1. 219 EX aliis locis ubi Deus Satanam ipsum et omnes reprobos suo arbitrio flectere vel trahere dicitur, difficilior emergit quaestio. Quomodo enim per illos agens, nullam^a ex eorum vitio labem contrahat, imo in opere communi ab omni culpa sit immunis, ministros autem suos iuste damnet, vix capit sensus carnis; hinc reperta distinctio inter agere et permittere²: quia hic nodus multis inexplicabilis visus est, sub Dei manu et imperio Satanam et impios omnes ita esse, ut eorum malitiam in quencunque visum est finem dirigat: et sceleribus utatur ad exequenda sua iudicia. Ac excusabilis forte esset eorum modestia quos terret absurditatis species, nisi quod perperam mendacii patrocinio asserere tentant Dei iustitiam ab omni sinistra nota. Absurdum videtur, volente ac iubente Deo excaecari hominem, qui mox caecitatis suae poenas daturus est. Tergiversando itaque effugiunt, Dei tantum permissu, non etiam voluntate hoc fieri³; ipse vero palam se facere pronuntians, effugium illud repudiat. Quod autem nihil efficiant homines nisi arcano Dei nutu, nec quicquam deliberando agitent nisi quod ipse iam apud se decreverit, et arcana sua directione constituat, innumeris et claris testimoniis probatur. Quod ante citavimus ex psalmo, Deum quaecunque vult facere, 220 ad omnes actiones hominum pertinere certum est. Si Deus bellorum et pacis certus est arbiter, ut illic dicitur, idque sine ulla exceptione, eo inscio aut quiescente homines caeco motu temere ferri quis dicere audebit? Sed in specialibus exemplis plus lucis erit. Ex primo capite Iob scimus Satanam se coram Deo sistere ad excipienda iussa, non minus quam Angelos, qui sponte obediunt: diverso quidem id modo et fine: sed tamen nequid aggredi possit, nisi volente Deo. Etsi autem nuda^a permissio^b deinde subiici videtur, ut sanctum virum affligat: quia tamen vera est illa sententia, Dominus dedit, Dominus abstulit: sicut Deo placuit, ita factum est [Iob 1. d. 21]: colligimus, eius probationis cuius Satan et scelesti latrones ministri fuerunt, Deum fuisse authorem. Molitur Satan sanctum virum desperatione adigere in furorem^c: Sabaei crudeliter et impie in aliena bona praedando involant. Agnoscit Iob divinitus se exutum esse omnibus fortunis, et se pauperem factum, quia sic placuerit Deo. Ergo quicquid agitent homines, vel Satan ipse, Deus tamen clavum tenet, ut ad exequenda sua iudicia convertat eorum conatus. Vult Deus perfidum regem Achab decipi: operam suam offert diabolus ad eam rem: mittitur cum certo mandato, ut sit spiritus mendax in ore omnium Prophetarum [l.^d Reg. 22. c. 20]. Si Dei iudicium est excaecatio et amentia Achab, nudae permissionis figmentum evanescit: quia ridiculum esset, iudicem tantum permittere non etiam decernere quid fieri velit, et mandare executionem ministris. || Iudaeis propositum est Christum extinguere: Pilatus et milites rabiosae eorum libidini morem gerunt; fatentur tamen in solenni precatione discipuli nihil fecisse omnes impios nisi quod manus et consilium Dei decreverant [Act. 4. f. 28]; sicuti iam ante concionatus fuerat Petrus, definito consilio et praescientia Dei traditum fuisse ut interficeretur [Ibidem 2. d. 23]; acsi diceret, Deum (quem nihil ab initio latuit) scientem et volentem statuisse quod Iudaei executi sunt; sicuti alibi repetit, Deus qui praenuntiavit per omnes suos Prophetas passurum esse Christum, ita implevit [Ibidem 3. c. 18]^e. || Absalon incesto coitu, 221 patris torum polluens, detestabile scelus perpetrat [2. Sam. 16. d. 22]: Deus tamen hoc opus suum esse pronuntiat; verba enim sunt^a, Tu fecisti occulte: ego vero palam faciam, et coram sole hoc [Ibid. 12. c. 12]. Quicquid saevitiae exercent Chaldaei in Iudaea, opus Dei esse pronuntiat Ieremias [Ier. 50. d. 25]¹. Qua ratione Nabucadnezer vocatur Dei servus^{b 2}. Clamat passim Deus, suo sibilo³, tubae suae clangore⁴, imperio et iussu excitari impios ad bellum^{c 5}: Assyrium vocat virgam furoris sui, et securim quam manu sua movet [Iesa. 10. a. 5], Cladem urbis sanctae et Templi ruinam vocat opus suum [Iesa. 5. f. 26, et Iesa. 19. d. 25]⁶. David non obstrepens Deo, sed iustum iudicem agnoscens, ex illius tamen iussu provenire maledicta Semei fatetur. Dominus, inquit, iussit eum maledicere [2. Sam. 16^d. b. 10]. Saepius in sacra historia occurrit, quicquid accidat, proficisci a Domino, sicuti decem tribuum defectionem [1. Reg. 11. f. 31], interitum filiorum Heli [1. Sam. 2. g. 34], et eiusdem generis permulta. Qui mediocriter exercitati sunt in Scripturis, vident me ex multis pauca tantum proferre testimonia, ut brevitati consulam, ex quibus tamen satis superque liquet nugari eos et ineptire qui in locum providentiae Dei nudam permissionem substituunt, acsi in specula sedens^e expectaret fortuitos eventus: atque ita eius iudicia penderent ab hominum arbitrio.

1. Il y sort bien plus difficile question des antres passages, où il est dit que Dieu ploye, tourne ou tire à son plaisir les reprouvez. Car le sens charnel ne comprend pas comment il se puisse faire qu’en besoignant par eux il ne tire quelque souilleure de leurs vices: mesme qu’en une œuvre commune il soit hors de toute coulpe, et cependant punisse justement ses ministres. Et voila sur quoy s’est forgée la distinction entre Faire et Permettre: pource que ce nœud a semblé estre indissoluble, de dire que Satan, et tous les iniques soyent tellement en la main de Dieu qu’il adresse leur malice à telle fin qne bon luy semble, et use de leurs crimes et malefices pour executer ses jugemens. Or possible que la modestie de ceux lesquels l’apparence d’absurdité qu’ils trouvent en ceci estonne, seroit à excuser, si ce n’estoit qu’ils attentent de maintenir la justice de Dieu par fausses excuses et couleurs de mensonges. Ils jugent que c’est une chose desraisonnable, qu’un homme par le vouloir et decret de Dieu soit aveuglé pour estre tantost apres puni de son aveuglement: pourtant ils prennent ceste eschapatoire, que ce n’est point du vouloir de Dieu, mais de sa seule permission que cela se fait. Or Dieu prononçant haut et clair que c’est luy, rejette un tel subterfuge. Que les hommes ne facent rien que par le congé secret de Dieu et quoy qu’ils remuent mesnage en consultant, et qu’ils ne puissent outrepasser ce qu’il a determiné en soy: il se prouve par tesmoignages clairs et infinis. Ce que nous avons cy dessus allegué du Pseaume, que Dieu fait tout ce qu’il veut, s’estend sans doute à toutes actions humaines. Si Dieu, comme il est là escrit, est celuy qui dispose la paix et les guerres, voire sans aucune exception: qui est-ce qui osera dire que les hommes s’escarmouchent à la volée, et d’une impetuosité confuse, sans qu’il en sache rien, ou bien qu’il ne s’en mesle pas? Mais les exemples particuliers nous donneront icy plus de clairté. Nous savons par le premier chapitre de Job, que Satan se presente devant Dieu aussi bien que les Anges, pour ouyr ce qui luy sera commandé. C’est bien en diverse maniere, et à une fin toute autre: mais quoy qu’il en soit, cela monstre qu’il ne peut rien attenter sinon du vouloir de Dieu. Il semble bien puis apres qu’il n’obtienne qu’une permission nue et simple d’affliger le sainct homme: mais puis que ceste sentence est vraye, Le Seigneur qui l’avoit donné l’a osté, il a esté fait comme il a pleu au Seigneur (Job 1:21): nous avons à conclurre que Dieu a esté l’autheur de ceste espreuve, de laquelle Satan et les brigans ont esté ministres. Satan s’efforce d’inciter Job par desespoir à une rage contre Dieu: les Sabéens sont menez de cruauté et de meschante avarice, pour voler et piller le bien d’autruy: Job recognoist que c’est Dieu qui l’a desnué de tout son bien, et qu’il est apovry d’autant que Dieu l’a ainsi voulu. Ainsi quoy que machinent les hommes, ou mesmes le diable, toutesfois Dieu tient le clou du gouvernail, pour tourner leurs effors à executer ses jugemens. Comme quand il veut que le roy incredule Achab soit deceu, Satan luy offre son service à ce faire, et est envoyé avec commandement expres d’estre esprit menteur et trompeur en la bouche de tous les prophetes (1 Rois 22:20 s.). Si l’aveuglement et illusion d’Achab est un jugement de Dieu, la resverie de permission s’esvanouit. Car ce seroit un badinage ridicule qu’un juge permist tant seulement, sans decreter ce qui devroit estre fait, et sans commander à ses officiers, l’execution de sa sentence. L’intention des Juifs est de mettre Christ à mort: Pilate et ses gensdarmes complaisent et obeissent à la fureur de ce peuple: toutesfois les disciples en ceste priere solennelle que sainct Luc recite, confessent que tous les meschans n’ont rien fait sinon ce que la main et conseil de Dieu avoit determiné: comme desja auparavant sainct Pierre avoit remonstré que Jesus Christ avoit esté livré pour estre mis à mort, par la prouvoyance et conseil arresté de Dieu (Act. 4:28; 2:23). Comme s’il disoit que Dieu, auquel jamais rien n’a esté caché, de son seu et de son vouloir avoit estably ce que les Juifs ont executé: selon qu’il le conferme encores ailleurs: Dieu qui a predit par ses Prophetes que Jesus Christ seroit crucifié, l’a ainsi accompli (Act. 3:18). Absalom polluant le lict de son pere par incestes, commet un forfait detestable: toutesfois Dieu prononce que c’est son œuvre. Car voici les mots dont il use parlant à David, Tu as commis adultere en cachette, et je te rendray ton loyer publiquement, et devant le soleil je le feray (2 Sam. 16:22; 12:12). Jeremie prononce aussi que tous les excés que commettent les Chaldéens en Judée, et toute la cruauté qu’ils exercent est œuvre de Dieu (Jer. 50:25). Pour laquelle raison Nabuchadnezer est nommé serviteur de Dieu, quelque tyran qu’il soit: mesmes en toute l’Escriture il est dit que Dieu en sifflant ou au son de la trompette, par son commandement et authorité amasse les iniques pour guerroyer sous son enseigne, comme s’il avoit des soldats à ses gages. Il appelle le roy d’Assyrie verge de sa fureur, et la hache qu’il demeine de sa main: il appelle derechef la destruction de Jerusalem et du sainct temple, son œuvre (Is. 10:5; 5:26; 19:25). Et ce n’est point pour murmurer contre sa majesté que David dit des maudissons de Semei, Laissons-le faire, car Dieu luy a commandé: mais plustost il le recognoist juste juge (2 Sam. 16:10). Souvent l’histoire saincte nous advertit que tous cas qu’on appelle d’aventure, procedent de Dieu: comme la revolte des dix lignées, la mort des fils d’Heli, et semblables (1 Rois 11:31; 1 Sam. 2:34). Ceux qui sont moyennement exercez en l’Escriture, apperçoyvent bien que de grande quantité de tesmoignages j’en produy seulement un petit nombre, m’estudiant à breveté. Tant y a que ce peu monstrera clairement que ceux qui substituent une permission nue au lieu de la providence de Dieu, comme s’il attendoit estant assis ou couché ce qui doit advenir, ne font que badiner: car aussi par ce moyen ses jugemens dependroyent de la volonté des hommes.

1. 211 A question of greater difficulty arises from other passages, where God is said to incline or draw, according to his own pleasure, Satan himself and all the reprobate. For the carnal understanding scarcely comprehends how he, acting by their means, contracts no defilement from their criminality, and, even in operations common to himself and them, is free from every fault, and yet righteously condemns those whose ministry he uses. Hence was invented the distinction between doing and permitting; because to many persons this has appeared an inexplicable difficulty, that Satan and all the impious are subject to the power and government of God, so that he directs their malice to whatever end he pleases, and uses their crimes for the execution of his judgments. The modesty of those who are alarmed at the appearance of absurdity, might perhaps be excusable, if they did not attempt to vindicate the Divine justice from all accusation by a pretence utterly destitute of any foundation in truth. They consider it absurd that a man should be blinded by the will and command of God, and afterwards be punished for his blindness. They therefore evade the difficulty, by alleging that it happens only by the permission, and not by the will of God; but God himself, by the most unequivocal declarations, rejects this subterfuge. That men, however, can effect nothing but by the secret will of God, and can deliberate on nothing but what he has previously decreed, and determines by his secret direction, is proved by express and innumerable testimonies. What we have before cited from the Psalmist, that “God hath done whatsoever he hath pleased,”⁴⁹⁶ undoubtedly pertains to all the actions of men. If God be the certain arbiter of war and peace, as is there affirmed, and that without any exception, who will venture to assert, that he remains ignorant and unconcerned respecting men, while they are actuated by the blind influence of chance? But this subject will be better elucidated by particular examples. From the first chapter of Job we know that Satan presents himself before God to receive his commands, as well as the angels, who yield a spontaneous obedience. It is, indeed, 212 in a different manner, and for a different end; yet he cannot attempt any thing but by the Divine will. Although he seems to obtain only a bare permission to afflict that holy man, yet, since this sentence is true, “The Lord gave, and the Lord hath taken away,”⁴⁹⁷ we conclude that God was the author of that trial, of which Satan and mischievous robbers and assassins were the immediate agents. Satan endeavours to drive him by desperation into madness. The Sabeans, in a predatory incursion, cruelly and wickedly seize upon property not their own. Job acknowledges that he was stripped of all his wealth, and reduced to poverty, because such was the will of God. Therefore, whatever is attempted by men, or by Satan himself, God still holds the helm, to direct all their attempts to the execution of his judgments. God intends the deception of that perfidious king Ahab; the devil offers his service for that purpose; he is sent with a positive commission to be a lying spirit in the mouth of all the prophets.⁴⁹⁸ If the blinding and infatuation of Ahab be a Divine judgment, the pretence of bare permission disappears. For it would be ridiculous for a judge merely to permit, without decreeing what should be done, and commanding his officers to execute it. The Jews designed to destroy Christ; Pilate and his soldiers complied with their outrageous violence; yet the disciples, in a solemn prayer, confess that all the impious did nothing but what “the hand and the counsel of God determined before to be done;”⁴⁹⁹ agreeably to what Peter had already preached, that he was “delivered by the determinate counsel and foreknowledge of God,” that he might be “crucified and slain.”⁵⁰⁰ As though he had said that God, who saw every thing from the beginning, with a clear knowledge and determined will, appointed what the Jews executed; as he mentions in another place: “Those things which God before had showed by the mouth of all his prophets, that Christ should suffer, he hath so fulfilled.”⁵⁰¹ Absalom, defiling his father's bed with incest, perpetrated a detestable crime; yet God pronounces that this was his work; for his words are, “Thou didst it secretly; but I will do this thing before all Israel, and before the sun.”⁵⁰² Whatever cruelty the Chaldeans exercised in Judea, Jeremiah pronounces to be the work of God;⁵⁰³ for which reason Nebuchadnezzar is called the servant of God. God frequently proclaims, that the impious are excited to war by his hissing, by the sound of his trumpet, by his influence, and by his command: he calls the Assyrian the rod of his anger, and the staff which he moves with his hand. The destruction 213 of the holy city and the ruin of the temple he calls his own work.⁵⁰⁴ David, not murmuring against God, but acknowledging him to be a righteous Judge, confesses the maledictions of Shimei to proceed from his command. “The Lord,” says he, “hath said unto him, Curse.”⁵⁰⁵ It often occurs in the Sacred History, that whatever comes to pass proceeds from the Lord; as the defection of the ten tribes,⁵⁰⁶ the death of the sons of Eli,⁵⁰⁷ and many events of a similar kind. Those who are but moderately acquainted with the Scriptures will perceive that, for the sake of brevity, out of a great number of testimonies, I have produced only a few; which, nevertheless, abundantly evince how nugatory and insipid it is, instead of the providence of God, to substitute a bare permission; as though God were sitting in a watchtower, expecting fortuitous events, and so his decisions were dependent on the will of men.

1. The carnal mind the source of the objections which are raised against the Providence of God. A primary objection, making a distinction between the permission and the will of God, refuted. Angels and men, good and bad, do nought but what has been decreed by God. This proved by examples.

198 From other passages, in which God is said to draw or bend Satan himself, and all the reprobate, to his will, a more difficult question arises. For the carnal mind can scarcely comprehend how, when acting by their means, he contracts no taint from their impurity, nay, how, in a common operation, he is exempt from all guilt, and can justly condemn his own ministers. Hence a distinction has been invented between doing and permitting because to many it seemed altogether inexplicable how Satan and all the wicked are so under the hand and authority of God, that he directs their malice to whatever end he pleases, and employs their iniquities to execute his Judgments. The modesty of those who are thus alarmed at the appearance of absurdity might perhaps be excused, did they not endeavour to vindicate the justice of God from every semblance of stigma by defending an untruth. It seems absurd that man should be 199blinded by the will and command of God, and yet be forthwith punished for his blindness. Hence, recourse is had to the evasion that this is done only by the permission, and not also by the will of God. He himself, however, openly declaring that he does this, repudiates the evasion. That men do nothing save at the secret instigation of God, and do not discuss and deliberate on any thing but what he has previously decreed with himself and brings to pass by his secret direction, is proved by numberless clear passages of Scripture. What we formerly quoted from the Psalms, to the effect that he does whatever pleases him, certainly extends to all the actions of men. If God is the arbiter of peace and war, as is there said, and that without any exception, who will venture to say that men are borne along at random with a blind impulse, while He is unconscious or quiescent? But the matter will be made clearer by special examples. From the first chapter of Job we learn that Satan appears in the presence of God to receive his orders, just as do the angels who obey spontaneously. The manner and the end are different, but still the fact is, that he cannot attempt anything without the will of God. But though afterwards his power to afflict the saint seems to be only a bare permission, yet as the sentiment is true, “The Lord gave, and the Lord has taken away; as it pleased the Lord, so it has been done,” we infer that God was the author of that trial of which Satan and wicked robbers were merely the instruments. Satan’s aim is to drive the saint to madness by despair. The Sabeans cruelly and wickedly make a sudden incursion to rob another of his goods. Job acknowledges that he was deprived of all his property, and brought to poverty, because such was the pleasure of God. Therefore, whatever men or Satan himself devise, God holds the helm, and makes all their efforts contribute to the execution of his Judgments. God wills that the perfidious Ahab should be deceived; the devil offers his agency for that purpose, and is sent with a definite command to be a lying spirit in the mouth of all the prophets (2 Kings 22:20). If the blinding and infatuation of Ahab is a Judgment from God, the fiction of bare permission is at an end; for it would be ridiculous for a judge only to permit, and not also to decree, what he wishes to be done at the very time that he commits the execution of it to his ministers. The Jews purposed to destroy Christ. Pilate and the soldiers indulged them in their fury; yet the disciples confess in solemn prayer that all the wicked did nothing but what the hand and counsel of God had decreed (Acts 4:28), just as Peter had previously said in his discourse, that Christ was delivered to death by the determinate counsel and foreknowledge of God (Acts 2:23); in other words, that God, to whom all things are known from the beginning, had determined what the Jews had executed. He repeats the same thing elsewhere, “Those things, which God before had showed by the mouth of all his prophets, that Christ should suffer, he has so fulfilled,” (Acts 4:18). Absalom incestuously defiling his father’s bed, perpetrates 200a detestable crime. God, however, declares that it was his work; for the words are, “Thou midst it secretly, but I will do this thing before all Israel, and before the sun.”¹ The cruelties of the Chaldeans in Judea are declared by Jeremiah to be the work of God. For which reason, Nebuchadnezzar is called the servant of God. God frequently exclaims, that by his hiss, by the clang of his trumpet, by his authority and command, the wicked are excited to war. He calls the Assyrian the rod of his anger, and the axe which he wields in his hand. The overthrow of the city and downfall of the temple, he calls his own work. David, not murmuring against God, but acknowledging him to be a just judge, confesses that the curses of Shimei are uttered by his orders. “The Lord,” says he, “has bidden him curse.” Often in sacred history whatever happens is said to proceed from the Lord, as the revolt of the ten tribes, the death of Eli’s sons, and very many others of a similar description. Those who have a tolerable acquaintance with the Scriptures see that, with a view to brevity, I am only producing a few out of many passages, from which it is perfectly clear that it is the merest trifling to substitute a bare permission for the providence of God, as if he sat in a watch-tower waiting for fortuitous events, his Judgments meanwhile depending on the will of man.

1. Naar aanleiding van andere plaatsen, waar gezegd wordt, dat God Satan zelf en alle verworpenen naar zijn goeddunken buigt en trekt, doet zich een moeilijker vraagpunt voor. Want hoe Hij, wanneer Hij door middel van hen handelt, door hun misdrijf niet besmet wordt, ja hoe Hij bij een gemeenschappelijk werk van alle schuld vrij blijft en toch zijn dienaren rechtvaardig veroordeelt, kan het verstand van de mens ternauwernood begrijpen. Hieruit is de onderscheiding gevonden tussen doen en toelaten: want deze knoop scheen velen onontwarbaar toe, dat de Satan en alle goddelozen zo onder de macht en heerschappij van God staan, dat Hij hun boosheid leidt tot het doel, dat Hem goeddunkt en hun snoodheden gebruikt om zijn oordelen uit te voeren. En misschien zou de bescheidenheid van hen, die afgeschrikt worden door de schijn van ongerijmdheid, te verontschuldigen zijn, als ze maar niet verkeerdelijk poogden door de bescherming van leugen de rechtvaardigheid Gods van elk ongunstig merkteken te bevrijden. Het schijnt ongerijmd, dat met de wil en op het bevel van God een mens verblind wordt, die terstond voor zijn blindheid gestraft zal worden. Aarzelend zoeken ze dus deze uitvlucht, dat dit slechts gebeurt onder Gods toelating, maar niet ook met zijn wil. Maar doordat God zelf openlijk uitspreekt, dat Hij het doet, versmaadt Hij deze uitvlucht. Dat echter de mensen niets doen dan door de verborgen wil Gods, en niets bij overleg doen, dan wat Hij zelf reeds bij zich besloten heeft, en door zijn verborgen leiding vaststelt, wordt door talloze en duidelijke getuigenissen bewezen. Wat wij te voren aanhaalden uit de Psalm (Ps. 115:3) dat God doet al wat Hij wil, heeft voorzeker betrekking op alle handelingen der mensen. Indien God de zekere beschikker is van oorlog en vrede, zoals daar gezegd wordt, en dat wel zonder enige uitzondering, wie zal dan durven zeggen, dat de mensen zonder zijn weten of bemoeienis door een blinde beweging zomaar voortgedreven worden? Maar in de bijzondere voorbeelden zal meer licht aanwezig zijn. Uit het eerste hoofdstuk van Job weten wij, dat Satan zich voor God stelt om zijn bevelen te ontvangen evengoed als de engelen, die uit eigen beweging gehoorzamen; wel op verschillende wijze en met andere bedoeling, maar toch is duidelijk, dat hij niets kan aangrijpen dan met de wil Gods. En ofschoon dan gesproken schijnt te worden van een blote toelating, om de heilige man aan te tasten, maken wij toch hieruit, dat de woorden (Job 1:21) "De Here heeft gegeven, de Here heeft genomen, zoals het Gode behaagde, zo is het geschied" waarachtig zijn, op, dat God de bewerker is geweest van die beproeving, waarvan Satan en de misdadige rovers de dienaren geweest zijn. De Satan legt het er op toe de heilige man door wanhoop tot razernij te brengen: de Sabeërs snellen wreed en goddeloos toe om eens anders goederen te roven. Job erkent, dat hij van Godswege beroofd is van al zijn rijkdommen en dat hij arm geworden is, omdat het God zo behaagde. Dus wat ook de mensen doen, of Satan zelf, God houdt toch het roer in handen, om hun pogingen te wenden tot het uitvoeren van zijn oordelen. God wil, dat de trouweloze koning Achab bedrogen wordt: de duivel biedt zijn dienst daartoe aan; hij wordt gezonden met een bepaalde opdracht, namelijk om een leugengeest te zijn in de mond van alle profeten (1 Kon. 22:20 e.v.). Indien de verblinding en de zinneloosheid van Achab Gods oordeel is, dan verdwijnt het verzinsel van blote toelating; want het zou belachelijk zijn, dat de rechter slechts toeliet, en niet ook besloot wat hij wilde, dat gebeurde, en zijn dienaren de volvoering opdroeg. De Joden hebben zich voorgenomen Christus te verdelgen; Pilatus en de soldaten zijn hun razende lust ter wille. En toch bekennen de discipelen in hun plechtig gebed, dat alle goddelozen niets gedaan hebben, dan wat de hand en raad Gods besloten hadden (Hand. 4:28) Zoals Petrus reeds tevoren gepredikt had, dat Christus door de bepaalde raad en voorkennis Gods overgegeven was om gedood te worden (Hand. 2:23) alsof hij zeide, dat God (voor wie niets van den beginne af verborgen geweest is) willens en wetens vastgesteld heeft, wat de Joden ten uitvoer gebracht hebben. Gelijk hij elders (Hand. 3:18) herhaalt: "God, die door al zijn profeten tevoren verkondigd heeft, dat de Christus lijden zou, heeft dat alzo vervuld." Door een bloedschendige vereniging volbrengt Absalom, zijn vaders legerstede bevlekkend, een verfoeilijke schanddaad (2 Sam. 16:22) maar toch spreekt God het uit, dat dit zijn werk is. Want de woorden luiden aldus (2 Sam. 12:12) "Gij hebt het in het verborgen gedaan, maar ik zal het openlijk doen, en voor deze zon." Jeremia verklaart (Jer. 50:25) dat al de wreedheid, die de Chaldeën in Juda uitoefenen, Gods werk is. Daarom wordt Nebucadnezar Gods dienaar genoemd. Op verscheiden plaatsen roept God uit, dat door zijn sissen, door de klank van zijn bazuin, door zijn gebod en bevel de goddelozen ten oorlog worden aangezet; de Assyriër noemt Hij de roede zijns toorns en de bijl, die Hij hanteert (Jes. 5:26;10:5 enz.) De val van de heilige stad en de verwoesting van de tempel noemt Hij zijn werk. Hoewel David niet mort tegen God, maar bekent, dat Hij een rechtvaardig rechter is, erkent hij toch dat de vloeken van Simei voortkomen uit zijn bevel (2 Sam. 16:10) "De Here", zegt hij, "heeft hem bevolen te vloeken." Meermalen komen wij het in de gewijde geschiedenis tegen, dat al wat gebeurt van de Here uitgaat, zoals de afval der tien stammen, de ondergang van de zonen van Eli en zeer veel van dergelijke gevallen. Zij, die een weinig geoefend zijn in de Schrift, zien, dat ik slechts weinig voorbeelden uit vele aanhaal, ter wille van de kortheid; maar daaruit is toch meer dan voldoende duidelijk, dat zij bazelen en dwaas zijn, die in de plaats van Gods voorzienigheid de blote toelating stellen, alsof Hij, op een uit kijkpunt zittend, de toevallige afloop afwachtte, en zo zijn oordelen afhingen van het goeddunken der mensen.

1. 125Keine bloße "Zulassung"

Nach anderen Stellen lenkt und zieht Gott selbst den Satan und alle Gottlosen nach seinem Gutdünken, wohin er will. Hier entsteht nun aber eine noch schwierigere Frage. Wie soll sich Gott, wenn er doch durch diese handelt, keinerlei Beschmutzung durch ihre Vergehen zuziehen, wie soll er bei gemeinsamem Werk selbst von aller Schuld frei sein und doch die, die er als Knechte benutzt, mit Recht verdammen können? Das versteht der Sinn des Fleisches nicht. So ist es denn zu der Unterscheidung zwischen „Tun“ und „Zulassung“ (Gottes) gekommen: es scheint eben vielen Leuten ein unlösbarer Knoten zu sein, wenn es heißt, der Satan und alle Gottlosen seien derart in Gottes Hand, daß er ihre Bosheit lenke zu dem ihm genehmen Ziel, und daß er ihre Verbrechen benutze, um seine Gerichte zu vollziehen! Die Bedenklichkeit solcher Leute wäre auch durchaus verzeihlich, wenn sie bloß der Anschein des Widersinnigen in Schrecken setzte; nur dürften sie eben nicht verkehrterweise versuchen, Gottes Gerechtigkeit vor dem Vorwurf durch eine Unwahrheit zu rechtfertigen! Es scheint ihnen widersinnig, daß ein Mensch durch Gottes Willen und Befehl verblendet wird und dann doch die Strafe für seine Verblendung tragen soll. Also suchen sie sich durch die Ausflucht zu helfen, das geschehe bloß durch Gottes Zulassung, nicht aber auch durch seinen Willen! Aber Gott selber macht diese Ausflucht zunichte, wenn er deutlich sagt, er handle! Daß aber der Mensch ohne Gottes geheimen Befehl nichts ausrichten, noch etwas durch Überlegung zuwege bringen kann, ohne daß Gott es schon bei sich beschlossen hätte und es in seiner verborgenen Leitung herbeiführte, das wird durch unzählige klare Schriftzeugnisse belegt, was wir oben aus dem Psalm anführten: „Gott kann machen, was er will“ (Ps. 115,3), das bezieht sich gewisslich auf alle Taten der Menschen. Ist Gott wirklich, wie es heißt, der untrügliche Lenker von Krieg und Frieden (Jes. 45,7), und zwar ohne jede Ausnahme, wie kann dann einer zu behaupten wagen, den Menschen leite sinnlos ein blinder Trieb, ohne Gottes Wissen und Zutun?

Aber besondere Beispiele werden das noch besser beleuchten, wir wissen, wie im ersten Kapitel des Hiobbuches der Satan sich vor Gott einstellt, um Befehle entgegenzunehmen, genau wie die Engel, die doch von sich aus gehorchen. Er tut das zwar in ganz anderer Art und zu ganz anderem Zweck, aber doch so, daß er nichts unternehmen kann ohne Gottes Willen. Nun scheint ja daraufhin eine bloße Zulassung zu erfolgen, nämlich daß er den heiligen Mann (Hiob) angreife. Aber doch ist dessen Ausspruch wahr: „Der Herr hat’s gegeben, der Herr hat’s genommen, wie es dem Herrn gefiel, so ist es geschehen“ (Hiob 1,21). Und deshalb müssen wir schließen, daß diese Versuchung, als deren Diener der Satan und verruchte Räuber wirksam waren, tatsächlich Gott zum Urheber hatte. Da versucht der Satan den heiligen Mann durch Verzweiflung in Wut zu bringen, da kommen die Sabäer herbei, um grausam und gottlos fremdes Gut zu rauben. Aber Hiob erkennt an, daß er von Gott all seines Besitzes beraubt worden ist, daß er zum armen Mann geworden ist, weil es Gott so gefiel! Was also auch Menschen oder gar der Satan selbst unternehmen – Gott hat das Ruder in der Hand, um ihre Unternehmungen zum Vollzug seiner Gerichte zu lenken. Da will Gott, daß der treulose König Ahab in die Irre geführt werde - der Teufel erbietet dazu seinen Dienst, und er wird mit dem klaren Auftrag losgeschickt, er solle ein Geist der Lüge im Munde aller Propheten sein! (1. Kön. 22,20.22). Die Verblendung des Ahab ist Gottes Gericht - und so zergeht jeder Versuch, hier von „bloßer Zulassung“ 126 zu träumen. Denn es wäre ja lächerlich, wenn der Richter bloß „zuließe“ und nicht tatsächlich anordnete, was er geschehen lassen will, und seinen Dienern den Auftrag zum Vollzug gäbe! Die Juden hatten die Absicht, Christum zu töten, und Pilatus und seine Kriegsknechte willfahrten ihrer rasenden Mordlust - und trotzdem bekennen die Jünger in feierlichem Gebet, alle Gottlosen hätten nichts getan, als was Gottes Hand und Rat beschlossen hätte! (Apg. 4,28). So hatte Petrus ja schon vorher in einer Predigt gesagt, Jesus sei aus bedachtem Rat und Vorsehung Gottes dahingegeben worden, daß er getötet werde (Apg. 2,23), als wollte er sagen: Gott, dem von Anfang her nichts verborgen war, hat mit Wissen und Willen festgesetzt, was die Juden vollführt haben. So wiederholt er es an anderer Stelle: „Gott, was er durch den Mund aller seiner Propheten zuvor verkündigt hat, wie Christus leiden sollte, hat’s also erfüllt“ (Apg. 3,18). Absalom verunreinigte in ehebrecherischem Umgang das Bett seines Vaters und vollführte damit ein abscheuliches Verbrechen (2. Sam. 16,22). Gott aber verkündigt, das sei sein Werk: „Du hast es insgeheim getan, ich werde es öffentlich tun, vor der Sonne!“ (2. Sam. 12,12). Und Jeremia spricht es aus, daß alles, was die Chaldäer an Grausamkeiten in Judäa begehen, Gottes Werk sei (Jer. 50,25; 1,15 und oft). Aus diesem Grunde wird ja Nebukadnezar Gottes Knecht geheißen! (Jer. 25,9; 27,6). Mehrfach ruft Gott es aus, sein Wink (Jes. 7,18), seiner Posaune Klang (Hos. 8,1), sein Befehl und Auftrag (Zeph. 2,1) rufe die Gottlosen zum Kriege auf! Den Assyrer nennt er die Rute seines Zorns (Jes. 10,5) und ein Beil, das er mit seiner Hand schwingt! Die Zerstörung der heiligen Stadt und die Verwüstung des Tempels heißt er sein Werk (Jes. 28,21). David will nicht gegen Gott murren, wenn er ausspricht, die Flüche des Simei kämen aus seinem Geheiß: „Der Herr hat ihn geheißen, daß er fluche“ (2. Sam. 16,10). Nein, er erkennt Gott damit als den gerechten Richter an! Öfters wird es in der heiligen Geschichte wiederholt, es komme von dem Herrn, was auch geschehe, so z.B. der Abfall der zehn Stämme (1. Kön. 11,31), der Untergang der Söhne des Eli (1. Sam. 2,34) und vieles dieser Art. Wer einigermaßen in der Schrift zu Hause ist, der sieht, daß ich nur wenige Zeugnisse von vielen anführe, um mich der Kürze zu befleißigen. Aber aus diesen wird bereits mehr als genug deutlich: wer an die Stelle der Vorsehung Gottes die bloße Zulassung setzt, der schwatzt und redet unnützes Zeug! Als ob Gott in ruhiger Betrachtung dasäße und die zufälligen Ereignisse abwartete! Als ob so seine Gerichte vom Wohlgefallen des Menschen abhingen!

1. God se voorsienigheid is nie ’n blote toelating nie

338 Uit ander Skrifverwysings waar gesê word dat God die Satan self en almal wat verwerp is, na sy goeddunke buig of trek, kom ’n moeiliker vraagstuk na vore. Want die mens se verstand kan beswaarlik begryp hoedat God, wanneer Hy deur hulle handel, nie deur hulle boosheid besmet word nie - ja, hoedat Hy in al sy werk wat Hy met hulle deel, vry is van alle skuld en hoedat Hy hulle regverdig kan straf as hulle sy dienaars is. Na aanleiding hiervan is daar ’n onderskeid uitgevind tussen doen en toelaat¹ omdat hierdie knoop by baie mense die indruk gelaat het dat dit nie ontwar kan word nie, naamlik dat die Satan en al die goddelose mense so deur die hand van God geregeer word dat Hy hulle boosheid op ’n doel wat Hom behaag, kan rig en van hulle wandade gebruik kan maak om sy oordele uit te voer. En miskien sou die selfbeheersing van die mense wat deur die skynbare ongerymdheid hierin afgeskrik word, nog verskoon kon word as dit nie was dat hulle probeer om die geregtigheid van God leuenagtig en op verkeerde wyse teen elke ongunstige kenmerk te verdedig nie. Dit lyk vir hulle ongerymd dat ’n mens volgens die wil en op bevel van God verblind word, terwyl hy weldra vanweë sy blindheid gestraf sal word. Hulle keer dus hulle rug op die vraagstuk en ontwyk dit deur te sê dat dit plaasvind slegs omdat God dit toelaat maar nie omdat Hy dit wil nie.² Maar wanneer God openlik verklaar dat Hy dit doen, verwerp Hy hulle uitvlug.

Maar die feit dat die mens niks sonder die verborge wil van God kan bereik nie en dat hy niks deur sy beraadslaging kan doen behalwe dit wat God self besluit en volgens sy verborge beskikking vasstel nie, kan met ontelbare duidelike getuienisse bewys word. Die verwysing wat ons tevore uit die Psalm aangehaal het, naamlik dat God alles doen wat Hy 339 wil,³ het beslis ook betrekking op al die handelinge van die mens. As God dan gewis oor oorloë en vrede beslis, soos daar gesê word⁴ - en dit sonder enige uitsondering - wie sal dan waag om die bewering te maak dat die mens sonder die wete en bemoeienis van God deur ’n blinde drang onbesonne voortgedryf word? Maar in besondere voorbeelde sal daar meer lig vir ons opgaan.

Uit die eerste hoofstuk van Job weet ons dat die Satan hom voor die aangesig van God stel om sy bevele te ontvang net soos die engele, wat Hom spontaan gehoorsaam.⁵ Tog doen hy dit op ’n ander wyse en met ’n ander doel maar tog so dat hy niks kan aanpak as dit nie God se wil is nie. Hoewel daar skynbaar daarna ’n blote toelating ingeskuif word om die heilige man te verdruk, nogtans, omdat hierdie woorde waar is: “Die Here het gegee; die Here het geneem, dit het gebeur soos dit God behaag het,”⁶ kan ons aflei dat God die Bewerker was van sy beproewing waarvan die Satan en goddelose rowers die dienaars was. Die Satan poog om die heilige man deur wanhoop tot raserny te dryf; die Sabeërs val hom wreed en goddeloos aan om iemand anders se goed te roof. Job erken dat hy deur God van al sy rykdom beroof is en ’n arm man geword het omdat dit God behaag het.

Wat die mens of die Satan self dus ook al doen - God hou tog die sleutel om hulle voornemens om te draai om sy oordele uit te voer.

Dit was God se wil dat die ontroue koning Agab mislei moes word. Daarvoor bied die duiwel sy hulp aan. Hy word met ’n sekere bevel uitgestuur, naamlik om ’n leuengees te wees in die monde van al die profete.⁷ As Agab se verblinding en waansinnigheid dan God se oordeel is, verdwyn die versinsel van blote toelating, omdat dit belangrik sou wees dat God dit as Regter sou toelaat maar nie ook sou besluit wat Hy gedoen wou hê, en die uitvoering daarvan aan sy dienaars sou opdra nie.

Die Jode het die voorneme gehad om Christus te verdelg. Pilatus en die soldate gee aan hulle woedende begeerte toe. Tog erken die dissipels in hulle plegtige gebed dat al die goddelose mense niks anders gedoen het as wat God se hand en sy raad reeds besluit het nie.⁸ So het Petrus alreeds tevore verkondig dat Christus volgens die bepaalde raadsplan en voorkennis van God oorgelewer is om om die lewe gebring te word.⁹ Dit is asof hy gesê het dat God, vir wie daar van die begin af niks verborge was nie, willens en wetens bepaal het wat die Jode uitgevoer het. So 340 herhaal hy dit ook elders: “God, wat vooraf deur al sy profete verkondig het dat Christus sou ly, het dit so volbring.”¹⁰ Toe Absalom sy vader se bed met bloedskandige gemeenskap verontrei-nig het, het hy ’n verfoeilike oortreding begaan.¹¹ Nogtans verklaar God dat dit sy werk was, want sy woorde lui: “Jy het dit in die geheim gedoen, maar Ek sal dit openlik en in die voile sonlig doen”.¹² Jeremia verklaar dat al die wreedheid wat die Galdeërs teen Juda pleeg, God se werk is.¹³ Daarom word Nebukadneser ook God se dienskneg genoem.¹⁴ God roep oral uit dat die goddeloses deur sy gefluit,¹⁵ en deur die geskal van sy trompet¹⁶ op sy bevel en gebod tot oorlog aangedryf word.¹⁷ Hy noem die koning van Assirië die staf van sy toorn en die byl wat Hy met sy hand in beweging bring.¹⁸ Hy noem die verwoesting van die heilige stad en die vernietiging van die tempel sy werk.¹⁹ Wanneer Dawid nie teenoor God murmureer nie maar erken dat Hy die regverdige Regter is, bely hy nogtans dat die vloek van Simeï uit God se bevel voortkom. Hy sê: “Die Here het hom beveel om my te vloek”.²⁰ Dit kom baie dikwels in die heilsgeskiedenis voor dat alles wat gebeur, uit God ontstaan, byvoorbeeld die afvalligheid van die tien stamme,²¹ die ondergang van die seuns van Eli²² en baie ander soortgelyke gevalle.

Mense wat maar net effens in die Skrifte geoefen is, kan sien dat ek ter wille van bondigheid uit die menigvuldige getuienis daaroor maar net ’n paar voorbeelde aanhaal. Tog is dit daaruit meer as genoeg duidelik dat die mense onsin praat en van hulle sinne beroof is wanneer hulle blote toelating in die plek van God se voorsienigheid stel, net asof Hy in ’n wagtoring sit en op toevallige gebeurtenisse wag en asof sy oordele dan van die goeddunke van die mens afhanklik is.

1. Гораздо более трудный вопрос возникает в связи с другими местами Писания, где говорится, что Бог подчиняет Себе и по своему усмотрению побуждает к действию отверженных. Ибо плотский разум не понимает, как может быть, что Бог, пользуясь злыми людьми, не пятнает Себя грязью их пороков, более того, остаётся невиновным, хотя совершает общее с ними дело, и при этом справедливо карает своих посланцев. Именно на этом основан вымысел о различии между «деланием» (faire) и «позволением» (permettre), потому что иначе, казалось бы, невозможно развязать этот узел. Здесь имеется в виду, что Сатана и все нечестивцы полностью находятся в руке Божьей, так что Он направляет их злобу к угодной Ему цели и пользуется их преступлениями и злодеяниями для совершения своего суда.

Возможно, сомнения тех, кого смущает обнаруживающаяся здесь видимость абсурда, можно было бы извинить, если бы не то обстоятельство, что они пытаются подтвердить божественную справедливость ложными оправданиями и лживыми оговорками. Они считают противным разуму, что человек впадает в ослепление по воле и решению Бога, чтобы вслед за тем понести наказание за своё ослепление. При этом они видят спасительную оговорку в том, что это ослепление совершается не по желанию Бога, а лишь с его позволения. Но Бог, ясно и во всеуслышание заявляя, что это его рук дело, опровергает подобную уловку. Бесчисленными свидетельствами Бог подтверждает тот факт, что люди ничего не делают, кроме как по тайному его велению, и что бы они ни замышляли, они не могут перейти предела, положенного Богом в его плане. То, что, как говорится в псалме, Бог творит всё, что хочет (Пс 113/114:11), несомненно простирается на все человеческие поступки. Если Бог, как там сказано, - единственный, кто устанавливает мир и войну, то кто осмелится утверждать, будто люди стихийно и произвольно строят свои козни, так что Бог об этом не знает или не вмешивается в их дела?

Конкретные примеры лучше прояснят этот вопрос. Из первой главы Книги Иова нам известно, что Сатана предстал перед Богом вместе с Ангелами, чтобы выслушать его повеления. Пусть особым образом и с особой целью, но всё равно это доказывает, что Сатана ничего не может предпринять без Божьей воли. Вслед за тем Сатана вроде бы получает лишь простое позволение досадить святому человеку. Но коль скоро истинно изречение: «Господь дал, Господь и взял; совершилось так, как было угодно Господу» (Иов 1:21), - мы должны заключить, что на самом деле Бог является совершителем этого испытания, а Сатана и злодеи - его слугами. Сатана пытается ввергнуть Иова в отчаяние и тем самым разжечь в нём ярость против Бога; савеяне, побуждаемые жестокостью и низменной алчностью, хотят украсть чужое имущество; Иов же признаёт, что именно Бог лишил его всего достояния и что бедность постигла его потому, что этого пожелал Бог. Таким образом, что бы ни замышляли люди и даже сам дьявол, всё равно бразды правления держит Бог и Он направляет усилия замышляющих к совершению своего суда. Так, когда Он пожелал ввести в заблуждение недоверчивого царя Ахава, свои услуги Ему предложил Сатана и был послан Им с определённым повелением: стать духом лживым и обманным в устах всех пророков Ахава (3 Цар 22:20 сл.). Если ослепление и заблуждение Ахава были решены судом Божьим, то выдумка насчёт позволения рассеивается. Ведь было бы смехотворной нелепостью, если бы судья только позволял, не предписывая, что должно делать, и не приказывая своим подчинённым привести приговор в исполнение.

Намерение иудеев состояло в том, чтобы предать Христа смерти. Пилат и его приспешники не возражали и уступили ярости народа. Тем не менее ученики Христа в торжественной молитве, приводимой св. Лукой, исповедуют, что все злоумышленники совершили только то, что предопределили рука и совет Божий (Деян 4:28). А св. Пётр ранее показал, что Иисус Христос был предан на смерть по определённому совету и предведению Божию (Деян 2:23). Он как бы говорит, что Бог, от которого ничто и некогда не было сокрыто, по своему намерению и своей воле постановил то, что исполнили иудеи, согласно сказанному в другом месте: «Бог же, как предвозвестил устами всех Своих пророков пострадать Христу, так и исполнил» (Деян 3:18).

Авессалом, запятнав ложе отца своего кровосмешением, совершил отвратительное преступление (2 Цар 16:22). Однако Бог провозглашает, что это - его дело, ибо обращается к Давиду с такими словами: «Ты сделал [совершил прелюбодеяние] тайно; а Я сделаю это [тебе] пред всем Израилем и пред солнцем» (2 Цар 12:12).

Иеремия тоже возвещает, что все бесчинства и жестокости халдеев в Иудее - дело Божье (Иер 50:25). По этой причине Навуходоносор именуется рабом Бога, несмотря на то, что он тиран. Более того, на протяжении всего Писания говорится, что Бог дуновением или звуком трубы собирает по своему повелению и своей властью неправедных, чтобы сражаться под их знаменем, как если бы они были его наёмниками. Бог называет ассирийского царя жезлом гнева своего и бичом, направляемым его рукою (Ис 10:5). Разрушение Иерусалима и святого Храма Бог называет своим делом (Ис 5:25-26). И Давид говорит о злословии Семея: «Пусть он злословит; ибо Господь повелел ему злословить Давида» (2 Цар 16:10), - не потому, что тот хулит его царское достоинство, но потому, что он, Давид, признаёт Бога справедливым судьёй. Священная история неоднократно наставляет, что все так называемые случайные события происходят от Бога, - например, мятеж десяти колен (3 Цар 11:31), смерть сыновей Илия (1 Цар 2:34) и прочие подобные. Те, кто хотя бы немного сведущ в Писании, легко заметят, что я, стремясь к краткости, из большого числа свидетельств привожу лишь немногие. Но и эти немногие примеры ясно показывают, что люди, подменяющие божественное провидение простым позволением, как если бы Бог сидел сложа руки в ожидании того, что должно совершиться, - эти люди говорят просто нелепость. Ибо в таком случае приговоры Бога зависели бы от человеческой воли.

2. Quantum ad arcanos motus spectat^f, quod de corde Regis praedicat Solomo, flecti huc vel illuc: prout Deo visum est [Prove. 21. a. 1], ad totum certe humanum genus extenditur, tantundemque valet acsi dixisset, quicquid animis concipimus, arcana Dei inspiratione ad suum finem dirigi. Et certe nisi 222 intus operaretur in mentibus hominum, non recte dictum esset, auferre labium a veracibus^a, et a senibus prudentiam [Ezech. 7. g. 26]: auferre cor principibus terrae, ut errent per devia¹. Atque huc pertinet quod saepe legitur, homines esse pavidos, prout eius terrore occupantur eorum corda [Levit. 26. f. 36]. Sic David e castris Saulis, nemine sciente, egressus est: quia sopor Dei irruerat super omnes [1. Sam. 26.]². Sed nihil clarius potest desiderari quam ubi toties pronuntiat se excaecare hominum mentes³, ac vertigine percutere⁴, spiritu soporis inebriare⁵, incutere amentiam⁶, obdurare corda⁷. Haec etiam ad permissionem multi reiiciunt⁸, acsi deserendo reprobos, a Satana excaecari sineret. Sed quum diserte exprimat Spiritus, iusto Dei iudicio infligi caecitatem et amentiam [Rom. 7. c. 21]⁹, nimis frivola est illa solutio. Dicitur indurasse cor Pharaonis, item aggravasse et roborasse^b [Exod. 8. d. 15]. Eludunt insulso cavillo quidam has loquendi formas: quia dum alibi dicitur Pharao ipse aggravasse cor suum¹⁰, indurationis causa ponitur eius voluntas¹¹. Quasi vero non optime conveniant haec duo inter se, licet diversis modis, hominem, ubi agitur a Deo, simul tamen agere^c. Ego autem, quod obiiciunt in eos retorqueo: quia si indurare nudam permissionem sonat, ipse contumaciae motus non erit proprie in Pharaone^d. Porro quam dilutum esset ac insipidum ita interpretari, acsi tantum Pharao se obdurari passus esset. Adde quod ansam talibus cavillis praecidit Scriptura. Tenebo, inquit Deus, cor illius [Ibid. 4. e. 21]. Sic et de incolis terrae Chanaan dicit Moses progressos fuisse in pugnam, quia roborasset Deus eorum corda [Iosue 11. d. 20]. Quod idem ab alio Propheta repetitur, Vertit cor eorum ut odio haberent populum suum [Psal. 105. c. 25], Similiter apud Iesaiam contra gentem fallacem missurum se Assyrios pronuntiat, ac praecepta daturum, ut auferant spolia, et diripiant praedam [Iesa. 10. b. 6^e]; non quia impios et praefractos homines docere velit ad sponte parendum, sed quia flexurus sit ad exequenda sua iudicia, perinde acsi iussa eius animis insculpta gestarent; unde 223 apparet certa destinatione Dei fuisse impulsos. Fateor quidem interposita Satanae opera saepe Deum agere in reprobis: sed ut eius impulsu Satan ipse suas partes agat, et proficiat quatenus datum est. Spiritus malus turbat Saulem: sed dicitur esse a Deo [1. Sam. 16. c. 14]: ut sciamus furorem Saulis a iusta Dei vindicta prodire. Dicitur etiam idem Satan excaecare infidelium mentes [2. Cor. 4. a. 4]: sed unde hoc, nisi quod a Deo ipso manat efficacia erroris^a, ut mendaciis credant qui renuunt parere veritati? Secundum priorem rationem dicitur, Si Propheta quispiam loquutus fuerit mendaciter, ego Deus illum decepi [Ezech. 14. c. 9]. Secundum alteram vero dicitur ipse dare homines in reprobum sensum, et proiicere in foedas cupiditates [Rom. 1. d. 28]: quia iustae suae, vindictae praecipuus est author, Satan vero tantum minister. Sed quia, ubi secundo libro disputabimus de libero vel servo hominis arbitrio, iterum haec res tractanda erit¹, breviter mihi nunc dixisse videor quantum locus postulabat. Summa haec sit, quum Dei voluntas dicitur rerum omnium esse causa, providentiam eius statui moderatricem in cunctis hominum consiliis et operibus, ut non tantum vim suam exerat in electis, qui Spiritu sancto reguntur, sed etiam reprobos in obsequium cogat.

2. Quant est des affections et mouvemens que Dieu inspire, ce que Salomon afferme du cœur des Rois, que Dieu les ayant en sa main les tourne où il luy plaist (Prov. 21:1), s’estend sans doute à tout le genre humain: et vaut autant comme s’il eust dit que Dieu adresse tout ce que nous concevons par inspiration secrette, à telle fin qu’il veut. Et de fait, s’il ne besoignoit interieurement aux cœurs des hommes, ce que l’Escriture enseigne ne seroit pas vray, assavoir qu’il oste la langue à ceux qui parlent bien, et la prudence aux anciens (Ezech. 7:26): qu’il prive d’entendement les gouverneurs de la terre, à ce qu’ils s’esgarent à tors et à travers (Lev. 26:36; Ps. 107:40). A quoy se rapporte ce qu’on lit en plusieurs passages, que les hommes sont estonnez selon que leurs cœurs sont saisis de la frayeur de Dieu. Voila comment David sortit du camp de Saul sans que personne en seust rien: pource qu’un dormir de Dieu les avoit tous accablez (1 Sam. 26:12). Mais on ne sauroit rien souhaiter de plus clair, que quand il prononce tant de fois qu’il aveugle les entendemens humains, et les frappe de forcenerie: qu’il les enyvre d’esprit de stupidité, qu’il les rend insensez, et endurcit leurs cœurs (Rom. 1:26; 11:8). Plusieurs renvoyent ces passages à la permission, comme si Dieu en delaissant les reprouvez souffroit que Satan les aveuglast: mais puis que le sainct Esprit exprime que tel aveuglement et dureté proviennent du juste jugement de Dieu: ceste solution-là est trop frivole. Il est dit que Dieu a endurcy le cœur à Pharaon: item qu’il l’a appesanty et fortifié pour estre obstiné (Ex. 8:15). Ceux qui ne veulent acquiescer à ceste doctrine, usent d’une cavillation sotte et sans nulle grace: assavoir que quand il est dit ailleurs que Pharaon a endurci son cœur, sa volonté est mise pour la premiere cause d’endurcissement, comme si ces deux choses ne s’accordent point tresbien, encores que ce soit en diverses manieres: c’est que l’homme estant poussé de Dieu, ne laisse pas aussi d’estre mené par sa volonté, et se mouvoir çà et là. Or je retourne contre eux ce qu’ils alleguent. Car si Endurcir ne signifie qu’une permission nue, le mouvement de rebellion ne seroit pas en Pharaon: pource qu’il eust simplement permis d’estre endurcy. Or combien ceste glose seroit-elle froide, d’exposer que Pharaon a ainsi souffert de recevoir tel endurcissement? Mais encores l’Escriture coupe broche à tels subterfuges, disant, Je tiendray son cœur. Autant en est-il des habitans de la terre de Chanaan. Car Moyse dit qu’ils ont pris les armes pour guerroyer, d’autant que Dieu avoit affermy leurs cœurs (Ex. 4:21; Jos. 11:20). A quoy s’accorde l’autre tesmoignage du Pseaume que Dieu a tourné leurs cœurs pour leur faire avoir son peuple en haine. Par une mesme raison Dieu dit en Isaie, qu’il envoyera les Assyriens contre le peuple qui luy a esté desloyal, et leur commandera de ravir proye et piller despouilles (Ps. 105:25; Is. 10:10): non pas qu’il les enseigne à luy estre dociles, mais pource qu’il les devoit ployer à executer ses jugemens comme s’il eust engravé en eux ce qu’il vouloit qu’ils fissent: dont il appert qu’ils ont esté poussez selon que Dieu l’avoit determiné. Je confesse bien que Dieu appliquant les reprouvez à son service, quelque fois entrelasse le diable pour besoigner selon qu’il le pousse, et profiter selon qu’il luy donne. C’est bien l’esprit malin qui trouble Saul: mais il est dit qu’il procede de Dieu, afin que nous sachions qu’il exerce sa juste vengeance, transportant Saul en fureur (1 Sam. 16:14). Il est dit aussi que c’est l’office du diable d’aveugler les incredules: mais dont vient cela, sinon d’autant que Dieu envoye efficace d’erreur (comme dit sainct Paul), à fin que ceux qui on: refusé d’obeir à la verité, croyent aux mensonges? Selon la premiere raison il est dit, Si quelque Prophete parle faussement en mon nom, ce suis-je moy (dit le Seigneur) qui l’ay deceu. Selon la seconde il est dit, qu’il met les meschans en sens reprouvé et les precipite en appetits vilains (2 Cor. 4:4; Ezech. 14:9; Rom. 1:28): pource qu’il est principal autheur de sa vengeance, et Satan n’est que ministre. Mais pource qu’au second livre, où nous parlerons du franc et serf arbitre de l’homme, ceste matiere viendra encores en avant, il me semble que pour ceste heure j’en ay dit en bref ce que le lieu requeroit. La somme totale est, que quand on dit que la volonté de Dieu est cause de toutes choses, on establit sa providence pour presider sur tous les conseils des hommes: voire pour non seulement monstrer sa force és esleus qui sont conduits par le sainct Esprit, mais aussi pour constreindre les reprouvez à faire ce qu’il veut.

2. With respect to his secret influences, the declaration of Solomon concerning the heart of a king, that it is inclined hither or thither according to the Divine will,⁵⁰⁸ certainly extends to the whole human race, and is as much as though he had said, that whatever conceptions we form in our minds, they are directed by the secret inspiration of God. And certainly, if he did not operate internally on the human mind, there would be no propriety in asserting, that he causes “the wisdom of the wise to perish, and the understanding of the prudent to be hid; that he poureth contempt upon princes, and causeth them to wander in the wilderness, where there is no way.”⁵⁰⁹ And to this alludes, what we frequently read, that men are timorous, as their hearts are possessed with his fear.⁵¹⁰ Thus David departed from the camp of Saul, without the knowledge of any one; “because a deep sleep from the Lord was fallen upon them all.”⁵¹¹ But nothing can be desired more explicit than his frequent declarations, that he blinds the minds of men, strikes them with giddiness, inebriates them with the spirit of slumber, fills them with infatuation, and hardens their hearts.⁵¹² These passages also many persons refer to permission, as though, in abandoning the reprobate, God permitted them to be blinded by Satan. But that solution is too frivolous, since the Holy Spirit expressly declares that their blindness and infatuation are inflicted by the righteous judgment of God. He is said to have caused the obduracy of Pharaoh's heart, and also to have aggravated and confirmed it. Some elude the force of these expressions with 214 a foolish cavil—that, since Pharaoh himself is elsewhere said to have hardened his own heart, his own will is stated as the cause of his obduracy; as though these two things were at all incompatible with each other, that man should be actuated by God, and yet at the same time be active himself. But I retort on them their own objection; for if hardening denotes a bare permission, Pharaoh cannot properly be charged with being the cause of his own obstinacy. Now, how weak and insipid would be such an interpretation, as though Pharaoh only permitted himself to be hardened! Besides, the Scripture cuts off all occasion for such cavils. God says, “I will harden his heart.”⁵¹³ So, also, Moses says, concerning the inhabitants of Canaan, that they marched forth to battle, because the Lord had hardened their hearts;⁵¹⁴ which is likewise repeated by another Prophet—“He turned their hearts to hate his people.”⁵¹⁵ Thus, also, in Isaiah, he declares he will “send the Assyrian against a hypocritical nation, and will give him a charge to take the spoil, and to take the prey;”⁵¹⁶ not that he meant to teach impious and refractory men a voluntary obedience, but because he would incline them to execute his judgments, just as if they had his commands engraven on their minds. Hence it appears that they were impelled by the positive appointment of God. I grant, indeed, that God often actuates the reprobate by the interposition of Satan; but in such a manner that Satan himself acts his part by the Divine impulse, and proceeds to the extent of the Divine appointment. Saul was disturbed by an evil spirit; but it is said to be “from the Lord;”⁵¹⁷ to teach us that Saul's madness proceeded from the righteous vengeance of God. Satan is also said to blind “the minds of them which believe not;”⁵¹⁸ but the strength of the delusion proceeds from God himself, “that they should believe a lie, who believe not the truth.”⁵¹⁹ According to one view of the subject, it is said, “If the prophet be deceived when he hath spoken a thing, I the Lord have deceived that prophet.”⁵²⁰ But, according to another, God is said himself to “give men over to a reprobate mind,”⁵²¹ and to the vilest lusts; because he is the principal author of his own righteous vengeance, and Satan is only the dispenser of it. But as we must discuss this subject again in the second book, where we shall treat of the freedom or slavery of the human will, I think I have now said, in a brief manner, as much as the occasion required. The whole may be summed up thus; that, as the will of God is said to be the cause of all things, his providence is established as the governor in all the counsels and works of 215 men, so that it not only exerts its power in the elect, who are influenced by the Holy Spirit, but also compels the compliance of the reprobate.

2. All hidden movements directed to their end by the unseen but righteous instigation of God. Examples, with answers to objections.

With regard to secret movements, what Solomon says of the heart of a king, that it is turned hither and thither, as God sees meet, certainly applies to the whole human race, and has the same force as if he had said, that whatever we conceive in our minds is directed to its end by the secret inspiration of God. And certainly, did he not work internally in the minds of men, it could not have been properly said, that he takes away the lip from the true, and prudence from the aged—takes away the heart from the princes of the earth, that they wander through devious paths. To the same effect, we often read that men are intimidated when He fills their hearts with terror. Thus David left the camp of Saul while none knew of its because a sleep from God had fallen upon all. But nothing can be clearer than the many passages which declare, that he blinds the minds of men, and smites them with giddiness, intoxicates them with a spirit of stupor, renders them infatuated, and hardens their hearts. Even these expressions many would confine to permissions as if, by deserting the reprobate, he allowed them to be blinded by Satan. But since the Holy Spirit distinctly says, that the blindness and infatuation are inflicted by the just Judgment of God, the solution is altogether inadmissible. He is said to have hardened the heart of Pharaoh, to have hardened it yet more, and confirmed it. Some evade these forms of expression by a silly cavil, because Pharaoh is elsewhere said to have hardened his own heart, thus making his will the cause of hardening it; as if the two things did not perfectly agree with each other, though 201in different senses—viz. that man, though acted upon by God, at the same time also acts. But I retort the objection on those who make it. If to harden means only bare permission, the contumacy will not properly belong to Pharaoh. Now, could any thing be more feeble and insipid than to interpret as if Pharaoh had only allowed himself to be hardened? We may add, that Scripture cuts off all handle for such cavils: “I,” saith the Lord, “will harden his heart,” (Exod. 4:21). So also, Moses says of the inhabitants of the land of Canaan, that they went forth to battle because the Lord had hardened their hearts (Josh. 11:20). The same thing is repeated by another prophet, “He turned their hearts to hate his people,” (Psalm 105:25). In like manner, in Isaiah, he says of the Assyrian, “I will send him against a hypocritical nation, and against the people of my wrath will I give him a charge to take the spoil, and to take the prey,” (Isaiah 10:6); not that he intends to teach wicked and obstinate man to obey spontaneously, but because he bends them to execute his Judgments, just as if they carried their orders engraven on their minds. And hence it appears that they are impelled by the sure appointment of God. I admit, indeed, that God often acts in the reprobate by interposing the agency of Satan; but in such a manner, that Satan himself performs his part, just as he is impelled, and succeeds only in so far as he is permitted. The evil spirit that troubled Saul is said to be from the Lord (1 Sam. 16:14), to intimate that Saul’s madness was a just punishment from God. Satan is also said to blind the minds of those who believe not (2 Cor. 4:4). But how so, unless that a spirit of error is sent from God himself, making those who refuse to obey the truth to believe a lie? According to the former view, it is said, “If the prophet be deceived when he has spoken a thing, I the Lord have deceived that prophet,” (Ezek. 14:9). According to the latter view, he is said to have given men over to a reprobate mind (Rom. 1:28), because he is the special author of his own just vengeance; whereas Satan is only his minister (see Calv. in Ps. 141:4). But as in the Second Book (Chap. 4 sec. 3, 4), in discussing the question of man’s freedom, this subject will again be considered, the little that has now been said seems to be all that the occasion requires. The sum of the whole is this,—since the will of God is said to be the cause of all things, all the counsels and actions of men must be held to be governed by his providence; so that he not only exerts his power in the elect, who are guided by the Holy Spirit, but also forces the reprobate to do him service.

2. Wat betreft de verborgen bewegingen, waarover Salomo spreekt, wanneer hij zegt, dat het hart des konings hieren daarheen geneigd wordt, naardat het God goeddunkt (Spr. 21:1) dat strekt zich ongetwijfeld uit tot het gehele menselijke geslacht, en dat heeft evenveel kracht, alsof hij gezegd had, dat al wat wij in ons hart voornemen, door Gods verborgen ingeving tot zijn doel geleid wordt. En ongetwijfeld, indien God niet inwendig in het hart der mensen werkzaam was, zou niet juist gezegd zijn, dat Hij de lippen wegneemt van de waarachtigen en de wijsheid van de ouden, dat Hij het hart van de vorsten der aarde wegneemt, opdat zij dwalen, waar geen weg is. En hierop slaat ook, wat men dikwijls leest, dat de mensen bevreesd zijn, alnaarmate hun harten door zijn schrik bevangen worden (Jes. 29:14; Ps.107:40; Eze.7:26; Lev.26:36) Zo is David, zonder dat iemand het wist, uit Sauls legerplaats weggegaan, omdat een slaap Gods op allen gevallen was (1 Sam. 26:12) Maar men kan niets duidelijker verlangen, dan wanneer God zovele malen zegt, dat Hij de harten der mensen verblindt, dat Hij hen treft met duizeling, hen dronken maakt door een geest des slaaps, zinneloosheid in hen verwekt en hun harten verhardt (Rom. 1:26; 11:8) Velen schrijven dit ook toe aan toelating, alsof God door de verworpenen te verlaten toe zou staan, dat ze door Satan verblind worden. Maar daar de Heilige Geest uitdrukkelijk zegt, dat door Gods rechtvaardig oordeel verblindheid en zinneloosheid worden teweeggebracht, is die oplossing wel wat al te onbeduidend. Van God wordt gezegd, dat Hij het hart van Farao verhard en ook verzwaard en verstokt heeft. Sommigen steken met zouteloze spot de draak met deze wijze van spreken; want, zo zeggen ze, daar elders gezegd wordt, dat Farao zelf zijn hart verzwaard heeft (Ex. 8:15) wordt zijn wil gesteld als oorzaak der verharding. Alsof deze twee dingen niet uitnemend met elkander overeenkwamen, zij het dan op verschillende wijzen, dat de mens, wanneer hij door God in beweging gebracht wordt, toch ook tegelijkertijd zichzelf in beweging brengt. Ik echter keer, wat zij tegenwerpen, tegen hen: want indien verharden een blote toelating betekent, zal de beweging tot hardnekkigheid eigenlijk niet in Farao zelf zijn. Verder welk een slappe en dwaze uitlegging zou het zijn, alsof Farao slechts toegelaten had, dat hij verhard werd. Bovendien biedt de Schrift geen houvast aan dergelijke spotternijen. "Ik zal zijn hart houden" zegt God (Ex. 4:21) Zo zegt ook Mozes van de inwoners van het land Kanaän, dat zij ten strijde getrokken waren, omdat God hun harten verstokt had (Jozua 11:20) En hetzelfde wordt door een andere profeet herhaald (Ps. 105:25) "Hij keerde hun hart om, dat zij zijn volk haatten." Evenzo zegt God bij Jesaja (Jes. 10:6) dat Hij tegen het huichelachtig volk de Assyriërs zal zenden, en hun het bevel zal geven om de roof weg te nemen en buit te plunderen. Niet omdat Hij goddeloze en verharde mensen wil leren vanzelf te gehoorzamen, maar omdat Hij hen buigen zal tot het uitvoeren van zijn oordelen, evenalsof zij zijn geboden in hun zielen ingegrift droegen. En daaruit blijkt, dat ze door een gewisse bestemming Gods gedreven zijn. Ik erken wel, dat God dikwijls door het tussenbeide komen van de dienst van Satan in de verworpenen werkt, maar zo, dat door het aandrijven Gods Satan zelf zijn werk verricht en vordert, voorzover het hem gegeven is. Een boze geest brengt Saul in verwarring, maar er wordt gezegd, dat hij van God is (1 Sam. 16:14) opdat wij zouden weten, dat de razernij van Saul voortkomt uit een rechtvaardige straf Gods. Van dezelfde Satan wordt ook gezegd, dat hij de zinnen der ongelovigen verblindt (2 Cor. 4:4) maar vanwaar is dit anders dan daaruit, dat van God zelf de krachtdadigheid der dwaling voortkomt, opdat zij, die weigeren de waarheid te gehoorzamen, de leugen geloven? Volgens de eerste redenering wordt gezegd (Eze. 14:9) "Als een profeet leugenachtig zal gesproken hebben, Ik, God heb hem bedrogen." Volgens de andere echter wordt gezegd, dat God zelf de mensen overgeeft in een verkeerde zin en in schandelijke begeerten werpt (Rom. 1:28) omdat Hij de hoofdbewerker is van zijn rechtvaardige wraak, Satan echter slechts dienaar. Maar omdat in het tweede boek, waar wij zullen handelen over de vrije of slaafse wil van de mens, deze zaak wederom behandeld zal moeten worden, schijnt het mij toe, dat ik nu in het kort gezegd heb, zoveel als deze plaats eiste. Moge dit de hoofdinhoud zijn: Wanneer gezegd wordt, dat de wil Gods de oorzaak van alles is, dan wordt zijn voorzienigheid gesteld tot een bestuurster in alle plannen en werken der mensen, zodat ze niet alleen haar kracht doet gelden in de uitverkorenen, die door de Heilige Geest geleid worden, maar ook de verworpenen tot gehoorzaamheid dwingt.

2. Wie geschieht Gottes Antrieb im Menschen?

Was nun die geheimen Regungen betrifft, die Gott im Menschen hervorruft, so gilt das, was Salomo vom Herzen des Königs sagt, sicher für jeden Menschen: Gott neigt es, wohin er will (Spr. 21,1). Und das bedeutet soviel, als hätte er gesagt: was wir uns auch innerlich vornehmen, alles wird durch Gottes geheime Leitung zu dem von ihm gesetzten Ziel geführt. Wahrlich, wenn er nicht im Herzen der Menschen wirksam wäre, so wäre es falsch geredet, er verschließe den Wahrhaftigen den Mund, er nähme den Alten ihre Klugheit (Hes. 7,26), er nähme den Fürsten der Erde den Verstand, daß sie auf Abwegen daherirrten! (Ps. 107,40). Dahin gehört es auch, wenn wir so häufig lesen, die Menschen würden furchtsam, wenn sein Schrecken ihr Herz ergriffe (Lev. 26,36). So konnte David aus dem Lager Sauls unbemerkt entkommen, weil ein Schlaf vom Herrn auf alle Feinde gefallen war (1. Sam. 26,12). Klareres können wir aber gar nicht verlangen, als daß er so oft kundtut, er verblende des Menschen Geist (Jes. 29,14), er schlage ihn mit Wahn, er mache ihn trunken mit einem Geist des Schlafs (Jes. 29,10), gebe ihn in Torheit dahin (Röm. 1,28) und verhärte die Herzen (Ex. 4,21 und öfters). Auch das beziehen viele auf die „Zulassung“: Gott gebe die Verworfenen auf und ließe es zu, daß sie vom Satan verblendet würden. Aber der Geist drückt es doch deutlich so aus, nach Gottes gerechtem Urteil verfielen sie in Blindheit und Torheit (Röm. 1,20ff); jene Erklärung ist also durchaus verkehrt. Es heißt auch, er habe das Herz 127 des Pharao verhärtet oder verstockt oder (in seiner Bosheit) versteift (Ex. 8,15). Einige suchen nun diesen Redeformen durch abgeschmackte Verdrehung einen anderen Sinn zu geben; sie berufen sich auf eine andere Stelle, wo von dem Pharao selbst gesagt wird, er habe sein Herz verstockt, und also sein eigener Wille als Ursache der Verhärtung angesehen wird (Ex. 8,11). Und dabei stimmen diese beiden Behauptungen tadellos zusammen, weil, freilich auf verschiedene Weise, der Mensch, wenn er von Gott getrieben wird, doch zugleich selbst handelt! Ich richte das, was sie einwenden, gegen sie selbst: denn wenn „verstocken“ (allgemein) eine bloße Zulassung“ bedeutet, so ist auch der Trieb zur Widerspenstigkeit nicht eigentlich in dem Pharao zu suchen! Wie töricht und unsinnig wäre es aber, die Sache so auszulegen, als ob der Pharao es bloß zugelassen hätte, verhärtet zu werden! Außerdem nimmt die Schrift derartigen Sophistereien jede Handhabe: „Ich will sein Herz verstocken“, spricht Gott! (Ex. 4,21). So sagt auch Mose von den Einwohnern des Landes Kanaan, sie seien in den Kampf gezogen, weil Gott ihr Herz verhärtet hätte! (Jos. 11,20). Auch ein anderer Prophet wiederholt es: „Er verkehrte ihr Herz, daß sie seinem Volke gram wurden“ (Ps. 105,25). Ebenso droht Gott bei Jesaja, er werde über das treulose Volk die Assyrer senden und ihnen auftragen, den Raub davonzutragen und die Beute auszuteilen (Jes. 10,6). Das bedeutet nicht, daß er etwa gottlose und halsstarrige Menschen lehren wollte, aus freien Stücken Gehorsam zu leisten; sondern es will sagen, daß er sie zwingen will, seine Urteile zu vollstrecken, gleich als wenn ihnen seine Befehle ins Herz gemeißelt wären! Daraus wird deutlich: sie wurden durch klare Bestimmung Gottes getrieben! Freilich handelt Gott in den Gottlosen oft derart, daß der Satan als Werkzeug mitwirken muß; aber doch so, daß dieser auf Gottes Antrieb hin das Seine tut und nur so weit kommt, wie es ihm gegeben ist! Ein böser Geist verwirrt den Saul; aber es heißt, daß er „von Gott“ gewesen sei (1. Sam. 16,14), damit wir wissen, die Raserei Sauls gehe aus Gottes gerechter Vergeltung hervor. Es heißt weiter, daß der Satan der Ungläubigen Sinn verblende (2. Kor. 4,4). Woher sollte das aber anders kommen, als daß von Gott selbst die Kraft des Irrtums herfließt, so daß die, welche sich weigern, der Wahrheit zu gehorchen, nun Lügen glauben? Im ersten Sinn (vgl. Zeile 29) heißt es: „Wenn ein Prophet etwas fälschlich redet, so habe ich, Gott, ihn getäuscht“ (Ez. 14,9; nicht Luthertext). Und im zweiten Sinne (vgl. Zeile 30) hören wir, er selbst gebe die Menschen dahin in ihren verkehrten Sinn und lasse sie dahingehen in ihren bösen Begierden (Röm. 1,28); denn er ist ja der eigentliche Urheber seiner gerechten Vergeltung, der Satan ist nur Diener! Aber wir müssen, wenn im zweiten Buche vom freien oder unfreien Willen des Menschen die Rede ist, auf diese Dinge zurückkommen, und ich glaube, hier in Kürze soviel auseinandergesetzt zu haben, wie das vorliegende Lehrstück (locus) erforderte. Die Hauptsache muß sein: heißt Gottes Wille die Ursache aller Dinge, so muß auch notwendig seine Vorsehung in allen Plänen und Taten der Menschen die Führung innehaben, so daß sie nicht nur in den Gläubigen ihre Kraft erweist, die vom Heiligen Geist regiert werden, sondern auch die Gottlosen in ihren Gehorsam zwingt.

2. God bestier deur sy voorsienigheid die planne en dade van alle mense

Wat die verborge gemoedstemminge betref waarvan Salomo praat wanneer hy sê dat die koning se hart hierheen of daarheen gebuig word 341 soos dit God behaag²³ - dit kan uitgebrei word oor die hele mensdom en dit dra net soveel krag asof hy gesê het dat alles wat ons in ons harte bedink, volgens ’n verborge inspirasie van God op sy doel gerig word. En as God inderdaad nie binne-in die verstand van mense gewerk het nie,sou daar nie met reg gesê kon word dat Hy die spraak van waaragtiges en wysheid van ou manne weggeneem het²⁴ en dat Hy die hart van die vorste van die aarde wegneem sodat hulle op ompaaie kan ronddwaal nie.²⁵ Dit wat ons dikwels lees, het dieselfde strekking, naamlik dat mense vreesbevange is namate hulle harte deur sy skrik beetgepak word.²⁶ So het Dawid uit Saul se kamp uitgegaan sonder dat iemand daarvan geweet het, omdat die slaap van God op hulle almal geval het.²⁷ Maar daar kan niks duideliker verlang word nie as wanneer God so dikwels verklaar dat Hy die verstand van die mens verblind, hulle met duiseligheid slaan,²⁸ hulle met ’n gees van slaap dronk maak,²⁹ waansin by hulle inboesem en hulle harte verhard.³⁰ Baie mense skuif dit ook op sy toelating af, net asof Hy sou toelaat dat mense wat deur Hom verlaat en verwerp is, deur die Satan verblind word. Maar aangesien die Gees uitdruklik verklaar dat blindheid en waansinnigheid deur die regverdige oordeel van God veroorsaak word,³¹ is so ’n oplossing gans te waardeloos. Daar word gesê dat God Farao se hart verhard, ja, verswaar en onbuigsaam gemaak het.³² Sommige mense dryf met onsmaaklike gehekel die spot met hierdie spreekwyses, want terwyl daar elders gesê word dat Farao self sy hart verhard het, word sy eie wil as oorsaak van sy verharding gestel.³³ Net asof hierdie twee aspekte nie uitstekend met mekaar ooreenstem nie - al sou dit dan op verskillende wyses wees, naamlik dat die mens self ook optree wanneer hy deur God tot optrede gedryf word. Sover dit my aangaan, keer ek hulle beswaar teen hulleself.

Want as verharding blote toelating beteken, sal die drang tot hardkoppigheid nie eintlik in Farao self wees nie. Hoe ydel en dwaas sou dit nie origens wees om dit so te verklaar asof Farao slegs maar toegelaat het dat hy verhard word nie. 342 Hierby kom nog die feit dat die Skrif die deur vir sulke uitvlugte sluit.

“Ek sal sy hart vashou”, sê God.³⁴ So sê Moses ook van die inwoners van die land Kanaän dat hulle in oorlog uitgegaan het omdat God hulle harte verhard het.³⁵ Dit word ook deur ’n ander profeet herhaal: “Hy het hulle hart verander om sy volk te haat.³⁶ Net so verklaar Hy in Jesaja dat Hy die Assiriërs teen die bedrieglike volk sal stuur en dat Hy aan hulle bevel sal gee om te roof en te plunder.³⁷ Hy doen dit nie omdat Hy goddelose en verharde mense wil leer om Hom spontaan te gehoorsaam nie maar omdat Hy hulle sal buig om sy oordele uit te voer net asof hulle sy bevel ingegrif in hulle harte dra. Daaruit blyk dit dus dat hulle volgens die bepaalde beskikking van God aangedryf is.

Ek erken wel dat God dikwels deur die diens van die Satan in verworpe mense werk, maar dan werk Hy so dat die Satan deur God se aandrywing sy rol vertolk en slegs so ver gaan as wat dit hom gegun word. ’n Bose gees maak Saul onrustig, maar daar word gesê dat die Gees van God kom, sodat ons kan weet dat Saul se waansinnigheid uit die regverdige wraak van God voortkom.³⁸

Van dieselfde Satan word gesê dat hy die sinne van die ongelowiges verblind.³⁹ Maar waaruit ontstaan dit nou anders as dat die werking van die dwaling in hulle uit God self voortkom, sodat hulle leuens kan glo omdat hulle weier om die waarheid te gehoorsaam? Volgens die eerste redenasie word daar gesê: “As ’n profeet leuenagtig gespreek het: Ek, God, het hom verlei”.⁴⁰ Volgens die tweede redenasie word gesê dat God self die mense aan ’n verkeerde gesindheid oorgee en hulle in skandelike begeertes werp,⁴¹ omdat Hy die besondere Bewerker van sy regverdige wraak is maar die Satan slegs sy dienskneg.

Maar omdat ons hierdie saak sal behandel wanneer ons in die tweede boek die vrye of slaafse oordeel van die mens bespreek, lyk dit vir my asof ek nou bondig genoeg gesê het soveel as wat die onderwerp vereis. Bondig saamgevat: Wanneer daar gesê word dat die wil van God die oorsaak van alle dinge is, word sy voorsienigheid as Bestierder in alle beraadslagings en werke van die mens gestel, sodat dit nie alleen sy krag vertoon onder die uitverkorenes wat deur die Heilige Gees gelei word nie, maar ook die verworpenes tot gehoorsaamheid dwing.

343

2. Что касается внушаемых Богом склонностей и побуждений, то слова Соломона о сердце царя - Бог держит его в своей руке и направляет куда захочет (Прит 21:1) - несомненно распространяются на весь род человеческий и равнозначны тому, как если бы Соломон сказал, что Бог направляет тайным вдохновением всё, что мы замышляем, к желанной Ему цели. Если бы Он не действовал внутри человеческого сердца, то учение Писания было бы ложным. Здесь имеется в виду, в частности, учение о том, что Бог лишает языка красноречивых и благоразумия старцев (Иез 7:26), что он отнимает мудрость у земных правителей и они начинают блуждать вкривь и вкось. С этим согласуется сказанное в других местах: люди впадают в оцепенение, когда их сердца охватывает страх Божий (Лев 26:36). Именно поэтому Давид вышел из стана Саулова, и никто ничего не заметил, потому что сон от Господа напал на всех (1 Цар 26:5 сл.).

Но яснее всего это подтверждают неоднократные заявления о том, что Бог ослепляет человеческий разум и поражает его безумием, что Он опьяняет людей духом усыпления, делает их безрассудными и ожесточает их сердца (Рим 11:8). Многие видят здесь указание на позволение, словно Бог, оставляя отверженных на волю Сатаны, просто допускает, чтобы тот их ослеплял. Но поскольку Св. Дух утверждает, что ослепление и ожесточение происходят от справедливого Божьего суда, такое решение безосновательно. Сказано, что Бог ожесточил сердце фараона, то есть вложил в него упрямство и силу, чтобы тот упорствовал в своём решении. Те, кто не хочет удовлетвориться этим учением, прибегают к нелепому и неуклюжему вымыслу: будто бы в другом месте, где говорится, что фараон ожесточил своё сердце (Исх 8:15), первопричиной ожесточения объявляется его собственная воля. Как будто эти две вещи не согласуются превосходно между собой, хотя о них говорится в разном смысле: дело в том, что человек, побуждаемый Богом, не перестаёт, склоняясь в ту или другую сторону, руководствоваться также и своей волей. Итак, я обращаю против таких людей то, что говорят они сами. Ибо если «ожесточить» означает всего лишь «позволить», у фараона не появилось бы побуждения к бунту, потому что ему просто было бы позволено ожесточиться. Разве не смехотворно толковать дело таким образом, будто фараон согласился принять ожесточение? Само Писание пресекает подобные измышления словами: «Я ожесточу сердце его» (Исх 4:21). То же самое относится и к жителям Ханаана, так как Моисей говорит, что они взялись за оружие и начали войну потому, что Бог ожесточил их сердца (Ис Нав 11:20). С этим согласуется свидетельство псалма о том, что Бог возбудил в сердце врагов Израиля ненависть против народа своего (Пс 104/105:25). По этой причине в Книге Исайи Бог говорит, что пошлёт против неверного Ему народа ассирийцев и повелит им грабить грабежом и добыть добычу (Ис 10:6). Он говорит это не для того, чтобы научить неверных послушанию, но потому, что должен был заставить их исполнить суждённое Им, как бы запечатлеть в них то, что Он хотел, чтобы они сделали. Отсюда ясно, что ассирийцы побуждались осуществить определённое Богом.

Я признаю, что Бог, используя отверженных и проклятых для служения своим целям, иногда привлекает к этому дьявола, чтобы употребить его на выполнение того, к чему Он его побуждает, и извлечь пользу из того, что тот делает. Саула возмущал злой дух, но при этом сказано, что дух этот происходит от Бога (1 Цар 16:14), дабы мы знали, что, приводя Саула в неистовство, Бог осуществляет свою справедливую месть. Сказано также, что ослеплять неверующих - дело дьявола (2 Кор 4:4). Но отчего это происходит, как не оттого, что Бог (по слову св. Павла) посылает силу заблуждения, дабы отказавшиеся повиноваться истине уверовали в ложь? Относительно причины сказано: «Если пророк будет ложно пророчествовать от Моего имени, то это Я, - говорит Господь, - ввёл его в заблуждение» (Иез 6:9) (Синодальный перевод: «А если пророк допустит обольстить себя и скажет слово так, как бы Я, Господь, научил этого пророка, то Я простру на него руку Мою и истреблю его из народа Моего, Израиля».). Относительно следствия говорится, что Бог предаёт злых превратному уму и разжигает в них грязные похоти (Рим 1:28 сл.), потому что Он - главный совершитель мести, а Сатана - всего лишь его посланец. Но поскольку во второй книге, где мы будем говорить о свободной и о рабской воле человека, нам предстоит вернуться к этой теме, в настоящий момент, как мне кажется, я в общих чертах сказал достаточно.

Общий вывод таков: когда о воле Божьей говорится как о причине всех вещей, то тем самым божественное провидение утверждается над всеми человеческими устремлениями, не только являя свою силу в избранных, ведомых Св. Духом, но и принуждая отверженных к выполнению того, что угодно Богу.

3. Quando autem hactenus recitavi solum quae aperte et non ambigue in Scriptura traduntur,^b viderint qui caelestibus oraculis sinistras ignominiae notas inurere non dubitant, quodnam usurpent censurae genus. Nam si ex inscitiae simulatione laudem modestiae appetunt, quid superbius fingi potest, quam Dei authoritati verbulum unum opponere? Mihi secus videtur, vel, Hoc attingi non placet. Sin aperte maledicunt, quidnam proficient caelum sputis impetendo? Novum quidem huius petulantiae exemplum non est: quia fuerunt omnibus seculis impii et profani homines, qui adversus hanc doctrinae partem ore rabido latrarent. Sed quod olim pronuntiavit Spiritus per os Davidis, re ipsa sentient verum esse, ut vincat Deus quum iudicatur [Psal. 51. a. 6]. Oblique perstringit David hominum amentiam in hac tam effraeni licentia, quod^c ex suo coeno non solum adversus Deum litigant, sed potestatem sibi arrogant eius damnandi. Interea breviter admonet, quas in caelum evomunt blasphemias, ad Deum non pertingere, quin iustitiam suam, discussis calumniarum nebulis illustret: 224 fides etiam nostra (quia in sacro Dei verbo fundata, superior est toto mundo [1. Iohan. 5. a. 4]) nebulas istas ex sua altitudine despiciat. Nam quod primo obiiciunt, si nihil eveniat nisi volente Deo, duas in eo contrarias esse voluntates, quia occulto consilio decernat quae Lege sua palam vetuit¹: facile diluitur. Antequam tamen respondeam, monitos iterum volo lectores, cavillum hoc non in me sed in Spiritum sanctum torqueri, qui certe hanc sancto viro Iob confessionem dictavit, Sicut Deo placuit ita factum est [Iob 1. d. 21]; quum spoliatus esset a latronibus, in illorum iniuria et maleficio iustum Dei flagellum agnoscit. Quid alibi Scriptura? Non obtemperarunt patri suo filii Eli, quia voluit Deus occidere eos [1. Sam. 2. e. 25]. Clamat etiam alius Propheta [Psal. 115. a. 3], Deum, qui in caelo residet, quaecunque vult facere. Et iam satis aperte ostendi, Deum vocari eorum omnium authorem quae isti censores volunt otioso tantum eius permissu contingere. Testatur se creare lucem et tenebras, formare bonum et malum [Iesa. 45. a. 7]: nihil mali accidere quod ipse non fecerit [Amos 3. b. 6]. Dicant obsecro, volensne an nolens iudicia sua exerceat. Atqui sicuti docet Moses, cum qui fortuito securis lapsu occiditur, divinitus traditum esse in manum percussoris^a· [Deut. 19. b. 5]: ita tota Ecclesia dicit apud Lucam, Herodem et Pilatum conspirasse, ut facerent quae Dei manus et consilium decreverat [Act. 4. f. 28]^b. Et sane, nisi Deo volente crucifixus esset Christus, unde nobis redemptio? Neque tamen ideo vel secum pugnat, vel mutatur Dei voluntas, vel quod vult se nolle simulat: sed quum una et simplex in ipso sit, nobis multiplex apparet: quia pro mentis nostrae imbecillitate, quomodo idem diverso modo nolit fieri et velit non capimus. Paulus ubi Gentium vocationem dixit mysterium esse absconditum², paulo post adiungit, in ea manifestatam fuisse πολυποίκιλον sapientiam Dei [Ephes. 3. b. 10]. An quia propter hebetudinem sensus nostri multiplex apparet Dei sapientia (vel multiformis, ut reddidit vetus interpres³) ideo somnianda nobis est in ipso Deo aliqua varietas, quasi vel consilium mutet, vel a seipso dissideat? Imo ubi non capimus quomodo fieri velit Deus quod facere vetat, veniat nobis in memoriam nostra imbecillitas, et simul reputemus, lucem quam inhabitat, non frustra vocari inaccessam, quia caligine obducta est [1. Tim. 6. d. 16]. Ergo huic Augustini sententiae pii omnes 225 et modesti facile acquiescent, Interdum bona voluntate hominem velle aliquid quod Deus non vult; velut si bonus filius patrem vult vivere, quem Deus vult mori. Rursus fieri posse ut idem velit homo voluntate mala, quod Deus vult bona: velut si malus filius velit mori patrem, velit hoc etiam Deus; nempe ille vult quod non vult Deus, iste vero vult quod vult et Deus. Et tamen bonae voluntati Dei pietas illius potius consonat, quanvis aliud volentis, quam huius idem volentis impietas: tantum interest quid velle homini, quid Deo congruat, et ad quem finem referatur cuiusque voluntas, ut vel approbetur, vel improbetur. Nam Deus quae bene vult, per malas voluntates malorum hominum implet [Enchir. ad Laur. cap. 101]¹.^a Paulo vero ante dixerat, sua defectione Angelos apostatas, omnesque reprobos, quantum ad ipsos pertinet, fecisse quod Deus nolebat: quantum vero ad omnipotentiam Dei, nullo modo hoc potuisse: quia dum contra Dei voluntatem faciunt, de ipsis facta est eius voluntas; unde exclamat, Magna opera Dei, exquisita in omnes voluntates eius [Psa. 111. a. 2]: ut miro et ineffabili modo non fiat praeter eius voluntatem quod etiam contra eius fit voluntatem: quia non fieret si non sineret: nec utique nolens sinit, sed volens: nec sineret bonus fieri male, nisi omnipotens etiam de malo facere posset bene².

3. Or puis que jusques icy j’ay seulement recité les tesmoignages tous patens et notoires de l’Escriture, voire comme de mot à mot: que ceux qui detractent ou repliquent à l’encontre, regardent bien quelle censure ils entreprennent. Car si en faisant semblant de ne pouvoir comprendre des mysteres si hauts, ils appetent d’estre louez comme gens modestes, quel orgueil peut-on imaginer plus grand, que d’opposer à l’authorité de Dieu ce petit mot, Il me semble autrement: ou, Je voudroye qu’on ne touchast point à ceci? Que s’ils veulent ouvertement mesdire, que profiteront-ils crachant contre le ciel? Cest exemple de se desborder en telle enormité n’est pas nouveau: car il y a eu tousjours des ennemis de Dieu, et gens profanes qui ont abbayé comme chiens enragez contre ceste doctrine: mais ils sentiront par effect que ce que l’Esprit a jadis prononcé par la bouche de David, est vray: c’est que Dieu vaincra quand on le condamne (Ps. 51:5). David taxe obliquement la temerité insensée des hommes, en ceste licence excessive qu’ils se donnent: c’est non-seulement de gergonner comme grenouilles de leur bourbier, mais d’usurper la puissance de condamner Dieu. Cependant il advertit que les blasphemes qu’ils desgorgent contre le ciel n’attouchent point à Dieu, qu’il ne chasse toutes ces brouées de calomnies, pour faire luyre sa justice: par ainsi que nostre foy, laquelle estant fondée sur la sacrée parolle de Dieu surmonte tout le monde (1 Jean 5:4), se tient en sa hautesse pour mettre comme sous ses pieds tels obscurcissemens. Car quant à ce qu’ils objettent, s’il n’advient rien que par le vouloir de Dieu, qu’il y aura deux volontez contraires en luy, entant qu’il discerneroit en son conseil estroit les choses qu’il a manifestement defendues par sa Loy: la solution est facile: mais devant qu’y respondre, j’admonnesteray derechef les lecteurs, que ceste calomnie ne s’adresse pas tant contre moy, que contre le sainct Esprit, lequel sans doute a dicté ceste confession à Job, Il a esté fait comme Dieu a voulu (Job 1:21). Ayant donques esté pillé et volé par les brigans, il recognoit en leur malefice un juste fleau de Dieu. En l’autre passage il est dit que les fils d’Eli n’ont point obey à leur pere, pource que Dieu les vouloit exterminer (1 Sam. 2:25). L’autre Prophete dit que Dieu qui habite au ciel fait tout ce qu’il veut (Ps. 115:3). Et j’ay desja assez clairement monstré, qu’il est nommé autheur de toutes les choses que ces contrerolleurs icy disent advenir par sa permission oysive. Il afferme que c’est luy qui crée la clarté et les tenebres, qui forme le bien et le mal, et qu’il n’y a nulle adversité qu’il n’envoye (Is. 45:7; Amos 3:6). Je les prie de me respondre, si c’est de son bon gré ou non, qu’il exerce ses jugemens. Mais à l’opposite, comme Moyse enseigne que l’homme passant qui est tué d’une coignée, sans que celuy qui la laisse tomber y pensast, est livré à la mort par la main de Dieu (Deut. 19:5): aussi est-il declairé qu’Herodes et Pilate se sont assemblez, et ont conspiré ce que la main de Dieu et son conseil avoit decreté (Act. 4:27, 28). Et de fait, si Jesus Christ n’avoit esté crucifié par le vouloir de Dieu, que deviendroit nostre redemption? Toutesfois pour venir au poinct, ce n’est pas à dire pourtant que la volonté de Dieu repugne à soymesme, ne qu’elle soit muable, ou qu’il face semblant de vouloir ce qu’il ne veut pas: mais sa volonté, laquelle est une et simple en soy, nous semble diverse, pource que selon nostre rudesse et debilité de sens, nous ne comprenons pas comment il veut et ne veut point en diverses manieres qu’une chose se face. Sainct Paul, apres avoir dit que la vocation des Gentils est un mystere haut et caché, adjouste qu’en icelle la sagesse de Dieu comme de diverses formes et couleurs a esté manifestée (Ephes. 3:10). Si à cause de la tardiveté de nostre sens la sagesse de Dieu apparoist variable, et de plusieurs figures, faut-il pourtant songer qu’il y ait varieté en Dieu, comme s’il changeoit de conseil, ou qu’il se contredist? Mais plustost, quand nous ne comprenons point comment Dieu veut que ce qu’il defend de faire se face, que nostre debilité et petitesse nous vienne en memoire, et aussi que la clarté en laquelle il habite n’est pas en vain nommée inaccessible, pource qu’elle est enveloppée d’obscureté (1 Tim. 6:16). Parquoy toutes gens craignans Dieu et modestes acquiesceront volontiers à ceste sentence de sainct Augustin, c’est que l’homme veut quelque fois d’une bonne volonté ce que Dieu ne veut point: comme si le fils desire que son pere vive, lequel Dieu appelle à la mort.⁵⁰ Et à l’opposite, que l’homme veut d’une mauvaise volonté ce que Dieu veut d’une bonne: comme si un mauvais garçon souhaite la mort de son pere, lequel mourra par la volonté de Dieu. Le premier veut ce que Dieu ne veut point, et le second ne veut sinon ce que Dieu veut: et neantmoins l’amour et reverence que porte à son pere celuy qui desire sa vie, est plus conforme au bon plaisir de Dieu auquel il semble repugner, que n’est l’impieté de celuy duquel le souhait tend à ce que Dieu veut faire. Telle importance il y a de considerer ce qui est decent à Dieu ou à l’homme, de vouloir: et à quelle fin se rapporte la volonté de chacun, pour estre approuvée ou reprouvée. Car ce que Dieu veut justement, il l’accomplit par les mauvaises volontez des hommes. Ce sont les mots de sainct Augustin. Or il avoit dit un peu auparavant, que les diables et les reprouvez en leur cheute et revolte ont fait, entant qu’en eux estoit, ce que Dieu ne vouloit point: mais quant à la puissance infinie de Dieu, que cela ne leur a point esté possible, pource qu’en faisant contre la volonté de Dieu, ils n’ont peu eschapper que Dieu ne fist d’eux sa volonté. Sur cela il s’escrie, O que les œuvres de Dieu sont grandes, exquises en toutes ses voiontez (Ps. 111:2)! tellement que d’une façon merveilleuse, et qui ne se peut exprimer, mesmes ce qui se fait contre sa voionté, ne se fait point outre sa volonté, pource qu’il ne se feroit point, s’il ne le permettoit. Or il ne le permet point par force, mais de son bon gré: et celuy qui est du tout bon ne souffriroit point que le mal se fist, sinon qu’estant tout-puissant il peut tirer le bien du mal.

3. But, as I have hitherto only recited such things as are delivered without any obscurity or ambiguity in the Scriptures, let persons who hesitate not to brand with ignominy those oracles of heaven, beware what kind of opposition they make. For, if they pretend ignorance, with a desire to be commended for their modesty, what greater instance of pride can be conceived, than to oppose one little word to the authority of God! as, “It appears otherwise to me,” or, “I would rather not meddle with this subject.” But if they openly censure, what will they gain by their puny attempts against heaven? Their petulance, indeed, is no novelty; for in all ages there have been impious and profane men, who have virulently opposed this doctrine. But they shall feel the truth of what the Spirit long ago declared by the mouth of David, that God “is clear when he judgeth.”⁵²² David obliquely hints at the madness of men who display such excessive presumption amidst their insignificance, as not only to dispute against God, but to arrogate to themselves the power of condemning him. In the mean time, he briefly suggests, that God is unaffected by all the blasphemies which they discharge against heaven, but that he dissipates the mists of calumny, and illustriously displays his righteousness; our faith, also, being founded on the Divine word,⁵²³ and therefore, superior to all the world, from its exaltation looks down with contempt upon those mists. For their first objection, that, if nothing happens but by the will of God, he has in him two contrary wills, because he decrees in his secret counsel what he has publicly prohibited in his law, is easily refuted. But before I reply, I wish the reader again to be apprized, that this cavil is directed, not against me, but against the Holy Spirit, who dictated to the pious Job this confession, that what had befallen him had happened according to the Divine will: when he had been plundered by banditti, he acknowledged in their injuries the righteous scourge of God.⁵²⁴ What says the Scripture in another case? “They,” the sons of Eli, “hearkened not unto the voice of their father, because the Lord would slay them.”⁵²⁵ The Psalmist also exclaims, that “God,” who “is in the heavens, hath done whatsoever he hath pleased.”⁵²⁶ And now I have sufficiently proved, that God is called the author of all those things, which, according to the system of these censors, happen only by his uninfluential permission. He declares that he 216 creates light and darkness, that he forms good and evil,⁵²⁷ and that no evil occurs, which he has not performed. Let them say, then, whether he exercises his judgments voluntarily or involuntarily. But as Moses suggests, that he who is killed by the fortuitous fall of an axe, is delivered by God to the stroke,⁵²⁸ so in the Acts, the whole church asserts that Herod and Pilate conspired to do what the hand and the counsel of God had predetermined.⁵²⁹ And indeed, unless the crucifixion of Christ was according to the will of God, what becomes of our redemption? Yet the will of God is neither repugnant to itself, nor subject to change, nor chargeable with pretending to dislike what it approves; but whilst in him it is uniform and simple, it wears to us the appearance of variety; because the weakness of our understanding comprehends not how the same thing may be in different respects both agreeable to his will, and contrary to it. Paul, after having said that the vocation of the Gentiles was a hidden mystery, adds, that it contained a manifestation of the manifold wisdom of God.⁵³⁰ Now, because, through the dulness of our capacity, the Divine wisdom appears to us manifold, (or multiform, as it has been translated by an ancient interpreter,) shall we therefore dream of any vanity in God himself, as though his counsels were mutable, or his thoughts contradictory to each other? Rather, while we comprehend not how God intends that to be done, the doing of which he forbids, let us remember our imbecility, and at the same time consider, that the light which he inhabits, is justly called inaccessible,⁵³¹ because it is overspread with impenetrable darkness. Therefore all pious and modest men will easily acquiesce in this opinion of Augustine: “That a man may sometimes choose, with a good intention, that which is not agreeable to the will of God; as, if a good son wishes his father to live, whilst God determines that he shall die. It is also possible for a man to will with a bad design, what God wills with a good one; as, if a bad son wishes his father to die, which is also the will of God. Now, the former wishes what is not agreeable, the latter what is agreeable to the Divine will. And yet the filial affection of the former is more consonant to the righteous will of God, than the want of natural affection in the latter, though it accords with his secret design. So great is the difference between what belongs to the human will, and what to the Divine, and between the ends to which the will of every one is to be referred, for approbation or censure. For God fulfils his righteous will by the wicked wills of wicked men.” This writer had just before said, that the apostate angels, and all 217 the reprobate, in their defection, acted, as far as respected themselves, in direct opposition to the Divine will; but that this was not possible with respect to the Divine omnipotence; because, while they are opposing the will of God, his will is accomplished concerning them. Whence he exclaims, “The works of the Lord are great, prepared according to all his determinations;”⁵³² so that, in a wonderful and ineffable manner, that is not done without his will which yet is contrary to his will; because it would not be done if he did not permit it; and this permission is not involuntary, but voluntary; nor would his goodness permit the perpetration of any evil, unless his omnipotence were able even from that evil to educe good.

3. These objections originate in a spirit of pride and blasphemy. Objection, that there must be two contrary wills in God, refuted. Why the one simple will of God seems to us as if it were manifold.

As I have hitherto stated only what is plainly and unambiguously taught in Scripture, those who hesitate not to stigmatise what is thus taught by the sacred oracles, had better beware what kind of censure they employ. If, under a pretence of ignorance, they seek the praise of modesty, what greater arrogance can be imagined than to utter one word in opposition to the authority of God—to say, for instance, “I think otherwise,”—“I would not have this subject 202touched?”But if they openly blaspheme, what will they gain by assaulting heaven? Such petulance, indeed, is not new. In all ages there have been wicked and profane men, who rabidly assailed this branch of doctrine. But what the Spirit declared of old by the mouth of David (Ps. 51:6), they will feel by experience to be true—God will overcome when he is judged. David indirectly rebukes the infatuation of those whose license is so unbridled, that from their grovelling spot of earth they not only plead against God, but arrogate to themselves the right of censuring him. At the same time, he briefly intimates that the blasphemies which they belch forth against heaven, instead of reaching God, only illustrate his justice, when the mists of their calumnies are dispersed. Even our faith, because founded on the sacred word of God, is superior to the whole world, and is able from its height to look down upon such mists.

Their first objection—that if nothing happens without the will of God, he must have two contrary wills, decreeing by a secret counsel what he has openly forbidden in his law—is easily disposed of. But before I reply to it, I would again remind my readers, that this cavil is directed not against me, but against the Holy Spirit, who certainly dictated this confession to that holy man Job, “The Lord gave, and the Lord has taken away,” when, after being plundered by robbers, he acknowledges that their injustice and mischief was a just chastisement from God. And what says the Scripture elsewhere? The sons of Eli “hearkened not unto the voice of their father, because the Lord would slay them,” (1 Sam. 2:25). Another prophet also exclaims, “Our God is in the heavens: he has done whatsoever he has pleased,” (Ps. 115:3). I have already shown clearly enough that God is the author of all those things which, according to these objectors, happen only by his inactive permission. He testifies that he creates light and darkness, forms good and evil (Is. 45:7); that no evil happens which he has not done (Amos 3:6). Let them tell me whether God exercises his Judgments willingly or unwillingly. As Moses teaches that he who is accidentally killed by the blow of an axe, is delivered by God into the hand of him who smites him (Deut. 19:5), so the Gospel, by the mouth of Luke, declares, that Herod and Pontius Pilate conspired “to do whatsoever thy hand and thy counsel determined before to be done,” (Acts 4:28). And, in truth, if Christ was not crucified by the will of God, where is our redemption? Still, however, the will of God is not at variance with itself. It undergoes no change. He makes no pretence of not willing what he wills, but while in himself the will is one and undivided, to us it appears manifold, because, from the feebleness of our intellect, we cannot comprehend how, though after a different manner, he wills and wills not the very same thing. Paul terms the calling of the Gentiles a hidden mystery, and shortly after adds, that therein was manifested the manifold wisdom of God (Eph. 3:10). Since, on account of the dullness of our sense, the wisdom of God seems manifold (or, as an 203old interpreter rendered it, multiform), are we, therefore, to dream of some variation in God, as if he either changed his counsel, or disagreed with himself? Nay, when we cannot comprehend how God can will that to be done which he forbids us to do, let us call to mind our imbecility, and remember that the light in which he dwells is not without cause termed inaccessible (1 Tim. 6:16), because shrouded in darkness. Hence, all pious and modest men will readily acquiesce in the sentiment of Augustine: “Man sometimes with a good will wishes something which God does not will, as when a good son wishes his father to live, while God wills him to die. Again, it may happen that man with a bad will wishes what God wills righteously, as when a bad son wishes his father to die, and God also wills it. The former wishes what God wills not, the latter wishes what God also wills. And yet the filial affection of the former is more consonant to the good will of God, though willing differently, than the unnatural affection of the latter, though willing the same thing; so much does approbation or condemnation depend on what it is befitting in man, and what in God to will, and to what end the will of each has respect. For the things which God rightly wills, he accomplishes by the evil wills of bad men,”—(August. Enchirid. ad Laurent. cap. 101). He had said a little before (cap. 100), that the apostate angels, by their revolt, and all the reprobate, as far as they themselves were concerned, did what God willed not; but, in regard to his omnipotence, it was impossible for them to do so: for, while they act against the will of God, his will is accomplished in them. Hence he exclaims, “Great is the work of God, exquisite in all he wills! so that, in a manner wondrous and ineffable, that is not done without his will which is done contrary to it, because it could not be done if he did not permit; nor does he permit it unwillingly, but willingly; nor would He who is good permit evil to be done, were he not omnipotent to bring good out of evil,” (Augustin. in Ps. 111:2).

3. Waar ik echter tot nog toe alleen vermeld heb dingen, die openlijk en zonder twijfeling in de Schrift geleerd worden, mogen zij, die niet aarzelen op de hemelse uitspraken een brandmerk van smaad te drukken, zien, wat voor soort van beoordeling zij zich aanmatigen. Want, als ze, door onwetendheid te veinzen, streven naar de lof van bescheidenheid, dan vraag ik, welke grotere trots kan er uitgedacht worden dan tegen Gods gezag één woordje in te brengen en te zeggen: "Het schijnt mij anders toe" of: "Het bevalt mij niet, dat dit aangeroerd wordt"? Maar indien ze openlijk lasteren, welk voordeel zullen zij er van hebben de hemel te bespuwen? Nieuw is het voorbeeld van deze brutaliteit niet; want er zijn in alle tijden goddeloze en onheilige mensen geweest, die tegen dit stuk der leer met verwoede mond keften. Maar zij zullen metterdaad bemerken, dat waar is, wat eens de Geest uitsprak door de mond van David (Ps. 51:6) dat God overwint, wanneer Hij veroordeeld wordt. Zijdelings raakt David de dwaasheid der mensen in deze zo ongebonden onbeschaamdheid, dat ze uit hun slijk niet alleen tegen God twisten, maar ook zich de macht aanmatigen om Hem te veroordelen. Intussen wijst hij er in het kort op, dat de lasteringen, die zij tegen de hemel uitbraken, tot God niet genaken, zonder dat Hij zijn rechtvaardigheid door het uiteenscheuren van de nevels der lastering doet schitteren, en ook ons geloof, dat de gehele wereld overwint (1 Joh. 5:4) omdat het op het heilig Woord van God gegrondvest is, die nevels uit zijn hoogheid minacht. Want hun eerste tegenwerping, dat, indien niets geschiedt dan met de wil van God, in Hem twee tegenstrijdige willen zijn, omdat Hij in zijn verborgen raad besluit, wat Hij in zijn wet openlijk verboden heeft, wordt gemakkelijk omver geworpen. Voordat ik echter antwoord, wil ik mijn lezers er nogmaals op wijzen, dat deze spot zich niet keert tegen mij, maar tegen de Heilige Geest, die ongetwijfeld de heilige man Job deze belijdenis in de mond gelegd heeft (Job 2:21) "Zoals het Gode behaagd heeft, is het geschied." Toen hij door rovers geplunderd was, erkende hij in hun onrechtvaardige en snode daad de rechtvaardige roede Gods. Wat zegt de Schrift elders? De zonen van Eli hebben hun vader niet gehoorzaamd, want God wilde hen doden (1 Sam. 2:25) Ook een andere profeet roept uit (Ps. 115:3) dat God die in de hemel zetelt, doet al wat Hem behaagt. En ik heb reeds duidelijk genoeg aangetoond, dat God de bewerker genoemd wordt van alles, wat die bedillers willen, dat slechts door zijn werkeloze toelating gebeurt. Hij betuigt, dat Hij licht en duisternis schept, het goede en kwade formeert (Jes. 45:7) dat er geen kwaad geschiedt, dat Hij niet gedaan heeft (Amos 3:6) Laat hen zeggen, vraag ik u, of Hij willens of niet willens zijn oordelen uitvoert. Maar zoals Mozes leert (Deut. 19:5) dat hij die toevallig door de val van een bijl gedood wordt, van Godswege overgegeven is in de hand van de doodslager, zo zegt de gehele kerk bij Lucas (Luc. Hand. 4:28) dat Herodes en Pilatus saamgespannen hadden om te doen wat Gods hand en raad besloten had. En zeker, indien Christus niet door Gods wil gekruisigd was, vanwaar zou dan voor ons de verlossing komen? Maar daarom strijdt God niet met zichzelf, of wordt de wil Gods niet veranderd, of veinst God niet, dat Hij niet wil, wat Hij wel wil; maar hoewel de wil in Hem één en enkelvoudig is, schijnt hij ons veelvoudig; want naar de zwakheid van ons verstand begrijpen wij niet, hoe Hij van eenzelfde zaak op verschillende wijze wil en niet wil, dat ze geschiedt. Wanneer Paulus gezegd heeft, dat de roeping der heidenen een diepe verborgenheid is, voegt hij een weinig verder daaraan toe, dat in haar de veelvuldige wijsheid Gods geopenbaard is (Ef. 3:2,10) Of moeten wij, omdat wegens de botheid van ons verstand de wijsheid Gods veelvuldig schijnt te zijn (of vele gedaanten hebbend, zoals een oude vertaler het overgezet heeft) dromen, dat in God zelf enige veranderlijkheid is, alsof Hij zijn raad zou veranderen, of het met zichzelf oneens zou zijn? Ja, wanneer wij niet begrijpen, hoe God wil, dat geschiedt, datgene wat Hij verbiedt te doen, laat dan onze zwakheid ons in de herinnering komen, en laat ons tevens bedenken, dat het licht, hetwelk Hij bewoont, niet zonder reden ontoegankelijk genoemd wordt (1 Tim. 6:16) omdat het in duisternis gehuld is. Daarom zullen alle vrome en bescheiden mensen gemakkelijk berusten in deze woorden van Augustinus¹, dat de mens soms door een goede wil iets wil, dat God niet wil, bijvoorbeeld als een goed zoon wil, dat zijn vader leeft, maar God wil, dat hij sterft; aan de andere kant, dat het kan gebeuren, dat de mens door een slechte wil hetzelfde wil, wat God wil door een goede wil, bijvoorbeeld wanneer een slecht zoon wil, dat zijn vader sterft en God dit ook wil. Dan wil de eerste dus, wat God niet wil, maar de laatste wil, wat God ook wil. En toch stemt de vroomheid van de eerste eerder overeen met de goede wil Gods, dan de goddeloosheid van de laatste, die hetzelfde wil als God; van zoveel belang is het, wat te willen een mens en wat God past en tot welk doel ieders wil leidt, opdat hij goedof afgekeurd worde. Want wat God ten goede wil, volbrengt Hij door middel van de slechte willen van slechte mensen. Een weinig tevoren echter had hij gezegd, dat de afvallige engelen en alle verworpen mensen door hun afval, voorzover hen betreft, gedaan hebben, wat God niet wilde; maar dat ze, voorzover de almacht Gods aangaat, dit geenszins hebben kunnen doen: want terwijl zij tegen Gods wil handelen, is aangaande hen zijn wil gedaan. En daarom roept hij uit: "De werken Gods zijn groot en uitgelezen tot het volbrengen van al wat Hij wil" (Ps. 111:2) zodat op wonderlijke en onuitsprekelijke wijze niet geschiedt buiten zijn wil, wat ook tegen zijn wil geschiedt; omdat het niet zou geschieden, indien Hij het niet liet geschieden; en Hij laat het niet tegen zijn wil geschieden, maar met zijn wil, en in zijn goedheid zou Hij het kwade niet laten geschieden, indien Hij niet in zijn almacht ook uit het kwade het goede kon laten voortkomen.

3. Gottes Wille ist einheitlich

Bisher habe ich nur ausgeführt, was uns die Schrift klar und unzweideutig lehrt. Wer sich also nicht scheut, den himmlischen Worten üble Schandmale aufzudrücken, der mag zusehen, was für ein Urteil er sich anmaßt! Gewiss: man stellt sich unwissend und möchte darüber gar noch für seine Bescheidenheit gelobt werden - aber was kann denn Hochmütigeres gedacht werden, als der Autorität Gottes ein Wörtlein entgegenzustellen? „Mir scheint es anders“ - „Das sollte man nicht berühren“! Will man aber (die Wahrheit) unverhohlen lästern, was hat man denn davon, wenn man den Himmel anspeit? Neu ist dieser freche Mutwille nicht eben; denn es gab zu allen Zeiten gottlose und gottferne Menschen, die gegen dies Stück der Lehre wie toll gekläfft haben. Aber sie müssen angesichts der Tatsachen 128 die Wahrheit dessen zugeben, was einst der Geist durch den Mund Davids verkündete, nämlich daß Gott recht behalte, wenn er gerichtet werde (Ps. 51,6). Unausgesprochen straft hier David die Torheit der Menschen, die sich in der zügellosen Frechheit äußert, aus ihrem Schmutz heraus nicht nur mit Gott rechten zu wollen, sondern sich gar die Macht anzumaßen, ihn zu verdammen! Indessen deutet er kurz an, daß all die Lästerungen, die man gegen den Himmel ausspeit, Gott nicht erreichen und ihn nicht hindern, alle Wolken der Schmähungen zu durchbrechen und seine Gerechtigkeit hell hervorleuchten zu lassen. Unser Glaube aber überwindet, da er in Gottes heiligem Worte begründet ist, die Welt (1. Joh. 5,4) und schaut deshalb von seiner Höhe auf dergleichen Nebel herab!

Der erste Vorwurf lautet: wenn alles nur mit Willen Gottes geschähe, so gäbe es in ihm zweierlei entgegengesetzten Willen; denn er beschließe ja in seinem verborgenen Rat, was er in seinem Gesetz verboten habe! Das ist leicht zu widerlegen. Bevor ich aber antworte, möchte ich die Leser noch einmal daran erinnern, daß sich diese Sophisterei nicht eigentlich gegen mich, sondern gegen den Heiligen Geist richtet. Der hat doch gewiss dem heiligen Manne Hiob das Bekenntnis eingegeben: „Wie es Gott gefiel, so ist es geschehen!“ (Hiob 1,21; nicht Luthertext). Und das sagte er, als er von den Räubern ausgeplündert war und doch in ihrer Ungerechtigkeit und Übeltat Gottes gerechte Schläge anerkannte! Und was sagt die Schrift sonst? Die Söhne des Eli gehorchten ihrem Vater nicht, weil Gott sie töten wollte! (1. Sam. 2,25). Auch ruft ja ein anderer Prophet aus: „Unser Gott ist im Himmel, er kann schaffen, was er will“ (Ps. 115,3). Und ich habe doch schon deutlich genug gezeigt, daß Gott nach der Schrift der Urheber von all dem ist, was nach der Meinung dieser Kritiker bloß unter seiner müßigen Zulassung geschieht! Er bezeugt von sich, daß er Licht und Finsternis schafft, das Gute und das Böse macht (Jes. 45,7), daß kein Unheil geschehe, das er nicht tue (Amos 3,6). Nun soll man mir doch bloß sagen, ob er denn mit oder ohne Willen seine Gerichte vollstreckt! Mose lehrt doch, wer von ungefähr durch ein herabfallendes Beil ums Leben komme, der sei von Gott in die Hand des Totschlägers gegeben worden (Dtn. 19,5). Und ebenso spricht es die ganze Kirche bei Lukas aus, Herodes und Pilatus seien eins geworden, um das zu tun, was doch Gottes Hand und Ratschluss beschlossen hatte! (Apg. 4,28). Und wahrlich, wäre Christus nicht mit dem Willen Gottes gekreuzigt worden - woher sollte dann unsere Erlösung kommen? Aber deshalb streitet Gottes Wille nicht mit sich selbst, verändert sich auch nicht, stellt sich auch nicht, als ob er nicht wolle, was er doch will; nein, obwohl er an sich einer und derselbe ist, erscheint er uns doch vielfältig, weil wir in unserer Kurzsichtigkeit nicht begreifen können, wie er auf verschiedene Weise in der gleichen Sache einerseits will, daß etwas geschieht, und es doch anderseits nicht will! An der Stelle, wo Paulus davon spricht, die Berufung der Heiden sei ein verborgenes Geheimnis (Eph. 3,9), fügt er gleich hinzu, in ihr käme die „mannigfaltige“ (polypoikilos) Weisheit Gottes zum Vorschein! (Eph. 3,10). Sollen wir aber, weil uns infolge der Schwäche unseres Sehvermögens Gottes Weisheit vielfältig - oder auch, wie ein alter Ausleger übersetzt: „vielgestaltig“ - erscheint, etwa träumen, es bestehe in Gott selbst eine Verschiedenheit, als ob er also seinen Plan änderte oder mit sich selbst uneinig würde? Und wenn wir nicht fassen können, wie denn Gott wollen kann, daß etwas geschehe, das er doch zu tun verboten hat, so soll uns unsere Schwachheit ins Gedächtnis kommen, und wir sollen bedenken: das Licht, in dem er wohnt, wird nicht ohne Grund unzudringlich genannt; denn es ist von Dunkel eingehüllt! (1. Tim. 6,16). Deshalb werden alle frommen und demütigen Leute gern dem Ausspruch Augustins zustimmen: „Zuweilen will der Mensch in rechtem Wollen, was doch Gott nicht will; wie z.B. ein guter Sohn will, daß sein Vater lebe, Gott aber, daß er sterbe. Ebenso kann es vorkommen, daß ein Mensch in bösem Willen das will, was Gott in gutem Willen will, zum Beispiel 129 wenn ein böser Sohn will, daß sein Vater sterbe, Gott aber dasselbe will. So will also jener, was Gott nicht will, dieser aber, was Gott will! Und dennoch stimmt die fromme Gesinnung des einen mehr zum Willen Gottes, obwohl sie also etwas anderes will - als die Unfrömmigkeit des anderen, obwohl sie dasselbe will wie Gott! So wichtig ist es, darauf zu achten, was der Mensch nach Gebühr wollen soll, und was anderseits Gottes gerechter Wille ist, auch was für ein Zweck über dem Willen jedes Menschen steht, nach welchem er anerkannt oder verworfen wird. Denn Gott, der da recht will, erfüllt seinen Willen durch den bösen Willen böser Menschen“ (Handbüchlein an Laurentius, 101). Kurz vorher führt er aus: die abgefallenen Engel und alle Verworfenen haben, was sie selbst betrifft, in ihrem Abfall getan, was Gott nicht wollte; aber der Allmacht Gottes gegenüber haben sie das gar nicht fertiggebracht; denn indem sie gegen Gottes Willen handeln, vollzieht sich an ihnen eben Gottes Wille! Und deshalb ruft er aus: „Groß sind die Werke Gottes, auserlesen in allem seinem Wollen (Ps. 111,2; Luthertext anders)! Denn es geschieht eben auf wundersame und unaussprechliche Weise nicht ohne seinen Willen, was doch gegen seinen Willen geschieht! Es würde ja gar nicht geschehen, wenn er es nicht erlaubte, auch erlaubt er es ja nicht ohne seinen Willen, sondern mit ihm, und anderseits würde er, der Gute, gar nichts Böses geschehen lassen, wenn er, der Allmächtige, nicht wiederum bei dem Bösen es wohl machen könnte!“ (Handbüchlein, 100).

3. Die eerste beswaar; naamlik dat daar teenstrydige wilsluitinge in God voorkom, word deur Skrifgetuienis sowel as deur die getuienis van Augustinus weerlê

Aangesien ek egter tot dusver slegs die aspekte voorgedra het wat in die Skrif openlik en ondubbelsinnig aan ons geleer word moet die mense wat nie aarsel om ongunstige brandmerke van oneer op hemelse uitsprake af te druk nie, gerus maar ondersoek instel na die aard van die oordeel wat hulle daarin aanwend. Want as hulle onder die dekmantel van onkunde lof vir hulle selfbeheersing soek, kan daar dan nog groter hooghartigheid bedink word as om een enkele woordjie teen die gesag van God in te bring? “Dit lyk vir my anders”, of: “Ek hou nie daarvan dat dit geopper word nie”. Of as hulle openlik laster, watter voordeel sal dit dan vir hulle inhou om die hemel met hulle venyn aan te val? Dit is wel nie ’n nuwe voorbeeld van brutaliteit nie, omdat daar nog altyd in voorafgaande eeue goddelose en onheilige mense was wat met rasende monde teen hierdie deel van ons leer geblaf het. Maar hulle sal in werklikheid agterkom dat die uitspraak wat die Gees eenmaal deur die mond van Dawid gemaak het, nog waar is, naamlik dat God oorwin wanneer Hy geoordeel word.⁴² Dawid berispe die mens onregstreeks vir sy dwaasheid omdat hy vanuit sy eie gemors met so ’n teuellose willekeurigheid nie alleen met God twis nie maar homself ook die gesag aanmatig om God te veroordeel. Intussen leer hy hulle kortliks dat die laster wat hulle teen die hemel uitbraak, God nie bereik sonder dat Hy sy geregtigheid toon deur die newels van hulle laster uitmekaar te skeur nie. Ook ons geloof, wat op die Heilige Woord van God gebou is en diehele wêreld oorwin,⁴³ verag hulle newels vanuit die hoogte. Want hulle eerste beswaar⁴⁴ word met gemak weerlê. Hulle sê naamlik dat, as niks dan sonder die wil van God plaasvind nie, daar dan twee teenstrydige wille in Hom aanwesig is, omdat Hy dan in sy verborge raadsplan ’n beslissing sou vel wat Hy openlik in sy wet verbied het. Voordat ek egter daarop antwoord, wil ek graag hê dat my lesers weer gewaarsku moet wees dat hierdie bespotting nie teen my nie maar teen die Heilige Gees gedraai word. Dit is sekerlik die Heilige Gees wat die volgende belydenis aan die heilige man, Job, voorgesê het: “Soos dit God behaag het, so het dit geskied.”⁴⁵ Toe hy deur rowers geplunder is, het hy God se regverdige roede in hulle onreg en boosheid herken. Wat sê die Skrif elders? Eli se seuns het hulle vader nie gehoorsaam nie, omdat die Here 344 hulle wou doodmaak.⁴⁶ Ook ’n ander profeet roep uit dat God, wat in die hemel is, alles doen wat Hy wil.⁴⁷ En ek het alreeds duidelik genoeg aangetoon dat God die Bewerker van al die dinge genoem word wat sy sensors slegs deur sy onverskillige toelating wil laat geskied. Hy getuig dat Hy lig en duisternis skep, dat Hy goed en kwaad maak⁴⁸ en dat daar geen onheil voorval wat Hy nie self geskep het nie.⁴⁹ Ek vra hulle nou om te sê of Hy sy oordele teen wil en dank uitoefen. En tog leer Moses dat iemand wat toevallig deur die val van ’n byl gedood word, deur God uitgelewer is in die hande van die een wat hom doodmaak.⁵⁰ So sê die hele kerk in Lukas dat Herodes en Pilatus saamgesweer het om te doen wat God se hand en raadsplan reeds besuit het.⁵¹ En as dit in elk geval nie God se wil was dat Christus gekruisig moes word nie, waarvandaan sou ons verlossing dan kom?

Maar God is nie daarom met Homself in stryd nie, en God se wil word ook nie daardeur verander nie, en God gee ook nie voor dat Hy nie wil doen wat Hy wil nie. Hoewel sy wil enkel en eenvoudig is, lyk dit vir ons veelvuldig, omdat ons vanweë die swakheid van ons verstand nie kan begryp hoe Hy nie wil hê dat iets moet gebeur nie of wel wil hê dat iets moet gebeur.⁵²

Toe Paulus gesê het dat die roeping van die heidene ’n verborge geheimenis is, voeg hy ’n bietjie later by dat die veelkleurige⁵³ wysheid van God daarin geopenbaar⁵⁴ is. Moet ons ons dan verbeel dat daar in God self enige veranderlikheid voorkom net asof Hy sy raadsplan sou verander en asof Hy dit met Homself nie eens is nie, bloot omdat die wysheid van God vir ons afgestompte sinne menigvuldig (of veelvormig, soos ’n vertaler van ouds dit weergee) voorkom? Ja, wanneer ons nie kan begryp hoe God wil dat iets wat Hy ons verbied om te doen, nogtans moet gebeur nie, moet ons eie swakheid ons te binne skiet, en terselfdertyd moet ons daaroor nadink dat die lig wat God bewoon, nie sonder rede ontoeganklik genoem word nie,⁵⁵ omdat dit in donkerheid gehul is. Alle godvrugtige en ingetoë mense sal dus vrede hê met Augustinus se opvatting dat die mens soms te goeder trou iets wil doen 345 wat God nie wil nie, byvoorbeeld as ’n goeie seun wil hê dat sy vader moet bly lewe, maar dit God se wil is dat hy moet sterwe.⁵⁶ Maar aan die ander kant moet ons ook daaraan dink dat dit moontlik kan gebeur dat die mens ter kwader wille iets wil wat God ter goeder wille ook so wil, byvoorbeeld as ’n slegte seun wil hê dat sy vader moet sterwe en God dit ook wil. So wil die eerste seun iets wat God nie wil nie, en laasgenoemde wil iets wat God ook wil. Tog is die vroomheid van die eerste seun eerder met God se goeie wil in ooreenstemming, hoewel hy iets anders wil as die tweede seun wat in sy goddeloosheid dieselfde as God wil. Slegs dit is van belang, naamlik watter wil die mens en watter wil God pas en op watter doelstelling elk van hulle se wil gerig is sodat dit goed- of afgekeur word. Want God volbring sy goeie wil deur die slegte wil van slegte mense. ’n Rukkie tevore het Augustinus inderdaad gesê dat die afvallige engele en alle mense wat verwerp is, deur hulle afjvalligheid gedoen het wat God nie wou hê nie - ten minste sover dit huile aangaan; maar sover dit die almag van God aangaan, sê hy dat hulle glad nie anders kon nie, omdat God se wil aangaande hulle juis ook geskied het, hoewel hulle teen God se wil handel. Daarop roep hy uit: “Groot is die werke van God, en gesog is sy werke in alles wat Hy wil.”⁵⁷ Die gevolg is dat op wonderbaarlike en onuitspreeklike wyse iets wat selfs teen sy wil geskied, nie sonder sy wil geskied nie, omdat dit nooit sou geskied het as Hy dit nie toegelaat het nie. Hy laat dit ook nie teen sy wil nie maar volgens sy wil toe, en as goeie God sou Hy nooit toegelaat het dat kwaad geskied as Hy as Almagtige nie ook in staat was om die goeie uit die slegte voort te bring nie.

3. Поскольку до сих пор я цитировал только известные и вполне очевидные свидетельства Писания, причём дословно, то пусть те, кто чернит нас и нам возражает, будут осторожны. Если они поступают подобным образом от непонимания высочайших тайн и хотят при этом стяжать славу людей смиренных, то можно ли вообразить большую гордыню, чем противопоставление авторитету Бога таких ничтожных слов, как «мне кажется иначе» или «я хотел бы, чтобы этого вопроса не касались»? Если же они открыто хотят злословить, то какая им польза в том, чтобы изрыгать оскорбления против неба? Пример такой беспредельной дерзости не нов, ибо всегда были враги Бога и невежды, лаявшие на это учение, точно бешеные собаки. Они на собственной шкуре испытают истинность того, что некогда возвестил Св. Дух устами Давида: Бог побеждает, когда Его хулят (Пс 51/52:6-7). Давид косвенно обвиняет безрассудную дерзость людей, их чрезмерную вольность, которую они себе позволяют, когда не только квакают подобно лягушкам в болоте, но и присваивают себе власть осуждать Бога. Однако Давид предупреждает, что изрыгаемые против неба богохульства вовсе не достигают Бога, что Он разгоняет всю эту морось лжи, чтобы ярче воссияла его праведность. Тем самым и вера наша, основанная на священном слове Божьем и побеждающая весь мир (1 Ин 5:4), остаётся на высоте, как бы повергая к своим стопам подобную хулу и умопомрачение.

Что касается их возражения, что если всё совершается не иначе, как по воле Божьей, то в Боге должны быть две противоречащие друг другу воли, ибо Он постановляет в своем сокровенном плане то, что открыто запрещает в Законе, - то это затруднение легко разрешить. Но прежде чем ответить, хочу вновь предупредить читателя, что эта клевета направлена не столько против меня, сколько против Св. Духа. Ведь не вызывает сомнения, что именно Он продиктовал Иову признание: «Сделалось так, как пожелал Бог» (Иов 1:21).

Следовательно, Иов, ограбленный и оскорблённый разбойниками, признаёт в их злодеянии справедливый бич Божий. В другом месте сказано, что сыновья Илия не слушали своего отца именно потому, что Бог решил предать их смерти (1 Цар 2:25). Пророк говорит, что Бог, живущий на небесах, творит всё что хочет (Пс 113/114:11). И я уже достаточно ясно показал, что Бог именуется первоисточником всего, что, как болтают эти надзиратели над Ним, случается по его пассивному позволению. Бог же утверждает, что именно Он образует свет и творит тьму, производит добро и зло (Ис 45:7) и что нет такого бедствия, которого бы Он не попустил (Амос 3:6).

Пусть они мне скажут: как осуществляет Бог свой суд, добровольно или нет? С другой стороны, Моисей учит, что человек, убитый своим не желавшим этого ближним, предан смерти рукою Бога (Втор 19:5) (в Синодальном переводе подобное утверждение отсутствует). Так и об Ироде и Пилате сказано, что они собрались и замыслили то, что предопределили рука Божья и его план (Деян 4:28). В самом деле, если бы Иисус Христос был распят не по воле Божьей, как осуществилось бы наше искупление? Во всяком случае, уместно сказать, что воля Божья не опровергает сама себя, не изменяется и не создаёт видимости, будто желает того, чего не желает. Но божественная воля, единая и простая сама по себе, нам кажется разной потому, что в силу грубости и слабости нашего разума мы не можем понять, как Бог различным образом желает и не желает, чтобы нечто произошло.

Св. Павел, сказав, что призвание язычников - высокая и глубоко сокрытая тайна, добавляет, что в ней открывается премудрость Божья в своём многоразличии (Эф 3:10). Если по причине неповоротливости нашего ума премудрость Божья предстаёт изменчивой и многообразной, следует ли из этого делать вывод о многоразличии в самом Боге, словно Он меняет свой план или противоречит сам Себе? Скорее, надлежит поступить по-иному: когда мы не понимаем, как Бог желает совершения того, что Сам запрещает совершать, вспомним о наших немощи и ничтожестве, а также о том, что свет, в котором Он обитает, не зря зовётся неприступным, ибо окружён мраком (1 Тим 6:16). Поэтому все богобоязненные и смиренные люди охотно согласятся со словами Августина, сказавшего, что человек порой по доброй воле желает неугодное Богу, - например, сын желает жизни своему отцу, которого Бог призывает к смерти. Бывает и наоборот: человек по злой воле желает того, чего Бог желает по доброй, как в случае, если бы злой мальчишка ожидал смерти отца, умирающего по воле Божьей. Первый хочет того, чего Бог не хочет, второй хочет того же, что и Бог. И тем не менее любовь и почтение к отцу, выказываемые первым, желающим ему жизни, более согласны с доброй волей Божьей, хотя по внешним признакам противоречат ей, нежели нечестие второго, желание которого устремлено к тому же, чего желает Бог. Важно поэтому рассмотреть, чего подобает желать Богу, а чего - человеку, а также рассмотреть, к какой цели направлена воля каждого: на одобрение или на осуждение. Ибо то, чего Бог желает по справедливости, Он совершает через злую волю людей. Таковы слова св. Августина.

Ранее же было сказано, что бесы и отверженные в своём падении и бунте совершили, насколько это было в их силах, то, чего Бог вовсе не хотел. Но поскольку Божье могущество бесконечно, им удалось не то, что было ими задумано, потому что, поступая против воли Божьей, они не смогли избежать того, что Бог осуществил через них свою волю. Об этом - восклицание: «Велики дела Господа, вожделенны для всех любящих оные» (Пс 110/111:2). Так даже то, что совершается против воли Божьей, чудесным и невыразимым образом не совершается помимо его воли, потому что, если бы Он не позволил, этого бы не произошло! Но позволяет Он не вынужденно, а добровольно. Тот, Кто всеблаг, не допустил бы совершиться злу, если бы, будучи всемогущ, не был способен извлекать из зла добро.

4. Hoc etiam modo solvitur, imo sponte liquescit altera obiectio, Si^b non modo impiorum opera utitur Deus, sed etiam consilia et affectus gubernat, scelerum omnium esse authorem: ac proinde immerito damnari homines si exequuntur quod decrevit Deus, quia eius voluntati obtemperent³. Perperam enim miscetur cum praecepto voluntas^c, quam longissime ab illo differre innumeris exemplis constat. Nam etsi dum stupravit Absalom patris uxores [2. Sam. 16. d. 22], voluit Deus hoc probro ulcisci Davidis adulterium: non ideo tamen praecepit scelerato filio incestum committere, nisi forte Davidis respectu^d, sicut loquitur de convitiis Semei. Nam illum Dei iussu maledicere dum fatetur [Ibidem c. 10], minime commendat obsequium, acsi Dei imperio pareret protervus ille canis: sed eius linguam flagellum Dei esse agnoscens, castigari patienter sustinet. Hoc quidem tenendum est, dum per impios peragit Deus 226 quod occulto suo iudicio decrevit, non esse excusabiles, quasi obediant eius praecepto, quod data opera pro sua libidine violant. Iam quomodo ex Deo sit, et occulta eius providentia regatur quod perverse faciunt homines, illustre documentum est electio regis Iarobeam [1. Reg. 12. e. 20], in qua severe damnatur^a populi temeritas et amentia, quod ordinem a Deo sancitum perverterit, ac perfide desciverit a familia Davidis; et tamen scimus voluisse ungi^b: unde et in verbis Oseae quaedam apparet repugnantiae species, quod ubi conquestus est Deus regnum illud se nesciente et nolente fuisse erectum [Oseae 8. a. 4], alibi praedicat se dedisse regem Iarobeam in furore suo [Oseae 13. c. 11]. Quomodo haec convenient, Iarobeam non ex Deo regnasse, et ab eodem fuisse praefectum regem? Nempe quia nec desciscere a familia Davidis potuit populus quin iugum sibi divinitus impositum excuteret: neque tamen libertas ipsi Deo erepta fuit quominus Solomonis ingratitudinem ita puniret. Videmus ergo ut Deus, perfidiam nolendo, defectionem tamen alio fine iuste velit; unde et Iarobeam praeter spem sacra unctione^c impellitur ad regnum¹. Hac ratione dicit Sacra historia fuisse a Deo suscitatum hostem [1. Reg. 11. d. 23], qui Solomonis filium exueret regni parte. Diligenter utrunque expendant lectores, quia placuerat Deo sub manu unius Regis gubernari populum: ubi in duas partes scinditur, fieri contra illius voluntatem: et tamen ab eiusdem voluntate initium fuisse divortii. Nam certe quod Iarobeam nihil tale cogitantem Propheta et voce et unctionis tessera ad spem regni sollicitat, non fit hoc vel nescio vel invito Deo, qui ita fieri mandavit: et tamen iure damnatur populi rebellio, quod velut invito Deo a Davidis posteris desciverit. Hac ratione etiam subiicitur postea, quod Rehabeam superbe despexit populi preces^d, hoc a Deo factum esse, ut stabiliret verbum quod pronuntiaverat per manum Ahihae servi sui [1. Reg. 12. d. 15]. Ecce ut nolente Deo laceretur sacra unitas, et tamen ut eodem volente alienentur a filio Solomonis decem tribus. Accedat simile quoque aliud exemplum, ubi consentiente populo, imo manus suas praebente, iugulantur filii regis Achab, et exterminatur tota progenies [2. Reg. 10. b. 7]. Vere quidem refert Iehu nihil in terram cecidisse ex Dei sermonibus, sed ipsum fecisse quicquid loquutus fuerat per manum servi sui Eliae². 227 Et^a tamen non abs re cives Samariae perstringit quod operam suam commodassent, Iustine estis, inquit? Si ego coniuravi contra dominum meum, quis hos omnes occidit¹? Iam ante liquido, nisi fallor, explicui quomodo in eodem opere tam se prodat hominis crimen, quam refulgeat Dei iustitia: et modestis ingeniis semper haec Augustini responsio sufficiet, Quum Pater tradiderit Filium, et Christus corpus suum, et ludas Dominum, cur in hac traditione^b Deus est iustus, et homo reus, nisi quia in re una quam fecerunt, causa non una est ob quam fecerunt [Epist. 48 ad Vincentium.]²? Siquos autem magis impediat quod nunc dicimus, nullum esse Dei cum homine consensum, ubi hic iusto illius impulsu agit quod sibi non licet: succurrat quod alibi admonet idem Augustinus, Quis non ad ista iudicia contremiscat, ubi agit Deus etiam in cordibus malorum quicquid vult, reddens eis tamen secundum eorum merita [De gratia et lib. arbit. ad Valent, cap. 20]³? Et certe in Iudae perfidia nihilo magis fas erit culpam sceleris Deo adscribere, quia Filium suum et tradi voluit ipse, et tradidit in mortem: quam redemptionis laudem ad Iudam transferre^c. Itaque vere alibi idem scriptor admonet, in hoc examine Deum non inquirere quid potuerint homines, vel quid fecerint, sed quid voluerint⁴, ut in rationem veniat consilium et voluntas. Quibus hoc asperum videtur, quam tolerabilis sit sua morositas paulisper cogitent, dum rem claris Scripturae testimoniis testatam, quia excedat eorum captum, respuunt, ac vitio vertunt in medium proferri quae Deus nisi scivisset utilia esse cognitu, nunquam per Prophetas suos et Apostolos doceri iussisset. Nam sapere nostrum nihil aliud esse debet quam mansueta docilitate amplecti, et quidem sine exceptione, quicquid in sacris Scripturis traditum est. Qui vero protervius insultant, quum satis constet eos contra Deum blaterare, longiori refutatione digni non sunt.

4. Par cela est solue une autre question, ou plustost s’escoule sans qu’on y responde. Ces gaudisseurs qui gergonnent contre Dieu, alleguent que si Dieu non seulement met les meschans en besongne pour s’en servir, mais aussi qu’il gouverne leurs conseils et affections, il est autheur de tous malefices: et par consequent que les hommes sont injustement damnez, s’ils executent ce que Dieu a determiné, puis qu’ils complaisent à son vouloir. Car ils meslent perversement le commandement de Dieu avec son vouloir secret, veu qu’il appert par exemples infinis qu’il y a bien longue distance et diversité de l’un à l’autre. Car quand Absalon a violé les femmes de son pere David (2 Sam. 16:22), combien que Dieu ait voulu faire cest opprobre à David, pour punir l’adultere qu’il avoit commis: ce n’est pas à dire qu’il eust commandé au fils de perpetrer un acte si detestable, sinon au regard de David qui avoit bien merité cela: comme luy mesme confesse des injures de Semei (2 Sam. 16:10). Car en disant que Dieu luy a commandé de mesdire, il ne loue pas l’obeissance, comme si un tel garnement et un chien enragé eust voulu obtemperer au commandement de Dieu: mais en cognoissant que ceste langue venimeuse est une verge d’enhaut, il souffre patiemment d’estre corrigé. Ce poinct nous doit estre liquide: c’est que quand Dieu accomplit par les meschans ce qu’il a decreté en son conseil secret, ils ne sont pas pourtant excusables, comme s’ils avoyent obey à son commandement, lequel ils violent et renversent entant qu’en eux est, et par leur meschante cupidité. Au reste, comment ce que les hommes font iniquement en leur perversité, doit estre reputé venir de Dieu, et gouverné par sa providence occulte, nous en avons un beau miroir et clair en l’election du Roy Jeroboam, en laquelle la temerité et forcenerie du peuple est rudement condamnée, d’avoir perverty l’ordre estably de Dieu, et que les dix lignées s’estoyent desloyaument revoltées et retrenchées de la maison de David (1 Rois 12:20): toutesfois nous savons que Dieu l’avoit ja fait oindre à cest effect. Et semble bien qu’il y ait quelque apparence de contradiction au propos qu’en tient le Prophete Osée: car en un lieu il dit que Jeroboam a esté eslevé sans le seu et vouloir de Dieu: ailleurs il prononce que Dieu l’a ordonné Roy en sa fureur (Osée 8:4; 13:11). Comment accorderons nous ces propos, que Jeroboam n’a pas regné de par Dieu, et toutesfois que c’est Dieu qui l’a mis en son estat royal? La solution est telle: c’est que le peuple ne pouvoit quitter la maison de David, ne s’en aliener sans escourre le joug de Dieu, qui l’avoit là assujeti: et toutesfois que la liberté n’a pas esté ostée à Dieu qu’il ne punist l’ingratitude de Salomon par tel moyen. Nous voyons comment Dieu, qui hait la desloyauté, a justement voulu pour une autre fin, une revolte de soy mauvaise. Dont aussi Jeroboam est poussé contre son espoir au royaume par l’onction du Prophete. Pour ceste raison l’histoire saincte declaire que c’est Dieu qui a suscité un ennemy au fils de Salomon pour le despouiller d’une partie de son royaume (1 Rois 11:23). Que les lecteurs poisent diligemment ces deux choses: assavoir, que d’autant qu’il avoit pieu à Dieu que tout ce peuple fust conduit sous la main d’un seul Roy, quand il est couppé et divisé en deux parties, cela se fait contre sa volonté: et neantmoins que c’est aussi de sa propre volonté que le commencement de tel divorce est advenu. Car ce que le Prophete tant de bouche que par l’onction sacrée solicite Jeroboam à regner, sans qu’il y pensast, cela ne se fait pas maugré Dieu, ou sans son seu, veu que c’est luy qui envoye son messager: et toutesfois le peuple à bon droit est redargué de rebellion, en ce que contre le vouloir de Dieu il s’est revolté de la maison de David. Suivant cela l’histoire saincte exprime notamment que Rehabeam a par son orgueil refusé la requeste du peuple, qui demandoit estre soulage (1 Rois 12:15): et que tout cela a esté fait de Dieu, pour ratifier la parolle qu’il avoit prononcée par la main d’Ahiha son serviteur. Voila comment l’union que Dieu avoit consacrée, a esté dissipée contre son vouloir: et neantmoins que luy-mesme a voulu que les dix lignées fussent ostées au fils de Salomon. Adjoustons un exemple semblable: Quand les fils du Roy Achab sont tous meurtris, et sa lignée exterminée, le peuple y consent, et mesme y ayde (2 Rois 10:7): sur cela Jehu dit qu’il n’est rien tombé en terre des parolles de Dieu, et de ce qu’il avoit prononcé par la main de son serviteur Helie. Ce qui estoit bien vray et neantmoins il ne laisse point de taxer à bon droict les habitans de Samarie, de ce qu’ils avoyent servi à telle execution. Estes-vous justes? dit-il: car si j’ay conspiré contre mon maistre, qui est-ce qui a meurtry tous ceux-cy? Je pense avoir desja assez clairement deduict cy dessus, comment en un mesme acte le crime et forfait des hommes se declaire, et la justice de Dieu reluyt, et tousjours les gens modestes se contenteront de ceste response de sainct Augustin: Comme ainsi soit, dit-il, que le Pere celeste ait livré son Fils à mort, que Jesus Christ se soit livré, et que Judas ait livré son maistre:⁵¹ comment en telle conformité Dieu est-il juste et l’homme coulpable, sinon qu’en une mesme chose qu’ils ont faite, la cause qui les y a induits n’est pas une? Or si quelcun se trouve enveloppé en ce que nous disons qu’il n’y a nul consentement de Dieu avec les meschans, quand ils sont poussez de luy par un juste jugement à faire ce qui ne leur est pas licite, et mesme qu’ils cognoissent leur estre defendu de luy: qu’ils pensent bien à l’advertissement que donne ailleurs ce mesme docteur: Qui est-ce, dit-il, qui ne tremblera à ces jugemens-cy, quand Dieu besogne aux cœurs des meschans selon qu’il luy plaist, et neantmoins leur rend selon leurs demerites?⁵² Et de fait, en la trahison qu’a fait Judas, il n’y aura non plus de raison d’attribuer aucune coulpe à Dieu, de ce qu’il a voulu son Fils estre livré à mort, et l’y a livré de fait, que de donner à Judas la louange de nostre redemption et salut, d’autant qu’il en a esté ministre et instrument. Parquoy le mesme docteur dit tresbien en un autre passage, qu’en cest examen Dieu ne s’enquiert point de ce que les hommes ont peu faire, ou de ce qu’ils ont fait, mais de ce qu’ils ont voulu: tellement que c’est le conseil et la volonté qui viennent en conte. Que ceux qui trouvent cecy trop aspre ou rude, pensent un peu combien leur chagrin et desdain est supportable, en ce qu’ils rejettent ce que Dieu a clairement testifié par tant de passages de l’Escriture, sous umbre que cela surmonte leur capacité: mesme qu’ils osent bien blasmer ceux qui mettent en avant la doctrine, laquelle Dieu n’eust jamais permis estre publiée par ses Prophetes et Apostres, s’il ne l’eust cognue estre utile. Car nostre savoir ne doit estre autre, que de recevoir avec un esprit debonnaire et docilité, tout ce qui nous est enseigné en l’Escriture sans rien excepter. Ceux qui se laschent encores plus la bride à detracter, d’autant que sans honte ne vergongne ils jappent contre Dieu, ne sont pas dignes de plus longue refutation.

4. In the same manner we answer, or rather annihilate, another objection—that, if God not only uses the agency of the impious, but governs their designs and affections, he is the author of all crimes; and therefore men are undeservedly condemned, if they execute what God has decreed, because they obey his will. For his will is improperly confounded with his precept, between which innumerable examples evince the difference to be very great. For although, when Absalom defiled the wives of his father, it was the will of God by this disgrace to punish the adultery of David,⁵³³ he did not therefore command that abandoned son to commit incest, unless perhaps with respect to David, as he speaks of the reproaches of Shimei.⁵³⁴ For when he confesses Shimei's maledictions to proceed from the Divine command, he by no means commends his obedience, as though that impudent and worthless man were fulfilling a Divine precept; but acknowledging his tongue as the scourge of God, he patiently submits to the chastisement. Let it be remembered, that whilst God by means of the impious fulfils his secret decrees, they are not excusable, as though they were obedient to his precepts, which they wantonly and intentionally violate. The direction of the perverse actions of men, by the secret providence of God, is illustriously exemplified in the election of Jeroboam to the regal dignity.⁵³⁵ The temerity and infatuation of the people in this proceeding are severely condemned,⁵³⁶ because they perverted the order established by God, and perfidiously revolted from the family of David; and yet we know that this event was agreeable to the Divine will. Whence there is an appearance of contradiction also in the language of Hosea; for in one place God complains that the erection of that kingdom was without his knowledge and against his will; but in another declares that he gave Jeroboam to be a king in his anger.⁵³⁷ How can these things be reconciled, that Jeroboam 218 did not reign by the will of God, and yet that God appointed him to be king? Why, thus: because neither could the people revolt from the family of David, without shaking off the yoke which God had imposed upon them; nor yet was God deprived of the liberty of thus punishing the ingratitude of Solomon. We see, then, how God, while he hates perfidy, yet righteously and with a different design decrees the defection; whence also Jeroboam is, beyond all expectation, constrained by the holy unction to assume the regal office. In the same manner, the Sacred History relates, that God raised up an enemy, to deprive the son of Solomon of part of the kingdom.⁵³⁸ Let the reader diligently consider both these things: because it had pleased God that the people should be under the government of one king, their division into two parts was contrary to his will; and yet from his will the schism first originated. For certainly since a Prophet, both by a prediction and by the ceremony of unction, excited a hope of succeeding to the kingdom, in the mind of Jeroboam, who before entertained not a thought of such an event, this could not be done, either without the knowledge, or against the will, of God, who commanded it to be done; and yet the rebellion of the people is justly condemned, because, in opposition to the Divine will, they revolted from the posterity of David. Thus, also, it is afterwards subjoined, that “the cause” of the haughty contempt of the people manifested by Rehoboam “was of God, that the Lord might perform his word, which he spake by the hand of Ahijah” his servant.⁵³⁹ See how the sacred union is divided, in opposition to the will of God, and yet by his will the ten tribes are alienated from the son of Solomon. Let us add another similar example, where, with the consent, and even by the assistance of the people, the sons of Ahab are massacred, and all his posterity exterminated.⁵⁴⁰ Jehu, indeed, truly observed that “there had fallen unto the earth nothing of the word of the Lord,” but that he had “done that which he spake by his servant Elijah.” And yet he justly reprehends the citizens of Samaria for having lent their assistance. “Are ye righteous?” says he; “behold, I conspired against my master, and slew him; but who slew all these?” If I am not deceived, I have now clearly explained how the same act displays the criminality of men and the justice of God. And to modest minds this answer of Augustine will always be sufficient: “Since God delivered Christ, and Christ delivered his own body, and Judas delivered the Lord, why, in this delivery, is God righteous and man guilty? Because in the same act, they acted not from 219 the same cause.” But if any persons find greater difficulty in what we now assert, that there is no consent between God and man, in cases where man by his righteous influence commits unlawful actions, let them remember what is advanced by Augustine in another place: “Who can but tremble at those judgments, when God does even in the hearts of the wicked whatsoever he pleases, and yet renders to them according to their demerits?” And certainly it would no more be right to attribute to God the blame of the perfidy of Judas, because he decreed the delivery of his Son, and actually delivered him to death, than to transfer to Judas the praise of redemption. Therefore the same writer elsewhere informs us, that in this scrutiny God inquires, not what men could have done, nor what they have done, but what they intended to do, that he may take cognizance of their design and their will. Let those to whom there appears any harshness in this procedure, consider a little how far their obstinacy is tolerable, while they reject a truth which is attested by plain testimonies of Scripture, because it exceeds their comprehension, and condemn the publication of those things which God, unless he had known that the knowledge of them would be useful, would never have commanded to be taught by his Prophets and Apostles. For our wisdom ought to consist in embracing with gentle docility, and without any exception, all that is delivered in the sacred Scriptures. But those who oppose this doctrine with less modesty and greater violence, since it is evident that their opposition is against God, are unworthy of a longer refutation.

4. Objection, that God is the author of sin, refuted by examples. Augustine’s answer and admonition.

In the same way is solved, or rather spontaneously vanishes, another objection—viz. If God not only uses the agency of the wicked, but also governs their counsels and affections, he is the author of all their sins; and, therefore, men, in executing what God has decreed, are unjustly condemned, because they are obeying his will. Here will is improperly confounded with precept, though it is obvious, from innumerable examples, that there is the greatest difference between them.¹ When Absalom defiled his father’s bed, though God was pleased thus to avenge the adultery of David, he did not therefore enjoin an abandoned son to commit incest, unless, perhaps, in respect of David, as David himself says of Shimei’s 204curses. For, while he confesses that Shimei acts by the order of God, he by no means commends the obedience, as if that petulant dog had been yielding obedience to a divine command; but, recognising in his tongue the scourge of God, he submits patiently to be chastised. Thus we must hold, that while by means of the wicked God performs what he had secretly decreed, they are not excusable as if they were obeying his precept, which of set purpose they violate according to their lust.

How these things, which men do perversely, are of God, and are ruled by his secret providence, is strikingly shown in the election of King Jeroboam (1 Kings 12:20), in which the rashness and infatuation of the people are severely condemned for perverting the order sanctioned by God, and perfidiously revolting from the family of David. And yet we know it was God’s will that Jeroboam should be anointed. Hence the apparent contradiction in the words of Hosea (Hosea 8:4;13:11), because, while God complained that that kingdom was erected without his knowledge, and against his will, he elsewhere declares, that he had given King Jeroboam in his anger. How shall we reconcile the two things,—that Jeroboam’s reign was not of God, and yet God appointed him king? In this way: The people could not revolt from the family of David without shaking off a yoke divinely imposed on them, and yet God himself was not deprived of the power of thus punishing the ingratitude of Solomon. We, therefore, see how God, while not willing treachery, with another view justly wills the revolt; and hence Jeroboam, by unexpectedly receiving the sacred unction, is urged to aspire to the kingdom. For this reason, the sacred history says, that God stirred up an enemy to deprive the son of Solomon of part of the kingdom (1 Kings 11:23). Let the reader diligently ponder both points: how, as it was the will of God that the people should be ruled by the hand of one king, their being rent into two parties was contrary to his will; and yet how this same will originated the revolt. For certainly, when Jeroboam, who had no such thought, is urged by the prophet verbally, and by the oil of unction, to hope for the kingdom, the thing was not done without the knowledge or against the will of God, who had expressly commanded it; and yet the rebellion of the people is justly condemned, because it was against the will of God that they revolted from the posterity of David. For this reason, it is afterwards added, that when Rehoboam haughtily spurned the prayers of the people, “the cause was from the Lord, that he might perform his saying, which the Lord spake by Ahijah,” (I Kings 12:15). See how sacred unity was violated against the will of God, while, at the same time, with his will the ten tribes were alienated from the son of Solomon. To this might be added another similar example—viz. the murder of the sons of Ahab, and the extermination of his whole progeny by the consent, or rather the active agency, of the people. Jehu says truly “There shall fall unto the earth nothing of the word 205of the Lord, which the Lord spake concerning the house of Ahab: for the Lord has done that which he spake by his servant Elijah,” (2 Kings 10:10). And yet, with good reason, he upbraids the citizens of Samaria for having lent their assistance. “Ye be righteous: behold, I conspired against my master, and slew him, but who slew all these?”

If I mistake not, I have already shown clearly how the same act at once betrays the guilt of man, and manifests the righteousness of God. Modest minds will always be satisfied with Augustine’s answer, “Since the Father delivered up the Son, Christ his own body, and Judas his Master, how in such a case is God just, and man guilty, but just because in the one act which they did, the reasons for which they did it are different?” (August. Ep. 48, ad Vincentium). If any are not perfectly satisfied with this explanation—viz. that there is no concurrence between God and man, when by His righteous impulse man does what he ought not to do, let them give heed to what Augustine elsewhere observes: “Who can refrain from trembling at those Judgments when God does according to his pleasure even in the hearts of the wicked, at the same time rendering to them according to their deeds?” (De Grat. et lib. Arbit. ad Valent. c. 20). And certainly, in regard to the treachery of Judas, there is just as little ground to throw the blame of the crime upon God, because He was both pleased that his Son should be delivered up to death, and did deliver him, as to ascribe to Judas the praise of our redemption. Hence Augustine, in another place, truly observes, that when God makes his scrutiny, he looks not to what men could do, or to what they did, but to what they wished to do, thus taking account of their will and purpose. Those to whom this seems harsh had better consider how far their captiousness is entitled to any toleration, while, on the ground of its exceeding their capacity, they reject a matter which is clearly taught by Scripture, and complain of the enunciation of truths, which, if they were not useful to be known, God never would have ordered his prophets and apostles to teach. Our true wisdom is to embrace with meek docility, and without reservation, whatever the Holy Scriptures, have delivered. Those who indulge their petulance, a petulance manifestly directed against God, are undeserving of a longer refutation.

END OF THE FIRST BOOK.

4. Op deze wijze wordt ook de andere tegenwerping uit de weg geruimd, ja zij verdwijnt van zelf. Indien God, zo zegt men, niet alleen de dienst der goddelozen gebruikt, maar ook hun raadslagen en aandoeningen bestuurt, dan is Hij de bewerker van alle wandaden, en dan worden dientengevolge de mensen ten onrechte veroordeeld, als ze volvoeren, wat God besloten heeft, omdat ze dan aan zijn wil gehoorzamen. Want verkeerdeljk wordt de wil vermengd met het gebod, terwijl toch uit talloze voorbeelden vaststaat, dat die twee zeer veel van elkaar verschillen. Want ofschoon, toen Absalom vleselijke gemeenschap had met de vrouwen van zijn vader (2 Sam. 16:22) God door die schanddaad het overspel van David wilde straffen, heeft Hij daarom nog niet aan de snode zoon bevolen bloedschande te begaan, behalve wellicht met het oog op David, zoals hij spreekt over de vloeken van Simei. Want wanneer hij erkent, dat Simei vloekt op bevel van God (2 Sam. 16:10) dan prijst hij het niet als gehoorzaamheid, alsof die brutale hond aan Gods bevel gehoorzaamde; maar terwijl hij in diens tong een gesel Gods ziet, laat hij zich lijdzaam kastijden. Dit nu moet men weten, dat, wanneer God door middel van goddelozen volbrengt, wat Hij in zijn verborgen oordeel besloten heeft, zij niet te verontschuldigen zijn, alsof ze zijn gebod gehoorzamen, hetwelk zij opzettelijk naar hun lust schenden. Hoe dan wat de mensen verkeerdelijk doen, uit God is en door zijn verborgen voorzienigheid bestuurd wordt, daarvan is de verkiezing van koning Jerobeam een uitnemend voorbeeld (1 Kon. 12:20) in welke verkiezing de lichtvaardigheid en het onverstand van het volk streng bestraft wordt, omdat het de door God ingestelde orde had omvergeworpen en trouweloos was afgevallen van het huis van David; en toch weten wij, dat God gewild heeft, dat hij werd gezalfd. Daarom ligt ook in de woorden van Hosea een schijn van tegenstrijdigheid, omdat God op de ene plaats (Hos. 8:4) klaagt, dat dat koninkrijk zonder zijn weten en wil opgericht is, maar elders zegt (Hos. 13:11) dat Hij koning Jerobeam in zijn toorn gegeven heft. Hoe zal dat overeenkomen, dat Jerobeam niet geregeerd heeft uit God, en dat hij toch door Hem tot koning is aangesteld? Wel, aldus, omdat het volk niet van het huis van David kon afvallen, zonder dat het het juk, dat hem van Godswege was opgelegd, van zich afschudde, en omdat toch aan God zelf de vrijheid niet ontnomen was om de ondankbaarheid van Salomo zo te straffen. Wij zien dus, dat God, hoewel Hij de trouweloosheid niet wil, toch op rechtvaardige wijze tot een ander doel de afval wil. En daarom wordt Jerobeam buiten verwachting door de heilige zalving tot het koninkrijk gedreven. Daarom zegt de gewijde geschiedenis (1 Kon. 12:15) dat door God een vijand verwekt was, om de zoon van Salomo van een deel des koninkrijks te beroven. De lezers moeten naarstig deze twee dingen opmerken, dat, daar het Gode behaagd had, dat het volk door de hand van één koning zou geregeerd worden, het tegen Gods wil geschiedde, dat het in twee delen uiteengescheurd werd; en dat toch die scheuring uit diezelfde wil haar begin genomen heeft. Want ongetwijfeld, dat de profeet door zijn woord en door het teken der zalving Jerobeam, die aan iets dergelijks niet dacht, tot de hoop op het koninkrijk aanzet, dat geschiedt niet zonder het weten of de wil Gods, die geboden had, dat zo zou geschieden; en toch wordt de weerbarstigheid van het volk terecht veroordeeld, omdat het als het ware tegen Gods wil van Davids nakomelingen was afgevallen. Daarom wordt ook later gezegd, dat Rehabeams hoogmoedig verachten van de bede des volks van God geschied is, opdat Hij zijn woord zou bevestigen, dat Hij uitgesproken had door de dienst van Abiha, zijn knecht. Zie, hoe tegen Gods wil de heilige eenheid verscheurd wordt, en toch met zijn wil de tien stammen van de zoon van Salomo vervreemd worden. Daarbij kome nog een ander dergelijk voorbeeld, namelijk dit, dat met instemming van het volk, ja zelfs door zijn medewerking de zonen van koning Achab vermoord worden en zijn gehele nakomelingschap wordt uitgeroeid (2 Kon. 10:7) Naar waarheid zegt Jehu, dat geen van de woorden Gods op de aarde gevallen is, maar dat Hij gedaan had, al wat Hij gesproken had door de dienst van zijn knecht Elia. En toch berispt hij niet zonder reden de burgers van Samaria, omdat zij zich daartoe ter beschikking gesteld hadden. "Zijt gij rechtvaardig?" zegt hij, "indien ik tegen mijn heer een verbintenis gemaakt heb, wie heeft alle deze verslagen?" (2 Kon. 19:9) Ik heb reeds tevoren, meen ik, duidelijk uiteengezet, hoe in één zelfde werk zowel de schuld des mensen zich openbaart, alsook de rechtvaardigheid Gods aan de dag treedt; en voor bescheiden geesten zal altijd dit antwoord van Augustinus voldoende zijn¹ : "Daar de Vader de Zoon overgegeven heeft, en Christus zijn lichaam, en Judas de Here, waarom is in deze overgeving God rechtvaardig en de mens schuldig anders dan omdat in dezelfde zaak, die zij gedaan hebben, niet eenzelfde oorzaak is gelegen, om welke zij haar gedaan hebben?" Indien echter sommigen nog meer bezwaar hebben door wat wij nu zeggen, dat God niet eenstemmig is met de mens, wanneer deze door Gods rechtvaardig aandrijven doet, wat hij niet mag doen, dan mogen zij denken aan wat dezelfde Augustinus elders² : "Wie zou niet sidderen bij die oordelen, wanneer God ook in de harten der slechten werkt wat Hij wil, hoewel Hij hen toch vergeldt naar hun verdiensten?" En ongetwijfeld inzake de trouweloosheid van Judas zal het evenmin geoorloofd zijn de schuld voor de misdaad aan God toe te schrijven, omdat Hij ook zelf gewild heeft, dat zijn Zoon overgeleverd zou worden, en Hem tot de dood overgegeven heeft, als dat het geoorloofd is de lof der verlossing op Judas over te brengen. Daarom wijst terecht elders dezelfde schrijver erop, dat God bij het onderzoek hiernaar niet vraagt, wat de mensen hebben kunnen doen, of wat zij gedaan hebben, maar wat ze gewild hebben, zodat hun plan en wil in rekening wordt gebracht. Zij, aan wie dit hard toeschijnt, mogen even bedenken, hoe weinig te verdragen hun eigenzinnigheid is, wanneer zij een zaak, die door duidelijke getuigenissen der Schrift betuigd is, afwijzen, omdat ze hun begrip te boven gaat, en wanneer ze het als een fout beschouwen, dat dingen te berde gebracht worden, die God, wanneer Hij niet geweten had, dat ze heilzaam waren om te weten, nooit door zijn profeten en apostelen had laten onderwijzen. Want onze wijsheid moet niets anders zijn dan een met ootmoedige leerzaamheid omhelzen, en dat wel zonder uitzondering van al wat in de Schriften geleerd wordt. Zij echter, die zich brutaal daartegen verzetten, zijn, omdat het voldoende vast staat, dat ze tegen God keffen, een verdere weerlegging niet waardig.

4. Wenn Gott auch die Taten der Gottlosen zu seinen Plänen benutzt, so trifft ihn doch kein Vorwurf

Auf diese Weise löst sich, ja verschwindet auch der zweite Einwand. Man sagt: Wenn Gott nicht nur die Werke der Gottlosen benutzt, sondern gar ihre Pläne und ihre Gesinnung lenkt, so ist er ja der Urheber aller Schlechtigkeiten! Und so wäre es ja unrecht, daß man Menschen verdammt, wo sie doch nur durchführen, was Gott verordnet hat, da sie ja seinem Willen Gehorsam leisten! - Bei solcher Betrachtungsweise wird in verkehrter Weise der Wille Gottes mit seinem Gebot verwechselt; es ergibt sich aber aus unzähligen Beispielen, daß hier ein gewaltiger Unterschied zu machen ist. Obwohl nämlich Gott, als Absalom mit den Weibern seines Vaters Ehebruch trieb (2. Sam. 16,22), durch diese Untat den Ehebruch des David strafen wollte, „hieß“ er doch den ruchlosen Sohn nur in dem Sinne diese Blutschande begehen, als es den Vater betraf, so wie dieser auch Simeis Schmähungen auffasst. Denn wenn er gesteht, dieser (Simei) fluche auf Gottes „Geheiß“ (2. Sam. 16,10), so will er damit keineswegs dessen Gehorsam preisen, als ob dieser freche Hund (bewusst) Gottes Befehl gehorchte, sondern er erkennt seine Rede als Geißel Gottes an und läßt sich geduldig schlagen! So müssen wir festhalten: wenn Gott durch die Gottlosen ausführt, was er in seinem verborgenen Gericht bestimmt hat, so sind diese nicht entschuldbar, als ob sie seinem Gebot gehorchten - denn das verletzen sie ja mit aller Kraft, nach ihrem eigenen Gelüste!

Wie das, was Menschen in ihrer Verkehrtheit tun, doch von Gott kommt und von seinem verborgenen Ratschluss regiert wird, das zeigt als besonders deutliches Beispiel die Königswahl des Jerobeam (1. Kön. 12,20). Da wird einerseits die Unbesonnenheit und Torheit des Volkes verdammt, weil es die von Gott gesetzte Ordnung umstieß und vom Hause David treulos abfiel. Und doch wissen wir anderseits, daß Gott diese Salbung gewollt hat. Von da aus ergibt sich auch der Schein eines Widerspruchs bei Hosea; denn da erhebt Gott einerseits Klage, daß diese Königsherrschaft ohne sein Wissen und Wollen aufgerichtet worden sei (Hos. 8,4), und anderseits spricht er aus, er habe den König Jerobeam gegeben „ in seinem Zorn“ (Hos. 13,11). Wie soll das zusammenstimmen - Jerobeam soll ohne Gott König geworden und er soll doch von ihm eingesetzt worden sein? Auf folgende Weise: Das Volk konnte freilich von dem Hause David nicht abfallen, ohne das von Gott ihm auferlegte Joch abzuwerfen - aber dadurch war doch Gott selbst nicht die Freiheit genommen, die Undankbarkeit des Salomo so zu bestrafen! Wir sehen also, wie Gott, der Treulosigkeit nicht will, dennoch in gerechter Absicht zu einem anderen 130 Zweck den Abfall will; so wird auch Jerobeam wider alles Erwarten durch heilige Salbung zur Herrscherwürde geführt! Auf solche Weise, sagt die heilige Geschichte, wurde von Gott ein Feind erweckt, der Salomos Sohn eines Teils der Herrschaft beraubte (1. Kön. 11,23). Da muß der Leser mit Aufmerksamkeit beides erwägen: Es hatte Gott Wohlgefallen, daß das Volk unter eines Königs Hand regiert werde; daß es nun in zwei Teile auseinander bricht, das geschieht gegen seinen Willen - und trotzdem nahm das Zerwürfnis in seinem Willen seinen Ursprung! Denn daß der Prophet dem nichts dergleichen ahnenden Jerobeam durch sein Wort und durch die in der Salbung liegende Anwartschaft die Hoffnung auf die Königswürde einflößte, das geschah gewiss weder ohne Wissen, noch ohne den Willen Gottes, der ja gerade befohlen hatte, es solle so geschehen. Und doch wird der Abfall des Volkes mit Recht verdammt, weil es sozusagen gegen den Willen Gottes vom Hause David sich abwandte! In diesem Sinne heißt es später: daß Rehabeam so hochmütig die Bitten des Volkes in den Wind geschlagen habe, das sei von Gott so geschehen, damit das Wort erfüllt würde, das er durch seinen Knecht Ahia gesprochen hatte! (1. Kön. 12,15). Man beachte: da wird wider den Willen Gottes die heilige Einheit zerrissen - und doch trennen sich aus dem gleichen Willen zehn Stämme vom Sohne Salomos! Dazu mag noch ein anderes, ähnliches Beispiel kommen: Da werden unter Zustimmung, ja unter Mitwirkung des Volkes die Söhne des Königs Ahab ermordet, und das ganze Geschlecht wird ausgerottet (2. Kön. 10,7). Mit Recht sagt Jehu, es sei keines der Worte Gottes zur Erde gefallen, sondern Gott habe getan, was er durch seinen Knecht Elia gesagt habe. Und doch straft er nicht ohne Anlass die Bürger von Samaria, daß sie dazu geholfen hätten: „Seid ihr gerecht? Wenn ich gegen meinen Herrn mich verschworen habe - wer hat diese dann alle getötet?“ (2. Kön. 10,9; nicht Luthertext). Ich habe schon oben, - wenn ich mich nicht täusche: deutlich - auseinandergesetzt, wie sich in dem gleichen Werk ebenso das Verbrechen des Menschen wie auch Gottes Gerechtigkeit zeigt. Und bescheidenen Lesern wird stets die Antwort des Augustin genügen: „Wenn der Vater den Sohn dahingab und Christus seinen Leib - und Judas den Herrn, wie kann dann in diesem vielfältigen „Dahingehen“ Gott gerecht und der Mensch schuldig sein, wenn nicht eben in der gleichen Sache, die sie taten, der Grund nicht ein einziger war, aus dem sie handelten!“ (Brief 93). Wir müssen also jetzt sagen: es gibt keine Gemeinsamkeit zwischen Gott und dem Menschen, wenn dieser auf Gottes gerechten Antrieb hin tut, was er nicht darf! Wer sich darin nicht finden kann, dem soll ein Ausspruch des gleichen Augustin zu Hilfe kommen: „Wer wird nicht vor jenen Gerichten erzittern, da Gott in dem Herzen der Bösen wirkt, was er will - und ihnen dann doch vergilt nach ihrem Verdienst!“ (Über die Gnade und den freien Willen 21,42). Und doch wäre es angesichts der Treulosigkeit des Judas ebenso verkehrt, die Schuld für seine ruchlose Tat Gott zuzuschieben, weil er doch selbst wollte, daß sein Sohn dahingegeben werde, und ihn doch selbst in den Tod dahingab - wie es anderseits unrecht wäre, nun dem Judas den Lobpreis für die Erlösung zuzusprechen! Deshalb ist es sehr richtig, wenn der nämliche Augustin an anderer Stelle daran mahnt, in dieser Untersuchung frage Gott nicht, was der Mensch gekonnt hätte, auch nicht, was er getan hätte, sondern, was er gewollt hätte, damit Plan und Wille zur Rechenschaft kämen! Wer das nun „hart“ findet, der soll doch ein wenig bedenken, ob solches Murren verzeihlich sei, wo er doch eine von klaren Schriftzeugnissen belegte Lehre verachtet, nur weil sie über seinen Verstand geht, und darüber zürnt, daß Dinge zur Verhandlung kommen, die Gott nie durch seine Propheten und Apostel hätte lehren lassen, wenn er nicht wüsste, daß sie nützlich zu wissen sind! Denn unsere Weisheit kann in nichts anderem bestehen als darin, daß wir mit demütiger Lernbegierde alles - und zwar ohne Ausnahme - annehmen, was in der Heiligen Schrift uns kundgemacht wird. Wer sich aber mit Frechheit brüstet, der kläfft ja offenkundig gegen Gott und ist einer längeren Widerlegung nicht wert.

4. Die tweede beswaar, dat God dan die oorsaak van die sonde sou wees, word deur duidelike Skrifgetuienis weerlê

So word hulle tweede beswaar ook weerlê; ja, dit verdwyn vanself! Hulle sê naamlik dat as God nie alleen van die hulp van goddelose mense gebruik maak nie maar ook hulle planne en gevoelens beheer, Hy dan die oorsprong van alle sondes is en dat mense daarom verdoem word sonder dat hulle dit verdien as hulle God se besluite uitvoer, omdat hulle dan aan sy wil gehoorsaam sou wees. Want die wil van God word verkeerdelik met sy gebod verwar. Almal stem tog saam dat sy wil volgens ontelbare voorbeelde heeltemal van sy gebod verskil. Want hoewel dit God se wil was om Hom met hierdie skanddaad op Dawid se 346 owerspel te wreek toe Absalom sy vader se vrouens onteer het, het Hy tog nie die bose seun gebied om bloedskande te pleeg nie,⁵⁸ behalwe miskien ten opsigte van Dawid, soos hy ook van die vloek van Simeï sê.

Want terwyl hy bely dat Simeï hom op Gods bevel vloek,⁵⁹ prys hy dit glad nie as gehoorsaamheid nie - asof hierdie onbeskaamde hond aan die bevel van God gehoorsaam sou wees; maar hy erken dat Simeï se tong God se roede is, en verdra sy straf geduldig. Ons moet dus vashou aan die beginsel dat wanneer God sy verborge raadsplan deur goddelose mense uitvoer, hulle nie daarom te verontskuldig is asof hulle sy gebodgehoorsaam wat hulle in elk geval opsetlik en na willekeur skend nie.

Maar die verkiesing van koning Jerobeam is ’n uitmuntende bewys om te illustreer hoe die bose werke van die mens uit God is en tog deur sy verborge voorsienigheid geregeer word.⁶⁰ In sy verkiesing tot koning word die ligsinnigheid en dwaasheid van die volk streng bestraf omdat hulle van die orde wat deur God ingestel is, afgewyk en uit ontrou van die huis van Dawid afvallig geword het. En tog weet ons dat dit God se wil was dat hy as koning gesalf moes word. Na aanleiding hiervan, en ook in die woorde van Hosea, kom daar skynbaar ’n teenstrydigheid voor, omdat God enersyds daaroor kla dat die koninkryk sonder sy wete en sonder sy wil opgerig is,⁶¹ maar elders verklaar dat Hy Jerobeam in sy toorn as koning aan die volk gegee het.⁶² Hoe sal die twee stellings nou ooreenstem, naamlik dat Jerobeam nie uit God koning was nie en dat hy tog deur God as koning aangestel is? So naamlik dat die volk nie van die huis van Dawid afvallig kon word sonder om ook die juk wat hulle deur God opgelê is, af te werp nie en omdat die vryheid om Salomo se ondankbaarheid te straf tog nie van God weggeneem is nie.⁶³ Ons sien dus dat God nie hulle ontrou wil nie maar tog hulle afvalligheid met ’n ander doel regverdiglik wil. Daarom word Jerobeam bo alle verwagting deur sy heilige salwing tot die koningskap gedwing. Daarom sê die heilige geskiedenis dat sy vyand deur God verwek is om Salomo se seun ’n deel van sy koninkryk te ontneem.⁶⁴

My lesers moet sorgvuldig op albei aspekte let: omdat dit God behaag het dat sy volk deur die hand van een koning geregeer word, was dit teen sy wil dat sy volk in twee geskeur het; en tog het die begin van die skeuring uit sy wil ontstaan. Want die feit dat die profeet met sy woorde en die teken van sy salwing Jerobeam, wat hoegenaamd nie aan so iets 347 gedink het nie, tot die hoop op die koningskap aanpor, geskied nie sonder dat God daarvan bewus is of teen sy wil nie, omdat Hy gebied het dat dit so moes gebeur. Tog word die weerspannigheid van die volk bestraf omdat hulle, asof dit teen die wil van God is, van die nageslag van Dawid afvallig geword het. Om hierdie rede word later bygevoeg dat, toe Rehâbeam die versoeke van die volk hooghartig verag het, dit ook deur God gedoen is om die woord wat Hy deur die mond van sy dienskneg, Ahià, gespreek het, te bevestig.⁶⁵ Kyk hoe die heilige eenheid teen die wil van God verskeur word en die tien stamme tog volgens God se wil van die seun van Salomo vervreem word!

Hierby moet nog ’n verdere soortgelyke voorbeeld kom, naamlik toe die kinders van koning Agab met die instemming van die volk, of liewer met hulle bystand, doodgemaak en sy hele nageslag uitgeroei is.⁶⁶ Jehu vertel wel tereg dat niks van die woorde van God op die aarde geval het nie maar dat Hy alles wat Hy deur die hand van sy dienskneg Elia gespreek het, uitgevoer het. En tog bestraf hy die burgers van Samarianie sonder rede omdat hulle hulle daarvoor beskikbaar gestel het nie.

Hy sê: “Is julle regverdig? As ek teen my heer ’n sameswering gesmee het, wie het dan al hierdie manne doodgemaak?”⁶⁷ As ek my nie vergis nie, het ek duidelik verklaar hoe die skuld van die mens hom in een en dieselfde werk openbaar waarin ook die geregtigheid van God skitter. Vir mense met ’n ingetoë verstand sal die volgende antwoord van Augustinus altyd genoeg wees: “Toe die Vader sy Seun oorgelewer het en Christus sy liggaam en Judas die Here, waarom is God dan in hierdie oorlewering regverdig en die mens skuldig? Dit is net omdat die rede vir dieselfde optrede, nie dieselfde rede is waarom hulle dit gedoen het nie.”⁶⁸ As dit sommige mense dan nog hinder dat ons sê dat God geen instemming met die mens toon wanneer die mens iets wat hy nie mag doen nie, wel op sy regverdige aandrang doen, moet die vermaning wat Augustinus elders leer, tog in hulle gedagtes opkom:

“Wie sou nie sidder voor sy oordele wanneer God in die harte van die goddelose mense doen wat Hy wil, en hulle dan tog volgens hulle verdienste vergeld nie?”⁶⁹

En in die geval van Judas se ontrou sou dit ewe min geoorloof wees om die skuld vir sy sonde aan God toe te skrywe omdat dit ook sy wil was dat sy Seun aan die dood oorgelewer moes word en omdat Hy Hom ook in die dood oorgegee het, as wat dit sou wees om die lof vir ons verlossing aan Judas toe te skrywe. Gevolglik leer dieselfde skrywer ons elders dat 348 wanneer God dit ondersoek, Hy nie vra waartoe mense in staat was of wat hulle gedoen het nie, maar wat hulle wil was, sodat hulle van hulle raad en wil rekenskap moet gee.⁷⁰ Mense vir wie dit na ’n onverbiddelike benadering lyk, moet ’n bietjie nadink oor hoe aanvaarbaar hulle eie stompsinnigheid is wanneer hulle ’n onderwerp wat deur duidelike Skrifgetuienis bevestig word, verwerp omdat dit hulle begrip te bowe gaan, en wanneer hulle ons daarvoor verkwalik dat sake te berde gebring word wat God nooit deur sy profete en apostels sou laat leer het as Hy nie geweet het dat die kennis daarvan nuttig is nie.

Want ons wysheid moet niks anders wees nie as om alles wat in die Heilige Skrif aan ons geleer word, sonder uitsondering met ootmoedige leergierigheid te omhels. Aangesien dit duidelik is dat mense wat hulle hardkoppig daarteen verset, teen God kef, verdien hulle nie om verder weerlê te word nie.

4. Тем самым решается и другой вопрос, - точнее, он снимается без всякого ответа. Эти квакающие против Бога шуты ссылаются на то, что если Бог не просто принуждает злых людей служить Себе, но и управляет их замыслами и стремлениями, значит, Он является совершителем всех злодеяний. Следовательно, люди несправедливо несут наказание, исполняя предопределённое Богом, потому что они удовлетворили его волю. Наши противники недобросовестно смешивают здесь повеление Бога с его сокровенным желанием. Между тем в бесчисленных примерах Он открыл, что между первым и вторым - огромное расстояние и различие. Когда Авессалом изнасиловал жён своего отца Давида (2 Цар 16:22), то, хотя Бог желал нанести подобное бесчестье Давиду и таким образом покарать его за совершённое прелюбодеяние, это не значит, что Он повелел его сыну осуществить эту мерзость. Это было так, скорее, в глазах Давида, который это заслужил, что, кстати, и сам признал в отношении злословия Семея. Ибо, говоря, что Бог повелел Семею злословить (2 Цар 16:10), он не хвалит послушание Семея, как если бы этот бешеный пёс хотел исполнить волю Бога, но признаёт его ядовитый язык справедливым бичом и терпеливо переносит эту воспитательную меру. Этот момент должен быть для нас совершенно ясен, а именно: когда Бог через злых людей совершает предрешённое его тайным планом, это не значит, что таких людей можно извинить, потому что они якобы подчинились Божьей воле. Ибо они в меру своих сил нарушают и опрокидывают своей злой похотью божественную волю (Этот отрывок явно вдохновлён рассуждением св. Августина в «Энхиридион к Лаврентию», 26 (MPL, XL, 279)).

Наконец, яркое и прекрасное изображение избрания царя Иеровоама показывает, в каком смысле неправедные дела людей, совершаемые по злобе, следует считать происходящими от Бога и направляемыми его тайным провидением [3 Цар 12, 20]. Здесь сурово осуждается дерзость и безумие народа, перевернувшего установленный порядок, вследствие чего десять колен подняли мятеж и отделились от дома Давидова. И тем не менее мы знаем, что Бог помазал Иеровоама на царство.

На первый взгляд кажется, что есть противоречие в высказываниях пророка Осии, ибо в одном месте он говорит, что Иеровоам был поставлен вопреки желанию Бога (Ос 8:4), а в другом возвещает, что Бог поставил его царём во гневе своём (Ос 13:11). Как согласовать эти два утверждения: что Иеровоам царствовал не по воле Божьей и что именно Бог возвёл его в царское достоинство? Решение проблемы таково: народ не мог ни покинуть дом Давидов, ни отдалиться от него, не сбросив ига Божьего, подчинившего этот народ этому дому; и в то же время Бог обладал неотъемлемой свободой покарать таким образом неблагодарность Соломона. Мы видим, как Бог, ненавидя неверность, по справедливости пожелал мятежа, который сам по себе дурён, ради иной цели. Так Иеровоам был против своего ожидания поставлен на царство помазанием пророка. Поэтому в священной истории говорится, что именно Бог воздвиг противника против сына Давидова, чтобы лишить его части царства (3 Цар 11:23).

Пусть читатели тщательно взвесят эти две вещи, а именно: поскольку Бог желал, чтобы весь народ был приведён под руку одного царя, постольку его расчленение и разделение на две части противоречило божественной воле, и тем не менее по его собственной воле было положено начало расколу. Ибо то, что пророк как своими устами, так и священным помазанием привёл Иеровоама на царство, хотя тот и не думал об этом, свершилось не наперекор Богу и не без его ведома, ибо именно Он послал своего глашатая. И однако народ с полным основанием обвиняется в мятеже - в том, что он против Божьей воли отвернулся от дома Давидова. Далее священная история повествует, что Ровоам из гордости отверг просьбу народа облегчить ему бремя, и всё это сделал Бог, чтобы подтвердить своё слово, произнесённое через своего служителя Ахию (3 Цар 12:15).

Следует заметить, как вопреки Божьей воле было разрушено священное единение и как согласно его же воле десять колен отделились от сына Соломона. Есть и ещё один подобный пример, когда с согласия народа - и при попустительстве царя - были убиты сыновья царя Ахава и уничтожено всё его потомство (4 Цар 10:7). Ииуй верно говорит, что «не падает на землю ни одно слово Господа ... Господь сделал то, что изрёк чрез раба Своего Илию» (4 Цар 10:10 сл.). Но не без оснований упрекает он жителей Самарии, которые ему помогли. «Разве вы невиновны? (в Синодальном переводе утвердительная форма) Вот я восстал против государя моего и умертвил его; а их всех кто убил?» (4 Цар 10:9).

Думаю, я уже достаточно ясно показал, что в одном и том же деянии обнаруживается преступность и злодейство людей и сияет праведность Бога. Смиренные люди всегда удовлетворятся ответом св. Августина: «Поскольку то, что Отец Небесный предал Сына своего смерти, что Иисус Христос был предан и что Иуда предал своего учителя, - поскольку всё это находится в согласии одно с другим, то Бог может быть праведен, а человек виновен лишь в силу того, что в одном и том же действии их побудительные мотивы различны» (Августин. Письма, 93 (Винцентию), 7 (MPL, XXXIII, 324)). Если кто-нибудь окажется в затруднении относительно того, что мы говорим, - что нет никакого согласия между Богом и злодеями, когда его праведный суд побуждает их к совершению недозволенного, более того, явно запрещённого Богом, - пусть затрудняющийся подумает о предупреждении того же учителя: «Кто не вострепещет перед этим судом, когда Бог принуждает сердца злых к тому, что Ему угодно, и тем не менее воздаёт им по их беззаконию?» (Августин. О благодати и свободном решении, XXI, 42 (MPL, XLIV, 907)) И в самом деле, для того, чтобы в предательстве Иуды обвинять Бога, поскольку Он пожелал предать Сына своего смерти и действительно сделал это, имеется не больше оснований, чем воздавать хвалу Иуде за наше искупление и спасение, поскольку он был слугой и орудием Бога. Поэтому тот же учитель говорит в другом месте, что на этом испытании Бог не спрашивает о том, что люди могли сделать или сделали, но лишь о том, чего они хотели. Учитывается только намерение и желание.

Те же, кто находит всё это слишком грубым или суровым, пусть задумаются над тем, насколько невыносимы их мрачность и высокомерие. То, что Бог засвидетельствовал во многих местах Св. Писания, они отбрасывают под тем предлогом, что это превосходит их разумение. Более того, они дерзают хулить тех, кто продвигает вперёд то учение, которое Бог никогда не позволил бы обнародовать через своих пророков и апостолов, если бы не знал, что оно полезно. Ибо наше познание должно состоять не в чём ином, как в благоговейном и послушном принятии всего, чему нас учит Св. Писание, без всяких исключений. Те же, кто позволяет себе заниматься очернительством и без стыда и совести лаять на Бога, не заслуживают более пространного опровержения.