que gouvernant le ciel et la terre par sa providence, il compasse tellement toutes choses, que rien n’advient sinon ainsi qu’il l’a determiné en son conseil (Ps. 115:3). Car quand il est dit au Pseaume, qu’il fait tout ce qu’il veut, cela s’entend d’une volonté certaine et propos deliberé. Et de fait, ce seroit une maigre fantasie, d’exposer les mots du Prophete selon la doctrine des Philosophes, assavoir que Dieu est le premier motif, pource qu’il est le principe et la cause de tout mouvement: en lieu que plustost c’est une vraye consolation, de laquelle les fideles adoucissent leur douleur en adversitez, assavoir qu’ils ne souffrent rien que ce ne soit par l’ordonnance et le commandement de Dieu, d’autant qu’il sont sous sa main. Que si le gouvernement de Dieu s’estend ainsi à toutes ses œuvres, c’est une cavillalion puerile de le vouloir enclorre et limiter dedans l’influence et le cours de nature. Et certes tous ceux qui restreingnent en si estroites limites la providence de Dieu, comme s’il laissoit toutes creatures aller librement selon le cours ordinaire de nature, desrobent à Dieu sa gloire, et se privent d’une doctrine qui leur seroit fort utile: veu qu’il n’y a rien plus miserable que l’homme, si ainsi estoit que les mouvemens naturels du ciel, de l’air, de la terre et des eaux eussent leur cours libre contre luy. Joint qu’en tenant telle opinion, c’est amoindrir trop vilainement la singuliere bonté de Dieu envers un chacun. David s’escrie que les petis enfans qui sont encores à la mammelle de la mere, ont assez d’eloquence pour prescher la gloire de Dieu (Ps. 8:3): c’est assavoir d’autant que si tost qu’ils sont sortis du ventre, et venus au monde, ils trouvent leur nourriture qui leur est apprestée par une providence d’enhaut. Je confesse bien que cela est naturel et generai: mais si faut-il cependant que nous contemplions et considerions ce que l’experience monstre tout evidemment, qu’entre les meres les unes ont les mammelles pleines et bien fournies de laict, les autres seront quasi seiches, selon qu’il plaira à Dieu de nourrir un enfant abondamment, et l’autre plus petitement. Or ceux qui attribuent droitement à Dieu la louange de Tout-puissant, recueillent de cela double fruit. Premierement, d’autant qu’il a assez ample faculté de bien faire, veu que le ciel et la terre sont sous sa possession et seigneurie, et que toutes creatures dependent de son plaisir pour s’assujettir à luy en obeissance. Secondement, pource qu’on se peut asseurément reposer en sa protection, veu que toutes choses qui pourroyent nuire de quelque part que ce soit, sont sujettes à sa volonté, veu que Satan avec toute sa rage et tout son appareil est reprimé par la volonté d’iceluy comme d’une bride, et veu que ce qui peut contrevenir à nostre salut est submis à son commandement. Et ne faut pas penser qu’il y ait autrement moyen de corriger ou appaiser les espouvantemens ou craintes excessives et superstitieuses que nous concevons aisément quand les dangiers se presentent, ou que nous les apprehendons. Je di que nous sommes craintifs d’une façon superstitieuse, si quand les creatures nous menacent ou presentent quelque espouvantement, nous les redoutons comme si elles avoyent quelque pouvoir de nuire d’elles mesmes, ou qu’il nous en vinst quelque dommage par cas fortuit, ou que Dieu ne fust point suffisant pour nous aider à l’encontre d’icelles. Comme pour exemple, le Prophete defend aux enfans de Dieu de craindre les estoilles et signes du ciel, comme font les incredules (Jer. 10:2). Certes il ne condamne point toute crainte: mais d’autant que les infideles transferent le gouvernement du monde de Dieu aux estoilles, ils imaginent que tout leur bon heur ou mal-heur depend d’icelles, et non pas de la volonté de Dieu. Ainsi au lieu de craindre Dieu ils craignent les estoilles, planetes et cometes. Ainsi, qui voudra eviter ceste infidelité, qu’il se souvienne tousjours que la puissance, action, ou mouvement qu’ont les creatures, n’est point une chose qui se pourmene et voltige à leur plaisir: mais que Dieu par son conseil secret y gouverne tellement tout, que rien n’advient qu’il n’ait luy mesme determiné de son seu et vouloir.

3. And, indeed, God asserts his possession of omnipotence, and claims our acknowledgment of this attribute; not such as is imagined by sophists, vain, idle, and almost asleep, but vigilant, efficacious, operative, and engaged in continual action; not a mere general principle of confused motion, as if he should command a river to flow through the channels once made for it, but a power constantly exerted on every distinct and particular movement. For he is accounted omnipotent, not because he is able to act, yet sits down in idleness, or continues by a general instinct the order of nature originally appointed by him; but because he governs heaven and earth by his providence, and regulates all things in such a manner that nothing happens but according to his counsel. For when it is said in the Psalms, that he does whatsoever he pleases,⁴¹⁸ it denotes his certain and deliberate will. For it would be quite insipid to expound the words of the Prophet in the philosophical manner, that God is the prime agent, because he is the principle and cause of all motion; whereas the faithful should rather encourage themselves in adversity with this consolation, that they suffer no affliction, but by the ordination and command of God, because they are under his hand. But if the government of God be thus extended to all his works, it is a puerile cavil to limit it to the influence and course of nature. And they not only defraud God of his glory, but themselves of a very useful doctrine, who confine the Divine providence within such narrow bounds, as though he permitted all things to proceed in an uncontrolled course, according to a perpetual law of nature; for nothing would exceed the misery of man, if he were exposed to all the motions of the heaven, air, earth, and waters. Besides, this notion would shamefully diminish the singular goodness of God towards every individual. David exclaims, that infants yet 186 hanging on the breasts of their mothers are sufficiently eloquent to celebrate the glory of God;⁴¹⁹ because, as soon as they are born, they find aliment prepared for them by his heavenly care. This, indeed, is generally true; yet it cannot escape the observation of our eyes and senses, being evidently proved by experience, that some mothers have breasts full and copious, but others almost dry; as it pleases God to provide more liberally for one, but more sparingly for another. But they who ascribe just praise to the Divine omnipotence, receive from this a double advantage. In the first place, he must have ample ability to bless them, who possesses heaven and earth, and whose will all the creatures regard so as to devote themselves to his service. And, secondly, they may securely repose in his protection, to whose will are subject all those evils which can be feared from any quarter; by whose power Satan is restrained, with all his furies, and all his machinations; on whose will depends all that is inimical to our safety; nor is there any thing else by which those immoderate and superstitious fears, which we frequently feel on the sight of dangers, can be corrected or appeased. We are superstitiously timid, I say, if, whenever creatures menace or terrify us, we are frightened, as though they had of themselves the power to hurt us, or could fortuitously injure us; or as if against their injuries God were unable to afford us sufficient aid. For example, the Prophet forbids the children of God to fear the stars and signs of heaven,⁴²⁰ as is the custom of unbelievers. He certainly condemns not every kind of fear. But when infidels transfer the government of the world from God to the stars, pretending that their happiness or misery depends on the decrees and presages of the stars, and not on the will of God, the consequence is, that their fear is withdrawn from him, whom alone they ought to regard, and is placed on stars and comets. Whoever, then, desires to avoid this infidelity, let him constantly remember, that in the creatures there is no erratic power, or action, or motion; but that they are so governed by the secret counsel of God, that nothing can happen but what is subject to his knowledge, and decreed by his will.

3. Figment of the Sophists as to an indolent Providence refuted. Consideration of the Omnipotence as combined with the Providence of God. Double benefit resulting from a proper acknowledgement of the Divine Omnipotence. Cavils of Infidelity.

And truly God claims omnipotence to himself, and would have us 174to acknowledge it,—not the vain, indolent, slumbering omnipotence which sophists feign, but vigilant, efficacious, energetic, and ever active,—not an omnipotence which may only act as a general principle of confused motion, as in ordering a stream to keep within the channel once prescribed to it, but one which is intent on individual and special movements. God is deemed omnipotent, not because he can act though he may cease or be idle, or because by a general instinct he continues the order of nature previously appointed; but because, governing heaven and earth by his providence, he so overrules all things that nothing happens without his counsel. For when it is said in the Psalms, “He has done whatsoever he has pleased,” (Ps. 115:3), the thing meant is his sure and deliberate purpose. It were insipid to interpret the Psalmist’s words in philosophic fashion, to mean that God is the primary agent, because the beginning and cause of all motion. This rather is the solace of the faithful, in their adversity, that every thing which they endure is by the ordination and command of God, that they are under his hand. But if the government of God thus extends to all his works, it is a childish cavil to confine it to natural influx.¹ Those moreover who confine the providence of God within narrow limits, as if he allowed all things to be borne along freely according to a perpetual law of nature, do not more defraud God of his glory than themselves of a most useful doctrine; for nothing were more wretched than man if he were exposed to all possible movements of the sky, the air, the earth, and the water. We may add, that by this view the singular goodness of God towards each individual is unbecomingly impaired.David exclaims (Ps. 8:3), that infants hanging at their mothers breasts are eloquent enough to celebrate the glory of God, because, from the very moment of their births they find an aliment prepared for them by heavenly care. Indeed, if we do not shut our eyes and senses to the fact, we must see that some mothers have full provision for their infants, and others almost none, according as it is the pleasure of God to nourish one child more liberally, and another more sparingly. Those who attribute due praise to the omnipotence of God thereby derive a double benefit. He to whom heaven and earth belong, and whose nod all creatures must obey, is fully able to reward the homage which they pay to him, and they can rest secure in the protection of Him to whose control everything that could do them harm is subject, by whose authority, Satan, with all his furies and engines, is curbed as with a bridle, and on whose will everything adverse to our safety depends. In this way, and in no other, can the immoderate and superstitious fears, excited by the dangers to which we are exposed, be calmed or subdued. I say superstitious fears. For such they are, as often as the dangers threatened by any created objects inspire us with such terror, that we tremble as if they had in themselves a 175power to hurt us, or could hurt at random or by chance; or as if we had not in God a sufficient protection against them. For example, Jeremiah forbids the children of God “ to be dismayed at the signs of heaven, as the heathen are dismayed at them,” (Jer. 10:2). He does not, indeed, condemn every kind of fear. But as unbelievers transfer the government of the world from God to the stars, imagining that happiness or misery depends on their decrees or presages, and not on the Divine will, the consequence is, that their fear, which ought to have reference to him only, is diverted to stars and comets. Let him, therefore, who would beware of such unbelief, always bear in mind, that there is no random power, or agency, or motion in the creatures, who are so governed by the secret counsel of God, that nothing happens but what he has knowingly and willingly decreed.¹

3. En voorzeker God maakt voor zich aanspraak op almacht en Hij wil, dat wij die in Hem erkennen; niet een almacht, zoals de sofisten die zich voorstellen, ledig, werkeloos en bijna ingeslapen; maar een, die waakzaam, krachtdadig arbeidzaam is en die in voortdurende werkzaamheid is; en ook niet een, die slechts het algemene beginsel is van een ingegeven beweging, even alsof zij een rivier beval te stromen door een eenmaal van te voren vastgestelde bedding, maar een, die zich ijverig bezig houdt met alle afzonderlijke en bijzondere bewegingen. Want Hij wordt niet daarom almachtig genoemd, omdat Hij wel alles kan doen, maar toch nu en dan ophoudt en werkloos is, of omdat Hij de orde, die Hij in de natuur gelegd heeft, door een algemene aandrijving onderhoudt; maar omdat Hij door zijn voorzienigheid hemel en aarde besturend, alles zo leidt, dat niets geschiedt zonder zijn raad. Want wanneer in de Psalm (Ps. 115:3) gezegd wordt, dat Hij doet al wat Hem behaagt, dan wordt een vaste en van te voren overwogen wilsuiting aangeduid. Want het zou dwaas zijn om op de manier der wijsgeren de woorden van de profeet zo uit te leggen, dat God het eerste werkende wezen is, omdat Hij het beginsel en de oorzaak van alle beweging is; daar veeleer de gelovigen in tegenspoed zich verkwikken met deze troost, dat zij niets lijden dan door de beschikking en het bevel Gods, omdat ze in zijn hand zijn. Indien dan Gods leiding zo zich uitstrekt tot al zijn werken, is het kinderlijke spot, haar te beperken tot een invloeiing in de natuur. En diegenen beroven God van zijn eer en zichzelf van een zeer nuttig leerstuk, die Gods voorzienigheid binnen zo enge grenzen insluiten, alsof ze toestond, dat alles in vrije loop, naar een eeuwige natuurwet daarhenen ging; want er zou niets ellendigers zijn dan de mens, als hij aan alle mogelijke bewegingen van hemel, lucht, aarde en wateren blootgesteld zou zijn. Bovendien wordt op die manier de bijzondere goedheid Gods jegens een ieder op al te onwaardige wijze verkleind. David roept uit (Ps. 8:3) dat die kinderen, die nog aan hun moeders borst zijn, welsprekend genoeg zijn om de heerlijkheid Gods te verkondigen, namelijk omdat ze, terstond nadat ze uit de moederschoot zijn voortgekomen, door hemelse zorg het voedsel toebereid vinden. Dit is wel in het algemeen waar, alleen moet aan onze ogen en waarneming niet ontgaan, wat de ervaring openlijk aantoont, dat sommige moeders volle, andere nagenoeg droge borsten hebben, naarmate God de enen milder wil voeden, de anderen echter kariger. Zij echter, die aan Gods almacht de passende lof toekennen, ontvangen daaruit dubbele vrucht, namelijk in de eerste plaats, dat Hij ruimschoots de macht heeft tot weldoen, in wiens bezit hemel en aarde Zijn en op wiens wenk alle schepselen letten, om zich in zijn dienst te wijden. Vervolgens, dat men onbekommerd kan rusten in de bescherming van Hem, aan wiens wil alle rampen, die men van waar ook zou kunnen vrezen, onderworpen zijn, door wiens bevel, als door een toom, Satan gebreideld wordt met al zijn helse geesten en zijn ganse toerusting, naar wiens wenk luistert, al wat tegen zaligheid ingaat. En op geen andere wijze kan de onmatige en bijgelovige vrees, die ons soms, wanneer zich gevaren voordoen, aangrijpt, verdreven of tot bedaren gebracht worden. Ik zeg, dat wij een bijgelovige vrees hebben, wanneer wij telkens als schepselen ons bedreigen, of enige schrik inboezemen, evenzo beangst worden, alsof zij van zichzelf enige kracht of macht hadden om schade toe te brengen, of ons zo maar en bij toeval deerden, of tegen hun beschadiging in God niet genoeg hulp aanwezig was. Zo verbiedt bijvoorbeeld de profeet (Jer. 10:2) Gods kinderen te vrezen voor de sterren en de tekenen des hemels. zoals de ongelovigen plegen te doen. Zeker, hij veroordeelt niet iedere vrees. Maar daar de ongelovigen het bestuur der wereld van God naar de sterren overbrengen, verbeelden zij zich, dat hun geluk of ongeluk afhangt van de besluiten en voorspellingen der sterren en niet van de wil Gods; zo geschiedt het, dat hun vrees van de Ene, die zij behoorden te vrezen, overgaat op sterren en kometen. Hij, die zich dus voor dit ongeloof wil hoeden, moet zich steeds voor de geest houden, dat er in de schepselen geen zo maar op goed geluk af rondzwervende macht of werking of beweging is; maar dat zij door de verborgen raad Gods zo bestuurd worden, dat niets geschiedt dan wat door Hem willens en wetens besloten is.

3. Gottes Vorsehung folgt aus seiner Allmacht

So will sich Gott fürwahr die Allmacht zueignen und sie von uns anerkannt wissen. Das ist freilich nicht jene leere, müßige und fast schlummernde „Allmacht“, die sich die Sophisten erdacht haben, sondern sie ist wachsam, tätig und wirksam und stets im Handeln begriffen. Sie ist auch nicht etwa bloß der allgemeine Beginn einer verworrenen Bewegung, als wenn er einen Fluss innerhalb der einmal festgesetzten 106 Ufer dahinfließen ließe; sondern sie wirkt auf die einzelnen und besonderen Bewegungen allesamt. Er heißt allmächtig, nicht weil er zwar alles vermöchte, aber doch zwischendurch zuweilen ruhte oder aufhörte oder den einmal festgelegten Naturlauf (naturae ordo) auf Grund des allgemeinen Antriebs, den er ihm verliehen, nun weiterwirken ließe. Nein, er heißt deshalb allmächtig, weil er Himmel und Erde mit seiner Vorsehung lenkt und alles so einrichtet, daß nichts ohne seinen Willen geschieht. Denn wenn es im Psalm heißt: „Er kann machen, was er will“ (Ps. 115,3), so wird damit sein Wille als fest und wohlüberlegt bezeichnet. Es wäre nämlich töricht, wenn man nach der Weise der Philosophen dieses Prophetenwort dahin auslegen wollte, Gott sei der Erstantrieb (primum agens), da er ja Anfang und Ursache aller Bewegung ist. Vielmehr freuen sich doch die Gläubigen im Unglück in der tröstlichen Gewissheit, daß ihnen nichts widerfährt ohne Gottes Anordnung und Befehl, weil sie ja in seiner Hand sind. Erstreckt sich also Gottes Leitung auf alle seine Werke, so ist es kindisches Geschwätz, sie in den Lauf der Natur einzuschließen. Denn wer Gottes Vorsehung in so enge Grenzen hineinzwängen will, als ob er alles nach seinem freien Lauf dem stetigen Gesetz der Natur (naturae lex) überließe, der beraubt Gott seiner Ehre und ebenso sehr sich selbst einer sehr nützlichen Einsicht; denn nichts wäre jämmerlicher als der Mensch, wenn er einfach allen Bewegungen des Himmels, der Luft, der Erde und des Wassers ausgesetzt wäre! Außerdem würde ja auf diese Weise die besondere Güte Gottes gegen jeden einzelnen aufs unwürdigste verkleinert! Ruft doch David aus, selbst die jungen Kinder, die noch an der Mutter Brust hängen, seien wohl fähig, Gottes Ruhm zu verherrlichen (Ps. 8,3); denn wenn sie kaum der Mutter Leib verlassen haben, so finden sie ja schon die Nahrung, die ihnen himmlische Fürsorge bereitet hat! Es ist doch ganz allgemein wahr, nur müssen wir auch nicht mit unseren Augen und Sinnen an dem vorbeigehen, was doch die Erfahrung deutlich zeigt: die eine Mutter kann ihr Kindlein reichlich nähren, die andere weniger, je nachdem Gott das eine Kindlein kräftig, das andere bescheidener mit Nahrung versehen will.

Wer nun Gottes Allmacht das ihr zukommende Lob zollt, der hat einen doppelten Segen davon: Erstens erkennt er, daß Gott unerschöpflich wohlzutun vermag, da er ja Himmel und Erde in Besitz hat und da alle Geschöpfe auf seinen Wink schauen, um ihm Gehorsam zu leisten. Zweitens erfährt er, daß man in seinem Schutze sicher ruhen kann; denn seinem Willen ist ja alles unterworfen, was sonst als schädlich zu fürchten wäre; sein Befehl hält den Satan mit all seinem Heer und all seiner List wie an einem Zügel in der Gewalt, und von seinem Wink hängt auch ab, was unserem Heil zuwider ist! Nur dadurch kann die maßlose und abergläubische Angst, die wir zuweilen gegenüber Gefahren empfinden, gemäßigt und gestillt werden. Ich sagte, es sei abergläubisch, wenn wir Angst haben, wenn wir, sooft uns Geschöpfe bedrohen oder Furcht einflößen, alsbald erschrecken, als ob sie aus sich selber Kraft oder Macht hätten, uns zu schaden, oder von selbst oder aus Zufall uns verletzen könnten, oder als ob gegen ihre Anfeindungen nicht Hilfe genug bei Gott wäre! So gebietet zum Beispiel der Prophet, die Kinder Gottes sollten sich nicht vor den Sternen und den Zeichen am Himmel fürchten, wie das die Ungläubigen tun (Jer. 10,2). Damit verdammt er gewiss nicht etwa jede Furcht. Aber wenn die Ungläubigen die Leitung der Welt Gott nehmen und den Gestirnen beilegen und sich einbilden, ihr Glück und Unglück hänge von Bestimmung oder Vorbedeutung der Gestirne und nicht von Gottes Willen ab, dann wird eben ihre Furcht von dem Einen, auf den sie schauen sollten, zu den Sternen und Kometen abgelenkt, wer sich vor solchem Unglauben hüten will, der soll sich stets vorhalten, daß die Geschöpfe keinerlei ungeordnete Macht, Wirksamkeit oder Bewegung in sich tragen, sondern daß sie aus Gottes geheimem Rat so regiert werden, daß nichts geschieht, was nicht nach seinem Wissen und Willen beschlossen wäre.

3. Alles word so deur die verborge raadsplan van God geregeer dat niks sonder sy wete en wil met die mens kan gebeur nie

God eis inderdaad almag vir Homself, en Hy wil ook hê dat ons dit aan Hom moet oorlaat - maar dan nie ’n almag soos wat die sofiste¹³ hulle verbeel nie, naamlik een wat leeg, onbelangstellend en byna bedwelmd is nie, maar ’n wakker, doeltreffende, werksame almag wat voortdurend aktief is.¹⁴ Maar ook nie ’n almag wat maar net ’n algemene beginsel van verwarde beweging is net asof dit ’n rivier sou gebied om deur sy beddings wat eenmaal vasgestel is, te vloei nie, maar ’n almag wat op afsonderlike en bepaalde bewegings ingestel is.

Want Hy word almagtig genoem - nie omdat Hy in staat is om alles te doen maar tog intussen daarvan sou afsien en dan ledig sou wees nie, of omdat Hy die natuurorde wat Hy eenmaal vasgestel het, met ’n algemene impuls voortsit nie, maar omdat Hy die hemel en die aarde met sy voorsienigheid regeer en alle dinge so bestier dat niks sonder sy raadsplan gebeur nie. Want wanneer daar in die Psalm¹⁵ gesê word dat 306 Hy doen wat Hy wil, word daarmee ’n bepaalde en voorbedagte wil aangedui. Want dit sou dwaas wees om die woorde van die profeet soos die filosowe uit te lê, naamlik dat God die eerste handelende mag is, omdat Hy die beginsel en oorsaak van alle beweging is.¹⁶ Want in teenspoed vertroos gelowiges hulle eerder daarmee dat hulle geen lyding ondergaan nie behalwe as God dit verorden en beveel omdat hulle onder sy hand is.

Maar as God se regering so oor al sy werke uitgebrei word, is dit ’n kinderagtige drogredenasie om dit tot ’n instroming van die natuur tebeperk. Die mense wat die voorsienigheid van God binne sulke eng perke indwing net asof Hy alle dinge sou toelaat om met ’n vrye loop volgens die ewige wet van die natuur te verloop, ontneem God nie alleen sy eer nie maar hulleself ook ’n baie waardevolle leer.¹⁷ Want niks sou ellendiger as die mens gewees het as hy aan elke beweging van die hemel, die lug, die aarde en water blootgestel sou wees nie.

Hierbenewens sou die buitengewone goedheid van God jeens elke mens uitermatig onwaardig vereng word.

Dawid roep uit dat kinders wat nog aan die borste van hulle moeders hang, welsprekend genoeg is om die heerlikheid van God te verkondig,¹⁸ want dadelik wanneer hulle uit die moederskoot uitgegaan het, vind hulle spyse wat deur sy hemelse sorg vir hulle toeberei is. Mits dit wat die ervaring ons duidelik toon, nie ons oë en ons sintuie ontgaan nie, is dit oor die algemeen ook waar dat sekere moeders vol en oorvloedige maar ander weer feitlik droë borste het namate dit God se wil is om die een milder en die ander kariger te voed.

Die mense wat die lof wat daaraan verskuldig is, aan die almag van God betoon, pluk dubbele vrug daaruit. God wat die hemel en die aarde besit en op wie se wenk alle skepsele hulle oë vestig om Hom te gehoorsaam, het genoeg mag om goed te doen. Tweedens kan hulle onbesorg in sy beskerming berus, omdat al die skadelike dinge wat ons van elders kan vrees, aan sy wil onderworpe is. Die Satan met al sy bose geeste en sy hele toerusting word deur sy gesag soos met ’n toom in bedwang gehou.

Alles wat ons saligheid teenstaan, is van sy wil afhanklik. Die onbeheerste bygelowige vrees wat ons voortdurend versin wanneer gevare op ons pad kom, kan ook op geen ander wyse reggestel of tot rus gebring word 307 nie. Ek bedoel dat ons ’n bygelowige vrees het as ons, so dikwels as wat skepsele ons bedreig of die een of ander vrees by ons inboesem, so beangs word net asof hulle die vermoë en mag het om ons skade aan te doen of ons blindelings of toevallig te kwets - asof ons nie in God genoeg hulp teen hulle leed het nie.¹⁹

Die profeet verbied die kinders van God byvoorbeeld om sterre en hemeltekens te vrees soos ongelowiges gewoonlik doen.²⁰ Hy verdoem stellig nie elke soort vrees nie. Maar wanneer ongelowiges die regering van die aarde van God af na die sterre oordra en hulle verbeel dat hulle geluksaligheid of hulle ellende van die beslissing en voorspelling van sterre en nie van die wil van God afhang nie, is die gevolg daarvan dat hulle vrese van die enige God, na wie hulle behoort op te sien, na sterre en komete afgetrek word.²¹

Iemand wat dus teen hierdie ongeloof voorsorg wil tref, moet altyd in gedagte hou dat skepsele selfs geen wisselvallige mag, werking of beweging het nie maar dat hulle so deur die verborge raadsplan van God geregeer word dat niks sonder sy medewete en sy wil met hulle kan gebeur nie.

3. Поистине Господь явил Себя всемогущим и хочет, чтобы мы признали его всемогущество. Но признали не таким, каким воображают его софисты - бездеятельным, праздным и сонным, - а всегда бодрствующим и деятельным. Всемогущество Божье - это не просто начало движения тварных созданий в общем и несколько неопределённом смысле (это было бы подобно тому, как некто, увидев канал, бросил бы взгляд на текущую воду, а затем оставил её течь, не обращая на канал больше никакого внимания). Всемогущество Божье непрестанно управляет и руководит всеми частными движениями. Бог именуется всемогущим не потому, что сотворил всё сущее и с тех пор пребывает в праздности, и не потому, что своим общим воздействием поддерживает изначально установленный порядок, но потому, что своим провидением Он управляет небом и землёй, устрояя всё таким образом, что каждое событие решается в божественном совете. В стихе псалма о том, что Бог творит всё, что хочет (Пс 113/114:11), речь идёт о твёрдом решении и обдуманном намерении Бога. Было бы малоумием толковать слова пророка в духе философских учений - Бог, так сказать, есть первопричина, ибо Он - начало и источник всякого движения. Ведь прежде всего эти слова несут подлинное утешение верующим, смягчают их горести и предупреждают: мы страдаем лишь по установлению и повелению Божьему, ибо мы в его руке. Бог правит всеми своими творениями, и пытаться ограничить его правление, подчинить его природному порядку было бы всего лишь детской хитростью. Те, кто ограничивает божественное провидение столь тесными рамками и полагает, будто все творения свободно следуют обычному ходу вещей, подчиняясь некоему универсальному закону, несомненно умаляют божественную славу и лишают себя чрезвычайно полезного учения. Ведь положение человека было бы весьма плачевным, если бы природное, никем не управляемое движение неба, воздуха, земли и вод обратилось против него.

Кроме того, такое мнение означает нечестивое умаление особой милости Божьей к каждому человеку. Давид пишет, что уже младенцы и грудные дети достаточно красноречивы для того, чтобы вознести хвалу Богу (Пс 8:3). Ведь сразу же после рождения они находят пищу, приготовленную им свыше. Разумеется, кормление грудью носит естественный и всеобщий характер. Однако следует обратить внимание на то, что показывает нам опыт: у одних матерей грудь полна молока, а у других почти пуста - в зависимости от того, хочет ли Бог вскормить ребёнка обильной или умеренной пищей.

Итак, те, кто по праву приписывает Богу славу Всемогущего, извлекают отсюда двоякую пользу. Во-первых, они познают, что Бог обладает огромнейшей способностью к благому деланию: небо и земля находятся в его владении и управлении, и все твари внимают его воле, чтобы смиренно подчиниться ей. Во-вторых, они постигают, что можно спокойно положиться на божественную защиту, потому что всё, что могло бы причинить нам какой-либо вред, подвластно Ему. Сам Сатана со всей его яростью и гордыней обуздан божественной волей, и всё способное помешать нашему спасению покорно божественным повелениям.

И не следует думать, что существует иное средство избавления от чрезмерных и суеверных страхов, легко овладевающих нами в момент действительной или воображаемой опасности. Я говорю о суеверном страхе, возникающем тогда, когда угрожающие нам тварные существа вызывают в нас боязнь, как будто они сами по себе обладают способностью вредить нам; мы же надеемся на то, что сумеем одержать над ними верх благодаря счастливой случайности и при встрече с ними не считаем Божью помощь достаточной. Так, например, пророк учит детей Божьих не страшиться небесных знамений, как это делают язычники (Иер 10:2). Разумеется, он осуждает не всякий страх. Но дело в том, что язычники приписывают управление миром не Богу, а светилам и воображают, будто всё их счастье или несчастье зависит от них, а не от Божьей воли. Поэтому вместо того, чтобы бояться Бога, они боятся звёзд, планет и комет. Так что тот, кто хочет избежать подобного язычества, должен всегда помнить: сила, действие и движение творений определяются не прихотью последних, но управляются сокрытым планом Божьим, и ничто в мире не совершается, не будучи предопределено божественным попечением и произволением.

4. | Principio igitur teneant lectores providentiam vocari, non qua Deus e caelo otiosus speculetur quae in mundo fiunt², sed qua veluti clavum tenens^g, eventus omnes moderatur. Ita non minus ad manus quam ad oculos pertinet^h. Nec enim quum filio suo dicebat Abraham, Deus providebit [Gen. 22. b. 8], tantum volebat praescium futuri eventus asserere: sed curam rei incognitae in eius voluntatem reiicere qui rebus perplexis et confusis exitum dare solet. Unde sequitur, providentiam in actu locari; || nimis enim inscite nugantur multi de nuda praescientia^{i 3}. Non tam crassus est eorum error qui gubernationem Deo attribuunt^k, || sed confusam^l et promiscuam, ut dixi: 193 nempe^a quae orbis machinam cum singulis partibus generali motu^b volvat atque impellat: cuiusque vero^c creaturae actionem peculiariter non dirigat¹. || Neque tamen hic etiam error tolerabilis est; || hac enim providentia quam^d universalem appellant,^e nihil impediri tradunt, vel creaturas omnes, quominus contingenter moveantur, vel hominem, quo minus libero voluntatis suae^f arbitrio huc atque illuc se convertat; atque ita^g inter Deum et hominem partiuntur: ut ille motionem huic sua virtute inspiret qua^h agere possit pro naturae sibiⁱ inditae ratione: hic autem actiones suas voluntario consilio moderetur. Breviter Dei potentia sed non destinatione mundum, res hominum, ipsosque homines gubernari volunt. Taceo Epicureos (qua peste refertus semper fuit mundus) qui Deum otiosum inertemque somniant²: aliosque nihilo saniores, qui olim commenti sunt Deum ita dominari^k supra mediam aeris regionem, ut^l inferiora fortunae relinqueret^{m 3}; siquidem adversus tam 194 evidentem insaniam satis clamant mutae ipsae creaturae, || Nunc enim sententiam illam quae vulgo fere obtinuit refutare propositum est, quae caecam modo nescio quam et ambiguam motionem quum Deo concedat, quod praecipuum est illi adimit, ut incomprehensibili sapientia quaeque dirigat ac disponat ad suum finem^a: || atque ita verbo tantum non re Deum facit mundi rectorem^b, quia moderationem eripit^c. Quid enim quaeso est moderari, nisi ita praeesse ut destinato ordine ea regas quibus praees? || Neque tamen quod de universali providentia dicitur in totum repudio: modo vicissim hoc mihi concedant, mundum a Deo regi, non tantum quia positum a se naturae ordinem tuetur, sed quia peculiarem uniuscuiusque ex suis operibus curam gerit. Verum quidem est singulas rerum species arcano naturae instinctu moveri, acsi aeterno Dei mandato parerent, et quod semel statuit Deus, sponte fluere. || Atque huc referri potest quod dicit Christus, se et Patrem ab initio usque semper fuisse in opere: et quod Paulus docet, in ipso nos vivere, moveri, et esse [Act. 17. f. 28]; quod etiam author epistolae ad Hebraeos Christi divinitatem probare volens, dicit potenti eius nutu sustineri omnia [Hebr. 1. a. 3]. Sed perperam hoc praetextu tegunt et obscurant quidam specialem providentiam, quae adeo certis clarisque Scripturae testimoniis asseritur, ut mirum sit potuisse de ea quempiam dubitare^d. || Et certe qui velum illud quod dixi obtendunt, coguntur ipsi quoque correctionis vice addere, multa fieri peculiari Dei cura: sed hoc perperam ad actus tantum particulares restringunt. Quare nobis probandum est, Deum sic attendere ad singulos eventus regendos, et sic omnes illos provenire a definito eius consilio, ut nihil fortuito contingat.

4. Parquoy que cecy soit premierement bien resoulu: c’est que quand on parle de la providence de Dieu, ce mot ne signifie pas qu’estant oisif au ciel il specule ce qui se fait en terre: mais plustost qu’il est comme un patron de navire, qui tient le gouvernail pour adresser tous evenemens. Ainsi ce mot s’estend tant à sa main qu’à ses yeux: c’est à dire que non seulement il voit, mais aussi ordonne ce qu’il veut estre fait Car quand Abraham disoit à son fils, Dien y pourverra (Gen. 22:8): ce n’estoit point seulement pour luy attribuer la cognoissance de ce qui devoit avenir: mais pour luy remettre le soin de la perplexité en laquelle il estoit, d’autant que c’est le propre office d’iceiuy, de donner yssue aux choses confuses. Dont il s’ensuit que la providence de Dieu est actuelle, comme l’on dit. Car ceux qui s’attachent à une prescience nue et de nul effect, sont par trop sots et badins. L’erreur de ceux qui attribuent à Dieu un gouvernement general et confus, est moins lourd, d’autant qu’ils confessent que Dieu maintient le monde et toutes ses parties en leur estre, mais seulement par un mouvement naturel, sans adresser en particulier ce qui se fait: si est-ce neantmoins que tel erreur n’est point supportable. Car ils disent que par ceste providence, qu’ils appellent universelle, nulle creature n’est empeschée de tourner ça et là comme à l’aventure, ne l’homme de se guider et adresser par son franc arbitre où il luy plaira. Voicy comment ils partissent entre Dieu et l’homme: c’est que Dieu inspire par sa vertu à l’homme mouvement naturel, à ce qu’il ait vigueur pour s’appliquer à ce que sa nature porte: et l’homme ayant telle faculté gouverne par son propre conseil et volonté tout ce qu’il fait. Bref ils imaginent que le monde et les hommes avec leurs affaires se maintiennent par la vertu de Dieu: mais qu’ils ne sont pas gouvernez selon qu’il ordonne et dispose. Je laisse icy à parler des Epicuriens (de laquelle peste le monde a esté tousjours rempli) lesquels en leurs resveries pensent que Dieu soit oysif et comme un fait-neant: aussi des autres fantastiques, qui jadis ont gazouillé que Dieu gouverne tellement par dessus le milieu de l’air, qu’il laisse ce qui est dessous à fortune. Car les creatures mesme qui n’ont ne bouche ne langage, crient assez haut contre une sottise si enorme. Mon intention est seulement de reprouver l’opinion qui est par trop commune, laquelle attribue à Dieu un mouvement incertain, confus et comme aveugle: et cependant luy ravit le principal, c’est que par sa sagesse incomprehensible il adresse et dispose toutes choses à telle fin que bon luy semble. Car ceste opinion ne merite nullement d’estre receue, veu qu’elle fait Dieu gouverneur du monde en tiltre seulement, et non pas d’effect, en luy ostant le soin et l’office d’ordonner ce qui se doit faire. Car, je vous prie, qu’est-ce d’avoir empire pour regir, sinon de presider en telle sorte que les choses sur lesquelles on preside soyent gouvernées d’un ordre establi par certain conseil? Je ne reprouve pas du tout ce qui se dit de la providence universelle de Dieu: moyennant que cecy d’autre part me soit aussi accordé, c’est que le monde est gouverné de Dieu, non seulement pource qu’il maintient en estre le cours de nature tel qu’il l’a establi pour un coup, mais pource qu’il a soin particulier d’une chacune creature. Vray est que toutes especes ont quelque conduite secrete, selon que leur naturel le requiert, comme si elles obeissoyent à un statut perpetuel, auquel Dieu les a astreintes: et par ainsi ce que Dieu a une fois decreté, coule et va son train comme d’une inclination volontaire. Et à cela se peut rapporter la sentence de nostre Seigneur Jesus, que luy et le Pere sont tousjours en œuvre dés le commencement: et aussi le dire de sainct Paul, Nous vivons en Dieu, et y avons nostre mouvement et estre. Item ce qu’escrit l’Apostre en l’Epistre aux Hebrieux, c’est qu’en voulant prouver la divinité de Jesus Christ, il dit que toutes choses sont soustenues par son commandement tout puissant (Jean 5:17; Act. 17:28; Hebr. 1:3). Mais c’est perversement fait de vouloir sous telles couleurs cacher et obscurcir la providence speciale de Dieu, laquelle nous est tellement monstrée par tesmoignages de l’Escriture clairs et certains, que c’est merveille comment quelcun en puisse douter. Et de fait ceux qui tendent un tel voile pour la cacher, sont contraints en la fin d’adjouster par forme de correction, que beaucoup de choses se font par un soin particulier de Dieu: mais ils faillent en restreignant cela à quelques actes particuliers. Parquoy nous avons à prouver que Dieu a une telle superintendence à disposer tous evenemens, que tout ce qui se fait procede tellement de ce qu’il a determiné en son conseil, que rien n’advient par cas d’aventure.

4. First, then, let the readers know that what is called providence describes God, not as idly beholding from heaven the transactions which happen in the world, but as holding the helm of the universe, and regulating all events. Thus it belongs no less to his hands than to his eyes. When Abraham said to his son, “God will provide,”⁴²¹ he intended not only to assert his prescience of a future event, but to leave the care of a thing unknown to the will of him who frequently puts an end to circumstances of perplexity and confusion. Whence it follows, 187 that providence consists in action; for it is ignorant trifling to talk of mere prescience. Not quite so gross is the error of those who attribute to God a government, as I have observed, of a confused and promiscuous kind; acknowledging that God revolves and impels the machine of the world, with all its parts, by a general motion, without peculiarly directing the action of each individual creature. Yet even this error is not to be tolerated. For they maintain that this providence, which they call universal, is no impediment either to all the creatures being actuated contingently, or to man turning himself hither or thither at the free choice of his own will. And they make the following partition between God and man; that God by his power inspires him with motions, enabling him to act according to the tendency of the nature with which he is endued; but that man governs his actions by his own voluntary choice. In short, they conceive, that the world, human affairs, and men themselves, are governed by the power of God, but not by his appointment. I speak not of the Epicureans, who have always infested the world, who dream of a god absorbed in sloth and inactivity; and of others no less erroneous, who formerly pretended that the dominion of God extended over the middle region of the air, but that he left inferior things to fortune; since the mute creatures themselves sufficiently exclaim against such evident stupidity. My present design is to refute that opinion, which has almost generally prevailed, which, conceding to God a sort of blind and uncertain motion, deprives him of the principal thing, which is his directing and disposing, by his incomprehensible wisdom, all things to their proper end; and thus, robbing God of the government of the world, it makes him the ruler of it in name only, and not in reality. For, pray, what is governing, but presiding in such a manner, as to rule, by fixed decrees, those over whom you preside? Yet I reject not altogether what they assert concerning universal providence, provided they, on their part admit that God governs the world, not merely because he preserves the order of nature fixed by himself, but because he exercises a peculiar care over every one of his works. It is true that all things are actuated by a secret instinct of nature, as though they obeyed the eternal command of God, and that what God has once appointed, appears to proceed from voluntary inclination in the creatures. And to this may be referred the declaration of Christ, that his Father and himself had always been working, even from the beginning;⁴²² and the assertion of Paul, that “in him we live, and move, and have our being;”⁴²³ and also what is observed by the author of the 188 Epistle to the Hebrews, with a design to prove the Divinity of Christ, that all things are sustained by the word of his power.⁴²⁴ But they act very improperly in concealing and obscuring, by this pretext, the doctrine of a particular providence, which is asserted in such plain and clear testimonies of Scripture, that it is surprising how any one could entertain a doubt concerning it. And, certainly, they who conceal it with this veil which I have mentioned, are obliged to correct themselves by adding, that many things happen through the peculiar care of God; but this they erroneously restrict to some particular acts. Wherefore we have to prove, that God attends to the government of particular events, and that they all proceed from his determinate counsel, in such a manner that there can be no such thing as fortuitous contingence.

4. A definition of Providence refuting the erroneous dogmas of Philosophers. Dreams of the Epicureans and Peripatetics.

First, then, let the reader remember that the providence we mean is not one by which the Deity, sitting idly in heaven, looks on at what is taking place in the world, but one by which he, as it were, holds the helms and overrules all events. Hence his providence extends not less to the hand than to the eye.² When Abraham said to his son, God will provide (Gen. 22:8), he meant not merely to assert that the future event was foreknown to Gods but to resign the management of an unknown business to the will of Him whose province it is to bring perplexed and dubious matters to a happy result. Hence it appears that providence consists in action. What many talk of bare prescience is the merest trifling. Those do not err quite so grossly who attribute government to God, but still, as Ihave observed, a confused and promiscuous government which consists in giving an impulse and general movement to the machine of the globe and each of its parts, but does not specially direct the action of every creature. It is impossible, however, to tolerate this error. For, according to its abettors, there is nothing in this providence, which they call universal, to prevent all the creatures from being moved contingently, or to prevent man from turning himself in this direction or in that,according to the mere freedom of his own will. In this ways they make man a partner with God,—God, by his energy, impressing man with the movement by which he can act, agreeably to the nature conferred upon him while man voluntarily regulates his own actions. In short, their doctrine is, that the world, the affairs of men, and men themselves, are governed by the power, but not by the decree of God. I say nothing of the Epicureans (a pest with which the world has always been plagued), who dream of an inert and idle God,³ and others, not a whit sounder, who of old feigned that God rules the 176upper regions of the air, but leaves the inferior to Fortune. Against such evident madness even dumb creatures lift their voice.

My intention now is, to refute an opinion which has very generally obtained—an opinion which, while it concedes to God some blind and equivocal movement, withholds what is of principal moment—viz. the disposing and directing of every thing to its proper end by incomprehensible wisdom. By withholding government, it makes God the ruler of the world in name only, not in reality. For what, I ask, is meant by government, if it be not to preside so as to regulate the destiny of that over which you preside? I do not, however, totally repudiate what is said of an universal providence, provided, on the other hand, it is conceded to me that the world is governed by God, not only because he maintains the order of nature appointed by him, but because he takes a special charge of every one of his works. It is true, indeed, that each species of created objects is moved by a secret instinct of nature, as if they obeyed the eternal command of God, and spontaneously followed the course which God at first appointed. And to this we may refer our Saviour’s words, that he and his Father have always been at work from the beginning (John 5:17); also the words of Paul, that “in him we live, and move, and have our being,” (Acts 17:28); also the words of the author of the Epistle to the Hebrews, who, when wishing to prove the divinity of Christ, says, that he upholdeth “all things by the word of his power,” (Heb. 1:3). But some, under pretext of the general, hide and obscure the special providence, which is so surely and clearly taught in Scripture, that it is strange how any one can bring himself to doubt of it. And, indeed, those who interpose that disguise are themselves forced to modify their doctrine, by adding that many things are done by the special care of God. This, however, they erroneously confine to particular acts. The thing to be proved, therefore, is, that single events are so regulated by God, and all events so proceed from his determinate counsel, that nothing happens fortuitously.

4. De lezers moeten dus in de eerste plaats vasthouden, dat voorzienigheid genoemd wordt, niet dat God uit de hemel werkeloos aanschouwt, wat er op de aarde geschiedt, maar dat Hij, als het ware het roer vasthoudend, alle gebeurtenissen bestuurt. Zo heeft zij evenzeer betrekking op de handen als op de ogen. Immers toen Abraham tot zijn zoon zeide: "God zal het voorzien" (Gen. 22:8) wilde hij niet slechts verzekeren, dat God wist, wat er zou gebeuren, maar ook de zorg voor die onbekende zaak toevertrouwen aan de wil van Hem, die in moeilijke en verwarde zaken uitkomst pleegt te schenken. En daaruit volgt, dat de voorzienigheid gesteld wordt in werkzaamheid. Want al te onverstandig bazelen velen, dat ze gelegen is in bloot vooruitweten. Niet zo grof is de dwaling van hen, die wel het bestuur aan God toekennen, maar een algemeen en niet onderscheiden bestuur, zoals ik zei; namelijk een bestuur, dat het samenstel der wereld met zijn afzonderlijke delen door een algemene beweging wentelt en aandrijft, maar het werken van ieder schepsel in het bijzonder niet leidt. En toch kan ook deze dwaling niet geduld worden. Want zij zeggen dat deze voorzienigheid, die zij algemeen noemen, in het geheel niet verhindert, dat alle schepselen zich bewegen, al naar het voorvalt, of dat de mens naar het vrije oordeel van zijn wil zich hieren gindsheen wendt. En zo delen zij het bestuur tussen God en de mens; zodat God de mens door zijn kracht de beweging inblaast, waardoor hij kan handelen naar de hem geschonken natuur; de mens echter zijn handelingen leidt naar de raad van zijn wil. Kortom zij willen, dat de wereld, de menselijke zaken en de mensen zelf bestuurd worden door Gods macht, maar niet door zijn beschikking. Ik zwijg nu van de Epicureërs (van welke pest de wereld altijd vol is geweest), die dromen van een nietsdoende en werkeloze God; en van andere even dwazen, die oudtijds verzonnen hebben, dat God zo heerst in de bovenste luchtstreek, dat Hij de lagere dingen aan het toeval overlaat. Immers tegen een zo klaarblijkelijke dwaasheid roepen de stomme schepselen zelf voldoende. Want nu is het mijn bedoeling die mening te weerleggen, die bijna algemeen ingang gevonden heeft, en die wel een zekere blinde en twijfelachtige beweging aan God toestaat, maar wat de hoofdzaak is Hem ontneemt, namelijk, dat Hij door zijn onbegrijpelijke wijsheid alles bestuurt en beschikt tot zijn doel: en die zo slechts met woorden, maar niet metterdaad God maakt tot regeerder der wereld, omdat zij Hem het bestuur ontneemt. Want wat, zo vraag ik, is besturen anders dan zo aan het hoofd staan, dat men volgens vastgestelde orde datgene regeert, waarvan men het hoofd is? En toch verwerp ik niet geheel wat gezegd wordt over de algemene voorzienigheid; mits zij wederkerig mij dit toegeven, dat de wereld door God geregeerd wordt niet slechts omdat Hij de door Hem gestelde orde der natuur beschermt, maar ook omdat Hij voor een ieder van Zijn werken een bijzondere zorg draagt. Het is wel waar, dat iedere soort der dingen afzonderlijk door een verborgen aandrijving der natuur bewogen wordt, alsof zij gehoorzaamden aan een eeuwig bevel Gods en dat, wat God eenmaal vastgesteld heeft, uit eigen beweging voortgaat. En hierop kan betrokken worden wat Christus zegt (Joh. 5:17) dat Hij en de Vader van den beginne af steeds aan het werk zijn geweest en wat Paulus leert (Hand. 17:28) dat wij in Hem leven, ons bewegen en zijn; ook wat de schrijver van de brief aan de Hebreën zegt, wanneer hij de Godheid van Christus wil bewijzen (Heb. 1:3) namelijk dat alles door zijn machtige wil onderhouden wordt. Maar verkeerdelijk bedekken en verduisteren sommigen met deze dekmantel de bijzondere voorzienigheid, welke door zo zekere en duidelijke getuigenissen der Schrift bewezen wordt, dat men er zich over verwonderen moet, dat iemand aan haar heeft kunnen twijfelen. En voorzeker, zij die de sluier, waarvan ik sprak, voorhangen, worden ook zelf genoopt bij wijze van verbetering toe te voegen, dat veel geschiedt door een buitengewone zorg Gods: maar verkeerdelijk beperken zij dit slechts tot bijzondere handelingen. En daarom moeten wij bewijzen, dat God zo zijn aandacht wijdt aan het besturen van iedere gebeurtenis afzonderlijk en dat alle gebeurtenissen zo voortkomen uit zijn bepaalde raad, dat niets bij geval geschiedt.

4. 107Das Wesen der Vorsehung. "Allgemeine" und "besondere" Vorsehung

Vorsehung - das muß der Leser festhalten - bedeutet also nicht, daß Gott müßig im Himmel betrachtete, was auf Erden vor sich geht, sondern im Gegenteil, daß er gewissermaßen das Ruder hält und also alle Ereignisse lenkt. Sie bezieht sich also auf die Hand Gottes nicht weniger als auf sein Auge, wenn Abraham zu seinem Sohne sagte: „Gott wird’s versehen“ (Gen. 22,8), so wollte er damit nicht nur behaupten, Gott sähe zukünftige Geschehnisse voraus, sondern er wollte vielmehr die Sorge um die ungewisse Zukunft auf den Willen dessen werfen, der stets verwickelten und verworrenen Dingen einen Ausgang zu geben weiß. Daraus folgt, daß die Vorsehung Gottes in seinem Wirken besteht, und deshalb ist es unklug, wenn einige von einem bloßen Vorherwissen Gottes schwatzen. Nicht gar so grob ist der Irrtum derer, die Gott zwar die Regierung zuschreiben, aber eine (mit den „anderen“ Mächten) durcheinandergebrachte und verworrene, wie ich schon erwähnt habe. Danach würde er zwar das Weltgebäude mit allen seinen Teilen in allgemeiner Bewegung lenken und treiben, aber nicht etwa die Wirksamkeit jeder einzelnen Kreatur besonders regieren. Nichtsdestoweniger ist auch dieser Irrtum untragbar; denn man erklärt, diese Vorsehung, die man „allgemein“ nennt, hindere keineswegs die Geschöpfe in ihrer zufälligen Bewegung und auch nicht den Menschen, sich in freiem Willensentscheid da- oder dorthin zu wenden. Auf diese Weise teilt man zwischen Gott und dem Menschen. Gott soll dem Menschen durch seine Kraft die Bewegung verleihen, vermöge deren dieser dann nach der Beschaffenheit der ihm innewohnenden Natur tätig sein könnte - der Mensch aber könnte seine Handlungen nach seinem freien Entschluss bestimmen! Man meint also kurz, die Welt, das Geschick des Menschen und der Mensch selbst würden zwar durch Gottes Macht, nicht aber durch seine Bestimmung regiert! Da übergehe ich die Epikuräer - von dieser Pest war die Welt je und je erfüllt! -, die sich einen müßigen und faulen Gott erträumen, auch andere, die keineswegs vernünftiger waren, die einst meinten, Gott beherrsche nur die mittlere Luftregion und überließe dabei das darunter vorgehende dem Schicksal - denn gegen einen derart offenkundigen Wahnsinn erheben schon die stummen Geschöpfe genugsam Einspruch!

Ich will nämlich hier die ganz allgemein verbreitete Meinung widerlegen, die Gott irgendeine sozusagen verworrene Bewegkraft zuschreibt und ihm dadurch das Wesentlichste raubt, nämlich daß er alles in seiner unausforschlichen Weisheit zu seinem Zweck lenkt und leitet. Diese Meinung macht Gott bloß den Worten nach, nicht aber tatsächlich zum Regierer der Welt; denn sie nimmt ihm ja gerade die eigentliche Leitung! Was soll denn Regieren eigentlich anders heißen, als daß man einer Sache so vorsteht, daß man auch in bestimmter Ordnung lenkt, was man beherrscht? Die Redewendung von der „allgemeinen“ Vorsehung will ich trotzdem nicht ganz ablehnen; nur muß man mir dann anderseits zugestehen, die Welt werde von Gott gelenkt, insofern er nicht nur die von ihm der Natur gesetzte Ordnung aufrechterhält, sondern auch die besondere Fürsorge für jedes einzelne seiner Werke ausübt! Denn es ist schon wahr, daß die einzelnen Gattungen sich aus verborgenem Naturtrieb (arcano naturae instinctu) bewegen, als ob sie einem ewigen Befehl Gottes gehorchten und als ob nun von selbst abliefe, was Gott einmal geordnet hat. Dahin kann man auch deuten, daß Christus bezeugt, er und der Vater seien vom Anfang an immerdar am Werke (Joh. 5,17), daß Paulus lehrt: „In ihm leben, weben und sind wir“ (Apg. 17,28), oder daß der Verfasser des Hebräerbriefs, um Christi Gottheit zu beweisen, sagt, durch sein mächtiges Wort werde alles erhalten (Hebr. 1,3). Aber es ist völlig verkehrt, wenn man unter diesem Vorwande die „besondere“ Vorsehung verdunkeln will, die doch von so gewissen und klaren Schriftzeugnissen behauptet wird, daß man sich wundern muß, daß daran überhaupt jemand hat zweifeln können. Tatsächlich müssen ja auch solche, die jene Decke vorhängen, zur Richtigstellung ihres Irrtums selbst hinzufügen, es geschehe vieles aus besonderer Fürsorge Gottes heraus; 108 aber das beschränken sie verkehrterweise bloß auf einzelne Akte. Wir wollen also festhalten: Gottes Walten geschieht so, daß er alle einzelnen Geschehnisse lenkt, und so kommt alles aus seinem bestimmten Ratschluss; es geschieht also nichts aus „Zufall“!

4. Die aard van die algemene en besondere voorsienigheid van God

In die eerste plek moet my lesers dus begryp dat dit nie voorsienigheid genoem word waarmee God onverskillig uit die hemel kyk wat op die aarde gebeur nie, maar dit waardeur Hy die sleutel in sy hande het en alle gebeure beheer.²² Gevolglik het sy voorsienigheid betrekking op sy hande sowel as op sy oë. Want toe Abraham vir sy seun gesê het: “God sal voorsien”,²³ wou hy daarmee nie maar net te kenne gee dat God vooraf met die toekoms bekend is nie, maar hy wou ook sy kommer oor ’n onbekende saak aan God se wil onderwerp, omdat Hy gewoonlik in moeilikheid en verwarring uitkoms gee. Die gevolgtrekking daaruit is dat sy voorsienigheid in handeling geleë is. Want baie mense klets onverstandig bloot oor sy voorkennis van die toekoms.²⁴ Tog is hulle fout nie so grof as die dwaling van mense wat regering aan God toeskrywe 308 maar dan, soos ek gesê het, ’n verwarde en gewone regering wat dieuitspansel en sy afsonderlike dele met ’n algemene dryfkrag laat wentel en aandryf maar nie die optrede van elke skepsel afsonderlik bestier nie.²⁵ Tog moet hierdie dwaling van hulle nie geduld word nie. Want hulle leer dat hierdie voorsienigheid, wat hulle universele voorsienigheid noem, geen beletsel is daarvoor òf dat alle skepsele hulleself willekeurig kan beweeg òf dat die mens homself na die vrye oordeel van sy wil hierheen of daarheen kan wend nie. En hulle verdeel die beheer daaroor so tussen God en die mens dat God deur sy krag beweging gee waarvolgens die mens ooreenkomstig die aard van sy natuur wat aan hom gegee is, kan optree, maar dat die mens sy handelinge volgens sy willekeurige beslissing beheer. Bondig saamgevat is hulle opvatting dat die wêreld, die mense se sake en die mens self deur God se mag maar nie deur sy beskikking nie, geregeer word. Ek swyg van die Epikuriste - ’n verpesting waarvan die wêreld nog altyd tot oorlopens toe vol was - wat hulle verbeel dat God ledig en onaktief is.²⁶ Ek swyg ook van ander wat niks verstandiger as hulle is nie en eenmaal die verdigsel versin het dat God so oor ’n gebied tussen hemel en aarde heers dat Hy alles wat onder hierdie gebied lê, aan die noodlot oorgelaat het.²⁷ Juis die stomme skepsels verhef hulle stemme genoegsaam teen so ’n ooglopendewaansinnigheid!

My voorneme is om nou ’n opvatting wat byna oral inslag gevind het, te weerlê. Daarvolgens word wel aan God die een of ander blinde en wisselvallige beweging toegestaan, maar dit ontneem Hom die belangrikste eienskap, naamlik dat Hy alles met sy onbegryplike wysheid bestier en vir sy eie doel orden. So stel dit God slegs in woorde maar nie in werklikheid nie as die Heerser van die wêreld voor, omdat dit sy beheer van Hom af wegneem. Want, is my vraag, wat beteken beheer tog anders as om op so ’n wyse aan die hoof van dinge te staan dat ’n mens die dinge waaroor jy hoof is, volgens ’n vasgestelde orde kan regeer?

En tog verwerp ek nie volkome alles wat in verband met God se algemene voorsienigheid gesê word nie, mits hulle maar op hulle beurt aan my sou toegee dat die wêreld deur God geregeer word - nie alleen omdat Hy die orde van die natuur wat deur Hom neergelê is, bewaar nie, maar ook omdat Hy vir elkeen van sy werke ’n besondere sorg het. Dit is wel waar dat afsonderlike soorte voorwerpe deur ’n geheime impuls van die natuur in beweging gestel word net asof hulle ’n ewige gebod van. 309 God gehoorsaam, en dat iets wat God eenmaal verorden het, spontaan voortvloei.

Hier kan verwys word na Christus se woorde dat Hy en die Vader van die begin af nog altyd werk,²⁸ asook na Paulus se onderwysing dat ons in Hom lewe, beweeg en is.²⁹ Dit is ook wat die skrywer van die brief aan die Hebreërs bedoel wanneer hy die Goddelikheid van Christus wil bewys en sê dat alles deur sy magtige wil onderhou word.³⁰ Maar sommige mense verskuil en verduister onder hierdie dekmantel verkeerdelik sy besondere voorsienigheid, wat dermate deur sekere en duidelike getuienisse van die Skrif bewys word dat dit verbasend is dat enigiemand nog daaroor kon twyfel. En mense wat die dekmantel waarvan ek gepraat het, voorhou, word in elk geval gedwing om ter verbetering by te voeg dat baie dinge onder die besondere sorg van God plaasvind. Maar hulle beperk dit verkeerdelik slegs tot sy besondere handelinge. Daarom moet ons bewys dat God Hom so daarop toelê om elke afsonderlike gebeurtenis te reël en dat alle gebeure in so ’n mate uit sy bepaalde raadsplan voortspruit dat niks per toeval kan gebeur nie.

4. Итак, прежде всего надлежит признать следующее: когда речь идёт о Божьем провидении, то вовсе не имеется в виду, что Бог праздно наблюдает с небес за происходящим на земле. Скорее Он подобен хозяину корабля, управляющему и распоряжающемуся всем на борту. Так что Провидение - это и рука Бога, и его очи. Другими словами, Бог не только наблюдает за событиями, но и повелевает свершиться тому, что Ему угодно. Когда Авраам говорит своему сыну: «Бог усмотрит» (Быт 22:8), то тем самым не только наделяет Бога знанием грядущего, но и возлагает на Него заботу о себе в том тягостном положении, в котором он оказался, поскольку именно Бог разрешает все трудности и сомнения. Отсюда следует, что Божье провидение всегда действенно. Те же, кто твердит лишь о пассивном и не влекущем за собой никаких действий божественном предвидении, просто глупы и легкомысленны.

Менее тяжко заблуждение тех, кто признаёт за Богом управление миром в каком-то общем и неопределённом смысле, поскольку они признают, что мир и все его части продолжают существовать именно благодаря божественному воздействию. Но в то же время эти люди ограничивают последнее движением природы, отказывая Богу в руководстве отдельными событиями. С этим заблуждением, пусть даже менее тяжким, отнюдь не следует мириться. Ведь его приверженцы утверждают, что божественное провидение, называемое нами всеобщим, не мешает никакому тварному созданию двигаться по собственному произволу, в том числе не мешает и человеку руководствоваться исключительно своей свободной волей и поступать так, как ему вздумается. Они распределяют дела между Богом и людьми следующим образом: Бог сообщает человеку естественное движение и способность к исполнению его природного назначения; человек же, получив такую способность, руководит всеми своими поступками согласно собственному разумению и решению. Короче, они считают, что мир, люди и их дела существуют благодаря Богу, но не управляются Им.

Не буду говорить здесь об эпикурейцах (этой заразой мир был полон всегда), воображающих, будто Бог пребывает в праздности и безделье. Не стану говорить и о других изобретателях бредовых идей, полагавших, будто Бог правит лишь небесным миром, а поднебесный оставляет на волю случая: даже безустые и безгласные творения вопиют против столь чудовищной глупости. Моё намерение состоит только в том, чтобы опровергнуть широко распространённое мнение, согласно которому Богу приписывают как бы слепое воздействие, однако отказывают в главном: в том, что своей непостижимой Премудростью Он предрасполагает и направляет все творения к угодной Ему цели.

Это мнение не заслуживает признания: оно объявляет Бога правителем только по имени, а не по существу, отрицая его заботу об устроении всего происходящего в мире. Ибо что означает, спрашиваю я, власть правителя, как не такое главенство, в силу которого всё подвластное ему управляется согласно установленному им порядку.

Я не отвергаю полностью того, что говорят о всеобщем Божьем провидении, но лишь если при этом признают, что мир управляется Богом не только потому, что Он поддерживает существование однажды установленного хода природы, но и потому, что особо заботится о каждой твари. Верно, все виды существ обладают какими-то особыми скрытыми правилами поведения, соответствующими требованиям их природы. Они словно подчиняются некоторому извечному, данному им Богом предписанию, и однажды предписанное Богом совершается с тех пор как бы само собой, естественно и самопроизвольно. К этому могут быть отнесены слова Господа нашего Иисуса о том, что Он и Отец от века пребывают в действии [Ин 5:17]. То же говорит и св. Павел: «Мы Им [Богом] живём и движемся и существуем» (Деян 17:28). О том же пишет автор Послания к евреям (Кальвин отличает автора Послания к евреям от ап. Павла): желая доказать божественность Иисуса Христа, он говорит, что все творения держатся словом силы Христовой (Евр 1:3). Но, признавая всё это, нечестиво скрывать и замалчивать наличие специального Божьего провидения, засвидетельствованного Писанием столь ясно и несомненно, что просто удивительно, как можно сомневаться в нём. И в самом деле, желающие умолчать о нём вынуждены в конце концов поправляться, что многие вещи совершаются в силу особого попечения Бога. Но они неправы, ограничивая это особое попечение лишь отдельными действиями. Поэтому нам надлежит доказать, что Бог заботится об устроении всех событий в такой мере, что всё происходящее определяется его планом и ничто не происходит по воле случая.

5. 195 Si demus, principium motus penes Deum esse, sponte vero vel casu omnia ferri quo impellit naturae inclinatio, mutuae dierum et noctium vices, hyemis etiam et aestatis, erunt Dei opus, quatenus suas quibusque partes attribuens, certam legem praefixit: nempe si aequabili tenore eundem semper modum servarent, dies qui noctibus succedunt, menses mensibus et anni annis. Quod autem nunc immodici calores cum siccitate coniuncti quicquid est frugum exurunt, nunc pluviae intempestivae segetes corrumpunt, quod ex grandinibus et procellis subita calamitas accidit: non erit hoc Dei opus: nisi forte quia ex astrorum occursu, et aliis naturalibus causis vel nebulae, vel serenitas, vel frigus vel calor originem trahunt. Atqui hoc modo nec paterno Dei favori, nec iudiciis locus relinquitur. Si Deum humano generi satis beneficum esse dicant, quia caelo et terrae vim ordinariam instillet qua alimenta suppeditent, nimis dilutum est ac profanum figmentum: acsi foecunditas anni unius non esset singularis Dei benedictio: penuria autem et fames non esset maledictio et vindicta. Sed quia rationes omnes colligere nimis longum esset, sufficiat ipsius Dei authoritas. || In Lege et in Prophetis saepius pronuntiat, quoties rore et pluvia terram irrigat, se gratiam suam testari, caelum obdurescere instar ferri suo imperio, uredine et aliis vitiis consumi segetes, grandinibus et procellis quoties agri^a feriuntur, certae et specialis suae vindictae esse signum. Haec si recipimus, certum est non cadere pluviae guttam nisi certo Dei mandato^b. || Laudat quidem David generalem Dei providentiam, quod escam ministret pullis corvorum invocantibus eum [Psal. 146. b. 9]¹: sed quum animalibus Deus ipse famem minatur, nonne satis declarat nunc tenui, nunc ampliore demenso, prout visum est, se alere cuncta animantia? Puerile est, ut iam dixi, hoc ad particulares actus restringere, quum sine exceptione loquatur Christus, nullum ex passerculis nullius pretii cadere 196 in terram sine Patris voluntate [Mat. 10. c. 29]^a. || Certe si avium volatus certo Dei consilio regitur, fateri necesse est cum Propheta, sic eum habitare in sublimi, ut se humiliet ad videndum quaecunque accidunt in caelo et in terra [Psal. 112. a. 5^b].

5. Si nous accordons que le principe de tout mouvement est en Dieu, et cependant que toutes choses se demenent ou de leur bon gré, ou à l’adventure, selon que leur inclination les pousse: les revolutions du jour et de la nuict, de l’hyver et de l’esté seront ouvrages de Dieu, entant qu’il a assigné à chacune saison son cours, et leur a imposé certaines lois. Or cela seroit vray si les jours succedans aux nuits, et les mois venans l’un apres l’autre, et si pareillement les années gardoyent tousjours une mesme mesure en teneur egale: mais quand une fois les chaleurs vehementes avec seicheresse bruslent tous les fruits de la terre, l’autre fois les pluyes venantes outre leur saison corrompent et gastent les semences, que les gresles et tempestes raclent tout ce qu’elles rencontrent, cela ne seroit pas reputé œuvre de Dieu, sinon que par constellations ou autres causes naturelles tant les nuées que le beau temps, le froid et le chaud advinsent. Or par ce moyen on ne laisseroit point lieu ny à la bonté et faveur paternelle de Dieu, ny à ses jugements. Si ceux contre lesquels je deba, disent que Dieu se monstre assez liberal envers le genre humain en distillant une vigueur ordinaire au ciel et en terre, pour nous pourvoir d’alimens, c’est une resverie trop fade et profane: car c’est autant comme s’ils nioyent que la fertilité d’un an ne soit une singuliere benediction de Dieu, et la sterilité et famine ne soyent sa malediction et vengeance. Mais pource qu’il seroit trop long d’amasser toutes les raisons pour rebouter cest erreur, que l’authorité de Dieu nous suffise. Il prononce souvent en la Loy et par les Prophetes, qu’en humectant la terre de rousées et pluye, il testifie là sa grace: à l’opposite, que c’est par son commandement que le ciel s’endurcit, que les fruits sont mangez et consumez par bruynes et autres corruptions: et toutes fois et quantes que vignes, champs et prés sont batus de gresles et tempestes, que cela aussi est tesmoignage de quelque punition speciale qu’il exerce. Si cela nous est bien persuadé, il est aussi certain qu’il ne tombe pas une seule goutte de pluye sans qu’il l’ait ordonné en particulier. David magnifie bien la providence generale de Dieu, en ce qu’il nourrit les petits corbeaux qui l’invoquent (Ps. 147:9): mais quand Dieu menace de famine toutes bestes, ne declaire il point assez que pour un temps il nourrit plus liberalement tous animaux, et puis apres plus maigrement, selon que bon luy semble? C’est une sotise puerile (comme j’ay desja dit) de restraindre cecy à quelques actes particuliers, veu que Jesus Christ prononce sans exception aucune, qu’il n’y a oiselet de si petit pris qu’il soit qui tombe en terre sans la volonté de Dieu son pere (Matth. 10:29). Certes si le vol des oiseaux est adressé par le conseil infaillible de Dieu, il faut bien confesser avec le Prophete qu’il habite tellement en haut, qu’il daigne bien s’abbaisser pour voir tout ce qui se fait au ciel et en la terre (Ps. 113:5, 6).

5. If we grant that the principle of motion originates from God, but that all things are spontaneously or accidentally carried whither the bias of nature impels them, the mutual vicissitudes of day and night, of winter and summer, will be the work of God, inasmuch as he has distributed to each its respective parts, and prescribed to them a certain law; that is, this would be the case if with even tenor they always observed the same measure, days succeeding to nights, months to months, and years to years. But sometimes excessive heats and drought parch and burn the fruits of the earth; sometimes unseasonable rains injure the crops of corn, and sudden calamities are occasioned by showers of hail and storms: this will not be the work of God; unless, perhaps, as either clouds or serene weather, or cold or heat, derive their origin from the opposition of the stars and other natural causes. But this representation leaves no room for God to display or exercise his paternal favour, or his judgments. If they say that God is sufficiently beneficent to man, because he infuses into heaven and earth an ordinary power, by which they supply him with food, it is a very flimsy and profane notion; as though the fecundity of one year were not the singular benediction of God, and as though penury and famine were not his malediction and vengeance. But as it would be tedious to collect all the reasons for rejecting this error, let us be content with the authority of God himself. In the law and in the prophets he frequently declares, that whenever he moistens the earth with dew or with rain, he affords a testimony of his favour; and that, on the contrary, when, at his command, heaven becomes hard as iron, when the crops of corn are blasted and otherwise destroyed, and when showers of hail and storms molest the fields, he gives a proof of his certain and special vengeance. If we believe these things, it is certain that not a drop of rain falls but at the express 189 command of God. David indeed praises the general providence of God, because “he giveth food to the young ravens which cry;”⁴²⁵ but when God himself threatens animals with famine, does he not plainly declare, that he feeds all living creatures, sometimes with a smaller allowance, sometimes with a larger, as he pleases? It is puerile, as I have already observed, to restrain this to particular acts; whereas Christ says, without any exception, that not a sparrow of the least value falls to the ground without the will of the Father.⁴²⁶ Certainly, if the flight of birds be directed by the unerring counsel of God, we must be constrained to confess with the Prophet, that, though “he dwelleth on high,” yet “he humbleth himself to behold the things which are in heaven and in the earth.”⁴²⁷

5. Special Providence of God asserted and proved by arguments founded on a consideration of the Divine Justice and Mercy. Proved also by passages of Scripture, relating to the sky, the earth, and animals.

Assuming that the beginning of motion belongs to God, but that all things move spontaneously or casually, according to the impulse which nature gives, the vicissitudes of day and nights summer and winter, will be the work of God; inasmuch as he, in assigning the office of each, appointed a certain law, namely, that they should always with uniform tenor observe the same course, day succeeding night, month succeeding month, and year succeeding year. But, as at one time, excessive heat, combined with drought, burns up the fields; at another time excessive rains rot the crops, while sudden devastation is produced by tempests and storms of hail, these will not be the works of God, unless in so far as rainy or fair weather, heat or cold, are produced by the concourse of the stars, and other natural causes. According to this view, there is no place left either for the paternal favour, or the Judgments of God. If it is said that God fully manifests his beneficence to the human race, by furnishing 177heaven and earth with the ordinary power of producing food, the explanation is meagre and heathenish: as if the fertility of one year were not a special blessing, the penury and dearth of another a special punishment and curse from God. But as it would occupy too much time to enumerate all the arguments, let the authority of God himself suffice. In the Law and the Prophets he repeatedly declares, that as often as he waters the earth with dew and rain, he manifests his favour, that by his command the heaven becomes hard as iron, the crops are destroyed by mildew and other evils, that storms and hail, in devastating the fields, are signs of sure and special vengeance. This being admitted, it is certain that not a drop of rain falls without the express command of God. David, indeed (Ps. 146:9), extols the general providence of God in supplying food to the young ravens that cry to him but when God himself threatens living creatures with famine, does he not plainly declare that they are all nourished by him, at one time with scanty, at another with more ample measure? It is childish, as I have already said, to confine this to particular acts, when Christ says, without reservation, that not a sparrow falls to the ground without the will of his Father (Mt. 10:29). Surely, if the flight of birds is regulated by the counsel of God, we must acknowledge with the prophet, that while he “dwelleth on high,” he “humbleth himself to behold the things that are in heaven and in the earth,” (Ps. 113:5, 6).

5. Indien wij toegeven, dat het beginsel der beweging in Gods macht berust, maar alles verder vanzelf of bij toeval loopt, waarheen de neiging der natuur het drijft, dan zullen de afwisselingen van dagen en nachten en ook van winter en zomer Gods werk zijn, inzoverre Hij door aan een elk zijn rol toe te delen, een vaste wet heeft voorgeschreven; indien namelijk de dagen, die op de nachten, de maanden die op de maanden, de jaren die op de jaren volgen altijd in gelijkmatige gang dezelfde maat bewaarden. Maar dat nu eens onmatige warmte, verbonden met droogte, alle vruchten verzengt, dan weer ontijdige regens het gezaaide vernielen, dat uit hagel en noodweer plotselinge rampen voorkomen, zal niet Gods werk zijn, tenzij misschien omdat aan de onderlinge ontmoeting van sterren en andere natuurlijke oorzaken de wolken, het mooie weer, de koude of de warmte hun oorsprong ontlenen. Maar op die manier wordt noch aan Gods vaderlijke gunst, noch aan zijn oordelen ruimte gelaten. Indien ze zeggen, dat God het menselijk geslacht reeds genoeg beweldadigt, doordat Hij de hemel en de aarde de gewone kracht schenkt om voedsel te verschaffen, dan is dat wel een zeer zwak en onheilig verzinsel; alsof de vruchtbaarheid van het ene jaar niet een bijzondere weldaad Gods was, en de schaarste en de honger van het andere niet een vloek en een straf. Maar omdat het te lang zou duren alle bewijsredenen bij te brengen, moge het gezag van God zelf voldoende zijn. In de wet en in de profeten spreekt Hij het meermalen uit, dat zo dikwijls als Hij de aarde met dauw en regen bevochtigt, Hij zijn gunst betuigt, en dat het een teken is van zijn ontwijfelbare en bijzondere wraak, wanneer de hemel door zijn bevel hard wordt als ijzer, het gezaaide door brand en andere rampen omkomt, en de akkers getroffen worden door hagel en noodweer. Als wij dit aanvaarden is het zeker, dat geen regendroppel valt, tenzij op Gods vast bevel. David prijst wel Gods algemene voorzienigheid (Ps. 147:9) zeggende, dat Hij voedsel geeft aan de jonge raven, als zij roepen; maar wanneer God zelf de dieren bedreigt met honger, geeft Hij dan niet voldoende te kennen, dat Hij nu eens met schraler, dan weer met overvloediger hoeveelheid, alnaar het Hem goeddunkt alle levende wezens voedt? Het is kinderwerk, zoals ik reeds zeide, dit te beperken tot bijzondere handelingen, daar Christus geen uitzondering maakt, als Hij zegt (Matt. 10:29) dat geen van de musjes, die geringe waarde hebben, op aarde valt zonder de wil des Vaders. Indien het vliegen der vogels door de vaste raad Gods geregeerd wordt, is het ongetwijfeld noodzakelijk met de profeet te erkennen (Ps. 113:5,6) dat Hij zo in den hoge woont, dat Hij zich vernedert om te zien, wat geschiedt in de hemel en op aarde.

5. Gottes Vorsehung lenkt auch das einzelne

Geben wir zu, der Anfang der Bewegung liege bei Gott, danach aber werde alles vom Zufall gelenkt, wohin die natürliche Neigung es treibt, so ist ja der Wechsel von Tag und Nacht, Winter und Sommer Gottes Werk, sofern er ihnen Lauf und Aufgabe angewiesen und ihnen ein bestimmtes Gesetz gegeben hat. Das träfe jedenfalls zu, wenn alles in gleichem Ablauf immer die gleiche Ordnung hielte: die Tage in ihrer Aufeinanderfolge mit den Nächten, die Monate mit den Monaten, und die Jahre mit den Jahren. Wenn aber bald unmäßige Hitze und Dürre alle Frucht verbrennt, bald unzeitige Regengüsse die Saaten verderben, wenn Hagel und Sturm plötzliche Katastrophen hervorrufen, dann wäre das nicht Gottes Werk - oder doch nur insofern, als Wolken und heiterer Himmel, Kälte und Hitze aus der Stellung und dem Lauf der Gestirne oder aus anderen natürlichen Ursachen ihren Ursprung herleiten. Aber auf solche Weise bleibt weder für Gottes väterliche Huld, noch für seine Gerichte Raum. Sagt man, Gott erweise dem Menschengeschlecht doch schon dadurch genugsam seine Güte, daß er Himmel und Erde die geordnete Kraft eingebe, um die Nahrungsmittel hervorzubringen, so ist das ein nichtiger und gottferner Wahn - als ob die Fruchtbarkeit eines Jahres nicht Gottes besonderer Segen, der Mangel und der Hunger nicht sein Fluch und seine Vergeltung wäre! Aber es würde zu weit führen, alle Gründe aufzuzählen; es soll uns darum Gottes eigene Autorität genügen. Im Gesetz und in den Propheten verkündet er öfters, wenn er mit Tau und Regen die Erde netze, so bezeuge er dadurch seine Gnade, wenn anderseits der Himmel auf seinen Befehl wie Eisen erstarre, wenn Rost und andere Schäden die Saaten verzehrten, wenn Hagel und Sturm die Felder verwüsteten, so sei das ein Zeichen seiner gewissen, besonderen Vergeltung. Wenn wir das annehmen, so ist uns klar, daß nicht ein Regentropfen ohne Gottes gewissen Befehl herniederfällt. So lobt David Gottes „allgemeine“ Vorsehung, daß er den jungen Raben Speise gebe, die ihn anrufen (Ps. 147,9). Aber wenn Gott anderseits selbst den Tieren mit Hunger droht, erklärt er dann nicht genugsam, daß er bald in geringerem, bald in reichlicherem Maße, je nach seinem Wohlgefallen, alles Lebendige versorgt und nährt; es ist, wie ich schon sagte, kindisch, wenn man das auf einzelne Akte einschränken will; Christus selber sagt ja ohne Ausnahme, nicht einmal ein wertloser Sperling falle zur Erde ohne des Vaters Willen (Matth. 10,29). Wahrlich, wenn Gott den Flug der Vögel mit bestimmtem Ratschluss lenkt, so müssen wir mit dem Propheten bekennen: „Wer ist wie der Herr, unser Gott, der sich so hoch gesetzt hat und auf das Niedrige sieht im Himmel und auf Erden?“ (Ps. 113,5f.).

5. Ons kan die voorsienigheid van God ook in die natuurorde waarneem

Gestel nou dat ons sou toegee dat die beginsel van beweging by God is maar dat alle dinge spontaan of per toeval in ’n rigting gevoer word waarin die neiging van die natuur hulle dryf. Dan sou die wisseling van dag en nag, van winter en van somer God se werk wees in soverre as wat Hy aan elke ding sy eie rol toeken en ’n vasgestelde wet daarvoor neergelê het, naamlik as die dag wat op die nag volg, die een maand op die ander maand en die een jaar op die ander jaar altyd gelykstemmig dieselfde reëlmaat bewaar. Maar dat onmatige hitte gepaard met droogte soms al die oeste verskroei en dat by ander geleenthede weer ontydige reën die oes bederf en dat daar onverwagte rampe as gevolg van hael en donderstorms voorval - dit sal nie God se werk wees nie, behalwe miskien omdat onweer of mooiweer of koue en hitte uit ’n botsing van sterre of uit ander natuurlike oorsake ontstaan.

En tog word daar so geen plek gelaat vir God se vaderlike guns of sy oordele nie. As hulle sou sê dat God sy milddadigheid alreeds genoegsaam 310 aan die mensdom betoon het omdat Hy gewone mag aan die hemel en die aarde gun om vir die mens voedsel te voorsien, is dit ’n uitermatige flou en onheilige versinsel - net asof die vrugbaarheid van een jaar nie ook ’n besondere seën van God was maar die gebrek en hongersnood van ’n ander jaar weer sy vloek en wraak nie! Maar omdat dit te lank sou duur om al die redes hier te versamel, moet die gesag van God self vir ons genoeg wees.

In die Wet en die Profete verklaar Hy baie dikwels dat Hy sy genade betuig wanneer Hy die aarde met dou en reën bevogtig, maar wanneer die hemel op sy bevel hard soos yster word, wanneer die oeste deur roes en ander peste verteer word en wanneer die landerye deur hael en donderstorms getref word, is dit ’n teken van sy gewisse en besondere wraak. As ons dit aanvaar, is dit seker dat daar nie ’n enkele reëndruppel sonder ’n bepaalde bevel van God val nie.

Dawid loof wel die algemene voorsienigheid van God omdat Hy voedsel aan jong kraaie gee wanneer hulle Hom aanroep.³¹ Maar wanneer God diere met hongersnood dreig, dui Hy nie genoegsaam daarmee aan dat Hy alle lewende wesens nou in ’n skraler en dan weer in ’n ryker maat volgens sy welbehae voed nie? Soos ek alreeds gesê het, is dit kinderagtig om dit tot besondere handelinge te beperk, aangesien Christus sonder uitsondering verklaar dat selfs nie eens ’n waardelose mossie sonder die wil van die Vader op die aarde val nie.³² As voëlvlug dan ookvolgens die vaste raadsplan van God beheer word, moet ons noodwendig saam met die profeet bely dat Hy so in die hemel woon dat Hy Homself verneder om na alles wat in die hemel en op die aarde geskied, te kyk.³³

5. Допустим, мы соглашаемся с тем, что начало всякого движения заключено в Боге, а тем не менее все вещи при этом ведут себя согласно либо своей воле, либо воле случая в зависимости от собственной склонности. Тогда смена дня и ночи, зимы и лета означает действие Божье, поскольку Он определил каждому времени года свой черёд и свои законы. Это было бы верно, если бы дни, приходящие на смену ночам, и следующие друг за другом месяцы и годы были всегда одинаковы и имели одну и ту же продолжительность. Когда же то палящий зной и засуха сжигают плоды земли, то пришедшие в неурочное время дожди губят посевы, а град и буря уничтожают всё на своём пути, - тогда эти явления почему-то не считают делом Божьим, а приписывают появление туч или хорошую погоду, холод или жару действию созвездий или других естественных причин. Получается, что при этом вовсе не оставляют места ни божественной доброте и отеческой любви, ни Божьему суду. Если те, против кого я выступаю, говорят, что Бог проявил достаточно щедрости к человеческому роду, установив определённый порядок на небе и на земле ради обеспечения нас пищей, то это пресные и примитивные выдумки. Ведь такое мнение равносильно отрицанию того, что плодородие одного года является особым Божьим благословением, а неурожай и голод другого - его проклятием и карой.

Но приводить все доводы в опровержение этого заблуждения заняло бы слишком много времени; пусть для нас поэтому будет достаточно авторитета самого Бога. Он сам неоднократно возвещает в Законе и Пророках, что, увлажняя землю росой и дождём, являет тем самым свою милость. И наоборот, по его повелению небо ожесточается, плоды иссушаются и уничтожаются зноем и другими бедствиями. И всегда, когда поля, виноградники и всё вокруг опустошается градом и бурей, это свидетельствует об особой Божьей каре. Если эти примеры для нас убедительны, то должно быть несомненным и то, что ни единой капли дождя не падает без особого Божьего повеления. Давид прославляет всеобщее провидение Бога, дающее пищу птенцам ворона, взывающим к Нему (Пс 146:9). Когда Бог грозит голодом всем живущим тварям, не достаточно ли убедительно Он являет тем самым, что в одно время кормит всех живущих более щедро, а в другое - более умеренно в зависимости от того, что сочтёт за благо? Ограничивать особое провидение Божье несколькими единичными актами - просто детское неразумие (как я уже говорил). Ведь Иисус Христос без всяких оговорок объявляет, что ни одна птаха, как бы мала она ни была, не упадёт на землю без воли Бога, его Отца (Мф 10:29). Если даже полёт птиц направляется непогрешимым планом Божьим, то вслед за пророком необходимо признать, что Господь, обитая на высоте, соблаговолит приклониться, чтобы увидеть всё происходящее на небе и на земле (Пс 112/113:5-6).

6. Sed quia scimus humani praecipue generis causa mundum esse conditum, in eius etiam gubernatione hic nobis spectandus est finis^c. || Exclamat propheta Ieremias, Scio Domine, quia non est hominis via eius, neque viri ut dirigat gressus suos [Ier. 10. d. 23]. Solomo autem^d, A Domino sunt gressus^e viri, et quomodo disponet homo viam suam [Prov. 20. d. 24]? Dicant nunc, hominem a Deo moveri secundum naturae suae inclinationem, ipsum autem convertere motum quo visum fuerit. At si id vere diceretur, penes hominem foret viarum suarum arbitrium. Negabunt forte, quia nihil sine Dei potentia valeat. At quum Prophetam et Solomonem constet non potentiam modo^f, sed electionem quoque ac destinationem Deo attribuere, nequaquam se expediunt^g. Atque hanc hominum temeritatem eleganter alibi carpit Solomo, qui scopum sibi praestituunt sine Dei respectu, acsi manu eius non ducerentur. Hominis, inquit, est dispositio cordis, et Domini est praeparatio linguae [Prov. 16. a. 1]. Ridicula sane insania, quod facere sine Deo instituunt miseri homines, qui ne profari quidem possunt nisi quod ille voluerit. Porro quo magis exprimeret Scriptura, nihil penitus in mundo geri nisi ex eius destinatione, quae maxime fortuita videntur, illi subiacere ostendit. Quid enim magis ad casum referas quam dum praetereuntem viatorem defractus ex arbore ramus interficit? At longe aliter Dominus, qui se fatetur eum tradidisse in manum occisoris [Exod. 21. c. 13]. Sortes similiter quis non fortunae caecitati permittat? Verum Dominus non patitur, qui sibi vendicat earum iudicium. Non sua potentia fieri docet ut et in sinum coniiciantur lapilli et extrahantur: sed quod unum casui dari poterat, a seipso 197 esse testatur [Prov. 16. d. 33]. || Eodem pertinet illud Solomonis, Pauper et foenerator occurrunt sibi: oculos amborum Deus illuminat¹. Quanvis enim permixti sint pauperibus divites in mundo, dum singulis divinitus assignatur sua conditio, admonet, Deum, qui omnibus illucet, minime caecutire, atque ita pauperes ad tolerantiam hortatur: quia onus sibi a Deo impositum excutere conantur quicunque sua sorte contenti non sunt. Sic et alter Propheta profanos homines obiurgat, qui industriae hominum vel fortunae ascribunt quod alii iacent in sordibus, alii ad honores emergunt. Neque ab Oriente, neque ab Occasu, neque a deserto sunt exaltationes: quia Deus iudex est, hic humiliat et hic elevat [Psal. 75. 7]. Quia non potest Deus exuere iudicis munus: hinc ratiocinatur, arcano eius consilio alios excellere, alios manere contemptibiles.

6. Mais pource que nous savons que le monde a principalement esté creé à cause du genre humain, aussi il nous faut tousjours tendre à ce but, en parlant de la providence de Dieu: c’est de savoir quel soin il a de nous. Le Prophete Jeremie crie haut et clair: Je say, Seigneur, que la voye de l’homme n’est pas en sa liberté, et que ce n’est pas à luy d’adresser ses pas. Item Salomon: Les pas de l’homme sont adressés de Dieu: et comment l’homme ordonnera il sa voye (Jer. 10:23; Prov. 20:24)? Que ceux contre lesquels je dispute aillent maintenant dire que l’homme a son mouvement naturel de l’inclination de sa nature, mais qu’il le tourne çà et là où bon luy semble. Car si cela estoit vray, l’homme auroit en sa main la disposition de ses voyes. S’ils le nient, d’autant qu’il ne peut rien sans la puissance de Dieu: je replique à l’opposite, puis qu’il appert que Jeremie et Salomon attribuent à Dieu non seulement une telle vertu qu’ils nous forgent, mais aussi conseil, decret, et certaine determination de ce qui se doit faire, jamais ils ne se pourront desvelopper que l’Escriture ne leur soit contraire. Salomon en un autre lieu redargue tresbien ceste temerité des hommes, lesquels, sans avoir regard à Dieu, comme s’ils n’estoyent pas conduis de sa main, se proposent tel but qu’il leur vient en la teste: L’homme, dit-il, dispose en son cœur, et c’est à Dieu de guider la langue (Prov. 16:1): comme s’il disoit que c’est une follie par trop ridicule, qu’un povre homme delibere ainsi de tout faire sans Dieu, ne pouvant seulement proferer un mot, sinon entant qu’il luy est donné. Qui plus est, l’Escriture, pour mieux exprimer que rien du tout ne se fait sans Dieu, et sa predestination, luy assujettitles choses qui semblent estre les plus fortuites. Car quel cas trouvera-on plus d’aventure, que quand il tombe une branche d’un arbre sur un passant et le tue? Or Dieu en parle bien autrement, affermant qu’il a livré tel homme à la mort (Ex. 21:13). Qui est-ce qui ne dira, que le sort soit exposé à fortune? Or Dieu ne souffre point qu’on parle ainsi, en disant, que l’issue et le jugement luy en appartient. Il ne dit pas simplement, que c’est par sa vertu que les lots ou les ballottes soyent jettées au vaisseau, et en soyent tirées hors: mais il se reserve ce que plustost on pouvoit attribuer à fortune, c’est qu’il adresse les ballottes à son plaisir: à quoy s’accorde le dire de Salomon: Le povre et le riche se rencontrent, et Dieu esclaire les yeux des deux (Prov. 22:2). Car il entend par ces mots, combien que les riches soyent meslez parmi les povres au monde, toutesfois quand Dieu assigne la condition à un chacun, qu’il n’y va pas à l’estourdie, ou en aveugle, veu qu’il esclaire les uns et les autres: et ainsi il exhorte les povres à patience, pource que ceux qui ne se contentent point de leur estat, taschent entant qu’en eux est d’escourre le joug qui leur est imposé de Dieu. Pareillement aussi l’autre Prophete reprend les gens profanes, qui attribuent à l’industrie des hommes, ou à fortune, ce que les uns demeurent au bourbier, les autres sont eslevez en honneurs et dignitez: Ce n’est pas, dit-il, ne du soleil levant, ne du couchant, ne du midi que viennent les honneurs. (Ps. 75:7): car c’est à Dieu d’en disposer comme juge: c’est luy qui humilie, c’est luy qui hausse. En quoy il conclud, d’autant que Dieu ne peut estre despouillé d’office de juge, que c’est par son conseil secret, que les uns sont avancez, et les autres demeurent contemptibles.

6. But as we know that the world was made chiefly for the sake of mankind, we must also observe this end in the government of it. The Prophet Jeremiah exclaims, “I know that the way of man is not in himself: it is not in man that walketh to direct his steps.”⁴²⁸ And Solomon: “Man's goings are of the Lord: how can a man then understand his own way?”⁴²⁹ Now, let them say that man is actuated by God according to the bias of his nature, but that he directs that influence according to his own pleasure. If this could be asserted with truth, man would have the free choice of his own ways. That, perhaps, they will deny, because he can do nothing independently of the power of God. But since it is evident that both the Prophet and Solomon ascribe to God choice and appointment, as well as power, this by no means extricates them from the difficulty. But Solomon, in another place, beautifully reproves this temerity of men, who predetermine on an end for themselves, without regard to God, as though they were not led by his hand: “The preparation of the heart in man,” says he, “and the answer of the tongue, is from the Lord.”⁴³⁰ It is, indeed, a ridiculous madness for miserable men to resolve on undertaking any work independently of God, whilst they cannot even speak a word but what he chooses. Moreover, the Scripture, more fully to express that nothing is transacted in the world but according to his destination, shows that those things are subject to him which appear most fortuitous. For what would you be more ready to attribute to chance, than when a limb broken off from a tree kills a passing traveller? But very different is the decision of the Lord, who acknowledges that he has delivered him into the hand of the slayer.⁴³¹ Who, likewise, does not leave lots to the blindness of fortune? Yet the Lord leaves 190 them not, but claims the disposal of them himself. He teaches us that it is not by any power of their own that lots are cast into the lap⁴³² and drawn out; but the only thing which could be ascribed to chance, he declares to belong to himself. To the same purpose is another passage from Solomon: “The poor and the deceitful man meet together: the Lord enlighteneth the eyes of them both.”⁴³³ For although the poor and the rich are blended together in the world, yet, as their respective conditions are assigned to them by Divine appointment, he suggests that God, who enlightens all, is not blind, and thus exhorts the poor to patience; because those who are discontented with their lot, are endeavouring to shake off the burden imposed on them by God. Thus also another Prophet rebukes profane persons, who attribute it to human industry, or to fortune, that some men remain in obscurity, and others rise to honours: “Promotion cometh neither from the east, nor from the west, nor from the south. But God is the Judge; he putteth down one, and setteth up another.”⁴³⁴ Since God cannot divest himself of the office of a judge, hence he reasons, that it is from the secret counsel of God, that some rise to promotion, and others remain in contempt.

6. Special Providence proved by passages relating to the human race, and the more especially that for its sake the world was created.

But as we know that it was chiefly for the sake of mankind that the world was made, we must look to this as the end which God has in view in the government of it. The prophet Jeremiah exclaims, “O Lord, I know that the way of man is not in himself: it is not in man that walketh to direct his steps,” (Jer. 10:23). Solomon again says, “Man’s goings are of the Lord: how can a man then understand his own way?” (Prov. 20:24). Will it now be said that man is moved by God according to the bent of his nature, but that man himself gives the movement any direction he pleases? Were it truly so, man would have the full disposal of his own ways. To this it will perhaps be answered, that man can do nothing without the power of God. But the answer will not avail, since both Jeremiah and Solomon attribute to God not power only, but also election and decree. And Solomon, in another place, elegantly rebukes the rashness of men in fixing their plans without reference to God, as if they were not led by his hand. “The preparations of the heart in man, and the answer of the tongue, is from the Lord,” (Prov. 16:1). It is a strange infatuation, surely for miserable men, who cannot even give utterance except in so far as God pleases, to begin to act without him! Scriptures moreover, the better to show that every thing done in the world is according to his decree, declares that the things which seem most fortuitous are subject to him. For what seems more attributable to chance than the branch which falls from a tree, and kills the passing traveller? But the Lord sees very differently, and 178declares that He delivered him into the hand of the slayer (Exod. 21:13). In like manners who does not attribute the lot to the blindness of Fortune? Not so the Lord, who claims the decision for himself (Prov. 16:33). He says not, that by his power the lot is thrown into the lap, and taken out, but declares that the only thing which could be attributed to chance is from him. To the same effect are the words of Solomon, “The poor and the deceitful man meet together; the Lord lighteneth both their eyes,” (Prov. 29:13). For although rich and poor are mingled together in the world, in saying that the condition of each is divinely appointed, he reminds us that God, Who enlightens all, has his own eye always open, and thus exhorts the poor to patient endurance, seeing that those who are discontented with their lot endeavour to shake off a burden which God has imposed upon them. Thus, too, another prophet upbraids the profane, who ascribe it to human industry, or to fortune, that some grovel in the mire while others rise to honour. “Promotion cometh neither from the east, nor from the west, nor from the south. But God is the judge: he putteth down ones and setteth up another,” (Ps. 75:6, 7). Because God cannot divest himself of the office of judge, he infers that to his secret counsel it is owing that some are elevated, while others remain without honour.

6. Maar omdat wij weten, dat vooral ter wille van het menselijk geslacht de wereld geschapen is, moeten wij ook in het bestuur daarvan dit doel waarnemen. De profeet Jeremia roept uit (Jer. 10:23) "Ik weet, o Here, dat bij de mens zijn weg niet is, en niet bij de man, dat hij zijn gang richte." En Salomo (Spr. 20:24) 'De treden des mans zijn van de Here; hoe zou dan een mens zijn weg verstaan.?" Laat men nu zeggen, dat de mens door God bewogen wordt naar de neiging zijner natuur, dat hijzelf echter zijn beweging leidt, waarheen het hem goeddunkt. Maar indien dit naar waarheid gezegd werd, zou het oordeel over zijn wegen bij de mens berusten. Men zal dit misschien ontkennen, omdat de mens niets vermag zonder Gods macht. Maar waar het vaststaat, dat de profeet en Salomo niet slechts de macht, maar ook de keuze en de beschikking aan God toekennen, kan men zich geenszins uit deze moeilijk heid losmaken. En deze lichtzinnigheid der mensen, die zich een doel stellen zonder op God te letten, alsof ze niet door diens hand geleid werden, hekelt Salomo elders (Spr. 16:1) op keurige wijze: "De mens," zo zegt hij, "heeft schikkingen des harten; maar het antwoord der tong is van de Here." Inderdaad het is een belachelijke dwaasheid, dat ellendige mensen besluiten iets te doen zonder God, terwijl ze zelfs niet eens kunnen spreken behalve wat Hij wil. Opdat de Schrift verder des te meer zou uitdrukken, dat totaal niets in de wereld geschiedt anders dan naar zijn beschikking, toont zij aan, dat wat het meest toevallig schijnt te zijn, aan Hem onderworpen is. Want wat zou men meer aan het toeval willen toeschrijven, dan wanneer een tak, die van een boom gebroken wordt, een voorbijganger doodt? Geheel anders echter de Here, die bekent, dat Hij hem overgegeven heeft in de hand van de doodslager (Ex. 21:13) Wie zou evenzo het lot niet overlaten aan de blindheid van het toeval? Maar de Here duldt dat niet, maar kent zichzelf het oordeel daarover toe (Spr. 16:33) Hij leert niet, dat door zijn macht de lootsteentjes in de schoot geworpen en daaruit genomen worden; maar het enige, dat aan het toeval toegeschreven kon worden, betuigt Hij, dat van Hem is. Op hetzelfde zien ook de woorden van Salomo (Spr. 22:2) "De arme en de woekeraar ontmoeten elkander; beider ogen schenkt God licht." Want ofschoon de armen en de rijken in de wereld vermengd zijn, terwijl aan ieder afzonderlijk van Godswege zijn positie wordt toegekend, leert hij, dat God, die allen verlicht, geenszins blind is, en vermaant zo de armen tot lijdzaamheid; want wie met hun lot niet tevreden zijn, trachten de last, hun door God opgelegd, van zich af te schudden. Zo ook berispt een andere profeet de onheilige mensen, die aan de ijver der mensen of aan het geluk toeschrijven, dat sommigen in ellende terneerliggen en anderen tot eer opklimmen (Ps. 75:7) "Het verhogen komt niet uit het oosten, noch uit het westen, noch uit de woestijn; want God is rechter, Hij vernedert en Hij verhoogt." Omdat God het ambt van rechter niet kan afleggen, maakt de profeet daaruit de gevolgtrekking, dat door Gods verborgen raad sommigen uitblinken, anderen verachtelijk blijven.

6. Gottes Vorsehung gilt besonders dem Menschen

Aber wir wissen, daß die Welt vornehmlich um des Menschengeschlechts willen geschaffen worden ist: diesen Zweck müssen wir auch im Auge behalten, wenn wir über die Weltregierung nachdenken. Der Prophet Jeremia ruft aus: „Ich weiß, Herr, daß des Menschen Tun steht nicht in seiner Gewalt, und stehet in niemandes Macht, wie er ... seinen Gang richte.“ (Jer. 10,23). Und Salomo sagt: „Jedermanns Gänge kommen von dem Herrn; welcher Mensch versteht seinen Weg?“ (Spr. 20,24). Nun soll man hingehen und sagen, der Mensch werde zwar von Gott bewegt gemäß der Neigung seiner Natur, aber er lenke diese Bewegung, wohin er selbst wolle! Wäre das recht geredet, so stände dem Menschen die Entscheidung über seine Wege zu! Dies wird man vielleicht verneinen, weil ja der Mensch nichts ohne Gottes Macht ausrichten könne. Aber der Prophet und Salomo legen Gott ja nicht nur die Macht, sondern auch die Entscheidung und Bestimmung bei, und deshalb hilft jener Einwand nichts. Auch noch an anderer Stelle straft Salomo feinsinnig diese Vermessenheit des Menschen, der sich ohne Rücksicht auf Gott ein Ziel vorsetzt, 109 als ob er nicht von seiner Hand geführt würde: „Der Mensch setzt sich’s wohl vor im Herzen, aber vom Herrn kommt, was die Zunge reden soll“ (Spr. 16,1). Es ist gewiss eine lächerliche Torheit, wenn elende Menschen ohne Gott handeln wollen, die doch nicht einmal reden können ohne seinen Willen!

Um ferner noch deutlicher auszudrücken, daß nichts in der Welt ohne seine Bestimmung geschieht, zeigt die Schrift, daß ihm gerade das unterworfen ist, was ganz zufällig scheint. Was wird man mehr dem Zufall zurechnen, als wenn ein Ast vom Baume bricht und dabei einen vorübergehenden Wanderer erschlägt? Aber der Herr sagt ganz im Gegenteil, er habe ihn in die Hand dessen fallen lassen, der ihn töte (Ex. 21,13). Wer wird nicht den Loswurf dem blinden Glück zuschreiben? Aber auch das leidet der Herr nicht, der sich auch darüber die Entscheidung vorbehalten hat. Denn er lehrt nicht bloß, es geschehe durch seine Macht, daß die Lossteinchen in den Schoß geworfen und wieder herausgezogen würden, nein, gerade das, was man doch fast allein dem Glück zuschreiben möchte, ist nach seinem Zeugnis von ihm her! (Spr. 16,33). Dahin gehört auch das Wort des Salomo: „Arme und Reiche begegnen einander, beider Augen erleuchtet der Herr“ (Spr. 29,13). Denn es sind in der Welt die Reichen unter die Armen gemischt, weil ja von Gott her jedem seine Stellung zugewiesen wird; und deshalb erinnert Salomo daran, daß Gott, der ihnen allen das Licht gebe, nicht etwa selbst sein Auge verschließe, und er ermahnt auf diese Weise die Armen zur Geduld, weil die, welche mit ihrem Los unzufrieden sind, die ihnen von Gott auferlegte Last abzuschütteln suchen. So macht auch ein anderer Prophet den weltlich gesinnten Menschen Vorwürfe, weil sie es der Arbeit der Menschen oder dem Glück zuschreiben, daß die einen im Staube liegen, die anderen zu Ehren kommen: „Nicht vom Aufgang, noch vom Untergang, noch von der Wüste kommt Erhöhung, denn Gott ist der Richter, erniedrigt und erhöht“ (Ps. 75,7f.; nicht Luthertext). Denn Gott kann das Richteramt nicht von sich legen, und daraus wird hier der Schluss gezogen, es geschehe aus seinem verborgenen Ratschluss, daß die einen große Leute werden, die anderen in verachteter Lage bleiben müssen.

6. Die voorsienigheid van God blyk in besonder uit die wyse waarop Hy die mens se lewe bestier

Maar omdat ons weet dat die wêreld veral ter wille van die mensdom geskep is,³⁴ moet ons ook hierdie doelstelling in die regering daarvan raaksien. Die profeet Jeremia verkondig dit luid: “Ek weet, Here, dat die weë van die mens nie sy eie is nie en dat dit nie vir ’n man beskore is om sy voetstappe te rig nie.”³⁵ Ook Salomo sê: “Die skrede van die mens is van die Here, en hoe sal die mens sy weg verstaan?”³⁶ Laat hulle dan nou nog sê dat die mens volgens die neiging van sy natuur deur God beweeg word maar dat die mens die beweging na sy eie 311 goeddunke stuur in watter rigting hy wil. Maar as die bewering waar sou wees, dan sou die oordeel oor sy weë ook by die mens berus het. Miskien sal hulle sê dat dit nie so is nie, omdat hy sonder die krag van God tot niks in staat is nie. Maar hiermee kom hulle nie los nie, omdat dit duidelik is dat die profeet sowel as Salomo nie alleen die mag nie, maar ook die keuse en beskikking aan God toeskrywe. Elders spot Salomo fyn met hierdie onbesonnenheid van die mens wat vir homself ’n doel voor oë stel sonder om God in ag te neem, net asof hy nie deur sy hand gelei word nie. Hy sê: “Die planne van die hart is van die mens, maar die voorbereiding van die tong is van die Here”.³⁷ Dit is belaglike dwaasheid dat die ellendige mens hom voorneem om iets sonder God te doen, terwyl hy nie eens in staat is om te praat as God dit nie wil nie! Om dit verder nog uitdrukliker te stel dat hoegenaamd niks op die wêreld sonder God se beskikking geskied nie, dui die Skrif aan dat ook alles wat skynbaar toevallig gebeur, aan God onderworpe is.

Want wat sou ’n mens meer aan die toeval kon toeskrywe as wanneer ’n tak wat van ’n boom afgeskeur is, ’n reisiger wat daar verbygaan, om die lewe bring? Maar die Here praat heeltemal anders daarvan wanneer Hy verklaar dat Hy hom in die hand van sy doder oorgelewer het.³⁸ Wie sou die lot nie net so aan die blindheid van die noodlot oorlaat nie? Maar God laat dit nie toe nie, omdat Hy die oordeel daaroor vir Homself voorbehou. Hy leer ons nie dat dit deur sy mag geskied dat geluksteentjies in ons skoot gegooi of daaruit weggeneem word nie, maar Hy getuig dat elke gebeurtenis wat aan toeval toegeskrywe kan word, uitHom ontstaan.³⁹ Die volgende bekende opmerking van Salomo het dieselfde strekking: “Rykes en armes ontmoet mekaar: God verlig albei se oë.”⁴⁰ Want hoewel armes en rykes saam op die wêreld is, waar aan elkeen na sy omstandighede deur God ’n plek gegun word, wys hy ons daarop dat die God wat alle mense verlig, nie blind is nie, en so maan hy arm mense tot verdraagsaamheid. Want almal wat poog om die las wat God hulle opgelê het, af te werp, is nie met hulle lot tevrede nie.

So berispe ook ’n ander profeet die onheiliges omdat hulle die feit dat sommige mense in die gemorslê en ander tot ereposisies uitstyg, aan die ywer van die mens of die lot toeskrywe.⁴¹ Want hulle verhoging ontstaan nie uit die ooste of die weste of uit die woestyn nie, omdat God die Regter is. Hy verneder die een en verhoog die ander. Omdat God nie 312 sy amp as Regter kan laat vaar nie, redeneer hy dat Hy volgens sy verborge raadsplan sommige mense verhoog maar ander verlaag.

6. Нам известно, что мир был сотворен главным образом ради человеческого рода, и, говоря о Божьем провидении, эту цель надлежит постоянно иметь в виду. Необходимо поэтому знать, каково попечение Бога о нас. Пророк Иеремия громко восклицает: «Знаю, Господи, что не в воле человека путь его, что не во власти идущего давать направление стопам своим» (Иер 10:23). То же говорит и Соломон: «От Господа направляются шаги человека; человеку же как узнать путь свой?» (Прит 20:24). Пусть теперь те, с которыми я веду спор, попробуют утверждать, что человек, обладая присущим ему поведением согласно своей природе, всё же обращается в ту или другую сторону по собственному усмотрению: ведь если бы это было так, человек сам бы мог направлять свои пути. Возможно, они будут отрицать это, поскольку человек ничего не может без воли Божьей. Тогда я вдобавок скажу им: очевидно, что Иеремия и Соломон наделяют Бога не одной только способностью, о которой говорят наши противники, но считают, что Он также даёт совет, указание и определённое предписание относительно того, что надлежит делать. Так что эти люди никогда не смогут доказать, что Писание им не противоречит.

В другом месте Соломон клеймит дерзость людей, которые без оглядки на Бога (словно не его рука их ведёт!) ставят перед собой те цели, какие им вздумаются: «Человеку принадлежат предположения сердца, но от Господа ответ языка» (Прит 16:1). Этим он хочет сказать, что со стороны человека во всей его немощи смешно и глупо воображать, будто он способен предрешать свои поступки без Бога, когда сам по себе он не в состоянии даже произнести слово. Более того, чтобы лучше показать, что ни одно событие не происходит без Бога и его предопределения, Писание возводит к Нему даже самые, на первый взгляд, случайные происшествия. Казалось бы, что может быть случайнее такого несчастья: на прохожего падает обломившаяся ветка и убивает его? Бог, однако, говорит об этом совсем по-другому, утверждая, что это Он осудил данного человека на смерть (Исх 21:13).

Относительно жребия всякий скажет, что он зависит от судьбы, от фортуны. Бог же не терпит таких слов, указывая, что исход и решение жребия принадлежат Ему. Он не просто говорит, что жребий бросается по его воле, но приписывает Себе то, что люди склонны относить на счёт случая: Он по собственному усмотрению определяет исход жеребьёвки (Прит 16:33). С этим согласуются слова Соломона: «Богатый и бедный встречаются друг с другом; Господь просветил глаза обоих» (Прит 22:2).

Под этим подразумевается, что, хотя богатые в мире перемешаны с бедными, Бог действует не наугад и не вслепую, указывая каждому его место. Он просвещает и тех и других и тем самым побуждает бедных к терпению. Ибо те, кто не довольствуется своей участью, пытаются по возможности избегнуть бремени, возложенного на них Господом. Сходным образом другой пророк осуждает невежд, приписывающих человеческим способностям или случаю низкое положение одних, возвышение в чести и достоинстве других: «Не от востока и не от запада и не от пустыни возвышение, - говорит он, - но Бог есть судия: одного унижает, а другого возносит» (Пс 74/75:7-8). Тем самым он заключает, что Богу не может быть отказано быть Судьёй и что именно его тайным планом одни возвышаются, а другие пребывают в презрении.

7. Quinetiam particulares eventus testimonia esse dico in genere singularis Dei providentiae. Excitavit Deus in deserto ventum australem, qui populo adveheret copiam avium [Exod. 16^a. c. 13]. Quum Ionam voluit in mare proiici, ventum turbini excitando emisit [Ionae 1. b. 4]. Dicent qui non putant Deum mundi gubernacula tenere, hoc fuisse praeter communem usum. Atqui inde colligo nullum unquam ventum oriri, vel surgere, nisi speciali Dei iussu. Nec vero aliter verum esset illud, ventos facere suos nuntios, et ministros suos ignem flammeum, nubes facere vehicula sua, et equitare super alas venti [Psal. 104. a. 4]: nisi et nubes et ventos circumageret suo arbitrio, singularemque virtutis suae praesentiam in illis ostenderet. Sic etiam alibi docemur, quoties ventorum flatu mare ebullit [Psal. 107. c. 25. 29], impetus illos testari singularem Dei praesentiam. Praecipit, et excitat spiritum procellae, et in sublime attollit fluctus maris; deinde stare facit procellam in silentio, ut cessent fluctus navigantium; sicut alibi denuntiat, ventis urentibus se flagellasse populum². Sic quum naturaliter vis generandi indita sit hominibus, Deus tamen speciali gratiae vult ferri acceptum quod alios relinquit in orbitate, alios sobole dignatur; nam^b donum eius, fructus ventris³. Ideo dicebat Iacob^c uxori, An ego pro Deo sum, ut tibi dem liberos [Gen. 30. a. 2]? Ut semel finiam, nihil magis ordinarium in natura quam nos pane ali. || Atqui pronuntiat Spiritus non modo terrae proventum Dei esse donum speciale, sed non vivere solo 198 pane homines [Deut. 8. a.3^a]: quia non ipsa saturitas eos vegetat, sed arcana Dei benedictio^b; || sicut e converso minatur se fracturum panis fulturam [Iesa. 3. a. 1]. Nec vero aliter seria posset concipi oratio de quotidiano pane¹, nisi Deus cibum paterna manu nobis suggereret. Ideo Propheta, ut fidelibus persuadeat, Deum in ipsis pascendis optimi patrisfamilias partes implere, admonet, escam dare omni carni [Psal. 136. d. 25]. Denique ubi ab una parte audimus, Oculi Domini super iustos, et aures eius ad preces eorum [Psal. 34. c. 16]: ab altera autem, Oculus Domini super impios, ut perdat e terra memoriam eorum [Ibidem 17], sciamus creaturas omnes sursum et deorsum praesto ad obsequium adesse, ut eas in quencunque vult usum accommodet. Unde colligitur, non tantum generalem eius providentiam vigere in creaturis, ut naturae ordinem continuet: sed in certum et proprium finem aptari, admirabili eius consilio.

7. Mesme je di que les evenemens particuliers sont tesmoignages en general de la providence singuliere de Dieu. Moyse recite que Dieu a esmeu un vent de Midy au desert, qui a apporté quantité infinie de cailles (Nomb. 11:31). Il est dit aussi que, voulant faire jetter Jonas en la mer, il a envoyé un grand tourbillon et tempeste (Jon. 1:4). Ceux qui ne pensent pas que Dieu tienne le gouvernail du monde, diront que cela a esté fut outre l’usage commun: or moy, je deduy de là, que nul vent ne s’esleve jamais sans commandement special de Dieu. Et aussi la doctrine du Prophete ne seroit pas autrement vraye, c’est qu’il fait les vens ses messagiers, et les feus bruslans ses serviteurs (Ps. 104:4): qu’il fait des nuées ses chariots, et qu’il chevauche sur les aisles des vens, sinon qu’il promenast tant les nuées que les vens à son plaisir et qu’il y demonstrast une singuliere presence de sa vertu: comme aussi nous sommes enseignés ailleurs, toutes fois et quantes que la mer se trouble par l’impetuosité des vens, que tel changement signifie une presence speciale de Dieu: Il commande, dit le Prophete, et esmeut vens tourbillonneux, et fait escumer les flots de la mer en haut: apres il arreste la tempeste et la fait tenir quoye, et fait cesser les vagues à ceux qui navigent (Ps. 107:25, 29). Comme aussi Dieu mesme denonce ailleurs qu’il a chastié le peuple par vens bruslans (Amos 4:9; Agg. 1:11). Suyvant cela, comme ainsi soit qu’il y ait naturellement vigueur d’engendrer aux hommes, toutesfois en ce que les uns sont privez de lignee, et les autres en ont à foison, Dieu veut qu’on recognoisse cela provenir de sa grace speciale: comme aussi il est dit au Pseaume, que le fruict du ventre est don de Dieu (Ps. 127:3). Pourtant Jacob disoit à Racbel sa femme, Suis-je au lieu de Dieu, pour te donner des enfans (Gen. 30:2)? Pour mettre fin à ce propos, il n’y a rien plus ordinaire en nature, que ce que nous sommes nourris de pain: or l’Esprit declaire que, non seulement le revenu de la terre est un don special de Dieu, mais aussi adjouste, que l’homme ne vit pas du seul pain (Deut. 8:3), pource qu’il n’est pas substenté par se souler, mais par la benediction secrete de Dieu: comme à l’opposite il menace qu’il rompra le baston ou soustenement du pain (Is. 3:1): et de fait autrement nous ne pourrions à bon escient user de ceste requeste, Que nostre pain quotidien nous soit donné, sinon que Dieu nous appastelast de sa main paternelle. Parquoy le Prophete, voulant bien persuader aux fideles que Dieu en les paissant exerce l’office d’un bon pere de famille, advertist qu’il donne viande à toute chair (Ps. 136:25). En somme, quand nous oyons d’un costé qu’il est dit: Les yeux de Dieu sont sur les justes, et ses oreilles à leurs prieres: et de l’autre costé, L’œil de Dieu est sur les meschans pour racler leur memoire de la terre (Ps. 34:16, 17): sachons que toutes creatures haut et bas sont promptement appareillées à son service, à ce qu’il les applique à tel usage qu’il veut: dont nous avons à recueillir qu’il n’y a pas seulement une providence generalle de Dieu pour continuer l’ordre naturel en ses creatures, mais qu’elles sont toutes dressées par son conseil admirable, et appropriées à leurs fins.

7. Moreover, particular events are in general proofs of the special providence of God. God raised in the desert a south wind, to convey to the people a large flock of birds.⁴³⁵ When he would have Jonah thrown into the sea, he sent forth a wind to raise a tempest.⁴³⁶ It will be said by them who suppose God not to hold the helm of the world, that this was a deviation from the common course of things. But the conclusion which I deduce from it is, that no wind ever rises or blows but by the special command of God. For otherwise it would not be true that he makes the winds his messengers, and a flame of fire his ministers, that he makes the clouds his chariot, and rides on the wings of the wind,⁴³⁷ unless he directed at his pleasure the course both of the clouds and of the winds, and displayed in them the singular presence of his power. Thus also we are elsewhere taught, that, whenever the sea is blown into a tempest by the winds, those commotions prove the special presence of God. “He commandeth and raiseth the stormy wind, which lifteth up the waves” of the sea. “Then he maketh the storm a calm, so that the waves thereof are still;”⁴³⁸ as in another place he proclaims, that he scourged the people with parching winds.⁴³⁹ Thus, whilst men are naturally endued with a power of generation, yet God will have it acknowledged as the effect of his special 191 favour, that he leaves some without any posterity, and bestows children on others; for “the fruit of the womb is his reward.”⁴⁴⁰ Therefore Jacob said to his wife, “Am I in God's stead, who hath withheld from thee the fruit of the womb?”⁴⁴¹ But to conclude; there is nothing more common in nature, than for us to be nourished with bread. But the Spirit declares, not only that the produce of the earth is the special gift of God, but that men do not live by bread alone;⁴⁴² because they are supported not by the abundance of their food, but by the secret benediction of God; as, on the contrary, he threatens that he will break “the stay of bread.”⁴⁴³ Nor, indeed, could we otherwise seriously offer a prayer for daily bread, if God did not supply us with food from his fatherly hand. The Prophet, therefore, to convince the faithful that in feeding them God acts the part of an excellent father of a family, informs us, that he “giveth food to all flesh.”⁴⁴⁴ Lastly, when we hear, on the one hand, that “the eyes of the Lord are upon the righteous, and his ears are open unto their cry,” and, on the other, that “the face of the Lord is against them that do evil, to cut off the remembrance of them from the earth,”⁴⁴⁵ we may be assured that all creatures, above and below, are ready for his service, that he may apply them to any use that he pleases. Hence we conclude, not only that there is a general providence of God over the creatures, to continue the order of nature, but that, by his wonderful counsel, they are all directed to some specific and proper end.

7. Special Providence proved, lastly, from examples taken from the history of the Israelites, of Jonah, Jacob, and from daily experience.

Nay, I affirm in general, that particular events are evidences of the special providence of God. In the wilderness God caused a south wind to blow, and brought the people a plentiful supply of birds (Exod. 19:13). When he desired that Jonah should be thrown into the sea, he sent forth a whirlwind. Those who deny that God holds the reins of government will say that this was contrary to ordinary practice, whereas I infer from it that no wind ever rises or rages without his special command. In no way could it be true that “he maketh the winds his messengers, and the flames of fire his ministers;” that “he maketh the clouds his chariot, and walketh upon the wings of the wind,” (Ps. 104:3, 4), did he not at pleasure drive the clouds and winds and therein manifest the special presence of his power. In like manner, we are elsewhere taught, that whenever the sea is raised into a storm, its billows attest the special presence of God. “He commandeth and raiseth the stormy wind, which lifteth up the waves.” “He maketh the storm a calm, so that the waves thereof are still,” (Ps. 107:25, 29 ) He also elsewhere declares, that he had smitten the people with blasting and mildew (Amos 4:9). Again while man naturally possesses the power of continuing his species, God describes it as a mark of his special favour, that while some continue childless, others are blessed with offspring: for the fruit of the womb is his gift. Hence the words of Jacob to Rachel, “Am I in God’s stead, who has withheld from thee the fruit of the womb?” (Gen. 30:2). To conclude in one word. Nothing in nature is more ordinary 179than that we should be nourished with bread. But the Spirit declares not only that the produce of the earth is God’s special gift, but “that man does not live by bread only,” (Deut. 8:3), because it is not mere fulness that nourishes him but the secret blessing of God. And hence, on the other hand, he threatens to take away “the stay and the staff, the whole stay of bread, and the whole stay of water,” (Is. 3:1). Indeed, there could be no serious meaning in our prayer for daily bread, if God did not with paternal hand supply us with food. Accordingly, to convince the faithful that God, in feeding them, fulfils the office of the best of parents, the prophet reminds them that he “giveth food to all flesh,” (Ps. 136:25). In fine, when we hear on the one hand, that “the eyes of the Lord are upon the righteous, and his ears are open unto their cry,” and, on the other hand, that “the face of the Lord is against them that do evil, to cut off the remembrance of them from the earth,” (Ps. 34:15, 16), let us be assured that all creatures above and below are ready at his service, that he may employ them in whatever way he pleases. Hence we infer, not only that the general providence of God, continuing the order of nature, extends over the creatures, but that by his wonderful counsel they are adapted to a certain and special purpose.

7. Ja ik zeg, dat ook afzonderlijke gebeurtenissen in het algemeen getuigenissen zijn van Gods bijzondere voorzienigheid. God heeft in de woestijn een zuidenwind doen opsteken, die het volk een overvloed van vogelen toevoerde (Num. 11:31) Toen Hij wilde, dat Jona in de zee geworpen zou worden, heeft Hij de wind uitgezonden om storm te verwekken (Jona 1:4,6) Zij, die niet geloven, dat God aan 't roer der wereld zit, zullen zeggen, dat dit buiten het gewone gebruik geweest is. Maar ik maak er uit op, dat nooit een wind ontstaat, of opsteekt dan op bijzonder bevel van God. Anders zou ook niet waar zijn, wat de Psalm (Ps. 104:4) zegt, dat Hij de winden maakt tot zijn boden en zijn dienaars tot een vlammend vuur, dat Hij de wolken tot zijn wagen maakt en rijdt op de vleugelen des winds, wanneer Hij niet ook de wolken en de winden omdreef naar zijn wil en de bijzondere tegenwoordigheid zijner kracht in hen toonde. Zo wordt ook elders (Ps. 107:25 e.v.) onderricht, dat, zo dikwijls als de zee door het blazen der winden opgezweept wordt, die onstuimigheid getuigt van de bijzondere tegenwoordigheid Gods. Hij gebiedt en wekt de stormwind op, en doet de golven der zee hoog oprijzen; dan doet Hij de storm bedaren, zodat hij zwijgt en de golven, waarop de scheepslieden varen, stil worden. Evenzo verkondigt Hij elders (Jer. 4:11; Ezech.19:12) dat Hij door verzengende winden het volk gegeseld heeft. Zo ook, hoewel de mensen van nature de kracht gegeven is om kinderen voort te brengen, wil God toch, dat het beschouwd wordt als een bewijs van zijn bijzondere genade, dat Hij sommigen kinderloos laat, anderen kroost waardig keurt; want de vrucht van de schoot is zijn geschenk. Daarom zeide Jacob tot zijn vrouw: "Ben ik dan in de plaats van God, dat ik u kinderen geven zou?" (Gen. 30:2) En om nu maar te eindigen, niets is meer gewoon in de natuur, dan dat wij ons voeden met brood. En toch verklaart de Geest (Deut. 8:3) niet alleen dat wat uit de aarde voortkomt, Gods bijzondere gave is, maar ook dat de mensen niet alleen van het brood leven; want niet de verzadiging zelf doet hen gedijen, maar Gods verborgen zegen; gelijk Hij van de andere kant dreigt, dat Hij de stok des broods zal breken (Jes. 3:1) En ook zou de bede om het dagelijks brood niet in ernst op de lippen genomen kunnen worden, indien God ons niet de spijs met vaderlijke hand verschafte. Daarom wijst de profeet (Ps. 136:25) om de gelovigen er van te overtuigen, dat God in hun onderhoud de taak van een uitnemend huisvader vervult, er op, dat Hij alle vlees spijs geeft. Eindelijk, wanneer wij aan de ene kant horen (Ps. 34:16,17) "De ogen des Heren zijn op de rechtvaardigen, en zijn oren tot hun geroep", en aan de andere kant: "Het oog des Heren is op de goddelozen, om hun gedachtenis van de aarde uit te roeien", laat ons dan weten, dat alle schepselen, om hoog en omlaag, tot zijn dienst bereid zijn, opdat Hij ze zou aanwenden tot ieder gebruik, dat Hij wil. En daaruit blijkt, dat niet slechts zijn algemene voorzienigheid haar kracht heeft in de schepselen, om de orde der natuur in stand te houden, maar dat zij ook tot hun bepaald en eigen doel gevoegd worden, naar zijn raad, die te bewonderen is.

7. Gottes Vorsehung regiert auch die "natürlichen" Geschehnisse

Auch die einzelnen Ereignisse sind ganz allgemein Zeugnisse der „besonderen“ Vorsehung Gottes. Gott erweckte in der Wüste einen Ostwind, der dem Volke eine Menge Vögel zutrieb (Ex. 16,13). Als er den Jona ins Meer werfen wollte, da ließ er einen gewaltigen Sturmwind kommen (Jon. 1,4). Da werden nun die, welche nicht glauben, daß Gott die Weltregierung in seiner Hand habe, sagen, das sei eben außerhalb des gewöhnlichen Verlaufs vor sich gegangen. Ich dagegen ziehe daraus den Schluss, daß überhaupt nie ein Wind aufkommt oder losbricht ohne Gottes besonderen Befehl. Wenn er nicht Wolken und Winde nach seinem Wohlgefallen lenkte und an ihnen die besondere Gegenwärtigkeit seiner Kraft erwiese, dann wäre auch das Wort nicht wahr, er mache die Winde zu seinen Boten und Feuerflammen zu seinen Dienern, Wolken zu seinem Gefährt, und reite auf den Flügeln des Windes (Ps. 104,4). So empfangen wir auch an anderer Stelle die Lehre: wenn immer das Meer vom Brausen des Sturmwinds sich aufwühlt (Ps. 107,25.29), so bezeugt solches Ungestüm Gottes besondere Gegenwart. Er gebietet dem Wind, er erregt den Sturm und erhebt dir Wogen des Meeres, dann läßt er den Sturmwind stillestehen, so daß sich die Wellen legen. Auch an anderer Stelle hören wir, er habe das Volk mit brennenden Winden gegeißelt (Am. 4,9). Die Menschen haben gewiss von Natur die Fähigkeit in sich, Kinder zu zeugen; aber trotzdem will es Gott als Zeichen seiner besonderen Gnade angesehen haben, daß er die einen kinderlos läßt, die anderen mit Nachkommen segnet; denn Leibesfrucht ist eine Gabe Gottes (Ps. 127,3). So sagt ja auch Jakob zu seinem Weibe: „Bin ich etwa Gott, daß ich dir Kinder gebe?“ (Gen. 30,2). Und um dies abzuschließen: Nichts gilt in der Welt als natürlicher, als daß wir mit Brot ernährt werden. Und doch sagt der Geist, nicht nur das 110 Erzeugnis der Erde sei ein besonderes Geschenk Gottes, sondern auch: „Der Mensch lebt nicht vom Brot allein“ (Deut. 8,3); denn es nährt uns nicht die Sättigung selbst, sondern der verborgene Segen Gottes. So droht er ja auch anderseits, er werde des Brotes Nahrungskraft brechen (Jes. 3,1). Und die Bitte um das tägliche Brot könnte doch gar nicht ernst genommen werden, wenn uns nicht Gott mit väterlicher Hand die Speise darreichte! Deshalb sagt auch der Prophet, um die Gläubigen zu überzeugen, daß sich Gott bei ihrer Ernährung als der beste Hausvater erweise, er gebe allem Fleische seine Nahrung (Ps. 136,25). Schließlich: wir hören auf der einen Seite: „Die Augen des Herrn merken auf die Gerechten, und seine Ohren auf ihr Schreien“ (Ps. 34,16), und dann auf der anderen: „Das Antlitz aber des Herrn steht wider die, so Böses tun, daß er ihr Gedächtnis ausrotte von der Erde“ (Ps. 34,17). Daraus sollen wir erkennen, daß alle Geschöpfe im Himmel und auf Erden ihm zum Dienste bereit sind, daß er sie braucht, wozu er will! Und daraus ergibt sich, daß nicht nur seine „allgemeine“ Vorsehung an der Kreatur wirksam ist, so daß er die Ordnung der Natur (ordo naturae) aufrechterhält, sondern daß die Kreatur nach Gottes wunderbaren Rat einem bestimmten und besonderen Zwecke dienstbar gemacht wird.

7. Die Skrif getuig dat God ook die natuur in sy besondere voorsienigheid gebruik

Ja, ek verklaar selfs dat bepaalde gebeurtenisse oor die algemeen getuienis bied van God se besondere voorsienigheid. In die woestyn het God ’n suidewind laat waai om vir sy volk ’n oorvloed voëls te bring.⁴² Toe Hy Jona in die see wou laat gooi, het Hy ’n wind uitgestuur om ’n storm te laat opkom.⁴³ Mense wat dink dat God nie aan die stuur van die wêreld staan nie, sal sê dat dit ’n buitengewone gebeurtenis was. En tog lei ek daaruit af dat geen wind ooit opkom of gaan lê sonder dat God dit in besonder beveel nie. Anders sou dit ook nie waar wees dat Hy van die winde sy boodskappers, van vuurvlamme sy diensknegte en van wolke sy rytuie maak en dat Hy op die vleuels van die wind ry nie, behalwe as Hy die wolke en winde na sy goeddunke ronddrywe en die besondere aanwesigheid van sy mag daarin sou aantoon.⁴⁴

So word ons elders geleer dat wanneer die gewaai van die winde die see onstuimig maak, die geweld daarvan van die besondere teenwoordigheid van God getuig.⁴⁵ Hy gebied en verwek die geblaas van ’n storm, en Hy hef die golwe van die see omhoog. Daarop laat Hy ’n storm in stilte tot bedaring kom, sodat die golwe vir skeepvaarders gaan lê. So verkondig Hy elders dat Hy sy volk met brandende winde gegésel het.⁴⁶ Hoewel die vermoë om voort te plant van nature aan die mens gegee is, wil God tog hê dat ons dit as deel van sy besondere genade moet beskou dat Hy sommige mense kinderloos laat maar ander ’n nageslag waardig ag. Want die vrug van die buik is ook ’n gawe van God. Daarom het Jakob vir sy vrou gesê: “Is ek in God se plek dat ek vir jou kinders sou gee?”⁴⁷ Om vir eens en vir altyd ’n einde daaraan te maak: daar is niks in die natuur wat alledaagser is as die feit dat ons met brood gevoed word nie. En tog verklaar die Gees dat nie alleen die voortbrengsels van die aarde ’n besondere gawe van God is nie, maar ook dat die mens nie van brood al-leen lewe nie, want dit is nie die versadiging nie maar die verborge seën van God wat die mens laat groei.⁴⁸ So dreig Hy aan die ander kant dat Hy die stut van brood sal breek.⁴⁹ Ook sou ons nie ernstig vir ons daaglikse 313 brood kon bid as God nie uit sy vaderhand spyse aan ons voorsien het nie. Om gelowiges dus te oortuig dat God in hulle onderhoud die rol van die beste Vader vervul, herinner die profeet ons daaraan dat Hy aan alle vlees spyse gee.⁵⁰ Wanneer ons voorts aan die een kant hoor: “Die oë van die Here is op die regverdiges, en sy ore is geneig tot hulle gebede”,⁵¹ en aan die ander kant: “Die oë van die Here is op die goddelose om hulle gedagtenis van die aarde af uit te roei”,⁵² moet ons weet dat alle skepsele in die hemel en op die aarde gereed is om Hom te gehoorsaam, sodat Hy hulle vir enige doel waarvoor Hy wil, kan gebruik. Daaruit kan die afleiding gemaak word dat sy algemene voorsienigheid nie soseer in sy skepsele werk om die natuurorde te bewaar nie maar dat dit ook volgens sy wonderbare raadsplan op ’n bepaalde en besondere doelstelling gerig word.

7. Я утверждаю, что необычные события вообще свидетельствуют об особом Божьем Провидении. Моисей сообщает, что Бог послал в пустыню ветер с юга, пригнавший несчётное количество перепелов (Исх 16:13). Сказано также, что Бог, желая бросить Иону в море, воздвиг на море крепкий ветер и великую бурю (Иона 1:4). Те, кто не считает Бога Правителем мира, скажут, что то были необычайные события. Я же отсюда делаю вывод, что никакой ветер не поднимется без особого повеления Бога. И учение пророка о том, что Бог творит ветры Ангелами своими и огонь пылающий - служителями своими и шествует на крыльях ветра (Пс 103/104:3-4), истинно лишь при условии, что Бог направляет как облака, так и ветры по своему усмотрению и тем самым обнаруживает конкретное присутствие своей силы. А в другом месте говорится, что всегда, когда порывистый ветер поднимает бурю на море, такая перемена означает особое присутствие Бога: «Он речёт, и восстаёт бурный ветер, и высоко поднимает волны его [моря] ... Он превращает бурю в тишину, и волны умолкают» (Пс 106/107:25,29). Сам Бог объявляет, что Он покарал народ знойными ветрами.

Способность к рождению кажется присущей человеку по природе. Однако в том, что одни лишены потомства, а другие имеют его во множестве, мы должны, согласно желанию Бога, признать его особое провидение и милость. В псалме сказано, что плод чрева есть награда от Господа (Пс 126/127:3). Поэтому и Иаков сказал жене своей Рахили: «Разве я Бог, Который не дал тебе плода чрева?» (Быт 30:2).

Чтобы покончить с этим вопросом, скажем: казалось бы, нет ничего более обыкновенного и естественного, чем то, что мы питаемся хлебом. Писание же не только называет плоды земли особым даром Божьим, но и добавляет, что не хлебом единым живёт человек (Втор 8:3), потому что он существует не благодаря пище, но благодаря тайному Божьему благоволению. И наоборот: Бог грозит, что сломает посох или всякое подкрепление хлебом (Ис 3:1). И если бы это было не так, если бы Бог не кормил нас из своей отеческой руки, мы не могли бы всерьёз просить Его: «Хлеб наш насущный дай нам на сей день». Поэтому и пророк, желая убедить верующих, что Бог призирает на них и поступает в этом как добрый отец семейства, заявляет, что Он даёт пищу всякой плоти (Пс 135/136:25).

Короче говоря, когда мы слышим, с одной стороны, что «очи Господа обращены на праведников, и уши Его - к воплю их», а с другой стороны: «лице Господне против делающих зло, чтобы истребить с земли память о них» (Пс 33/34:16-17), - мы узнаём, что все твари на небе и на земле призваны служить Господу и Он пользуется ими так, как пожелает. Отсюда надлежит не только заключить, что существует всеобщее Божье провидение, сохраняющее в неизменности естественный порядок творений, но и что все они направляются его высшим планом и приуготовляются Им к достижению своих конечных целей.

8. | Qui huic doctrinae invidiam facere volunt, calumniantur esse dogma Stoicorum, de fato: quod et Augustino exprobratum aliquando fuit [Lib. ad Bonif. 2. cap. 6, et alibi.]^{c 2}. Nos etsi de verbis inviti litigamus, Fati tamen vocabulum non recipimus: tum quia est ex eorum genere, quorum profanas novitates refugere nos Paulus docet: tum quia eius odio conantur gravare Dei veritatem. Dogma vero ipsum falso nobis ac malitiose obiectatur. Non enim cum Stoicis necessitatem comminiscimur ex perpetuo causarum nexu et implicita^d quadam serie, quae in natura contineatur: sed Deum constituimus arbitrum ac moderatorem omnium, qui pro sua sapientia, ab ultima aeternitate decrevit^e quod facturus esset: et nunc sua potentia, quod 199 decrevit exequitur^a. Unde eius providentia non caelum modo ac terram, et creaturas inanimatas, sed hominum etiam consilia et voluntates gubernari sic asserimus, ut ad destinatum ab ea scopum recta ferantur^b. Quid ergo? inquies; nihilne fortuito, nihil contingenter accidit? Respondeo, vere a Basilio magno dictum esse, Fortunam et Casum Ethnicorum esse voces, quarum significatione piorum mentes occupari non debeant¹. Nam si successus omnis, Dei benedictio est, calamitas et adversitas, eius maledictio: fortunae iam in rebus humanis aut casui nullus relinquitur locus. || Et movere^c nos quoque illud Augustini debet: In libris contra Academicos, inquit, non mihi placet toties me appellasse Fortunam; quanvis non aliquam deam voluerim hoc nomine intelligi, sed fortuitum rerum eventum in externis vel bonis vel malis [1. Retract.^d cap. I.]². Unde et illa verba sunt quae nulla religio dicere prohibet, Forte, Forsan, Forsitan, Fortasse, Fortuito; quod tamen totum ad divinam revocandum est providentiam. Neque hoc tacui, dicens, etenim fortasse quae vulgo Fortuna nuncupatur, occulto quoque ordine regitur: nihilque aliud in rebus casum vocamus, nisi cuius ratio et causa secreta est. Dixi quidem hoc: verum poenitet me sic^e nominasse illic Fortunam: quum videam homines habere in pessima consuetudine, ut ubi dici debet, Hoc Deus voluit, dicant, Hoc voluit Fortuna. || Denique passim^f docet, siquid Fortunae relinquitur, temere versari mundum. Et quanquam alicubi definit, partim libero hominis arbitrio, partim Dei providentia omnia geri, huic tamen subesse homines et ab ea regi, satis paulo post ostendit, principium illud sumens, nihil esse absurdius quam fieri quicquam nisi ordinante Deo: quia temere accideret. Qua ratione et contingentiam quae ab hominum arbitrio pendet excludit: mox vero clarius causam esse quaerendam negans voluntatis Dei. Quoties autem permissionis ab ipso mentio fit, quomodo hoc intelligi debeat ex uno loco optime patebit, ubi Dei voluntatem, summam esse probat et primam omnium causam, quia nihil nisi ex iussu eius vel permissione accidit [Lib. 83 Quaestionum³. Lib. de Trin. 3. cap. 4⁴]. 200 Certe non fingit Deum in otiosa specula cessantem, dum aliquid vult permittere, ubi actualis (ut ita loquar) voluntas intercedit, quae alioqui non posset censeri causa.

8. Ceux qui veulent rendre ceste doctrine odieuse, calomnient que c’est la fantasie des Stoiques, que toutes choses adviennent par necessité. Ce qui a esté reproché aussi bien à sainct Augustin.⁴⁶ Quant à nous, combien que nous ne debattions pas volontiers pour les parolles toutesfois nous ne recevons pas ce vocable dont usoyent les Stoiques, assavoir, Fatum: tant pource qu’il est du nombre des vocables desquels sainct Paul enseigne de fuir la vanité profane (1 Tim. 6:20), qu’aussi que noz ennemis taschent par la haine du nom grever la verité de Dieu. Quant est de l’opinion, c’est faussement et malicieusement qu’on nous la met sus. Car nous ne songeons pas une necessité laquelle soit contenue en nature par une conjonction perpetuelle de toutes choses, comme faisoyent les Stoiques. Mais nous constituons Dieu maistre et moderateur de toutes choses, lequel nous disons dés le commencement avoir selon sa sagesse determiné ce qu’il devoit faire, et maintenant execute par sa puissance tout ce qu’il a deliberé. Dont nous concluons que non seulement le ciel et la terre, et toutes creatures insensibles sont gouvernées par sa providence, mais aussi les conseils et vouloir des hommes: tellement qu’il les dresse au but qu’il a proposé. Quoy donc? dira quelcun: ne se fait il rien par cas fortuit ou d’aventure? Je respond que cela a esté tresbien dit de Basilius le grand, quand il a escrit que Fortune et Adventure sont mots de Payens: desquels la signification ne doit point entrer en un cœur fidele. Car si toute prosperité est benediction de Dieu, adversité sa malediction: il ne reste plus nul lieu à fortune en tout ce qui advient aux hommes. Davantage les parolles de sainct Augustin nous doyvent esmouvoir. Il me desplaist, dit-il, qu’au livre que j’ay fait contre les Academiques,⁴⁷ j’ay si souvent nommé Fortune: combien que par ce nom je n’ay point signifié quelque deesse, comme les Payens; mais l’evenement fortuit des choses, comme en commun langage nous disons, Possible, Paraventure: combien qu’il faut rapporter tout à la providence de Dieu. En cecy mesme je ne l’ay point dissimulé, disant, La fortune, qu’on appelle communement, est possible conduite par un gouvernement caché: et appelons seulement Fortune, ce qui se fait sans que la cause et la raison nous en apparoisse. Or combien que j’aye dit cela, toutesfois je me repen d’avoir usé en ce livre là du mot de Fortune: d’autant que je voy que les hommes ont une tres-mauvaise coustume, qu’au lieu de dire, Dieu l’a ainsi voulu: ils disent, La fortune l’a ainsi voulu. Bref ce sainct docteur enseigne par tout, que si on laisse rien à la fortune, le monde sera tourné, et viré à la volée. Et combien qu’il enseigne quelque fois que toutes choses se font partie par le franc arbitre de l’homme, partie par l’ordonnance de Dieu, toutesfois il monstre bien que les hommes sont sujets à icelle et sont par icelle adressés. Car il prend ce principe, qu’il n’y a rien plus hors de raison, que d’estimer que rien se face sinon comme Dieu l’a decreté: pource qu’autrement il adviendroit à la volée. Par laquelle raison il exclud tout ce qui pourroit estre changé du costé des hommes: et tantost apres encores plus clairement, en disant qu’il n’est licite de chercher la cause de la volonté de Dieu. Or quand il use de ce mot de Permission, il nous sera bien liquide par un passage comment il l’entend, disant que la volonté de Dieu est la premiere cause et souveraine de toutes choses, pour ce que rien n’advient sans sa volonté ou permission.⁴⁸ Il ne forge pas un Dieu qui se repose en quelque haute tour pour speculer, en voulant permettre cecy ou cela, veu qu’il luy attribue une volonté actuelle, laquelle ne pourroit estre reputée cause, sinon qu’il decretast ce qu’il veut.

8. Those who wish to bring an odium on this doctrine, calumniate it as the same with the opinion of the Stoics concerning fate, with which Augustine also was formerly reproached. Though we are averse to all contentions about words, yet we admit not the term fate; both because it is of that novel and profane kind which Paul teaches us to avoid, and because they endeavour to load the truth of God with the odium attached to it. But that dogma is falsely and maliciously charged upon us. For we do not, with the Stoics, imagine a necessity arising from a perpetual concatenation and intricate series of causes, contained in nature; but we make God the Arbiter and Governor of all things, who, in his own wisdom, has, from the remotest eternity, decreed what he would do, and now, by his own power, executes what he has decreed. Whence we assert, that not only the heaven and the earth, and inanimate creatures, but also the deliberations and volitions of men, are so governed by his providence, as to be directed to the end appointed by it. What then? you will say; does 192 nothing happen fortuitously or contingently? I answer, that it was truly observed by Basil the Great, that fortune and chance are words of the heathen, with the signification of which the minds of the pious ought not to be occupied. For if all success be the benediction of God, and calamity and adversity his malediction, there is no room left in human affairs for fortune or chance. And we should attend to this declaration of Augustine: “I am not pleased with myself,” says he, “for having, in my treatises against the Academics, so frequently mentioned fortune, although I have not intended by that word any goddess, but a fortuitous occurrence of external things, either good or evil. Hence also such words, the use of which no religion prohibits, as perhaps, perchance, peradventure, which, nevertheless, must be entirely referred to the Divine providence. And on this I have not been silent, remarking that perhaps what is commonly termed fortune is regulated by a secret order, and that what we call chance is only that, with the reason and cause of which we are not acquainted. Thus, indeed, I have expressed myself; but I repent of having mentioned fortune in this manner, since I see that men are habituated to a very sinful custom: when they ought to say, ‘This was the will of God,’ they say, ‘This was the will of Fortune.’ ” Finally, he every where maintains, that if any thing be left to fortune, the world revolves at random. And though he elsewhere decides, that all things are conducted partly by the free will of man, partly by the providence of God, yet he just after shows that men are subject to it and governed by it, assuming as a principle that nothing could be more absurd, than for any thing to happen independently of the ordination of God; because it would happen at random. By this reasoning he excludes also any contingence dependent on the human will; and immediately after more expressly asserts that we ought not to inquire for any cause of the will of God. But in what sense permission ought to be understood, whenever it is mentioned by him, will appear from one passage; where he proves that the will of God is the supreme and first cause of all things, because nothing happens but by his command or permission. He certainly does not suppose God to remain an idle spectator, determining to permit any thing; there is an intervention of actual volition, if I may be allowed the expression, which otherwise could never be considered as a cause.

8. Erroneous views as to Providence refuted:—I. The sect of the Stoics. II. The fortune and chance of the Heathen.

Those who would cast obloquy on this doctrine, calumniate it as the dogma of the Stoics concerning fate. The same charge was formerly brought against Augustine (lib. ad Bonifac. 2, c. 6 et alibi). We are unwilling to dispute about words; but we do not admit the term Fate, both because it is of the class which Paul teaches us to shun, as profane novelties (1 Tim. 6:20), and also because it is attempted, by means of an odious term, to fix a stigma on the truth of God.But the dogma itself is falsely and maliciously imputed to us. For we do not with the Stoics imagine a necessity consisting of a perpetual chain of causes, and a kind of involved series contained in nature, but we hold that God is the disposer and ruler of all things,—that from the remotest eternity, according to his own wisdom, he decreed what he was to do, and now by his power executes what he decreed. Hence we maintain, that by his providence, not heaven and earth and inanimate creatures only, but also the counsels and wills of men are so governed as to move exactly in the course which he has destined. What, then, you will say, does nothing happen fortuitously, nothing contingently? I answer, it was a true saying of Basil the Great, that Fortune and Chance are heathen terms; the meaning of which ought not to occupy pious minds. For if all success is blessing from God, and calamity and adversity are his curse, there is no place left in human affairs for fortune and chance. We ought also to be moved by the words of Augustine (Retract. lib. 1 cap. 1), “In my writings against the Academics,” says he, “I regret having so often used the term Fortune; although I intended to denote by it not some goddess, but the fortuitous issue of events in external 180matters, whether good or evil. Hence, too, those words, Perhaps, Perchance, Fortuitously,¹ which no religion forbids us to use, though everything must be referred to Divine Providence. Nor did I omit to observe this when I said, Although, perhaps, that which is vulgarly called Fortune, is also regulated by a hidden order, and what we call Chance is nothing else than that the reason and cause of which is secret. It is true, I so spoke, but I repent of having mentioned Fortune there as I did, when I see the very bad custom which men have of saying, not as they ought to do,‘So God pleased,’ but, ‘So Fortune pleased.’ ” In short, Augustine everywhere teaches, that if anything is left to fortune, the world moves at random. And although he elsewhere declares (Quæstionum, lib. 83). that all things are carried on, partly by the free will of man, and partly by the Providence of God, he shortly after shows clearly enough that his meaning was, that men also are ruled by Providence, when he assumes it as a principle, that there cannot be a greater absurdity than to hold that anything is done without the ordination of God; because it would happen at random. For which reason, he also excludes the contingency which depends on human will, maintaining a little further on, in clearer terms, that no cause must be sought for but the will of God. When he uses the term permission, the meaning which he attaches to it will best appear from a single passage (De Trinity. lib. 3 cap. 4), where he proves that the will of God is the supreme and primary cause of all things,because nothing happens without his order or permission. He certainly does not figure God sitting idly in a watch-tower, when he chooses to permit anything. The will which he represents as interposing is, if I may so express it, active (actualis), and but for this could not be regarded as a cause.

8. Zij, die deze leer in een kwaad daglicht willen stellen, zeggen lasterlijk, dat ze is het leerstuk der Stoïcijnen aangaande het noodlot; wat ook eens aan Augustinus verweten is¹. Ofschoon wij ongaarne over woorden twisten, aanvaarden wij toch het woord noodlot niet: aan de ene kant omdat het tot dat soort van woorden behoort, wier onheilige nieuwheid wij volgens Paulus moeten vlieden (1 Tim. 6: 20) aan de andere kant, omdat ze door de hatelijke klank van het woord de waarheid Gods trachten te bezwaren. Het leerstuk zelf echter wordt ons ten onrechte en te kwader trouwe voor de voeten geworpen. Want wij denken niet, als de Stoïcijnen, een noodzakelijkheid uit tengevolge van een onafgebroken keten van oorzaak en gevolg en van een in de natuur vervatte opvolging; maar wij stellen God als rechter en bestuurder van alles, die naar zijn wijsheid van alle eeuwigheid besloten heeft, wat Hij zou doen, en nu door zijn macht uitvoert, wat Hij besloten heeft. En daarom beweren wij, dat door zijn voorzienigheid niet alleen de hemel en de aarde en de onbezielde schepselen, maar ook de raadslagen en de wil der mensen zo bestuurd worden, dat ze regelrecht afgaan op het doel, dat door zijn voorzienigheid bestemd is. Wat nu? zo zal men zeggen, gebeurt er dan niets toevallig of zomaar? Ik antwoord, dat terecht door Basilius de Grote gezegd is, dat fortuin en toeval heidense woorden zijn en dat de harten der vromen zich door de betekenis daarvan niet moeten laten in beslag nemen. Want als alle voorspoed een zegen Gods is, en ramp en tegenspoed zijn vloek, dan blijft er verder in de menselijke zaken voor fortuin of toeval geen plaats over. Ook moet het woord van Augustinus indruk op ons maken, als hij zegt² : "Het spijt mij, dat ik in de boeken tegen de Academici zo dikwijls het woord fortuin gebruikt heb, hoewel ik onder dat woord niet een godin heb willen verstaan, maar een toevallige afloop der dingen, in uiterlijke voorspoed of tegenspoed. Daarvan zijn (in 't Latijn) ook woorden afgeleid, die men uit godsdienstig oogpunt gerust mag gebruiken, namelijk toevallig, misschien. bij toeval, wellicht, bij geval; maar dat alles moet toch in verband gebracht worden met de Goddelijke voorzienigheid. En ik heb dit niet verzwegen, zeggende: Immers wellicht wordt, wat gemeenlijk fortuin genoemd wordt, ook door een verborgen ordening bestuurd en noemen wij het toeval in wat gebeurt niet anders dan datgene, waarvan de reden en oorzaak in het verborgen ligt. Ik heb dat wel gezegd: maar toch spijt het mij, dat ik de fortuin daar zo genoemd heb, daar ik zie, dat de mensen de slechte gewoonte hebben, om waar men moest zeggen: God heeft het zo gewild, te zeggen: de fortuin heeft het zo gewild." Kortom hij leert op vele plaatsen, dat de wereld op goed geluk af voortwentelt, als men enige plaats geeft aan de fortuin. En ofschoon hij ergens vaststelt, dat alles deels door de vrije wil des mensen, deels door Gods voorzienigheid geschiedt, toont hij toch een weinig verder voldoende aan, dat de mensen aan de voorzienigheid onderworpen zijn en door haar geregeerd worden, terwijl hij dit als beginsel neemt, dat niets ongerijmder zou zijn, dan dat iets zou geschieden zonder dat God het verordent, daar het dan op goed geluk af zou plaats hebben³. Daarom sluit hij ook uit de gebeurlijkheid, die van het oordeel der mensen afhangt; en kort daarna nog duidelijker, doordat hij zegt, dat men niet mag zoeken naar de oorzaak van Gods wil. Wanneer hij echter melding maakt van de toelating, dan zal, hoe men dat verstaan moet, het best blijken uit een plaats, waar hij bewijst, dat de wil Gods de hoogste en eerste oorzaak van alles is, omdat niets geschiedt dan op zijn bevel of onder zijn toelating. Zeker stelt hij het niet voor, dat God werkeloos op een rustige plaats zit toe te zien, wanneer Hij iets wil toelaten, daar zijn werkdadige wil (om zo te zeggen) tussenbeide komt, die anders niet als oorzaak kunnen beschouwd worden.

8. Die Lehre von der Vorsehung ist kein stoischer Schicksalsglaube

Wer nun diese Lehre verhasst machen will, der lästert, sie sei eine Lehrmeinung der Stoiker (dogma Stoicorum), sie sei nichts anderes als die Lehre vom Schicksal (fatum). Das ist einst schon dem Augustin vorgeworfen worden (Buch gegen zwei Briefe der Pelagianer, an Bonifacius, II,6). Obwohl ich nicht gern um Worte streite, so will ich doch den Ausdruck „Schicksal“ (fatum) nicht übernehmen; denn er gehört einerseits zu dem, was uns Paulus als „ungeistliches, loses Geschwätz“ (1. Tim. 6,20) meiden lehrt, und anderseits versucht man mit seiner Hilfe Gottes Wahrheit in ein schlechtes Licht zu stellen. Die Lehrmeinung (vom fatum) aber wirft man uns ganz fälschlich und in Bosheit vor! Denn wir reden nicht mit den Stoikern von der „Notwendigkeit“, die aus der stetigen Verflochtenheit der Ursachen (ex perpetuo causarum nexu) kommt und in einer festen Verbindung besteht, wie sie in der Natur enthalten ist. Wir reden im Gegenteil von Gott: der ist der Herrscher und Walter über alles, der hat in seiner Weisheit seit aller Ewigkeit festgelegt, was er tun will, und führt es nun in seiner Macht aus. Deshalb behaupten wir auch, daß seine Vorsehung nicht nur Himmel und Erde und die leblosen Dinge, sondern auch der Menschen Anschläge und Willen regiere, so daß sich alles nach dem von ihr bestimmten Ziele richten muß. Wieso nun, wird man fragen, geschieht wirklich nichts von ungefähr, wirklich nichts aus Zufall? Ich antworte darauf: Basilius der Große hat mit Recht gesagt, „Glück“ und „Zufall“ seien heidnische Ausdrücke, mit deren Inhalt gottesfürchtige Leute nichts zu tun haben sollen. Denn wenn jeder Erfolg Gottes Segnung ist, jede Not und Widerwärtigkeit sein Fluch, dann bleibt jedenfalls hinsichtlich der menschlichen Geschicke für „Glück“ oder „Zufall“ kein Raum. Auch muß die Ausführung des Augustinus beherzigt werden: „Es verdrießt mich, daß ich in den Büchern gegen die Akademiker so oft den Ausdruck ‚Glück’ gebraucht habe, obwohl ich darunter nicht eine Göttin, sondern den zufälligen Ausgang der Dinge im äußeren Geschehen gemeint habe, er sei gut oder böse. Daher kommen denn auch jene Ausdrücke: ‚vielleicht, etwa, möglicherweise, wohl, zufällig’, die keine Religion zu brauchen verbietet. Und dabei muß doch alles ganz auf die göttliche Vorsehung bezogen werden. Das habe ich auch nicht verschwiegen, denn ich sagte ja vielleicht werde das, was man gemeinhin ‚Glück’ nennt, auch nach verborgener Ordnung gelenkt; und wir bezeichnen ja im Geschehen allgemein das als ‘Zufall’, dessen Grund und Ursache unbekannt ist. Das habe ich gesagt, aber es reut mich doch, den Ausdruck ‘Glück’ dabei angewandt zu haben; denn die Menschen haben, wie ich sehe, die üble Gewohnheit, da, wo man sagen müßte: ‘Gott hat es so gewollt’, tatsächlich zu sagen: ‘Das Glück hat es so gewollt’!“ (Retract. I,1). Auch lehrt Augustin durchweg, wenn man dem „Glück“ einen Einfluss verstatte, so sei 111 die Welt dem blinden Zufall unterworfen. Nun lehrt er freilich zuvor an einer Stelle, es geschehe alles teils durch den freien Willen des Menschen, teils durch Gottes Vorsehung. Aber gleich darauf zeigt er dann doch, daß die Menschen der Vorsehung Untertan seien und von ihr regiert würden, und stellt dabei den Grundsatz auf, der größte Widersinn sei die Behauptung, es geschehe irgend etwas ohne Gottes Anordnung; denn dann geschähe es ja ohne jegliche Ursache. Aus diesem Grunde schließt er auch jene Zufälligkeit (contingentia), die vom freien Willen des Menschen abhinge, aus, und sagt dann recht klar, man solle keinen Grund für Gottes Willen suchen. Oft erwähnt er zwar auch die „Zulassung“ (permissio); aber was darunter verstanden werden soll, wird aus einer Stelle ganz deutlich, wo er nämlich sagt, Gottes Wille sei der oberste und erste Grund für alles, nur auf seine Anordnung oder Zulassung geschehe etwas (Verschiedene Fragen, 83; Von der Dreieinigkeit, III,4). Er denkt sich keinen Gott, der, wenn er etwas zulassen will, müßig und zögernd zuschaute; nein, es ist auch dabei sozusagen sein tätiger Wille (actualis voluntas) wirksam! Sonst konnte dieser ja gar nicht als Grund bezeichnet werden!

8. Die Stoïsynse opvatting van ’n noodlot⁵³ het geen plek in die Christen se voorsienigheidsgeloof nie

Mense wat hierdie leer gehaat wil maak, laster dat dit ’n leerstuk van die Stoïsyne in verband met die noodlot is. Augustinus is ook eenmaal daarvoor verwyt.⁵⁴ Hoewel ons ons teen ons sin in ’n woordestryd waag, aanvaar ons tog nie die woord noodlot nie, want dit is enersyds een van daardie woorde wat ons, soos Paulus ons leer, as ’n onheilige nuwigheid moet ontwyk,⁵⁵ en andersyds ook omdat hulle poog om deur die haat daarvoor die waarheid van God te beswaar. Juis hierdie leerstuk word valslik en kwaadwillig teen ons ingebring. Want ons flans nie met die Stoïsyne ’n noodsaak saam uit ’n ewige verband en ’n ingewikkelde reeks van oorsake wat in die natuur ingesluit sou wees nie, maar ons stel God as Beskikker en Bestierder van alle dinge wat volgens sy wysheid van die verste ewigheid af besluit het wat Hy sou doen en nou volgens sy mag aan sy besluit gevolg gee. Daarom verklaar ons dat nie alleen die hemel en die aarde en lewelose skeppinge nie maar ook die voornemens en wil van die mens so bestier word dat dit reëlreg deur sy voorsienigheid op sy bestemde doel afgestuur word.

“Hoe dan so ?” sal jy vra. “Geskied daar dan niks toevallig en per abuis nie?” My antwoord daarop is dat Basilius die Grote tereg gesê het dat die woorde noodlot en toeval heidense woorde is en dat die gedagtes van 314 vroom mense hulle nie met die betekenis daarvan besig moet hou nie.⁵⁶ Want as alle voorspoed die seën van God is en alle rampe en teenspoed sy vervloeking, bly daar in die sake van die mens nie vir die noodlot of die toeval ’n plek oor nie. Die volgende bekende opmerking van Augustinus behoort ons ook te beïnvloed. In sy boeke Teen die Akademici sê hy: “Dit is nie vir my lekker dat ek my so dikwels op die noodlot beroep het nie, hoewel ek nie onder hierdie woord die een of ander godin sou wil verstaan nie maar bloot die toevallige verloop van gebeure in uiterlike goed of kwaad. Hieruit ontstaan ook die bekende woorde waarvan geen godsdiens die gebruik verbied nie, naamlik per toeval, moontlik, miskien, wellig en toevallig.⁵⁷ En tog moet dit geheel en al aan die voorsienigheid van God toegeskrywe word. En ook dit het ek nie verswyg nie toe ek gesê het: Ja, moontlik word dit wat algemeen as die noodlot bekend staan, ook deur ’n verborge orde geregeer, en ons noem in die gebeure net iets waarvan die rede en oorsaak vir ons verborge is, die toeval. Ek het dit wel gesê, maar ek is spyt daaroor dat ek in die boeke die woord toeval gebruik het, aangesien ek bemerk dat dit ’n slegte gewoonte van die mens is om te sê: ‘Dit is die wil van die noodlot’, wanneer hulle behoort te sê: ‘Dit is God se wil’.”⁵⁸ Kortom: hy leer oral dat die wêreld sonder plan voortwentel as iets aan die noodlot oorgelaat word. En hoewel hy dit êrens anders so beskrywe dat alle dinge deels deur die vrye oordeel van die mens en deels deur die voorsienigheid van God gedra word, dui hy tog ’n bietjie later genoegsaam aan dat die mens aan die voorsienigheid van God onderworpe is en daardeur geregeer word. As beginsel hiervoor neem hy aan dat daar niks dwaser is as om te dink dat iets sonder die verordening van God kan geskied nie, omdat dit dan doelloos sou gebeur. Om hierdie rede sluit hy ook die moontlikheid uit dat ’n gebeurtenis van die mens se wil afhanklik kan wees, en ’n wyle later maak hy dit nog duideliker wanneer hy sê dat die mens nie na die oorsaak mag soek van die wil van God nie.

Maar hoe ons sy vermelding van die toelating daarvan moet begryp, sal die beste blyk uit een verwysing waar hy bewys dat die wil van God die belangrikste en eerste oorsaak van alle dinge is, omdat niks kan gebeur as Hy dit nie beveel en toelaat nie.⁵⁹ Hy versin gewis nie ’n God wat ledigsit wanneer Hy iets wil toelaat wanneer daar, om dit so uit te druk, ’n werksame wil tussenbeide tree wat andersins nie as oorsaak beskou sou kon word nie.

8. Те, кто стремится очернить данное учение, клевещут, будто это выдумка стоиков, что всё совершается по необходимости. В том же обвиняли и св. Августина. Мы неохотно вступаем в спор из-за слов, однако употребляемого стоиками термина «fatum» принять не можем. Это слово из числа тех, от которых св. Павел учит отвращаться как от мирского пустословия (1 Тим 6:20). И поэтому наши враги пытаются обременить истину Божью ненавистью к этому слову. Что же касается самого данного представления по существу, то нам его приписывают лживо и недобросовестно. Нас не заботит та необходимость в природе, которая объясняется взаимосвязью всех вещей и о которой говорили стоики. Мы полагаем Бога Господом и Устроителем всего сущего и утверждаем, что Он по своей Премудрости изначально предопределил всё то, что должно совершиться, и теперь своею силою осуществляет предрешённое. Отсюда мы заключаем, что не только небо, земля и все неодушевлённые творения управляются его Провидением, но также намерения и воля людей, поскольку Бог направляет их к предначертанной Им цели.

Так что же, скажут нам, ничто не происходит случайно или по воле судьбы? На это я отвечу словами Василия Великого: «случай» и «судьба» - это слова язычников, и их значение совсем не должно проникать в верующее сердце (Василий Великий. Гомилия на псалом 32, 4 (MPG, XXIX, 329)). Ибо если всякое процветание есть знак благословения Бога, а всякая беда - знак его проклятия, то судьбе не остаётся места в том, что происходит с людьми.

Нам следует также прислушаться к словам св. Августина: «Мне не нравится, - говорит он, - что я в своей книге против академиков так часто поминаю судьбу, хотя этим словом я вовсе не обозначаю какое-либо божество, как это делают язычники, но случайное стечение обстоятельств, как мы его и употребляем в обыденном языке. Мы говорим "возможность", "вероятность'', хотя всё надлежит объяснять провидением Божьим. В той же самой книге я нисколько этого не скрываю и говорю, что "судьба", которую имеют в виду в обыденной речи, - это ход событий, возможный в силу тайного управления; просто мы называем судьбой то, что совершается в силу скрытых от нас причин и оснований. Так я говорю, и однако всё равно раскаиваюсь в том, что употребил в своей книге слово "судьба", ибо вижу в людях скверную привычку: вместо того, чтобы сказать "так захотел Бог", они говорят "так захотела судьба"» (Августин. Пересмотры, I, 1, 2 (MPL, XXXII, 585)).

Короче, этот святой учёный муж хочет сказать, что если мы оставляем что-либо на долю судьбы, то ход событий в мире оказывается случайным и стихийным. И хотя иногда Августин говорит, что все события совершаются отчасти по свободной воле человека, тем не менее он ясно показывает, что люди подвластны божественной воле и ею направляются. Ибо он придерживается того принципа, что нет ничего безрассуднее, чем думать, будто что-либо может совершиться помимо божественного решения, поскольку в противном случае всё совершалось бы случайно и стихийно. По этой причине он исключает возможность каких-либо изменений, производимых человеком, и даже высказывается ещё яснее, когда говорит, что неправомерно доискиваться оснований божественной воли. Августин совершенно чётко объясняет, какой смысл он вкладывает в слово «дозволение»: воля Божья есть первая и высшая (souveraine) причина всего, ибо ничто не совершается без повеления и дозволения Бога (Августин. О 83-х различных вопросах, I, 24, 27, 28 (MPL, XL, 17 сл.); О Троице, III, 4, 9 (MPL, XLII, 873)). Августин не выдумывает Бога, который пребывает в бездействии и как бы с высокой башни наблюдает за происходящим, дозволяя время от времени то или другое. Он уверен, что Бог обладает действенной волей, которая потому и считается причиной происходящего, что всё совершается по решению и велению Божьему.

9. | Quoniam tamen longe infra providentiae Dei altitudinem subsidit mentis nostrae tarditas, adhibenda est quae eam sublevet distinctio^a. || Dicam igitur, utcunque ordinentur omnia Dei consilio certa dispensatione^b, nobis tamen esse fortuita; non quod Fortunam reputemus mundo ac hominibus dominari, temereque omnia sursum deorsum volutare: (abesse enim a Christiano pectore decet hanc vecordiam;) sed quoniam eorum quae eveniunt, ordo, ratio, finis, necessitas, ut plurimum in Dei consilio latet, et^c humana opinione non apprehenditur: quasi fortuita sunt quae certum est ex Dei voluntate provenire. Non enim aliam imaginem prae se ferunt, aut in natura sua consideratae, aut secundum notitiam nostram iudiciumque aestimatae. Fingamus, exempli gratia, mercatorem, qui sylvam ingressus cum comitatu fidorum hominum, imprudenter a sociis aberret, ipso errore feratur in spoliarium, incidat in latrones, iuguletur. Mors eius non tantum Dei oculo praevisa, sed decreto stabilita fuerat. Non enim dicitur praevidisse quantum cuiusque vita protenderetur, sed terminos constituisse ac fixisse qui praeteriri non poterunt [lob 14. a. 5]. Quantum tamen mentis nostrae captus^d apprehendit, omnia illic fortuita apparent. Quid hic sentiet Christianus? nempe quicquid in morte eiusmodi^e intercessit, fortuitum natura, ut est, reputabit: providentiam tamen Dei praefuisse non dubitabit ad fortunam in suum finem dirigendam. Eadem est ratio futurorum contingentiae. Futura omnia ut incerta nobis sunt, ita in suspenso habemus, acsi utramvis in partem propensa forent. Manet tamen nihilominus cordibus nostris infixum, nihil eventurum quod non Dominus iam providerit. || Hoc sensu apud Ecclesiasten saepe repetitur nomen eventus: quia primo intuitu non penetrant homines ad primam causam, quae procul abscondita est. Et tamen nunquam ita deletum fuit ex hominum cordibus quod de occulta Dei providentia 201 proditum est in Scripturis, quin semper micarent in tenebris aliquae scintillae. Sic Philisthinorum augures, quanvis ambigui vacillent, Deo tamen partim adversum casum tribuunt^a, partim fortunae. Si arca, inquiunt, transierit per viam illam, sciemus Deum esse qui nos percussit: sin vero per alteram, casus fuit super nos [1. Sam. 6. b. 9]. Stulte quidem, ubi eos fallit divinatio, ad fortunam confugiunt: interea videmus eos constringi, ne audeant quod infoeliciter illis acciderat fortuitum putare. Caeterum quomodo providentiae suae fraeno eventus quoslibet in quancunque vult partem flectat Deus, insigni exemplo liquebit. Ecce eodem articulo temporis quo deprehensus fuerat David in deserto Mahon, irruptionem faciunt Philisthini in terram: cogitur Saul discedere [1. Samu. 23. d. 26. 27]. Si Deus, saluti servi sui consulere volens, impedimentum hoc Sauli obiecit, certe quanvis repente praeter hominum opinionem arma ceperint Philisthini, non tamen dicemus casu fuisse factum: sed quae nobis videtur contingentia, secretum Dei impulsum fuisse agnoscet fides. Non semper quidem apparet similis ratio; sed indubie sic habendum est, quaecunque cernuntur in mundo conversiones, ex secreta manus Dei agitatione prodire. Interea quod statuit Deus, sic necesse est evenire ut tamen neque praecise neque suapte natura necessarium sit. Exemplum in Christi ossibus familiare occurrit. Quum induerit corpus nostro simile, fragilia fuisse eius ossa nemo sanus negabit: quae tamen frangi fuit impossibile¹. Unde^b iterum videmus non temere in scholis inventas fuisse distinctiones de necessitate secundum quid, et absoluta: item consequentis et consequentiae²: quando ossa Filii sui Deus, quae a fractura exemerat, fragilitati subiecit, atque ita restrinxit ad consilii sui necessitatem quod naturaliter contingere potuit.

9. Toutesfois pource que la tardiveté de nostre esprit est bien loin de pouvoir monter jusques à la hautesse de la providence de Dieu, il nous faut pour la soulager mettre icy une distinction. Je di donques, combien que toutes choses soyent conduites par le conseil de Dieu, toutesfois qu’elles nous sont fortuites. Non pas que nous reputions fortune dominer sur les hommes, pour tourner haut et bas toutes choses temerairement (car ceste resverie doit estre loin d’un cœur Chrestien): mais pource que des choses qui adviennent, l’ordre, la raison, la fin et necessité est le plus souvent cachée au conseil de Dieu, et ne peut estre comprinse par l’opinion humaine, les choses que nous savons certainement provenir de la volonté de Dieu, nous sont quasi fortuites: car elles ne monstrent point autre apparence, quand on les considere en leur nature, ou quand elles sont estimées selon nostre jugement et cognoissance. Pour donner exemple, posons le cas qu’un marchand estant entré en une forest avec bonne et seure compagnie, s’esgare et tombe en une briganderie, où les voleurs luy coupent la gorge: sa mort n’estoit point seulement preveue à Dieu: mais estoit decretée en son vouloir. Car il n’est point seulement dit qu’il a preveu combien s’estendroit la vie d’un chacun: mais qu’il a constitué et fiché les limites qui ne se pourront passer (Job 14:5). Neantmoins d’autant que la conception de nostre entendement peut apprehender, toutes choses apparoissent fortuites en une telle mort. Qu’est-ce que pensera icy un Chrestien? Certes il reputera que cela est fortuit en sa nature, mais il ne doutera pas que la providence de Dieu n’ait presidé à guider la fortune à son but. C’est une mesme raison des evenemens futurs. Comme toutes choses à venir nous sont incertaines, aussi nous les tenons en suspens, comme si elles pouvoyent eschoir ou en une sorte ou en l’autre. Cela neantmoins demeure resolu en nostre cœur, qu’il n’adviendra rien que Dieu n’ait ordonné. Et en ce sens le nom d’Evenement est souvent reiteré en l’Ecclesiaste: pource que de prime face les hommes ne peuvent parvenir à la premiere cause, laquelle leur est cachée bien profond. Neantmoins ce que l’Escriture nous monstre de la providence secrette de Dieu, n’a jamais esté effacé tellement du cœur des hommes, que tousjours quelque residu n’ait estincellé parmi leurs tenebres. Mesmes les sorciers des Philistins, combien qu’ils chancellent en doute, ne pouvans bonnement determiner de ce qu’on leur demande: si est-ce qu’ils attribuent l’adversité partie à Dieu, partie à fortune: Si l’arche, disent-ils, passe par ceste voye-là, nous saurons que c’est Dieu qui nous a affligé: si elle tend ailleurs, il nous est advenu un malheur (1 Sam. 6:9). C’est bien une grande folie, si leur devinement les trompe, de recourir à fortune: cependant nous voyons qu’ils sont là tenus enserrez de n’oser croire simplement que leur malheur soit fortuit. Au reste, comment Dieu fleschit et tourne çà et là tous evemens par la bride de sa providence, il nous apperra par un exemple notable: Voicy, au mesme instant que David fust surprins et enclos par les gens de Saul au desert de Mahon, les Philistins se ruent sur la terre d’Israel, tellement que Saul est contraint de se retirer pour secourir à son pais (1 Sam. 23:26, 27). Si Dieu donnant tel empeschement à Saul, a voulu pourvoir au salut de son serviteur David: combien que les Philistins ayent soudain pris les armes et outre l’opinion des hommes, nous ne dirons pas toutesfois que cela soit venu de cas d’aventure: mais ce qui nous semble estre quelque accident, la foy le recognoist estre une conduite secrette de Dieu. Il n’y apparoist pas semblable raison par tout: mais si faut-il tenir pour certain, que toutes les revolutions qn’on voit au monde proviennent du mouvement secret de la main de Dieu. Au reste, il est tellement necessaire que ce que Dieu a ordonné advienne, que toutesfois ce qui se fait n’est pas necessaire precisement ny de sa nature: et de cecy se presente un exemple familier: Puis que Jesus Christ a vestu un corps semblable au nostre, nul de sens rassis ne niera que ses os n’ayent esté fragiles: et toutesfois il estoit impossible qu’ils fussent rompus. Voila comment ce qui en soy peut advenir ainsi ou ainsi, est determiné en une sorte, au conseil de Dieu: dont nous voyons derechef que ces distinctions n’ont pas esté inventées sans propos: c’est qu’il y a necessité simple ou absolue, et necessité selon quelque regard. Item, qu’il y a necessité de ce qui s’ensuyt et de la consequence. Car ce que les os du Fils de Dieu n’ont peu estre cassez, cela vient pour le regard que Dieu les avoit exemptez: et par ainsi ce qui naturellement pouvoit eschoir d’un coslé au d’autre, a esté restreint à la necessité du conseil de Dieu.

9. Yet, since the dulness of our minds is very much below the sublimity of the Divine providence, let us endeavour to assist them by a distinction. I say, then, that, notwithstanding the ordination of all things by the certain purpose and direction of God, yet to us they are fortuitous: not that we suppose 193 fortune holds any dominion over the world and mankind, and whirls about all things at random, for such folly ought to be far from the breast of a Christian; but because the order, reason, end, and necessity of events are chiefly concealed in the purpose of God, and not comprehended by the mind of man, those things are in some measure fortuitous, which must certainly happen according to the Divine will. For they present no other appearance, whether they are considered in their own nature, or are estimated according to our knowledge and judgment. Let us suppose, for example, that a merchant, having entered a wood in the company of honest men, imprudently wanders from his companions, and, pursuing a wrong course, falls into the hands of robbers, and is murdered. His death was not only foreseen by God, but also decreed by him. For it is said, not that he has foreseen to what limits the life of every man would extend, but that he “hath appointed bounds which he cannot pass.”⁴⁴⁶ Yet, as far as our minds are capable of comprehending, all these circumstances appear fortuitous. What opinion shall a Christian form on this case? He will consider all the circumstances of such a death as in their nature fortuitous; yet he will not doubt that the providence of God presided, and directed fortune to that end. The same reasoning will apply to future contingencies. All future things being uncertain to us, we hold them in suspense, as though they might happen either one way or another. Yet this remains a fixed principle in our hearts, that there will be no event which God has not ordained. In this sense the word chance is frequently repeated in the book of Ecclesiastes; because, on the first view, men penetrate not to the first cause, which lies deeply concealed. And yet the doctrine of the Scripture respecting the secret providence of God, has never been so far obliterated from the hearts of men, but that some sparks of it always shone in the darkness. Thus the Philistine sorcerers, though they fluctuated in uncertainty, ascribed adverse accidents partly to God, partly to fortune. “If the ark,” say they, “goeth up by that way, we shall know that God hath done us this great evil; but if not, it was a chance that happened to us.”⁴⁴⁷ They betrayed great folly, indeed, after having been deceived by divination, to have recourse to fortune; yet at the same time, we see them restrained, so that they cannot dare to suppose the affliction which had befallen them was fortuitous. But how God, by the reins of his providence, directs all events according to his own pleasure, will appear by an eminent example. At the very same instant of time when David had been overtaken in the wilderness of Maon, behold, the Philistines 194 made an irruption into the land, and Saul was compelled to depart. If God, consulting the safety of his servant, laid this impediment in the way of Saul, then, surely, though the Philistines might have taken up arms suddenly, and contrary to human expectation, yet we will not say that this happened by chance; but what to us seems a contingency, faith will acknowledge to have been a secret impulse of God. It is not always, indeed, that there appears a similar reason; but it should be considered as indubitably certain, that all the revolutions visible in the world proceed from the secret exertion of the Divine power. What God decrees, must necessarily come to pass; yet it is not by absolute or natural necessity. We find a familiar example in respect to the bones of Christ. Since he possessed a body like ours, no reasonable man will deny that his bones were capable of being broken; yet that they should be broken was impossible. Hence, again, we perceive that the distinctions of relative and absolute necessity, as well as necessity of consequent and of consequence, were not without reason invented in the schools; since God made the bones of his Son capable of being broken, which, however, he had exempted from being actually broken, and thus prevented, by the necessity of his purpose, what might naturally have come to pass.

9. How things are said to be fortuitous to us, though done by the determinate counsel of God. Example. Error of separating contingency and event from the secret, but just, and most wise counsel of God. Two examples.

But since our sluggish minds rest far beneath the height of Divine Providence, we must have recourse to a distinction which may assist them in rising. I say then, that though all things are ordered by the counsel and certain arrangement of God, to us, however, they are fortuitous,—not because we imagine that Fortune rules the world and mankind, and turns all things upside down at random (far be such a heartless thought from every Christian breast); but as the order,method, end, and necessity of events, are, for the most part, hidden in the counsel of God, though it is certain that they are produced by the will of God, they have the appearance of being fortuitous, such being the form under which they present themselves to us, whether considered in their own nature, or estimated according to our knowledge and Judgment. Let us suppose, for example, that a merchant, after entering a forest in company with trust-worthy individuals, imprudently strays from his companions and wanders bewildered till he falls into a den of robbers and is murdered. His death was not only foreseen by the eye of God, but had been fixed by his decree. For it is said, not that he foresaw how far the life of each 181individual should extend, but that he determined and fixed the bounds which could not be passed (Job 14:5). Still, in relation to our capacity of discernment, all these things appear fortuitous. How will the Christian feel? Though he will consider that every circumstance which occurred in that person’s death was indeed in its nature fortuitous, he will have no doubt that the Providence of God overruled it and guided fortune to his own end. The same thing holds in the case of future contingencies. All future events being uncertain to us, seem in suspense as if ready to take either direction. Still, however, the impression remains seated in our hearts, that nothing will happen which the Lord has not provided. In this sense the term event is repeatedly used in Ecclesiastes, because, at the first glance, men do not penetrate to the primary cause which lies concealed. And yet, what is taught in Scripture of the secret providence of God was never so completely effaced from the human heart, as that some sparks did not always shine in the darkness. Thus the soothsayers of the Philistine, though they waver in uncertainty, attribute the adverse event partly to God and partly to chance. If the ark, say they, “Goes up by the way of his own coast to Bethshemish, then he has done us this great evil; but if not, then we shall know that it is not his hand that smote us, it was a chance that happened to us.” (1 Sam. 6:9). Foolishly, indeed, when divination fails them they flee to fortune. Still we see them constrained, so as not to venture to regard their disaster as fortuitous. But the mode in which God, by the curb of his Providence, turns events in whatever direction he pleases, will appear from a remarkable example. At the very same moment when David was discovered in the wilderness of Maon, the Philistines make an inroad into the country, and Saul is forced to depart (1 Sam. 23:26, 27). If God, in order to provide for the safety of his servant, threw this obstacle in the way of Saul, we surely cannot say, that though the Philistine took up arms contrary to human expectation, they did it by chance. What seems to us contingence, faith will recognise as the secret impulse of God. The reason is not always equally apparent, but we ought undoubtedly to hold that all the changes which take place in the world are produced by the secret agency of the hand of God. At the same time, that which God has determined, though it must come to pass, is not, however, precisely, or in its own nature, necessary. We have a familiar example in the case of our Saviour’s bones. As he assumed a body similar to ours, no sane man will deny that his bones were capable of being broken and yet it was impossible that they should be broken (John 19:33, 36). Hence, again, we see that there was good ground for the distinction which the Schoolmen made between necessity, secundum quid, and necessity absolute, also between the necessity of consequent and of consequence. God made the bones of his Son frangible, though he exempted them from actual fracture; and thus, in reference to the necessity of his counsel, made that impossible which might have naturally taken place.

9. Aangezien echter de traagheid van onze geest ver beneden de hoogheid van Gods voorzienigheid blijft, moeten wij een onderscheid aanwenden, dat haar opheft. Ik moge dus zeggen, dat, hoezeer ook alles door Gods raad naar vaste beschikking bestuurd wordt, het voor ons toch toevallig is. Niet dat wij menen, dat de fortuin heerst over de wereld en de mensen en dat alles zo maar naar boven en beneden wentelt (want deze waanzin moet verre blijven van het hart van een Christen) ; maar aangezien de orde, reden, doel en noodzakelijkheid van wat gebeurt, merendeels in Gods raad verborgen is en door het menselijk inzicht niet wordt gevat, is als het ware toevallig datgene, wat vast en zeker uit Gods wil voortkomt. Want het vertoont geen ander uiterlijk, noch wanneer men het naar zijn eigen aard beschouwt, noch wanneer men het schat naar onze kennis en ons oordeel. Stellen wij, bijvoorbeeld, een koopman, die een bos binnengetrokken is met een gezelschap van vertrouwde lieden en die onvoorzichtig van zijn makkers afdwaalt en zo door het dwalen in een rovershol terecht komt, in handen van moordenaars valt en gedood wordt. Zijn dood was niet slechts door Gods oog voorzien, maar ook door zijn besluit vastgesteld. Want er staat niet, dat Hij van te voren gezien heeft, hoe ver ieders leven zich zou uitstrekken, maar dat Hij grenzen bepaald en vastgesteld heeft, die men niet zal kunnen overschrijden (Job 14:5) Maar toch voorzover het begrip van ons verstand gaat, schijnt in het voorbeeld van zo even alles toevallig. Wat zal een Christen hiervan denken? Hij zal overwegen, dat alwat bij een dergelijke dood plaats gevonden heeft, in zijn aard toevallig is, zoals het ook is; maar hij zal er niet aan twijfelen, dat de voorzienigheid Gods de opperste leiding gehad heeft om de fortuin tot haar einde te voeren. Evenzo staat het met toekomstige gebeurlijkheden. Daar alle toekomstige dingen voor ons onzeker zijn, blijven we omtrent hen weifelen, alsof ze naar beide kanten konden overslaan. Maar desniettemin blijft in onze harten de vaste overtuiging dat niets geschieden zal, wat God niet reeds voorzien heeft. In deze betekenis wordt bij de Prediker dikwijls het woord uitkomst gebruikt: want op het eerste gezicht dringen de mensen niet door tot de eerste oorzaak, die diep in het verborgen ligt. En toch is nooit zozeer uit de harten der mensen uitgewist wat over de verborgen voorzienigheid Gods in de Schrift geopenbaard is, of steeds glinsterden in de duisternis nog enige vonkjes. Zo schrijven de waarzeggers der Filistijnen, hoewel ze wankelen en weifelen, toch het ongelukkige voorval deels aan God, deels aan de fortuin toe: "Indien de ark," zo zeggen zij (1 Sam. 6:9) "langs die weg gaat, dan zullen wij weten, dat het God is, die ons geslagen heeft; gaat zij echter langs de andere weg, dan is het ons een toeval geweest." Wanneer hun waarzeggerij hen bedriegt, nemen zij wel dwaselijk de toevlucht tot de fortuin; maar ondertussen zien wij, dat zij zo in 't nauw zitten, dat ze het ongeluk, dat hun overkomen was, niet voor toevallig durven houden. Overigens zal uit een merkwaardig voorbeeld blijken, hoe God door de teugel zijner voorzienigheid iedere uitkomst buigt in de richting, die Hij wil. Zie, op hetzelfde tijdstip, waarop David in de woestijn van Maon gevangen was, doen de Filistijnen een inval in het land; en Saul wordt genoodzaakt weg te trekken (1 Sam. 23:26,27) Indien God, daar Hij wilde zorgen voor het behoud van zijn knecht, Saul deze hinderpaal voor de voeten geworpen heeft, dan zullen wij ongetwijfeld, hoewel de Filistijnen plotseling buiten verwachting der mensen de wapenen grepen, toch niet zeggen, dat dit bij toeval geschied is; maar het geloof zal erkennen, dat, wat ons toevalligheid schijnt, het verborgen aandrijven Gods geweest is. Wel is niet altijd zulk een oorzaak zichtbaar; maar zonder twijfel moet men het er voor houden, dat alle veranderingen, die in de wereld gezien worden, voortkomen uit de verborgen werking van Gods hand. Ondertussen is het noodzakelijk, dat wat God vastgesteld heeft, zo gebeurt, dat het echter noch in volstrekte zin, noch uit zijn eigen aard noodwendig, is. Daarvan hebben wij een bekend voorbeeld in de beenderen van Christus. Geen verstandig mens zal ontkennen, dat, daar Hij een lichaam aangenomen heeft gelijk aan het onze, zijn beenderen breekbaar waren; maar toch was het onmogelijk dat ze gebroken werden. Daaruit zien we weer, dat niet voor niets in de scholen de onderscheidingen uitgevonden zijn tussen de noodzakelijkheid ten opzichte van iets en een onvoorwaardelijke noodzakelijkheid; en evenzo die tussen wat op iets volgt en wat uit iets volgt: want God heeft de beenderen van zijn Zoon aan de breekbaarheid onderworpen, maar Hij had ze onttrokken aan het gebroken worden, en zo heeft Hij, wat van nature had kunnen gebeuren, gebonden aan de noodzakelijkheid van zijn raad.

9. Uns sind die wahren Ursachen des Geschehens verborgen

Aber unser Geist erreicht in seiner Schwerfälligkeit die Höhe der Vorsehung Gottes nicht von ferne; und deshalb muß zu seiner Unterstützung eine Unterscheidung angewandt werden. Ich will mich also folgendermaßen ausdrücken: Obgleich alles durch Gottes Ratschluss in fest bestimmter Regelung geordnet ist, ist es doch für uns „zufällig“. Das bedeutet nicht, daß wir meinten, Welt und Menschen ständen unter der Herrschaft des Glücks und es rolle alles im Himmel und auf Erden zufällig ab - denn ein solcher Wahnwitz muß dem Herzen eines Christenmenschen fernbleiben! Aber weil die Ordnung, die Ursache, der Zweck und die Notwendigkeit der Ereignisse von der menschlichen Erkenntnis nicht begriffen werden, da sie größtenteils in Gottes Ratschluss verborgen sind, so ist das, was tatsächlich ganz gewiss aus Gottes Willen kommt, für uns gewissermaßen zufällig! Es ergibt sich kein anderes Bild, ob wir das alles hinsichtlich seiner eigenen Natur ansehen oder auch nach unserem Verstehen und Urteilen betrachten. Stellen wir uns zum Beispiel einen Kaufmann vor, der in Begleitung zuverlässiger Leute in einen Wald zieht, unvorsichtig von seinen Gefährten abkommt, auf seinem Irrwege in die Gewalt einer Räuberbande gerät und ermordet wird. Sein Tod war von Gottes Auge zuvor gesehen und auch durch seinen Ratschluss bestimmt. Denn es heißt nicht (nur), daß er eines jeden Menschen Lebenslänge vorher gesehen, sondern daß er Grenzen gesetzt und festgelegt habe, über die man nicht hinausgehen kann (Hiob 14,5). Soweit aber unser Verstand reicht, scheint das alles zufällig. Was soll da der Christenmensch denken? Er wird gewiss das, was einen solchen Todesfall veranlaßte, seiner Natur nach, wie es das ja tatsächlich ist, als zufällig erkennen, aber er wird dennoch nicht zweifeln, daß Gottes Vorsehung dabei die Führung gehabt hat, um den „Zufall“ zu ihrem Zweck zu leiten! Genau so sind auch die Zufälligkeiten der Zukunft anzusehen. Denn alles Zukünftige ist uns ungewiss, und darum lassen wir es unbestimmt, als ob es sich zu beiden Seiten neigen könnte. Aber trotzdem haben wir die feste Gewissheit im Herzen, daß nichts eintreten kann, das nicht der Herr schon vorgesehen hat!

In diesem Sinne braucht auch der Prediger mehrmals das Wort „Ausgang“ (Ende?); denn die Menschen können auf den ersten Blick nicht auf die letzte Ursache dringen, weil diese fern und verborgen ist. Und doch ist das, was die Schrift über Gottes verborgene Vorsehung lehrt, niemals derart aus den Herzen der Menschen vertilgt worden, daß nicht mitten im Dunkel immer noch einige Fünklein geblieben wären. So schreiben die Wahrsager der Philister, obwohl sie im Zweifel hin und her schwanken, das Unglück teils Gott, teils dem Glück zu: „Wenn die Lade auf dem einen Wege geht, so wissen wir, daß es Gott ist, der uns das Übel getan hat, geht sie auf dem anderen, so ist es uns von ungefähr widerfahren“ (1. Sam. 6,9). Es ist 112 gewiss töricht, daß sie, da ihnen die Weissagung fehlt, zum Zufall ihre Zuflucht nehmen; indessen merken wir doch, wie sie gezwungenermaßen nicht wagen, das ihnen widerfahrene Unglück für ganz zufällig zu halten. Übrigens können wir noch an einem ganz klaren Beispiel sehen, wie Gott mit dem Zügel seiner Vorsehung alle Ereignisse in der von ihm gewollten Weise lenkt: In dem nämlichen Zeitpunkt, wo David in der Wüste Maon überfallen wurde, brachen die Philister ins Land ein, und Saul mußte weichen! (1. Sam. 23,26f.). Da wollte Gott, um seinen Knecht zu erretten, dem Saul dieses Hindernis in den Weg legen - und so gewiss auch die Philister über alles Erwarten schnell zu den Waffen griffen, so können wir doch nicht sagen, das sei zufällig geschehen, sondern der Glaube wird anerkennen, daß das, was uns zufällig erscheint, tatsächlich Gottes geheimer Antrieb gewesen ist! Dieser Grundsatz tritt nicht immer so klar hervor; aber wir müssen doch festhalten, daß alle Veränderungen in der Welt als verborgene Wirkungen seiner Hand anzusehen sind. Was nun Gott beschlossen hat, das muß notwendig geschehen, auch wenn es an sich, aus seiner eigenen Natur heraus nicht notwendig ist. Ein bekanntes Beispiel haben wir an den Gebeinen Christi. Da er einen dem unseren gleichen Leib annahm, so wird kein vernünftiger Mensch bezweifeln, daß seine Gebeine zerbrechlich waren - und doch war es unmöglich, sie zu zerbrechen! (Joh. 19,33-36) Daraus können wir sehen, daß es nicht grundlos war, wenn man in der Schultheologie einen Unterschied zwischen bedingter (necessitas secundum quid) und absoluter Notwendigkeit (necessitas absoluta) gemacht oder dementsprechend zwischen solchen Geschehnissen, die sich bedingt notwendig (d.h. durch „Mittelursachen“ mitbestimmt) ergeben (necessitas consequentis), und solchen, die sich mit einer (auf Gottes Anordnung und Willen beruhenden) unbedingten Notwendigkeit (necessitas consequentiae) ereignen, unterschieden hat. Denn Gott wollte nicht, daß die Gebeine seines Sohnes wirklich zerbrochen wurden, hat sie aber doch (vermöge der Menschwerdung) der Zerbrechlichkeit unterworfen; so hat er also etwas, das von Natur geschehen konnte, unter die Notwendigkeit seines Ratschlusses beschränkt!

9. 315Gebeurtenisse wat vir ons toevallig lyk, is inderdaad in die raadsplan van God so voorsien

Omdat die traagheid van ons verstand egter ver onder die verhewenheid van God se voorsienigheid geleë is, moet ons ’n onderskeid gebruik om ons verstand te verlig. Laat ek dan sê dat hoewel alle dinge volgens die raadsplan en volgens ’n vaste orde van God gereël word, sulke gebeurtenisse nogtans vir ons toevallig is - nie omdat ons reken dat die noodlot oor die wêreld en die mens heers en alles doelloos hot en haar laat voortrol nie (so ’n dwaasheid behoort trouens ver van ’n Christen se hart af te wees), maar omdat die orde, die rede, die doel en die noodsaaklikheid van gebeurtenisse meestal in die raadsplan van God verskuil is en nie deur die mens se denke begryp kan word nie; daarom is gebeure wat bepaald uit die wil van God spruit, vir ons toevallig. Want of ons hulle nou ook al volgens hulle aard oordink of volgens ons kennis en oordeel opweeg, beeld hulle niks anders by ons in nie. Kom ons gestel nou byvoorbeeld dat ’n handelaar wat in geselskap van getroue mense in ’n bos ingaan en onversigtig van sy kamerade afdwaal, deur sy eie fout op ’n rowersnes afkom en dat die rowers hom verwurg en hom om die lewe bring. Sy dood was dan nie alleen deur die oog van God voorsien nie maar ook deur sy besluit bekragtig. Want daar word nie gesê dat God voorsien het hoe lank elkeen se lewe sou strek nie, maar wel dat Hy perke gestel en bepaal het wat nie verbygesteek kan word nie.⁶⁰ Sover die bevatlikheid van ons verstand dit egter kan begryp, lyk dit alles na toevallige gebeurtenisse.

Hoe moet ’n Christen dan daaroor voel? Hy sal naamlik dink dat wat ook al in ’n dood van so ’n aard voorgeval het, natuurlik toevallig was, soos dit ook is; maar tog sal daar by hom geen twyfel daaroor bestaan dat die voorsienigheid van God dit tog so bestier het om die toeval tot sy doel te rig nie. Dieselfde redenasie geld ook van gebeurlikhede van die toekoms. Aangesien alles in die toekoms vir ons onseker is, bly ons oordeel daaroor onbeslis, na watter kant toe dit ook al sou neig. Dit bly nietemin nogtans in ons harte ingeprent dat niks sal gebeur wat God nie voorsien het nie. In hierdie betekenis word die woord lot dikwels in Prediker herhaal.⁶¹ Die rede hiervoor is dat die mens nie met sy eerste ondersoek daarvan kan deurdring tot die eerste oorsaak, wat ver verborge is nie.

En tog was die openbaring van die Skrif in verband met die verborge voorsienigheid van God nooit so in die harte van mense uitgewis datdaar tog nie iets van ’n vonkie in die duisternis geglinster het nie. So was 316 dit met die waarsêers⁶² van die Filistyne. Hoewel hulle onseker is, skryf hulle teenspoed deels aan God en deels aan die noodlot toe. Hulle sê: “As die ark in dié rigting gaan, sal ons weet dat dit God is wat ons getref het; maar as dit met ’n ander weg opgaan, was dit die toeval oor ons”.⁶³ Wanneer hulle voorspelling hulle bedroë laat, neem hulle wel dwaas hulle toevlug tot die noodlot. Intussen sien ons dat hulle verplig word om nie te waag om te dink dat die ongelukkige gebeurtenis toevallig was nie.

Verder sal uit ’n voortreflike voorbeeld blyk hoe God met die teuels van sy voorsienigheid gebeurtenisse stuur in die rigting waarin Hy wil. Kyk, op dieselfde tydstip waarop Dawid in die woestyn van Maon vasgekeer was, het die Filistyne die land binnegeval en Saul gedwing om die aftog te blaas.⁶⁴ Toe God die heil van sy dienskneg ter harte wou neem, het Hy hierdie struikelblok in Saul se weg geplaas. Hoewel die Filistyne skielik en bo verwagting hulle wapens opgeneem het, sal ons tog nie sê dat dit toevallig was nie, maar ons geloof sal die gebeurtenisse wat vir ons toevallig lyk, as ’n verborge stuwing van God erken. ’n Soortgelyke rede is weliswaar nie altyd duidelik nie, maar ons moet dit sonder twyfel so beskou dat al die veranderinge wat op die wêreld te sien is, uit die verborge werksaamheid van God se hand spruit.

Intussen moet dit wat God bepaal het, noodwendig so gebeur dat dit tog nie volstrek of na sy geaardheid noodsaaklik is nie. ’n Bekende voorbeeld hiervan kom ons in die bene van Christus teë. Aangesien Christus ’n liggaam soos ons eie aangeneem het, sal geen mens met gesonde verstand ontken dat sy bene ook gebreek kon word nie. En tog kon dit onmoontlik gebreek word.⁶⁵ Daaruit sien ons weer dat. die onderskeid wat in ons skole uitgevind is in verband met noodwendigheid in ’n sekere opsig en volstrekte noodwendigheid, tog nie so onbesonne is nie;⁶⁶ so ook die onderskeid tussen gevolgtrekking en gevolg; want God het die bene van sy Seun, wat Hy van breking⁶⁷ gevrywaar het, aan breekbaarheid⁶⁸ onderhewig gemaak. So het Hy dit wat natuurlik kon gebeur het, aan die noodwendigheid van sy raadsplan verbind.

9. Ввиду неповоротливости нашего ума, отнюдь не способного подняться до высот Божьего провидения, нам необходимо провести здесь одно различие и тем самым облегчить понимание вопроса. Я имею в виду то обстоятельство, что, хотя все вещи направляются намерениями Бога, нам они представляются случайными. Мы вовсе не считаем, что судьба господствует над людьми и распоряжается всем сущим, как ей заблагорассудится (подобная фантазия должна быть удалена от сердца христианина). Но поскольку порядок, причина, цель и необходимость происходящих событий чаще всего определяются божественным планом скрыто и недоступны человеческому разумению, постольку всё, что совершается в мире несомненно по воле Божьей, предстаёт перед нами как случайное. Именно такими кажутся нам вещи и факты, когда мы рассматриваем их природу или оцениваем с точки зрения нашего суждения и познания. Возьмём такой пример: путник входит в лес с добрым и надёжным попутчиком и попадает в руки разбойников, которые перерезают ему горло. Смерть этого человека была не предвидена Богом, а предрешена Им. Ибо Писание говорит не о том, что Бог лишь предвидит жизненный путь каждого, а о том, что Он определил число дней каждого человека и положил им предел, который не может быть перейдён (Иов 14:5). И всё же с точки зрения нашего разумения все обстоятельства этой смерти выглядят случайно. Что должен думать об этом христианин? Конечно, он посчитает происшедшее случайным по своей природе, однако не усомнится в том, что это провидение Божье направило руку судьбы, чтобы добиться своей цели.

То же самое можно сказать и о будущих событиях. Поскольку всё грядущее для нас неопределённо, мы не можем знать о нём наверняка, ибо обстоятельства могут сложиться по-разному. Тем не менее в глубине души мы не сомневаемся в том, что всё происходит по велению Божьему. Именно в этом смысле в Книге Экклезиаста часто употребляется слово «событие» (evenement) (в синодальном переводе - «дело»): ведь человек не в состоянии с первого взгляда проникнуть в сокрытую в глубине первопричину вещей и событий.

И всё же знание о тайном провидении Божьем, сообщённое нам в Писании, никогда не исчезало полностью, и малая искра его всегда мерцала во тьме. Даже филистимские прорицатели, колеблясь и не зная, как им ответить на заданный вопрос, объясняли постигшие филистимлян бедствия отчасти волей Божьей, отчасти случаем. Если ковчег, говорили они, пойдёт по этому пути, то отсюда узнаем, что это Бог «великое сие зло сделал нам; если же нет, то мы будем знать, что не его рука поразила нас, а сделалось это с нами случайно» (1 Цар 6:9). Конечно, с их стороны, было полным безумием в случае неудачного предсказания всё объяснять действием фортуны; однако мы видим, что и они не дерзали верить, что их бедствия всего лишь случайность. Наконец, один известный пример покажет нам, каким образом Бог направляет и поворачивает все события уздою своего провидения: в тот самый момент, когда Давид был застигнут людьми Саула в пустыне Маон, филистимляне напали на землю Израиля и Саул был вынужден вернуться, чтобы защитить свою страну (1 Цар 23:26-27). Таким образом Бог воздвиг препятствие перед Саулом, желая спасти раба своего Давида. И, несмотря на то, что филистимляне часто брались за оружие, мы, вопреки людскому мнению, скажем, что это произошло не случайно: в том, что нам представляется случайностью, вера видит тайное божественное руководство. На поверхности причины событий разнятся между собою, но следует считать несомненным, что всё в мире совершается по тайному мановению руки Божьей.

Предопределённое Богом с необходимостью совершается даже тогда, когда данное событие по своей природе не является необходимым в строгом смысле слова. Тому можно привести простой пример: поскольку Иисус Христос облёкся в тело, подобное нашему, то, рассуждая здраво, мы должны были бы признать его кости хрупкими; и однако сокрушить их было невозможно. Таким образом, то, что само по себе может произойти так или иначе, окончательно определяется божественным планом. Отсюда мы видим также, что эти различения были установлены не произвольно. Дело в том, что есть простая, или абсолютная необходимость, а есть необходимость по некоторому условию. Другими словами, есть необходимость происходящего и есть необходимость следствия. То, что кости Сына Божьего не могли сломаться, было определено по усмотрению Божьему. Подобно этому всё то, что по природе может произойти тем или иным образом, в конечном своём свершении определяется необходимостью божественного плана.