1. 152 QUANQUAM falsorum deorum cultoribus socordiam merito exprobat Iesaias, quod ex terrae fundamentis et caelorum ambitu non didicerint quisnam esset verus Deus [Iesa. 40. e. 21]: quae tamen est ingenii nostri tarditas et hebetudo, necesse fuit, ne ad Gentium figmenta defluerent fideles, expressius illis depingi verum Deum. Nam quum evanida sit quae apud Philosophos maxime tolerabilis habetur descriptio, Deum mentem esse mundi¹: ipsum familiarius a nobis cognosci operaepretium est, ne semper in ambiguo vacillemus. Itaque historiam creationis extare voluit, cui innixa Ecclesiae fides non alium Deum quaereret nisi qui propositus est a Mose opifex mundi et conditor. Illic primo notatum est tempus, ut continua annorum serie fideles ad primam humani generis et rerum omnium originem pervenirent; quae apprime utilis est cognitio, non tantum ut prodigiosis fabulis, quae in Aegypto et aliis terrae plagis olim grassatae sunt, obviam eatur, sed etiam ut cognito mundi exordio, clarius eluceat Dei aeternitas, nosque in sui admirationem magis rapiat. Neque vero movere nos debet profana illa subsannatio, mirum esse cur non citius venerit Deo in mentem, caelum et terram condere, sed otiosus immensum spatium praeterfluere siverit, quod ante plurima aetatum millia efficere posset: quum ad sex annorum millia nondum pervenerit mundi ad ultimum finem vergentis diuturnitas². Nam cur tandiu distulerit 153 Deus neque fas est nobis inquirere, neque expedit: quia si eousque penetrare contendat mens humana, centies in itinere deficiet: neque etiam cognitu utile esset quod Deus ipse, ut fidei nostrae modestiam probaret, consulto voluit celatum esse. Ac scite pius ille senex, quum protervus quispiam ex eo per ludibrium quaereret quid ante creatum mundum egisset Deus: respondit fabricasse inferos curiosis¹. Haec non minus gravis quam severa admonitio compescat lasciviam, quae multos titillat, adeoque impellit ad pravas et noxias speculationes. Denique meminerimus, Deum illum invisibilem et cuius incomprehensibilis est sapientia,^a virtus et iustitia, Mosis historiam speculi loco nobis proponere, in quo viva eius effigies relucet. Sicuti enim nihil distincte cernunt oculi vel senio obtusi, vel alio vitio hebetes, nisi specillis adiuventur: ita, quae nostra est imbecillitas, nisi nos dirigat Scriptura in Deo quaerendo, statim evanescimus. Qui vero proterviae suae indulgent, quia nunc frustra monentur, sero horribili interitu sentient quanto satius fuerit arcana Dei consilia reverenter suspicere, quam blasphemias evomere quibus caelum obscurent. Et recte Augustinus iniuriam Deo fieri conqueritur ubi superior eius voluntate flagitatur rerum causa [Lib. de Gene, contra Manich.]². Idem alibi prudenter admonet, non minus perperam de immensis temporum quam locorum spatiis quaestionem moveri [Lib. 11. de Civitate Dei.]³. Certe quantumvis late pateat caelorum circuitus, est tamen aliqua eius dimensio. Nunc siquis cum Deo expostulet, quod centuplo superet vacuitas, annon piis omnibus detestabilis erit petulantia? Eodem furoris prosiliunt qui exagitant Dei otium, quod eorum arbitrio mundum ante innumera secula non condiderit⁴. Ut suae cupiditati morem gerant, extra mundum egredi affectant; quasi vero in tam ampla caeli et terrae circunferentia, non satis multa occurrant quae inaestimabili suo fulgore absorbeant sensus omnes nostros: quasi intra sex annorum millia non satis multa documenta ediderit Deus, in quorum assidua meditatione mentes nostrae se exerceant. Ergo maneamus inclusi his cancellis, quibus nos circunscribere Deus voluit, et quasi mentes nostras contrahere, ne vagandi licentia diffluerent.

1. Combien qu’Isaie à bon droit redargue tous idolatres, de ce qu’ils n’ont point appris des fondemens de la terre, et de ce grand circuit des cieux, quel estoit le vray Dieu (Is. 40:21), toutesfois selon que nous avons l’esprit tardif et hebeté, il a esté necessaire de monstrer et quasi peindre plus expressement quel est le vray Dieu, à fin que les fideles ne se laissassent escouler aux resveries des Payens. Car comme ainsi soit que la description qu’en donnent les Philosophes qui semble estre la plus passable, assavoir que Dieu est l’esprit du monde, ne soit qu’un ombrage qui s’esvanouit: il faut bien que Dieu soit cognu de nous plus familierement, à ce que nous ne chancellions point tousjours en ambiguité. Parquoy Dieu a publié l’histoire de la creation par Moyse, sur laquelle il a voulu que la foy de l’Eglise fust appuyée: à fin qu’elle ne cherchast autre Dieu, sinon celuy qui est là proposé createur du monde. Or le temps est marqué, à fin que les fideles, par le laps continuel des ans, fussent conduis jusques à la premiere origine du genre humain, et de toutes choses: ce qui est singulierement utile à cognoistre, non seulement pour rebouter les fables prodigieuses qui ont eu jadis leur vogue en Egypte et autres pais: mais aussi à la fin que le commencement du monde estant cognu, l’eternité de Dieu reluise plus clairement, et qu’elle nous ravisse en admiration de soy. Que nous ne soyons point troublez en cest endroit de la moquerie des gaudisseurs, qui s’esmerveillent pourquoy Dieu ne s’est plustost advisé de creer le ciel et la terre, mais a laissé passer un terme infini, qui pouvoit faire beaucoup de millions d’aages, demeurant ce pendant oisif: et qu’il a commencé à se mettre en œuvre seulement depuis six mille ans, lesquels ne sont point encores accomplis depuis la creation du monde, lequel toutesfois declinant à sa fin, monstre de quelle durée il sera. Car il ne nous est pas licite, ny mesme expedient, d’enquester pourquoy Dieu a tant differé: pource que si l’esprit humain s’efforce de monter si haut, il defaudra cent fois au chemin: et aussi il ne nous sera point utile de cognoistre ce que Dieu, non sans cause, nous a voulu estre celé pour esprouver la sobrieté de nostre foy. Parquoy un bon ancien jadis respondit fort bien à un de ces moqueurs, lequel par risée et plaisanterie demandoit, à quel ouvrage s’appliquoit Dieu devant qu’il creast le monde: Il bastissoit (dit-il) l’enfer pour les curieux. Cest advertissement aussi grave que severe doit reprimer toute convoitise desordonnée, laquelle chatouille beaucoup de gens, mesme les pousse en des speculations aussi nuisibles que tortues. Bref qu’il nous souvienne que Dieu qui est invisible, et duquel la sagesse, vertu et justice est incomprehensible, nous a mis devant les yeux l’histoire de Moyse, au lieu de miroir auquel il veut que son image nous reluise. Car comme les yeux chassieux ou hebetez de vieillesse, ou obscurcis par autre vice et maladie, ne peuvent rien voir distinctement, sinon estans aydez par lunettes: aussi nostre imbecillité est telle, que si l’Escriture ne nous adresse à chercher Dieu, nous y sommes tantost esvanouis. Si ceux qui se donnent licence à babiller sans honte et brocarder, ne reçoivent maintenant nulle admonition, ils sentiront trop tard en leur horrible ruyne combien il leur eust esté plus utile de contempler de bas en haut les conseils secrets de Dieu avec toute reverence, que desgorger leurs blasphemes pour obscurcir le ciel. Sainct Augustin se plaind aussi à bon droit qu’on fait injure à Dieu, cherchant cause de ses œuvres, laquelle soit superieure à sa volonté.³⁵ Et en un autre passage il nous advertit bien à propos que d’esmouvoir question de l’infinité des temps, c’est une aussi grande folie et absurdité que d’entrer en dispute pourquoy la grandeur des lieux n’est aussi bien infinie.³⁶ Certes quelque grandeur ou espace qu’il y ait au pourpris du ciel, si est-ce encores qu’on y trouve quelque mesure. Si maintenant quelcun plaidoit contre Dieu de ce qu’il y a cent millions de fois plus d’espace vuide: ceste audace tant desbordée ne sera-elle point detestable à tous fidelles? Or ceux qui contrerollent le repos de Dieu, d’autant que contre leur appetit il a laissé passer des siecles infinis devant que creer le monde, se precipitent en une mesme rage. Pour contenter leur curiosité, ils sortent hors du monde, comme si en un si ample circuit du ciel et de la terre nous n’avions point assez d’objets et rencontres qui, par leur clarté inestimable, doyvent retenir tous noz sens et par maniere de dire les engloutir: comme si au terme de six mille ans Dieu ne nous avoit point donné assez d’enseignemens pour exercer noz esprits, en les meditant sans fin et sans cesse. Demeurons donc entre ces barres ausquelles Dieu nous a voulu enclorre et quasi tenir noz esprits enserrez, afin qu’ils ne decoulent point par une licence trop grande d’extravaguer.

1. 150 Although Isaiah²⁹⁰ brings a just accusation of stupidity against the worshippers of fictitious deities, for not having learned, from the foundations of the earth, and the circuit of the heavens, who was the true God, yet such is the slowness and dulness of our minds, as to induce a necessity for a more express exhibition of the true God, lest the faithful should decline to the fictions of the heathen. For, since the most tolerable description given by the philosophers, that God is the soul of the world, is utterly vain and worthless, we require a more familiar knowledge of him, to prevent us from wavering in perpetual uncertainty. Therefore he hath been pleased to give us a history of the creation, on which the faith of the Church might rest, without seeking after any other God than him whom Moses has represented as the former and builder of the world. The first thing specified in this history is the time, that by a continued series of years the faithful might arrive at the first original of the human race, and of all things. This knowledge is eminently useful, not only to contradict the monstrous fables formerly received in Egypt and other countries, but also to give us clearer views of the eternity of God, and to fill us with greater admiration of it. Nor ought we to be moved with that profane sneer, that it is marvellous that God did not form the design of creating heaven and earth at an earlier period, but suffered an immeasurable duration to pass away unemployed, since he could have made them many thousands of ages before; whereas the continuance of the world, now advancing to its last end, has not yet reached six thousand years. For the reason why God deferred it so long, it would be neither lawful nor expedient to inquire; because, if the human mind strive to penetrate it, it will fail a hundred times in the attempt; nor, indeed, could there be any utility in the knowledge of that which God himself, in order to prove the modesty of our faith, has purposely concealed. Great shrewdness was discovered by a certain pious old man, who, when some scoffer ludicrously inquired what God had been doing before the creation of the world, replied that he had been making hell for over curious men. This admonition, no less 151 grave than severe, should repress the wantonness which stimulates many, and impels them to perverse and injurious speculations. Lastly, let us remember that God, who is invisible, and whose wisdom, power, and justice, are incomprehensible, has placed before us the history of Moses, as a mirror which exhibits his lively image. For as eyes, either dim through age, or dull through any disease, see nothing distinctly without the assistance of spectacles, so, in our inquiries after God, such is our imbecility, without the guidance of the Scripture we immediately lose our way. But those who indulge their presumption, since they are now admonished in vain, will perceive too late, by their horrible destruction, how much better it would have been to look up to the secret counsels of God with reverential awe, than to disgorge their blasphemies to darken the heaven. Augustine justly complains, that it is an offence against God, to inquire for any cause of things, higher than his will. He elsewhere prudently cautions us, that it is as absurd to dispute concerning an infinite duration of time, as concerning an infinite extent of place. However extensive the circuit of the heavens, yet certainly it has some dimensions. Now, if any one should expostulate with God, that the vacuity of space is a hundred times larger, would not such arrogance be detested by all pious persons? The same madness is chargeable on those who censure the inaction of God, for not having, according to their wishes, created the world innumerable ages before. To gratify their inordinate curiosity, they desire to pass beyond the limits of the world; as though, in the very ample circumference of heaven and earth, we were not surrounded by numerous objects capable of absorbing all our senses in their inestimable splendour; as though, in the course of six thousand years, God had not given us lessons sufficient to exercise our minds in assiduous meditation on them. Then let us cheerfully remain within these barriers with which God has been pleased to circumscribe us, and as it were to confine our minds, that they might not be wandering in the boundless regions of uncertain conjecture.

1. The mere fact of creation should lead us to acknowledge God, but to prevent our falling away to Gentile fictions, God has been pleased to furnish a history of the creation. An impious objection, Why the world was not created sooner? Answer to it. Shrewd saying of an old man.

141 Although Isaiah justly charges the worshipers of false gods with stupidity, in not learning from the foundations of the earth, and the circle of the heavens, who the true God is (Isa. 40:21); yet so sluggish and grovelling is our intellect, that it was necessary he should be more clearly depicted, in order that the faithful might not fall away to Gentile fictions. the idea that God is the soul of the world, though the most tolerable that philosophers have suggested,is absurd; and, therefore, it was of importance to furnish us with a more intimate knowledge in order that we might not wander to and fro in uncertainty. Hence God was pleased that a history of the creation should exist—a history on which the faith of the Church might lean without seeking any other God than Him whom Moses sets forth as the Creator and Architect of the world. First, in that history, the period of time is marked so as to enable the faithful to ascend by an unbroken succession of years to the first origin of their race and of all things. This knowledge is of the highest use not only as an antidote to the monstrous fables which anciently prevailed both in Egypt and the other regions of the world, but also as a means of giving a clearer manifestation of the eternity of God as contrasted with the birth of creation, and thereby inspiring us with higher admiration. We must not be moved by the profane jeer, that it is strange how it did not sooner occur to the Deity to create the heavens and the earth, instead of idly allowing an infinite period to pass away, during which thousands of generations might have existed, while the present world is drawing to a close before it has completed its six thousandth year. Why God delayed so long it is neither fit nor lawful to inquire. Should the human mind presume to do it, it could only fail in the attempt, nor would it be useful for us to know what God, as a trial of the modesty of our faith, has been pleased purposely to conceal. It was a shrewd saying of a good old man, who when some one pertly asked in derision what God did before the world was created, answered he made a hell for the inquisitive (August. Confess., lib. 11 c. 12). This reproof, not less weighty than severe, should repress the tickling wantonness which urges many to indulge in vicious and hurtful speculation.

In fine, let us remember that that invisible God, whose wisdom, power, and justice, are incomprehensible, is set before us in the history of Moses as in a mirror, in which his living image is reflected. For as an eye, either dimmed by age or weakened by any other cause, sees nothing distinctly without the aid of glasses, so (such is our imbecility) if Scripture does not direct us in our inquiries after God, we 142immediately turn vain in our imaginations. Those who now indulge their petulance, and refuse to take warning, will learn, when too late, how much better it had been reverently to regard the secret counsels of God, than to belch forth blasphemies which pollute the face of heaven. Justly does Augustine complain that God is insulted whenever any higher reason than his will is demanded. (Lib. de Gent.). He also in another place wisely reminds us that it is just as improper to raise questions about infinite periods of time as about infinite space. (De Civit. Dei.). However wide the circuit of the heavens may be, it is of some definite extent. But should any one expostulate with God that vacant space remains exceeding creation by a hundred-fold, must not every pious mind detest the presumption? Similar is the madness of those who charge God with idleness in not having pleased them by creating the world countless ages sooner than he did create it. In their cupidity they affect to go beyond the world, as if the ample circumference of heaven and earth did not contain objects numerous and resplendent enough to absorb all our senses; as if, in the period of six thousand years, God had not furnished facts enough to exercise our minds in ceaseless meditation. Therefore, let us willingly remain hedged in by those boundaries within which God has been pleased to confine our persons, and, as it were, enclose our minds, so as to prevent them from losing themselves by wandering unrestrained.

1. Ofschoon Jesaja (Jes. 40:21) de dienaren van valse goden terecht onverstand verwijt, omdat zij uit de grondslagen der aarde en de omloop der hemelen niet geleerd hebben, wie de ware God was, zo was het toch, gelet op de traagheid en stompheid van onze geest nodig, dat voor de gelovigen de ware God uitdrukkelijker werd afgeschilderd, opdat zij niet zouden afglijden tot de verzinselen der heidenen. Want daar de omschrijving, die bij de wijsgeren voor de meest dragelijke gehouden wordt, namelijk dat God de ziel der wereld is, onbetekenend is, loont het de moeite, dat Hij vertrouwelijker door ons gekend wordt, opdat wij niet steeds in weifeling en onzekerheid zijn. Daarom heeft Hij gewild, dat de scheppingsgeschiedenis er zou zijn, opdat het geloof der kerk, daarop steunend, geen andere God zou zoeken dan die door Mozes is voorgesteld als de Bouwmeester en Schepper der wereld. Daar is in de eerste plaats de tijd aangetekend, opdat de gelovigen langs de onafgebroken rij der jaren zouden komen tot de eerste oorsprong van het menselijk geslacht en van alle dingen. Die kennis is bijzonder nuttig, niet alleen opdat men in kunne gaan tegen de wonderlijke verhalen, die oudtijds in Egypte en andere landstreken de ronde deden, maar ook opdat door de kennis van de aanvang der wereld de eeuwigheid Gods in des te helderder licht trede en ons meer tot bewondering van haar opwekke. En wij moeten ons niet laten beïnvloeden door die onheilige spotternij, welke zegt, dat men zich moet afvragen, waarom het God niet eerder in de zin gekomen is om hemel en aarde te scheppen, maar waarom Hij, werkeloos, een zo onmetelijke tijdsruimte heeft laten voorbijgaan, voordat Hij deed, wat Hij vele duizenden jaren eerder had kunnen doen, daar de levensduur van de wereld, die reeds neigt tot haar einde, nog niet zesduizend jaren bereikt heeft. Want waarom God het zo lang heeft uitgesteld, mogen wij niet onderzoeken en het heeft ook geen nut dat te doen, want indien de menselijke geest tot zover tracht door te dringen, zal hij honderdmaal op de weg bezwijken. En ook zou het niet nuttig zijn te weten wat God zelf, om de bescheidenheid van ons geloof op de proef te stellen, met opzet verborgen heeft willen laten. En geestig was het antwoord van die vrome grijsaard, die, toen een onbeschaamd man hem spottend vroeg, wat God gedaan had voor de schepping der wereld, zeide, dat Hij de hel geschapen had voor nieuwsgierige mensen¹. Moge deze even ernstige als gestrenge vermaning de uitgelatenheid bedwingen, die velen kittelt en zo drijft tot slechte en schadelijke bespiegelingen. Laat ons eindelijk bedenken, dat die onzienlijke God, wiens wijsheid, kracht en rechtvaardigheid onbegrijpelijk is, de geschiedenis van Mozes ons als een spiegel voorstelt, waarin zijn levende beeltenis weerkaatst. Want even als ogen, die òf door de ouderdom verzwakt, òf door een ander gebrek verslechterd zijn, niets nauwkeurig kunnen zien, tenzij ze door een bril geholpen worden, zo falen ook wij, zwak als we zijn, terstond, indien niet de Schrift ons leidt bij het zoeken naar God. Zij echter, die aan hun onbeschaamdheid toegeven, zullen, omdat ze zich nu tevergeefs laten waarschuwen, ten laatste door een vreselijke ondergang gevoelen, hoeveel beter het geweest ware de geheime raadsbesluiten Gods eerbiedig te vereren dan godslasteringen uit te braken, waarmee ze de hemelverduisteren. En terecht klaagt Augustinus², dat Gode onrecht geschiedt, wanneer men zoekt naar een oorzaak der dingen, die hoger is dan zijn wil. Dezelfde vermaant elders³ verstandig, dat het even verkeerd is kwesties op te werpen aangaande onmetelijke ruimten van tijd als van plaats. Ongetwijfeld, hoever ook de omgang der hemelen zich uitstrekt, toch heeft die een zekere afmeting. En indien nu iemand God erover zou onderhouden, dat de ledige ruimte wel honderd maal zo groot is, zou dat voor alle vromen niet een verfoeilijke brutaliteit zijn? Tot dezelfde razernij verstouten zij zich, die iets aan te merken hebben op Gods rust, omdat Hij niet naar hun oordeel de wereld voor talloze eeuwen geschapen heeft. Om hun begeerte terwille te zijn, ondernemen zij het buiten de wereld te gaan. Alsof in de zo uitgestrekte kring van hemel en aarde niet genoeg dingen zich voordeden, die door hun onwaardeerbare glans al onze zintuigen in beslag nemen; alsof in zesduizend jaren God niet genoeg leringen gegeven had, in wier voortdurende overdenking ons verstand zich kan oefenen! Laat ons dus gewillig ingesloten blijven binnen deze omgrenzing, waarmee God ons heeft willen omgeven om zo ons verstand als het ware in te binden, opdat het niet door ongebreidelde omdoling zou afdwalen.

1. 79Wir können und sollen mit unseren Gedanken nicht hinter Gottes Schöpfungstat zurückgehen

Zwar wirft Jesaja den Götzendienern mit Recht Gedankenlosigkeit vor, daß sie nicht (schon) aus den Grundfesten der Erde und dem Umkreis des Himmels gelernt hätten, wer denn der wahre Gott sei (Jes. 40,21). Weil aber unser Verstand so träge und stumpf ist, so mußte Gott den Gläubigen noch klarer dargestellt werden, damit sie nicht den Erdichtungen der Heiden verfielen. Denn die Beschreibung des Wesens Gottes, die bei den Philosophen noch für die erträglichste gehalten wird, nämlich: Gott sei die Seele der Welt, ist ja eine hohle Rede, und deshalb ist um so mehr eine vertrautere Erkenntnis nötig, damit wir nicht immerzu ungewiß hin und her schwanken. Deshalb hat uns Gott die Schöpfungsgeschichte gegeben: auf sie gestützt, soll der Glaube der Kirche keinen anderen Gott suchen als den, den Mose als Schöpfer und Gründer der Welt verkündet.

Da ist zunächst die Zeit bezeichnet, damit die Gläubigen durch die ununterbrochene Reihe der Jahre bis zum Ursprung aller Dinge zurückdringen können. Solche Erkenntnis ist von Nutzen: man kann damit jenen abenteuerlichen Fabeln entgegentreten, die in Ägypten und anderen Gegenden der Erde verbreitet sind —, und erst recht leuchtet Gottes Ewigkeit heller hervor und reißt uns noch mehr zur Bewunderung hin, wenn wir erkennen, daß die Welt einen Anfang gehabt hat. Nicht der Betrachtung wert ist der gemeine Hohn, es sei doch verwunderlich, daß es Gott nicht eher eingefallen wäre, Himmel und Erde zu schaffen, sondern daß er einen unermeßlichen Zeitraum hätte müßig verstreichen lassen, wo er doch schon viele Jahrtausende zuvor alles hätte hervorbringen können — und dabei habe die Welt, die doch schon ihrem Ende zugeht, kaum sechstausend Jahre erreicht! Denn die Frage, warum Gott so lange damit gewartet habe, ist weder gestattet, noch von irgendwelchem Belang. Wollte unser Verstand dahin vordringen, so müßte er hundertmal auf dem Wege straucheln. Es ist auch nicht von Nutzen, zu erkennen, was Gott absichtlich verborgen sein ließ, um die Bescheidenheit unseres Glaubens auf die Probe zu stellen. Es war schon einsichtig, wenn einst ein alter Mann auf die spöttische Frage, was denn Gott vor Erschaffung der Welt getrieben habe, die Antwort gab, da habe er für vorwitzige Leute die Hölle gemacht!

Diese ebenso ernste wie strenge Mahnung mag den Leichtsinn zähmen, der manche Menschen kitzelt und zu verkehrten und schädlichen Gedankenspielereien (Spekulationen) treibt! Auch sollen wir schließlich bedenken, daß uns Gott, der da unsichtbar ist und dessen Weisheit, Kraft und Gerechtigkeit unbegreiflich ist, die (Schöpfungs-)Geschichte bei Mose als Spiegel vorhält, in dem sein lebendiges Bild erscheint. Denn wie die Augen, wenn sie durch das Alter geschwächt oder aus Krankheit abgestumpft sind, ohne Brille nichts mehr sehen können, so gehen wir in unserer Schwachheit unweigerlich in die Irre, wofern uns nicht die Schrift lenkt, wenn wir Gott suchen. Wer sich aber jetzt nicht warnen lassen will und sich seinen Gelüsten hingibt, der wird in furchtbarem Untergang zu spät merken, wieviel besser es gewesen wäre, Gottes geheime Ratschlüsse ehrfürchtig anzuschauen, als Schmähungen in die Welt zu setzen und damit den Himmel zu verfinstern. Mit vollem Recht erhebt Augustin die Klage, es geschehe Gott Unrecht, wo man einen höheren Grund der Dinge suche als seinen Willen (Buch von der Genesis gegen die Manichäer). An anderer Stelle weist er sehr richtig darauf hin, es sei verkehrt, über die Unermeßlichkeit der Zeit wie auch über die Unendlichkeit des Raumes viel Fragens zu machen (Vom Gottesstaat, Buch 11). Gewiß: 80 so weit auch der Umkreis des Himmels sich dehnt, so hat er doch eine bestimmte Größe. Aber wenn nun einer mit Gott darüber rechten wollte, daß der leere Raum hundertmal größer sei (als der erfüllte) — wäre das nicht eine allen Frommen widerwärtige Unverschämtheit? Ebenso toll sind aber die, welche Gott müßig schelten, weil er nach ihrem Dünken die Welt nicht schon vor unzähligen Jahrhunderten geschaffen hat. Um seinem Gelüste nachgehen zu können, versucht man, außerhalb der Welt zu gelangen —, als ob nicht im gewaltigen Umkreis Himmels und der Erde genug Dinge uns begegneten, die mit ihrem herrlichen Glanz alle Sinne erfüllen, als ob nicht Gott innerhalb der sechs Jahrtausende uns genug Beweise gegeben hätte, deren stete Erwägung unsere Seele ganz in Anspruch nehmen könnte! Wir wollen also gern innerhalb der Grenzen bleiben, die uns Gott hat setzen wollen, und unsere Seele sozusagen zurückhalten, damit sie nicht frei herumlaufe und sich verliere!

1. Ons mag nie met ons verstand die verborgenhede van God in die skepping van die wêreld probeer deurvors nie

258 Jesaja verwyt die dienaars van die valse gode met reg vir hulle onverstandigheid omdat hulle nie uit die fondamente van die aarde en die uitspansel van die hemel geleer het wie die ware God is nie.¹ Vanweë die traagheid en stompsinnigheid van ons verstand is dit tog nodig dat die ware God uitdrukliker vir gelowiges afgeteken sou word om te verhoed dat hulle in die versinsels van die heidene sou verval. Aangesien die beskrywing dat God die siel van die wêreld is,² wat onder filosowe as die draaglikste beskou word,³ ydel is, loon dit ons die moeite om Hom intiemer te leer ken sodat ons nie vir altyd in vertwyfeling ronddobber nie.

Dit was gevolglik God se wil om die geskiedenis van die skepping te openbaar sodat die geloof van die kerk daarop kon steun en hy nie na ’n ander God sou soek as dié God wat deur Moses as Skepper en Grondlegger van die wêreld voorgestel is nie. In die geskiedenis is eerstens die tyd aangeteken sodat gelowiges deur die opeenvolgende reeks jare by die heel eerste oorsprong van die mensdom en van alle dinge kan uitkom. Dit is besonder nuttige kennis - nie alleen om die wonderlike fabels wat eenmaal in Egipte en ander oorde van die wêreld die rondte gedoen het, teen te gaan nie, maar ook sodat die ewigheid van God helderder kan skitter en ons nog meer tot bewondering vir Hom kan aanvuur as ons van die begin van die wêreld kennis dra.

Die volgende onheilige honende bespotting behoort ook geen invloed op ons te hê nie. Mense sê naamlik dat dit verbasend is dat God nie vroeër daaraan gedink het om die hemel en die aarde te skep nie maar dat Hy in ledigheid toegelaat het dat ’n onmeetlike tydsverloop verbygaan voordat Hy gedoen het wat Hy baie duisend leeftye tevore reeds kon gedoen het, aangesien die duur van die wêreld wat nou sy uiteinde tegemoet gaan, nog nie om en by sesduisend jaar bereik het nie.⁴ Dit is 259 ons immers nie geoorloof en dit betaam ons ook nie om ondersoek in te stel na die rede waarom God dit so lank uitgestel het nie.

As die mens se verstand sou poog om tot hierdie kennis deur te dring, sal dit onderweg ’n honderd maal beswyk. Dit sou ook nie tot ons voordeel wees om van iets kennis te dra wat God self doelbewus vir ons verborge wou laat wees om die geringheid van ons geloof te bewys nie. Toe ’n voortvarende man ’n vrome grysaard spottend gevra het wat God voor die skepping van die wêreld gedoen het, het die ou man hom raak geantwoord dat Hy die hel vir nuuskieriges gemaak het.⁵ Hierdie vermaning, wat nie minder gewigtig as ernstig is nie, moet die moedswilligheid wat baie mense prikkel en hulle sodoende tot verkeerde en skadelike spekulasie dryf, aan bande lê. Verder moet ons daaraan gedagtig wees dat die onsienlike God, wie se wysheid, krag en regverdigheid onbegryplik is, die geskiedenis van Moses as ’n spieël aan ons voorhou waarin sy lewende beeltenis skitter. Want net soos ons oë, wanneer hulle deur die ouderdom verdof of deur een of ander gebrek verswak is, niks meer duidelik kan waarneem nie behalwe met die bystand van ’n bril, so staan ons ook vanweë ons swakheid onmiddellik verdwaas as die Skrif ons nie in ons soeke na God lei nie.⁶ Omdat die mense wat vrye teuels aan hulle voortvarendheid gee, hulle nou nie aan  die vermanings steur nie, sal hulle deur hulle verskriklike ondergang te laat agterkom hoeveel beter dit vir hulle sou gewees het om eerder die verborge raadsplanne van God eerbiedig te respekteer as om hulle laster uit te braak om daarmee die hemel te verduister. Tereg kla Augustinus dan ook daaroor dat God veronreg word wanneer die mens bo sy wil na die oorsaak van alle dinge vra.⁷ Elders vermaan hy ons ook verstandig dat dit ewe verkeerd is om oor die onmeetlike verloop van die tye sowel as van plekke geskille aan te stook.⁸ Hoewel die hemelboog wyd strek, het dit nogtans bepaalde afmetings. As iemand dan met God sou twis daaroor dat die ruimte honderd maal groter is, sou alle godvresendes dan nie sy moedswilligheid verfoei nie? Die mense wat God se ledigheid telkens oprakel omdat Hy dan nie die wêreld ontelbare eeue tevore geskep het nie, storm op dieselfde vlak van waansinnigheid af.⁹ Om aan hulle gierigheid sy sin te gee, streef hulle daarna om uit die wêreld uit te gaan - net asof daar in so ’n omvangryke omtrek van hemel en aarde nie genoegsame voorwerpe voorkom om deur hulle onwaardeerbare glans al ons sinne in verrukking te bring nie en net asof God nie in die verloop 260 van sesduisend jaar genoegsame bewyse gelewer het om ons verstand met die gedurige oordenking daarvan besig te hou nie!

Laat ons ons dus gewillig ingeperk hou binne hierdie grense waarmee God ons wou omring en ons verstand wou beperk sodat dit nie vanweë ons ongebondenheid om af te dwaal geen kant of wal raak nie.

1. Исайя с полным основанием обвинял идолопоклонников в том, что они не уразумели из оснований земли и круговращения небес, кто есть истинный Бог (Ис 40:21-22). Однако и сегодня, ввиду медлительности и неповоротливости нашего ума, необходимо показывать и как бы живописать истинного Бога, чтобы верующие не соблазнились измышлениями язычников. Описание Бога, данное философами и кажущееся относительно наиболее разумным, а именно, что Бог есть разум мира (Цицерон. О природе богов, I, 13, 33), представляет собой всего лишь химеру. Чтобы избежать колебаний и сомнений, мы должны узнать Бога ближе.

Бог через Моисея сообщил нам историю творения как раз для того, чтобы она служила основанием веры Церкви и чтобы мы не искали иного Бога, кроме Творца мира. В этом же повествовании отмечены временные вехи, дабы их непрерывная последовательность привела нас к первоначалу человеческого рода и всех творений. Особенно полезным оказывается для нас познание вечности Бога, которая ясно обнаруживается из рассказа о сотворении мира и приводит нас в восхищение. Польза этого знания не только в опровержении побасёнок, некогда получивших распространение в Египте и других странах, но и в лучшем понимании начала мира.

Пусть не смущают нас насмешки иных шутников: почему Бог не сотворил небо и землю раньше, а пребывал в праздности в течение бесконечного времени, - быть может, многих миллионов столетий? И почему Он вдруг принялся за дело лишь неполных шесть тысяч лет назад и уже показал нам через наблюдаемый упадок тварного мира, сколь непродолжителен будет срок его существования? Нам не дозволено и даже нецелесообразно доискиваться причины этого решения Бога. Если человеческий разум захочет вознестись на такую высоту, то по дороге заблудится тысячу раз. К тому же нам вовсе не полезно знать то, что Бог не без оснований скрыл от нас, дабы испытать смирение нашей веры. Один благочестивый человек в древние времена очень хорошо ответил на вопрос насмешников о том, чем занимался Бог до сотворения мира: он сказал, что Бог создавал ад для любопытных (Августин. Исповедь, IX, 12(MPL, XXXII, 815)). Это суровое предостережение должно удержать нас от неуёмного любопытства, не дающего покоя многим и толкающего их к пустым фантазиям, столь же вредным, сколь и беспочвенным.

Короче, будем помнить, что невидимый Бог, чья мудрость, сила и праведность непостижимы, явил перед нашим взором Моисееву историю творения, чтобы в ней, как в зеркале, сиял его образ. Подобно тому, как гноящиеся, или полуослепшие от старости, или пораженные болезнью глаза не могут ничего различить без помощи очков, так и наша тупость и малоумие являются причиной постоянных заблуждений в поисках Бога, если мы не руководствуемся Св. Писанием. Если бы те, кто позволяет себе бесстыдные насмешки, не встречали сегодня осуждения, то в своём ужасном нечестии они бы слишком поздно осознали, насколько полезнее было бы для них благоговейно взирать снизу вверх на тайные Божьи планы, чем изрыгать оскверняющие небеса богохульства.

Св. Августин с полным основанием упрекает в оскорблении Бога тех, кто доискивается недоступных нам причин божественных деяний (Августин. О книге Бытия, против манихеев, I, 2, 4 (MPL, XXXIV, 175)). В другом месте он справедливо предупреждает, что поднимать вопрос о бесконечности времени столь же бессмысленно и абсурдно, как затевать споры о том, почему пространство не является таким же бесконечным (Августин. О граде Божием, XI, 5 (MPL, XLI, 320)). Конечно, величина, или протяжённость небесных пределов ещё поддаётся измерению. Но если сейчас кто-нибудь затеет тяжбу с Богом по поводу того, что пустого пространства в сотни миллионов раз больше, то разве такая дерзость не отвратительна всем верующим? Между тем возмутители божественного спокойствия, упрекающие Бога за то, что Он, наперекор их желаниям, прежде сотворения мира дал пройти бесконечному числу веков, впадают в такое же безумие. Ради удовлетворения своего любопытства они пытаются выйти за пределы мира, словно в этом огромном пространстве неба и земли никакие предметы и события уже не в состоянии привлечь и как бы поглотить своим невыразимым светом все наши чувства! Словно на протяжении шести тысячелетий Бог не преподал нашему разуму достаточно уроков для того, чтобы мы бесконечно и непрестанно размышляли над ними! Так что не будем пытаться выпрыгнуть за пределы, в которые Он пожелал нас затворить, и удержим разум от непозволительных блужданий.

2. Eiusdem rationis est quod narrat Moses, non momento 154sed sex diebus absolutum fuisse Dei opus. Nam et hac circunstantia ab omnibus figmentis colligimur ad unicum Deum qui in sex dies opus suum digessit, ne molestum nobis esset in eius consideratione occupari toto vitae cursu. Quanvis enim oculi nostri, in quancunque partem se vertant, coguntur in operum Dei intuitu versari: videmus tamen quam fluxa sit attentio, et quam cito praetervolent siquae nos tangant piae cogitationes. Hic etiam obstrepit humana ratio, quasi a Dei potentia alieni fuerint tales progressus, donec subacta ad fidei obsequium quietem illam colere discit, ad quam nos invitat septimi diei sanctificatio. In ipso autem ordine rerum diligenter considerandus est paternus Dei amor erga humanum genus, quod non ante creavit Adam quam mundum omni bonorum copia locupletasset. Nam si eum in terra adhuc sterili et vacua locasset, si vitam dedisset ante lucem, visus fuisset eius utilitati parum consulere. Nunc ubi Solis et astrorum motus disposuit ad usus humanos, terram, aquas, aerem animalibus replevit, frugum omnium abundantiam protulit quae alimentis sufficeret: curam providi et seduli patrisfamilias suscipiens, mirificam erga nos suam bonitatem ostendit. Quae breviter tantum delibo si quisque attentius apud se expendat, constabit Mosen certum unius Dei creatoris testem ac praeconem fuisse. Omitto quae iam exposui¹, non de nuda tantum Dei essentia illic fieri sermonem, sed aeternam quoque eius sapientiam et Spiritum nobis proponi; ne alium Deum somniemus quam qui in illa expressa imagine vult agnosci.

2. Ce que Moyse recite, que le bastiment du monde a esté achevé non pas en une minute, mais en six jours, tend à ceste mesme fin que j’ay dit. Car par ceste circonstance nous sommes retirez de toutes faulses imaginations pour estre recueillis à un seul Dieu: lequel a digeré son ouvrage en six jours, à fin que nous ne fussions point ennuyez de nous occuper tout le cours de nostre vie à considerer quel il est. Car combien que noz yeux, de quelque costé qu’ils se tournent, soyent contraints de contempler les œuvres de Dieu, nous voyons toutesfois combien l’attention est legere et maigre: et si nous sommes touchez de quelque bonne et saincte pensée, elle s’envolle incontinent. Or icy la raison humaine plaideroit volontiers contre Dieu, comme si bastir le monde de jour à autre ne fust pas chose decente à sa puissance. Voila nostre presomption, jusques à ce que nostre esprit estant domté sous l’obeissance de la foy, apprend à venir au repos auquel nous convie ce qui est dit de la sanctification du septieme jour. Or en l’ordre des choses creées nous avons à considerer diligemment l’amour paternel de Dieu envers le genre humain: en ce qu’il n’a point creé Adam jusques à ce qu’il eust enrichi le monde, et pourveu d’abondance de tous biens. Car s’il l’eust logé en la terre du temps qu’elle estoit encores sterile et deserte, et s’il luy eust donné vie devant qu’il y eust clarté, on eust estimé qu’il n’avoit point grand soin de luy ordonner ce qui luy estoit utile. Maintenant puis qu’il a differé de creer l’homme jusques a ce qu’il eust disposé le cours du soleil et des estoilles pour nostre usage, qu’il eust rempli les eaux et l’air de toutes sortes de bestial, qu’il eust fait produire toutes sortes de fruits pour nous alimenter: en prenant tel soin d’un bon pere de famille et prouvoyable, il a monstré une merveilleuse bonté envers nous. Si chacun poise bien et attentivement en soy ce que je touche icy comme en passant, il verra que Moyse est un tesmoin infaillible et un heraut authentique pour publier quel est le createur du monde. Je laisse icy à dire ce que j’ay declairé par cy devant, assavoir qu’il n’est pas là seulement tenu propos de l’essence de Dieu: mais qu’aussi sa Sagesse eternelle et son Esprit nous y sont monstrez à fin que nous ne songions point d’autre Dieu que celuy qui veut estre cognu en ceste image tant expresse.

2. To the same purpose is the narration of Moses, that the work of God was completed, not in one moment, but in six days. For by this circumstance also we are called away from all false deities to the only true God, who distributed his work into six days, that it might not be tedious to us to occupy the whole of life in the consideration of it. For though, whithersoever we turn our eyes, they are constrained to behold the works of God, yet we see how transient our attention is, and, if we are touched with any pious reflections, how soon they leave us again. Here, also, human reason murmurs, as though such progressive works were inconsistent with the power of 152 Deity; till, subdued to the obedience of faith, it learns to observe that rest, to which the sanctification of the seventh day invites us. Now, in the order of those things, we must diligently consider the paternal love of God towards the human race, in not creating Adam before he had enriched the earth with an abundant supply of every thing conducive to his happiness. For had he placed him in the earth while it remained barren and vacant, had he given him life before there was any light, he would have appeared not very attentive to his benefit. Now, when he has regulated the motions of the sun and the stars for the service of man, replenished the earth, the air, and the waters, with living creatures, and caused the earth to produce an abundance of all kinds of fruits sufficient for sustenance, he acts the part of a provident and sedulous father of a family, and displays his wonderful goodness towards us. If the reader will more attentively consider with himself these things, which I only hint at as I proceed, he will be convinced that Moses was an authentic witness and herald of the one God, the Creator of the world. I pass over what I have already stated, that he not only speaks of the mere essence of God, but also exhibits to us his eternal Wisdom and his Spirit, in order that we may not dream of any other God except him who will be known in that express image.

2. For the same reason, the world was created, not in an instant, but in six days. The order of creation described, showing that Adam was not created until God had, with infinite goodness made ample provision for him.

With the same view Moses relates that the work of creation was accomplished not in one moment, but in six days. By this statement we are drawn away from fiction to the one God who thus divided his work into six days, that we may have no reluctance to devote our whole lives to the contemplation of it. For though our eyes, in what direction soever they turn, are forced to behold the works of God, we see how fleeting our attention is, and holy quickly pious thoughts,if any arise, vanish away. Here, too, objection is taken to these progressive steps as inconsistent with the power of God, until human reason is subdued to the obedience of faith, and learns to welcome the calm quiescence to which the sanctification of the seventh day invited us. In the very order of events, we ought diligently to ponder on the paternal goodness of God toward the human race, in not creating Adam until he had liberally enriched the earth with all good things. Had he placed him on an earth barren and unfurnished; had he given life before light, he might have seemed to pay little regard to his interest. But now that he has arranged the motions of the sun and stars for man’s use, has replenished the air, earth, and water, with living creatures, and produced all kinds of fruit in abundance for the supply of food, by performing the office of a provident and industrious head of a family, he has shown his wondrous goodness toward us. These subjects, which I only briefly touch, if more attentively pondered, will make it manifest that Moses was a sure witness and herald of the one only Creator. I do not repeat what I have 143already explained—viz. that mention is here made not of the bare essence of God, but that his eternal Wisdom and Spirit are also set before us, in order that we may not dream of any other God than Him who desires to be recognised in that express image.

2. Hiertoe behoort ook wat Mozes verhaalt, dat het werk Gods niet in een ogenblik, maar in zes dagen voltooid is. Want ook door deze omstandigheid worden wij van alle verzinselen afgebracht tot de enige God, die zijn werk over zes dagen heeft verdeeld, opdat het ons niet moeilijk zou zijn ons in de ganse loop van ons leven met de beschouwing daarvan bezig te houden. Want ofschoon onze ogen, naar welke zijde ze zich ook wenden, genoopt worden te vertoeven in de beschouwing van Gods werken, zien wij toch hoe vluchtig de aandacht is, en hoe snel Godvruchtige gedachten, wanneer die in ons op komen, weer heenvlieden. Hier wil ook de menselijke rede zich verzetten, alsof zulk een gestadige voortgang in overeenstemming ware met Gods macht, totdat zij, onderworpen tot de gehoorzaamheid des geloofs, die de rust leert vieren, tot welke de heiligmaking van de zevende dag ons noodt. Juist in de orde der dingen moeten wij naarstig waarnemen Gods vaderliefde jegens het menselijk geslacht, dat Hij Adam niet eerder geschapen heeft, dan nadat Hij de wereld met overvloed van alle goede dingen rijkelijk voorzien had. Want als Hij hem op een nog onvruchtbare en ledige aarde geplaatst had, als Hij het leven gegeven had voor het licht, dan zou het geschenen hebben, dat Hij weinig voor zijn nut zorgde. Maar doordat Hij nu de beweging der zon en der sterren geregeld had ten nutte der mensen, de aarde, de wateren en de lucht met levende wezens gevuld had, een overvloed van alle soorten vruchten voortgebracht had, die voldoende was tot voedsel, en zo de zorg van een zorgzaam en naarstig huisvader op zich genomen had, toonde Hij zijn wonderlijke goedheid jegens ons. Indien men aandachtiger bij zichzelf nagaat, wat ik slechts kort aanroer, dan zal men tot de overtuiging komen, dat Mozes de zekere getuige en heraut geweest is van de enige God en Schepper. Ik laat nu daar, wat ik reeds uiteengezet heb, dat bij Mozes niet slechts sprake is van het Wezen Gods op zichzelf, maar dat ons ook zijn eeuwige Wijsheid en Geest voorgesteld wordt, opdat wij ons geen andere God dromen, dan die in dat uitgedrukte beeld wil erkend worden.

2. Das Sechstagewerk zeigt Gottes Güte gegen den Menschen

Aus ähnlicher Erwägung berichtet auch Mose, daß Gottes Werk nicht in einem Augenblick, sondern in sechs Tagen vollendet worden sei. Denn auch dadurch werden wir von allen erdichteten Göttern weg zu dem einigen Gott gewiesen, der in sechs Tagen sein Werk durchführte, damit es uns nicht beschwerlich falle, unser ganzes Leben lang dies Werk zu betrachten. Gewiß, wohin auch unser Auge sich richtet, stets wird es genötigt, beim Anblick der Werke Gottes zu verweilen. Aber wir sehen doch, wie flüchtig solches Aufmerken ist und wie schnell fromme Erwägungen vergehen, die uns etwa berühren! Auch hier sträubt sich die menschliche Vernunft, als ob solches Nacheinander (des Sechstagewerks) der göttlichen Macht zuwider sei — bis sie unter dem Gehorsam des Glaubens jener Ruhe zu pflegen lernt, zu der uns die Heiligung des siebenten Tages einlädt. Gerade in der Ordnung der Dinge soll doch Gottes väterliche Liebe gegen die Menschheit mit Fleiß betrachtet werden: hat er doch den Adam erst geschaffen, als er die Welt mit der Fülle aller Güter ausgerüstet hatte! Denn hätte er ihn auf die noch öde und leere Erde gesetzt, hätte er ihm das Leben vor der Erschaffung des Lichtes gegeben, so müßte der Eindruck entstehen, er sei nicht um sein Wohl besorgt gewesen. Nun aber hat er die Bewegung der Sonne und der Gestirne zum Nutzen des Menschen geordnet, Erde, Wasser und Luft mit allerlei lebendigen Wesen erfüllt, einen Überfluß an allerlei Früchten zur Nahrung gegeben; so zeigt er sich als ein vorsorglicher und treuer Hausvater, der in seiner Fürsorge seine wundersame Güte gegen uns offenbart. Wenn jemand das, was ich nur kurz berühre, genauer bei sich erwägt, so wird ihm einleuchten, daß Mose ein zuverlässiger Zeuge und Herold des einigen Gottes, des Schöpfers gewesen ist. Ich übergehe hier, was ich schon auseinandergesetzt habe: nämlich, daß hier nicht von Gottes bloßem Wesen die Rede ist, sondern auch Gottes ewige Weisheit und sein heiliger Geist uns hier entgegentritt, damit wir uns ja keinen anderen Gott erträumen als den, der in jenem klaren Ebenbild erkannt sein will.

2. Die vaderlike liefde van God soos dit in die skepping geopenbaar word

Dit wat Moses verhaal, het dieselfde strekking. Hy vertel naamlik dat die werk van God nie oombliklik nie maar in ses dae volbring is.¹⁰ Want ook deur hierdie omstandigheid word ons van alle versinsels weggetrek na die enige God toe omdat Hy sy werk in ses dae afgehandel het sodat dit nie vir ons ’n ergernis sou wees om ons hele lewensloop met die bepeinsing daarvan besig gehou te word nie. Want hoewel ons oë, waarheen hulle hulle ook al wend, gedwing word om met die aanskouing van die werke van God besig te wees, merk ons tog hoe ons aandag verflou en hoe vinnig godvrugtige gedagtes verbyskiet as daar nog iets van dié aard by ons opkom. Hier kom die mens se rede in opstand net asof so ’n vordering oor ses dae vreemd is aan die mag van God, totdat sy rede in geloofsgehoorsaamheid onderwerp is en leer om daardie rustigheid te eerbiedig waartoe die heiligmaking van die sewende dag ons uitnooi.

Maar juis in die ordening van alle dinge moet ons versigtig oor die vaderlike liefde van God jeens die mensdom nadink, omdat Hy Adam nie geskep het voordat Hy die wêreld nie eers met ’n oorvloed van alle goeie dinge verryk het nie. Want as Hy hom op die aarde gestel het toe dit nog onvrugbaar en leeg was, en nog voordat daar lig was, lewe gegee het, sou dit die indruk gewek het dat Hy Adam se voordeel nie ter harte neem nie. Toe Hy die son en sterrebane tot voordeel van die mens georden, die land, die water en die lug met lewende wesens gevul en ’n oorvloed van elke soort vrug voortgebring het om vir die mens genoegsaam voedsel te voorsien, het Hy die sorge van ’n versigtige en toegewyde Vader op Hom geneem en daarmee sy wonderbaarlike goedertierenheid jeens ons betoon.

As iemand die dinge wat ek hier slegs bondig aanraak, by homself met groter aandag oorweeg, sal dit blyk dat Moses bepaald ’n getuie en ’n verkondiger van God, die Skepper, was. Ek laat hierby dit wat ek alreeds verduidelik het,¹¹ agterweë, naamlik dat daar nie slegs van die blote 261 Wese van God sprake is nie maar ook van sy ewige Wysheid en van die  Gees, sodat ons nie in ons verbeelding ’n ander god moet skep as die God wat in daardie uitdruklike beeld herken wil word nie.

2. Рассказ Моисея о сотворении мира не в одно мгновение, а в течение шести дней преследует ту же цель. Благодаря этому обстоятельству мы удерживаемся от ложных измышлений и приходим к единому Богу, который для того в течение шести дней обдумывал своё творение, чтобы мы на протяжении всей своей жизни не ломали себе голову над тем, каков Он. Хотя наши глаза повсюду видят дела Божьи, мы тем не менее остаёмся легкомысленны и невнимательны. Если же коснётся нас какая-нибудь благая и святая мысль, то сразу же улетучивается. Вот и в этом вопросе человеческий разум охотно обвинил бы Бога, что растягивать сотворение мира на несколько дней божественному всемогуществу не пристало. Вот какова наша заносчивость!

Но разум, укрощенный смирением веры, учится умиротворению через то, что сказано в Писании об освящении седьмого дня. В самом порядке творения мы должны углублённо созерцать отеческую любовь Бога к человеческому роду. Ибо Бог сотворил Адама не раньше, чем обогатил и в изобилии наполнил мир всевозможными благами. Если бы Бог поселил Адама на земле в то время, когда она ещё была бесплодной и пустынной, и даровал ему жизнь прежде появления света, мы могли бы считать, что Бог не заботился о том, чтобы предоставить Адаму всё полезное для него. Но Он решил сотворить человека лишь тогда, когда установил для нашей пользы движение солнца и звёзд, наполнил воды и воздух животными всякого рода, вырастил для нашего пропитания всевозможные плоды. Из этого мы видим, что Бог заботился о нас, как отец семейства, и тем самым явил свою беспредельную доброту к людям. Если каждый из нас внимательно и добросовестно обдумает все эти вопросы, которых здесь я касаюсь очень бегло, то увидит, что Моисей - неопровержимый свидетель и правдивый глашатай истины о Творце мира. Не буду повторять сказанного выше о том, что в сотворении мира открывается не только сущность Бога, но также его вечная Премудрость и Дух, открываются для того, чтобы мы не выдумывали иных богов, кроме Дающего познать Себя в этом столь живом образе.

3. | Sed antequam de hominis natura plenius dissere incipiam, aliquid de Angelis inserere oportet: quia etsi Moses vulgi ruditati se accommodans, non alia Dei opera commemorat in historia creationis nisi quae oculis nostris occurrunt: ubi tamen postea Angelos Dei ministros inducit, colligere facile licet eorum esse conditorem, cui suam operam et officia impendunt^a. || Quanvis ergo Moses populariter loquens, non statim a primis rudimentis Angelos recensuerit inter Dei creaturas: nihil tamen 155 vetat quominus diserte et explicate de illis tradamus quae alibi passim docet Scriptura; quia si Deum ex operibus suis agnoscere cupimus, minime omittendum est tam praeclarum et nobile specimen. Adde quod refutandis multis erroribus valde necessaria est haec pars doctrinae. Multorum mentes ita perstrinxit Angelicae naturae praestantia, ut putarent illis iniuriam fieri si unius Dei imperio subiecti quasi in ordinem cogerentur; hinc illis afficta divinitas. Emersit etiam Manichaeus cum sua secta, || qui sibi^a duo principia fabricavit^b, Deum et diabolum; ac Deo quidem tribuebat^c bonarum rerum originem^d: malas autem naturas ad diabolum authorem referebat^{e 1}. || Hoc delirium si mentes nostras teneret implicitas, non constaret Deo sua in mundi creatione gloria^f. || Nam^g quum nihil magis Dei proprium^h sit quam aeternitas, et αὐτουσία, id est, a seipso existentia, ut ita loquar: qui diabolo hoc tribuunt, nonne quodammodo eum divinitatis ornant titulo? Iam ubiⁱ omnipotentia Dei, si diabolo tale conceditur imperium, ut illo invito ac repugnante, quicquid voluerit exequatur?^k || Quod autem^l unicum habent fundamentum Manichaei, nefas esse ascribi bono^m Deo ullius rei malae creationem, id orthodoxam fidem minime laeditⁿ, quae non admittit aliquam esse in mundi universitate malam naturam: quandoquidem nec pravitas et^o malitia tum hominis, tum diaboli, aut quae inde nascuntur peccata, ex natura sunt, sed ex naturae corruptione²: nec quicquam omnino^p ab initio extitit in quo^q non et sapientiae et iustitiae suae specimen ediderit Deus. || His ergo perversis commentis ut obviam eatur, altius animos attollere necesse est quam 156 oculi nostri penetrent. || Quo consilio verisimile est, ubi in symbolo Niceno vocatur Deus omnium conditor, res invisibles fuisse expressas^a. || Modum tamen quem praescribit pietatis regula, tenere curae erit, ne altius quam expedit speculando, lectores a fidei simplicitate abducti vagentur. Et certe quum utiliter semper nos doceat Spiritus: in quibus vero parum est momenti ad aedificationem, vel subticeat prorsus vel leviter tantum et cursim attingat, nostri quoque officii est, libenter ignorare quae non conducunt^b.

3. Mais devant que je commence à traitter plus à plein de la nature de l’homme, il faut entrelasser quelque chose des Anges. Car combien que Moyse en l’histoire de la creation se conformant à la rudesse des idiots, ne raconte point d’autres œuvres de Dieu, sinon celles qui se presentent devant nos yeux: toutesfois quand puis apres il introduit les Anges comme ministres de Dieu, il est aisé à recueillir qu’ils le cognoissent pour createur s’adonnans à luy obeir et luy rendre tout devoir. Combien donc que Moyse, parlant rudement comme le simple populaire, n’ait pas au premier coup nombré les Anges entre les creatures de Dieu, toutesfois rien n’empesche que nous ne deduisions icy clairement ce que l’Escriture nous en dit ailleurs: car si nous desirons de cognoistre Dieu par ses œuvres, il ne faut pas omettre ceste partie tant noble et excellente. Outreplus ceste doctrine est fort necessaire à refuter beaucoup d’erreurs. La dignité, qui est en la nature angelique, a de tout temps esbloui beaucoup de gens en sorte qu’ils pensoyent qu’on leur fist injure si on les abaissoit pour les assujettir à Dieu: et là dessus on leur a attribué quelque divinité. Manichée aussi avec sa secte s’est dressé, forgeant deux principes, assavoir Dieu et le diable: attribuant l’origine des bonnes choses à Dieu, et faisant le diable autheur des mauvaises natures. Si nous avions les esprits embrouillés de telles resveries, Dieu n’auroit point la gloire qu’il merite en la creation du monde. Car puis qu’il n’y a rien plus propre à Dieu que son eternité et avoir estre de soy mesme, ceux qui attribuent cela au diable ne l’emparent-ils point aucunement du tiltre de Dieu? Davantage où sera la puissance infinie de Dieu, si on donue tel empire au diable, qu’il execute ce que bon luy semble, quoy que Dieu ne le veuille pas? Quant au fondement qu’ont pris ces heretiques, assavoir qu’il n’est pas licite de croire que Dieu qui est bon, ait rien creé de mauvais: cela ne blesse en rien nostre foy, laquelle ne recognoist nulle mauvaise nature en tout ce que Dieu a creé, pource que la malice et perversité tant de l’homme que du diable, et les pechez qui en proviennent, ne sont point de nature mais plustost de corruption d’icelle: et n’y a rien procedé de Dieu, en quoy du commencement il n’ait donné à cognoistre sa bonté, sagesse et justice. Afin donc de rebouter telles imaginations, il est requis d’eslever noz entendemens plus haut que noz yeux ne peuvent atteindre. Et de fait il est vray semblable que ç’a esté à ceste fin et intention qu’au concile de Nice Dieu est notamment appelé createur des choses invisibles. Toutesfois en parlant des Anges je m’estudieray à tenir telle mesure que Dieu nous commande: c’est de ne point speculer plus haut qu’il sera expedient, de peur que les lecteurs ne soyent escartez de la simplicité de la foy: car aussi puis que le sainct Esprit nous enseigne tousjours ce qui nous est utile: et là où il n’y a pas grande importance pour edifier, il se tait du tout, ou bien il en touche legerement et en passant: nostre devoir est d’ignorer volontiers ce qui n’apporte nul profit.

3. But before I begin to enlarge on the nature of man, something must be said concerning angels. Because, though Moses, in the history of the creation, accommodating himself to the ignorance of the common people, mentions no other works of God than such as are visible to our eyes, yet, when he afterwards introduces angels as ministers of God, we may easily conclude, that he is their Creator, whom they obey, and in whose service they are employed. Though Moses, therefore, speaking in a popular manner, does not, in the beginning of his writings, immediately enumerate the angels among the creatures of God, yet nothing forbids our here making a plain and explicit statement of those things which the Scripture teaches in other places; because, if we desire to know God from his works, such an excellent and noble specimen should by no means be omitted. Besides, this point of doctrine is very necessary for the confutation of many errors. The excellence of the angelic nature has so dazzled the minds of many, that they have supposed them to be injured, if they were treated as mere creatures, subject to the government of one God. Hence they were falsely pretended to possess a kind of divinity. Manichæus has also arisen, with the sect which he founded, who imagined to himself two original principles, God and the devil; and attributed to God the origin of all good things, but referred evil natures to the production of 153 the devil. If our minds were bewildered in this wild and incoherent system, we should not leave God in full possession of his glory in the creation of the world. For, since nothing is more peculiar to God than eternity and self-existence, does not the ascription of this to the devil dignify him with a title of Divinity? Now, where is the omnipotence of God, if such an empire be conceded to the devil, as that he can execute whatever he pleases, notwithstanding the aversion of the Divine will, or opposition of the Divine power? But the only foundation of the system of Manichæus, that it is unlawful to ascribe to a good God the creation of any evil thing, in no respect affects the orthodox faith, which admits not that any thing in the universe is evil in its nature; since neither the depravity and wickedness of men and devils, nor the sins which proceed from that source, are from mere nature, but from a corruption of nature; nor from the beginning has any thing existed, in which God has not given a specimen both of his wisdom and of his justice. To oppose these perverse notions, it is necessary to raise our minds higher than our eyes can reach. And it is very probable that it was with this design, when, in the Nicene creed, God is called the Creator of all things, that particular mention is made of things invisible. Yet it shall be my study to observe the limit which the rule of piety prescribes, lest, by indulging an unprofitable degree of speculation, I should lead the reader astray from the simplicity of the faith. And certainly, since the Spirit invariably teaches us in a profitable manner, but, with regard to things of little importance to edification, either is wholly silent, or but lightly and cursorily touches on them,—it is also our duty cheerfully to remain in ignorance of what it is not for our advantage to know.

3. The doctrine concerning angels expounded. 1. That we may learn from them also to acknowledge God. 2. That we may be put on our guard against the errors of the worshippers of angels and the Manichees. Manicheeism refuted. Rule of piety.

But before I begin to treat more fully of the nature of man (chap. 15 and B. 2 c. 1), it will be proper to say something of angels. For although Moses, in accommodation to the ignorance of the generality of men, does not in the history of the creation make mention of any other works of God than those which meet our eye, yet, seeing he afterwards introduces angels as the ministers of God, we easily infer that he for whom they do service is their Creator. Hence,though Moses, speaking in popular language, did not at the very commencement enumerate the angels among the creatures of God, nothing prevents us from treating distinctly and explicitly of what is delivered by Scripture concerning them in other places. For if we desire to know God by his works, we surely cannot overlook this noble and illustrious specimen. We may add that this branch of doctrine is very necessary for the refutation of numerous errors. The minds of many are so struck with the excellence of angelic natures, that they would think them insulted in being subjected to the authority of God, and so made subordinate. Hence a fancied divinity has been assigned them. Manes, too, has arisen with his sect, fabricating to himself two principles—God and the devil, attributing the origin of good things to God, but assigning all bad natures to the devil as their author. Were this delirium to take possession of our minds, God would be denied his glory in the creation of the world.For, seeing there is nothing more peculiar to God than eternity and αὐτουσία, i.e. self-existence, or existence of himself, if I may so speak, do not those who attribute it to the devil in some degree invest him with the honour of divinity? And where is the omnipotence of God, if the devil has the power of executing whatever he pleases against the will, and notwithstanding of the opposition of God? But the only good ground which the Manichees have—viz. that it were impious to ascribe the creation of any thing bad to a good God, militates in no degree against the orthodox faith, since it is not admitted that there is any thing naturally bad throughout the universe; the depravity and wickedness whether of man or of the devil, and the sins thence resulting, being not from nature, but from the corruption of nature; nor, at first, did anything whatever exist that did not exhibit some manifestation of the divine wisdom and justice. To obviate such perverse imaginations, we must raise our minds higher than our eyes can penetrate. It was probably with this view that the Nicene Creed, in calling God the creator of all things, makes express mention of things invisible. My care, however, must be to keep within the bounds which piety prescribes, lest by indulging in speculations beyond my reach, I bewilder the reader, and lead him away from the simplicity of the faith. And since the Holy Spirit 144always instructs us in what is useful, but altogether omits, or only touches cursorily on matters which tend little to edification, of all such matters, it certainly is our duty to remain in willing ignorance.

3. Maar voordat ik uitvoeriger begin te spreken over de natuur des mensen, moet ik iets inlassen omtrent de engelen; want ofschoon Mozes, zich aanpassend aan het geringe verstand der grote schare, in de scheppingsgeschiedenis geen andere werken Gods vermeldt dan die zich aan onze ogen voordoen, kan men toch, daar hij later de engelen als dienstknechten Gods invoert, daaruit gemakkelijk opmaken, dat Hij hun Schepper is, aan wie zij hun dienst en eerbetoon wijden. Hoewel dus Mozes, naar het begrip des volks sprekend, niet terstond van het eerste begin af de engelen opgesomd heeft onder de schepselen Gods verbiedt toch niets ons om helder en duidelijk over hen mede te delen, wat de Schrift op vele andere plaatsen leert; want wanneer we God uit zijn werken begeren te kennen, mag een zo voortreffelijke en edele proeve niet weggelaten worden. Daarbij komt, dat tot het weerleggen van veel dwalingen dit stuk der leer zeer noodzakelijk is. De voortreffelijkheid van de natuur der engelen heeft veler geest zozeer bevangen, dat zij meenden, dat hun onrecht geschiedde, wanneer zij, aan het gezag van de éne God onderworpen, als het ware in rang beneden Hem gesteld werden. Vandaar is hun Goddelijkheid toegeschreven. Ook is Manichaeus opgestaan met zijn sekte, die zich twee beginselen heeft gemaakt, God en de duivel. En aan God kende hij toe de oorsprong der goede dingen; maar de duivel beschouwde hij als de bewerker van de dingen, die een slechte natuur hebben. Indien deze dwaasheid onze geesten verstrikt hield, zou God niet in de schepping der wereld de Hem toekomende eer verkrijgen. Want daar niets in meerdere mate Gode eigen is dan de eeuwigheid en de autousia, dat wil zeggen het wezen-uit-zichzelf-hebben, om het zo maar eens te zeggen, versieren dan niet zij, die dit aan de duivel toekennen, hem in zekere zin met de titel der Goddelijkheid? Verder, waar blijft de almacht Gods, indien de duivel zulk een macht wordt toegekend, dat hij, tegen Gods wil in en onder verzet Gods, kan najagen wat hij wil? Het enige fundament, waarop de Manicheërs hun leer bouwen, namelijk dat ze het onbehoorlijk achten, dat aan de goede God de schepping van enig kwaad toegeschreven wordt, kwetst allerminst het rechtzinnig geloof, daar dit niet leert, dat in de ganse wereld enige slechte natuur is; want de slechtheid en boosheid zowel van de mens als van de duivel, of de zonden, die daaruit geboren worden, zijn niet uit de natuur, maar uit de verdorvenheid der natuur; en van den beginne af heeft er in 't geheel niets bestaan, waarin God niet een proeve van zijn wijsheid en rechtvaardigheid gegeven heeft. Om dus tegen deze verkeerde verzinsels in te gaan, is het nodig onze harten hoger op te heffen dan onze ogen doordringen. En het is waarschijnlijk, dat daarom in de belijdenis des geloofs van het concilie te Nicaea, waar God de Schepper van alle dingen genoemd wordt, de onzienlijke dingen uitdrukkelijk genoemd worden. Maar toch zullen wij er voor zorgen de maat te houden, die de regel der vroomheid voorschrijft, opdat de lezers niet door bespiegelingen, die hoger gaan dan nuttig is, van de eenvoudigheid des geloofs worden afgeleid en ronddwalen. En ongetwijfeld, daar de Geest ons altijd op nuttige wijze onderwijst, maar in dingen, die van weinig gewicht zijn tot opbouwing òf geheel zwijgt, òf ze slechts even en terloops aanroert, is het ook onze plicht, gaarne onwetend te zijn van wat het niet past te weten.

3. Gott ist der Herr über alles!

Bevor ich aber ausführlicher vom Wesen des Menschen zu reden beginne, muß einiges über die Engel eingefügt werden. Freilich erwähnt Mose, da er sich dem einfältigen Verstehen des großen Haufens anpaßt, in der Schöpfungsgeschichte nur die Werke Gottes, die wir mit Augen wahrnehmen können. Aber wenn er nachher die Engel als Diener Gottes erwähnt, so folgt daraus leicht, daß der Gott, dem sie doch ihre Kräfte und Dienste widmen, auch ihr Schöpfer ist. Obwohl also Mose in seiner volkstümlichen Redeweise die Engel nicht gleich zu Anfang unter Gottes Geschöpfen erwähnt, so spricht doch nichts dagegen, daß wir hier ausführlich und deutlich behandeln, was die Schrift sonst durchweg lehrt. Denn wenn uns daran liegt, Gott aus seinen Werken zu erkennen, so kann ja ein so herrlicher und edler Erweis seines Tuns nicht übergangen werden. Auch ist dieser Abschnitt der Lehre zur Abwehr vieler Irrtümer sehr wichtig. Die hervorragende Stellung des Wesens der Engel (Angelicae naturae) hat vielen Leuten einen solchen Eindruck gemacht, dass 81 sie meinten, es geschähe diesen Eintrag, wenn sie der Herrschaft des einen Gottes unterworfen, gleichsam in Ordnung gehalten würden; und so hat man ihnen die Gottheit angedichtet. Auch ist ja Manichaeus (Mani) aufgetreten mit seiner Sekte und hat sich zwei Urwesen (principia) erdacht, Gott und den Teufel, wobei er Gott den Ursprung aller guten Dinge beilegte, alle schlechten Wesen aber auf den Teufel als Urheber zurückführte. Wenn dieser Wahnsinn unser Herz gefangenhielte, so würde Gottes Ehre in der Erschaffung der Welt keinen Bestand haben. Denn nichts ist Gott mehr eigen als die Ewigkeit und die „Autusia“, das Sein aus sich selber, wenn ich mich so ausdrücken darf. Wer das also dem Teufel beimißt (indem er auch ihn zum Urwesen macht), der ziert ihn ja mit der Würde der Gottheit! Und wo bleibt Gottes Allmacht, wenn man dem Teufel eine derartige Herrschaftsgewalt zugesteht, daß er auch gegen den Willen und Widerstand Gottes tun kann, was er will? Der einzige Grund, den die Manichäer haben, nämlich, es sei unrecht, wenn man Gott, dem Guten, die Erschaffung irgendeines schlechten Wesens beimessen wollte, trifft die rechte Lehre in keiner Weise. Denn diese bestreitet, daß irgendwo in der ganzen Welt ein von Natur böses Wesen (eine böse Natur; aliqua mala natura) bestehe. Denn die Verderbnis und Bosheit des Menschen wie des Teufels und alle Sünde, die daherrührt, ist nicht aus der Natur, sondern aus der Verderbnis der Natur entstanden. Von Anfang her gab es nichts, in dem nicht Gott ein Zeugnis seiner Weisheit und Gerechtigkeit niedergelegt hätte! Um solchen verdrehten Wahnideen entgegenzutreten, muß man seine Gedanken höher erheben, als die Augen zu sehen vermögen. Daran erinnert auch das nicänische Symbol, wenn es bei dem Artikel von Gott, dem Schöpfer aller Dinge, auch die unsichtbaren Dinge ausdrücklich erwähnt. Man muß freilich sehr darauf achten, das Maß zu halten, das die Regel der Frömmigkeit uns vorschreibt — damit man nicht sein Gedankenspiel (seine Spekulationen) tiefer treibe, als recht ist, und darüber von der Einfalt des Glaubens abkomme. Wahrlich, der Heilige Geist lehrt uns stets das, was uns heilsam ist, und er verschweigt oder berührt nur kurz, was wenig zur Auferbauung dient. Deshalb ist es auch unsere Pflicht, gern auf die Kenntnis solcher Dinge zu verzichten, die unnütz sind.

3. God is Skepper van alle sienlike en onsienlike dinge

Maar voordat ek begin om die mens se natuur vollediger te verduidelik,¹² moet ek hier iets in verband met die engele invoeg. Omdat Moses hom na die algemene ongeletterdheid van sy tyd skik, gee hy in sy geskiedenis van die skepping slegs die werke van God weer wat vir ons oë opvallend is. Wanneer hy later die engele as diensknegte van God voorstel, kan ons geredelik aflei dat Hy ook hulle Skepper is aan wie hulle hulle diens wy en hulle pligte nakom. Hoewel Moses dus in die taal van die gewone mens praat en hy nie van die eerste begin af die engele onder die skepsels van God vermeld het nie, verhinder niks ons tog om duidelik en uitdruklik alles wat die Skrif ons oral elders in verband met hulle leer, in ons onderwysing oor te dra nie. As ons die begeerte koester om God uit sy werke te leer ken, moet ons so ’n voortreflike en edele voorbeeld van sy werk nie agterweë laat nie. Hierby kom ook die feit dat hierdie deel van ons leer baie noodsaaklik is om menigvuldige dwalinge te weerlê.

Die uitnemendheid van die engele se natuur het baie mense se verstand so oorbluf dat hulle van mening was dat die engele veronreg word as hulle aan die heerskappy van die enige God onderwerp en as’t ware in ’n rangorde gedwing word. Daarom is goddelikheid aan hulle toegeskrywe. Ook het Manichaeus¹³ met sy sekte na vore gekom en hy het vir homself twee beginsels gesmee, naamlik God en die duiwel. Aan God het hy die oorsprong van alle goeie dinge toegeskrywe, maar alles van ’n bose natuur het hy na die duiwel as die skepper daarvan herlei. As hierdie waansinnigheid van ons verstand besit sou neem, sou die heerlikheid wat vanweë sy skepping van die wêreld aan God verskuldig is, nie bestaan nie.

Niks is méér ’n besondere eienskap van God nie as juis sy ewigheid en sy selfgenoegsaamheid,¹⁴ dit is, om dit so te stel, sy bestaan uit Homself. Daarom vereer die mense wat hierdie eienskap aan die duiwel toeskryf, hom tog sekerlik op die een of ander wyse met ’n eienskap van goddelikheid. Waar is God se almag dan as ’n gesag van so ’n aard aan die duiwel toegestaan word dat hy alles wat hy wil, tot uitvoer kan bring hoewel dit teen die wil en teenstand van God is?

262 Die enigste fondament vir die Manicheërs se opvatting, naamlik dat dit ons nie geoorloof is om die skepping van enige bose ding aan God in sy goedheid toe te skrywe nie, vorm hoegenaamd geen beletsel vir die regsinnige geloof wat nie toegee dat ’n enkele bose natuur in die ganse wêreld geskep is nie. Want die bedorwenheid en boosheid van sowel die mens as die duiwel en al die sonde wat daaruit voortspruit, is nie uit die natuur afkomstig nie maar uit die bedorwenheid van die natuur.¹⁵ En van die begin af het daar hoegenaamd niks ontstaan waarin God nie ’n voorbeeld van sy wysheid en regverdigheid gegee het nie.

Om dus hierdie verwronge versinsels teen te gaan moet ons ons harte hoër verhef as wat ons oë kan deurgrond. Dit is waarskynlik ook met hierdie doel voor oë dat die onsienlike dinge uitdruklik in die Geloofsbelydenis van Nicea vermeld is waar God die Skepper van alle dinge genoem word. Tog sal ons sorg moet dra dat ons ons hou by die maat wat die reël van godsvrug aan ons voorskrywe, sodat my lesers nie deur te hoë spekulasie van die eenvoud van hulle geloof op ’n dwaalweg weggelei word nie. En aangesien die Gees ons altyd voordelige dinge leer of in élk geval alles waarin daar weinig geleentheid vir ons stigting is, volkome verswyg of dit slegs oppervlakkig of oorsigtelik aanvoer, is dit ook ons plig om met bereidwilligheid in alles wat nie daartoe bydra nie, onkundig te bly.

3. Но прежде чем приступить к подробному рассмотрению человеческой природы, необходимо сказать несколько слов об Ангелах. Хотя Моисей, приноравливая свой рассказ о сотворении мира к разумению тупых и несведущих людей, повествует лишь о тех Божьих созданиях, которых мы видим своими глазами, из его последующего упоминания об Ангелах как Божьих посланцах можно заключить, что они признают Бога своим Творцом и поклоняются Ему.

Поэтому, хотя Моисей поначалу изъясняется как человек из простонародья и не упоминает среди Божьих созданий Ангелов, ничто не мешает нам со всей очевидностью понять то, что говорится в других местах Писания. Если мы хотим познать Бога через его деяния, не следует проходить мимо столь благородного и превосходного примера. Кроме того, учение об Ангелах совершенно необходимо для опровержения множества заблуждений. Достоинство ангельской природы во все времена ослепляло многих людей и заставляло их думать, будто мы принижаем и оскорбляем Ангелов, считая их подчинёнными Богу. Поэтому люди склонны приписывать Ангелам некоторую степень божественности.

Манихейцы выдумали, будто существуют два первоначала мира - Бог и дьявол, и приписали сотворение благих вещей Богу, а дурных - дьяволу. Если мы позволим этим бредовым фантазиям ослепить наш разум, то тем самым умалим славу, принадлежащую Богу как Творцу мира. Ведь если вечность и обладание бытием через самого Себя - в высшей степени божественные свойства, то люди, приписывающие эти качества дьяволу, тем самым приравнивают его к Богу. Кроме того, каким же будет бесконечное Божье могущество, если дьяволу даётся власть делать всё, что ему вздумается, вопреки желанию Бога? А довод этих еретиков о том, что непозволительно верить, будто благой Бог мог создать зло, ничуть не затрагивает нашей веры. Ни одну сотворенную Богом природу она не считает злой, ибо зло и нечестие человека и дьявола, как и их грехи, происходят не от природы, а от порчи природы. Они никогда не были порождением Бога, изначально являвшего лишь благость, мудрость и праведность. Поэтому для опровержения подобных вымыслов необходимо подняться разумом выше того, что непосредственно находится у нас перед глазами. По-видимому, именно с этой целью Никейский собор торжественно провозгласил Бога Творцом невидимого.

Тем не менее, говоря об Ангелах, я попытаюсь придерживаться поставленных Богом пределов, чтобы не отвлечь читателей от простоты веры, и не буду вдаваться в умозрения более необходимого. Поскольку Св. Дух всегда научает нас полезному, а о менее важном для нашего спасения вовсе умалчивает или говорит походя, наш долг - добровольно отказаться от претензий на познание того, что не принесёт нам никакой пользы.

4. | Angelos sane, quum Dei sint ministri ad iussa eius exequenda ordinati, esse quoque illius creaturas, extra controversiam esse debet. De tempore vel ordine quo creati fuerint, contentionem movere nonne pervicaciae magis quam diligentiae est¹? Terram esse perfectam, et caelos perfectos, cum omni exercitu eorum, narrat Moses [Genes. 2. a. 1]: quid attinet anxie percontari quoto die praeter astra et planetas alii quoque magis reconditi^c caelestes exercitus esse coeperint? Ne longior sim, meminerimus hic, ut in tota religionis doctrina, tenendam esse unam modestiae et sobrietatis regulam, ne de rebus obscuris aliud vel loquamur, vel sentiamus, vel scire etiam appetamus quam quod Dei verbo fuerit nobis traditum. Alterum^d, ut in^e lectione Scripturae, iis continenter quaerendis ac meditandis immoremur quae ad aedificationem pertinent: non curiositati aut rerum inutilium studio indulgeamus. Et quia Dominus non in frivolis quaestionibus, sed in solida pietate, timore nominis sui, vera fiducia, sanctitatis officiis erudire nos voluit, in ea scientia acquiescamus. Quamobrem, si rite sapere volumus, relinquenda 157 sunt nobis illa ματαιώματα, quae et ab otiosis hominibus de Angelorum natura, ordinibus, multitudine absque Dei verbo traduntur¹. Scio haec cupidius a multis arripi, et maiori voluptati esse quam quae in usu quotidiano sunt posita. Verum, nisi Christi discipulos esse nos piget, eam quam ipse methodum praescripsit, sequi ne pigeat. Ita fiet ut eius magisterio contenti, a supervacuis speculationibus, a quibus nos revocat, non tantum abstineamus, sed etiam abhorreamus. Dionysium illum, quicunque fuerit, nemo negaverit multa subtiliter et argute in caelesti Hierarchia disputasse²: verum siquis propius excutiat, deprehendet maxima ex parte meram esse garrulitatem. Theologo autem non garriendo aures oblectare, sed vera, certa, utilia docendo, conscientias confirmare propositum est. Si librum illum legas, putes hominem de caelo delapsum referre non quae didicit, sed quae oculis vidit. Atqui Paulus, qui extra tertium caelum raptus fuerat [2. Cor. 12. a. 2], non modo nihil tale prodidit, sed testatus quoque est nefas esse homini loqui quae viderat arcana³. Illa ergo nugatoria sapientia valere iussa, ex simplici Scripturae doctrina consideremus quod de Angelis suis scire nos Dominus voluit.

4. Certes puis que les Anges sont ministres de Dieu, ordonnez pour faire ce qu’il leur commande, il n’y a doute qu’ils ne soyent ses creatures (Ps. 103). D’esmouvoir questions contentieuses pour savoir en quel temps ils ont esté creez, ne seroit-ce point opiniastreté plustost que diligence? Moyse recite que la terre a esté parfaite, et les cieux parfaits avec tous leurs ornemens ou armées (Gen. 2:1): que faut il se tormenter pour savoir au quantieme jour les Anges qui sont armées du ciel ont commencé d’estre? A fin de ne faire plus long procés, qu’il nous souvienne, qu’icy aussi bien qu’en toute la doctrine Chrestienne il nous faut reigler en humilité et modestie, pour ne parler ou sentir autrement des choses obscures, mesme pour n’appeter d’en savoir, que comme Dieu nous en traite par sa Parolle: puis apres que nous devons aussi tenir une autre reigle, c’est qu’en lisant l’Escriture nous cherchions continuellement et meditions ce qui appartient à l’edification, ne laschant point la bride à nostre curiosité, n’a un desir d’apprendre les choses qui ne nous sont point utiles. Et d’autant que Dieu nous a voulu instruire, non point en questions frivoles, mais en vraye pieté, c’est à dire en la crainte de son nom, en sa fiance, en saincteté de vie, contentons nous de ceste science. Parquoy si nous voulons que nostre savoir soit droitement ordonné, il nous faut laisser ces questions vaines, desquelles se debattent les esprits oisifs traitans sans la parolle de Dieu, de la nature et multitude des Anges et de leurs ordres. Je say bien que plusieurs sont plus convoiteux d’enquerir de ces choses, et y prennent plus de plaisir qu’à ce qui nous doit estre familier par l’usage continuel: mais s’il ne nous fasche pas d’estre disciples de Jesus Christ, qu’il ne nous soit point grief de suyvre la façon de profiter qu’il nous a monstrée. En ce faisant nous serons contens de la doctrine qu’il nous baille, en nous abstenant de toutes questions superflues, desquelles il nous retire: et non seulement pour nous en faire abstenir, mais à ce que nous les ayons en horreur. Nul ne niera que celuy qui a escrit la Hierarchie celeste, qu’on intitule de sainct Denis, n’ait là disputé de beaucoup de choses avec grande subtilité: mais si quelcun espluche de plus pres les matieres, il trouvera que pour la plus grande part il n’y a que pur babil. Or un Theologien ne doit pas appliquer son estude à delecter les oreilles en jasant, mais de confermer les consciences en enseignant choses vrayes, certaines et utiles. Il semble en lisant ce livre-là que ce soit un homme tombé du ciel qui recite les choses qu’il a non seulement apprises, mais veues à l’œil. Or sainct Paul, qui avoit esté eslevé par dessus le troisieme ciel, non seulement n’a pas ainsi enseigné, mais a protesté qu’il n’estoit point licite de reveler les secrets qu’il avoit veu (2 Cor. 12:1 ss.). Pourtant en laissant là toute ceste folle sagesse, considerons seulement selon la simple doctrine de l’Escriture ce que Dieu a voulu que nous seussions des Anges.

4. Since angels are ministers of God appointed to execute his commands,²⁹¹ that they are also his creatures, ought to be admitted without controversy. And does it not betray obstinacy rather than diligence, to raise any contention concerning the time or the order in which they were created? Moses narrates, that “the heavens and the earth were finished, and all the host of them:”²⁹² to what purpose is it anxiously to inquire, on what day, besides the stars and the planets, the other more concealed hosts of heaven began to exist? Not to be too prolix, let us remember on this point (as on the whole doctrine of religion) to observe one rule of modesty and sobriety; which is, not to speak, or think, or even desire to know, concerning obscure subjects, any thing beyond the information given us in the Divine word. Another rule to be 154 followed is, in reading the Scripture, continually to direct our attention to investigate and meditate upon things conducive to edification; not to indulge curiosity or the study of things unprofitable. And, since the Lord has been pleased to instruct us, not in frivolous questions, but in solid piety, the fear of his name, true confidence, and the duties of holiness, let us content ourselves with that knowledge. Wherefore, if we wish to be truly wise, we must forsake the vain imaginations propagated by triflers concerning the nature, orders, and multitude of angels. I know that these things are embraced by many persons with greater avidity, and dwelt upon with more pleasure, than such things as are in daily use. But, if it be not irksome to be the disciples of Christ, it should not be irksome to follow that method which he has prescribed. Then the consequence will be, that, content with his discipline, we shall not only leave, but also abhor, those unprofitable speculations from which he calls us away. No man can deny that great subtlety and acuteness is discovered by Dionysius, whoever he was, in many parts of his treatise on the Celestial Hierarchy; but, if any one enters into a critical examination of it, he will find the greatest part of it to be mere babbling. But the duty of a theologian is, not to please the ear with empty sounds, but to confirm the conscience by teaching things which are true, certain, and profitable. A reader of that book would suppose that the author was a man descended from heaven, giving an account of things that he had not learned from the information of others, but had seen with his own eyes. But Paul, who was “caught up to the third heaven,”²⁹³ not only has told us no such things, but has even declared, that it is not lawful for men to utter the secret things which he had seen. Taking our leave, therefore, of this nugatory wisdom, let us consider, from the simple doctrine of the Scripture, what the Lord has been pleased for us to know concerning his angels.

4. The angels created by God. At what time and in what order it is inexpedient to inquire. The garrulity of the Pseudo-Dionysius.

Angels being the ministers appointed to execute the commands of God, must, of course, be admitted to be his creatures, but to stir up questions concerning the time or order in which they were created (see Lombard, lib. 2 dist. 2, sqq.), bespeaks more perverseness than industry. Moses relates that the heavens and the earth were finished, with all their host; what avails it anxiously to inquire at what time other more hidden celestial hosts than the stars and planets also began to be? Not to dwell on this, let us here remember that on the whole subject of religion one rule of modesty and soberness is to be observed, and it is this, in obscure matters not to speak or think, or even long to know, more than the Word of God has delivered. A second rule is, that in reading the Scriptures we should constantly direct our inquiries and meditations to those things which tend to edification, not indulge in curiosity, or in studying things of no use. And since the Lord has been pleased to instruct us, not in frivolous questions, but in solid piety, in the fear of his name, in true faith, and the duties of holiness, let us rest satisfied with such knowledge. Wherefore, if we would be duly wise, we must renounce those vain babblings of idle men, concerning the nature, ranks, and number of angels, without any authority from the Word of God. I know that many fasten on these topics more eagerly, and take greater pleasure in them than in those relating to daily practice. But if we decline not to be the disciples of Christ, let us not decline to follow the method which he has prescribed. In this way, being contented with him for our master, we will not only refrain from, but even feel averse to, superfluous speculations which he discourages. None can deny that Dionysus (whoever he may have been) has many shrewd and subtle disquisitions in his Celestial Hierarchy, but on looking at them more closely, every one must see that they are merely idle talk. The duty of a Theologian, however, is not to tickle the ear, but confirm the conscience, by teaching what is true, certain, and useful. When you read the work of Dionysus, you would think that the man had come down from heaven, and was relating, not what he had learned, but what he had actually seen. Paul, however, though he was carried to the third heaven, so far from delivering any thing of the kind, positively declares, that it was not lawful for man to speak the secrets which he had seen. Bidding adieu, therefore, to that nugatory wisdom, let us endeavour to ascertain from the simple doctrine of Scripture what it is the Lord’s pleasure that we should know concerning angels.

4. Dat de engelen, daar ze Gods dienaars zijn, aangesteld om zijn bevelen uit te voeren, ook zijn schepselen zijn, moet voorzeker buiten kijf zijn. Strijd gaande te maken over de tijd waarop of de orde, waarin zij geschapen zijn, getuigt dat niet meer van stijfkoppigheid dan van ijver? Mozes verhaalt, dat de aarde en de hemel volbracht waren met al hun heir (Gen. 2:1) Waartoe dient het, om angstig na te speuren op de hoeveelste dag, behalve de sterren en de planten ook de andere meer verborgen hemelse heirscharen geschapen zijn? Kortom, laat ons bedenken, dat hier, evenals in de gehele leer van de godsdienst, een regel van bescheidenheid en matigheid moet in acht genomen worden, namelijk deze, dat wij over duistere zaken niets anders moeten spreken, of gevoelen, of ook begeren te weten, dan wat in Gods Woord ons meegedeeld is. In de tweede plaats, dat wij bij het lezen der Schrift ons voortdurend bezig houden met het zoeken en overdenken van die dingen, die tot opbouwing dienen en niet toegeven aan nieuwsgierigheid of het najagen van onnutte dingen. En omdat de Here ons heeft willen onderwijzen niet in onbeduidende kwesties, maar in de waarachtige vroomheid, in de vreze zijns naams, in waar vertrouwen, en in de plichten der heiligheid, zo laat ons in die kennis berusten. En daarom, indien wij op de rechte wijze wijs willen zijn, moeten wij die onbeduidende dingen achterwege laten, die ook door onbeduidende mensen buiten Gods Woord om geleerd worden aangaande de natuur, orde en veelheid der engelen. Ik weet, dat dit met meer gretigheid door velen aangegrepen wordt en hun groter genot bereidt,dan de dingen, die voor de hand liggen. Maar indien het ons niet verdriet discipelen van Christus te zijn, mag het ons ook niet verdrieten de leerregel te volgen, die Hij zelf ons heeft voorgeschreven. Zo zal het geschieden, dat wij, met zijn onderricht tevreden, ons niet slechts onthouden van de onnutte bespiegelingen, van welke Hij ons afroept, maar er zelfs een afschuw van hebben. Niemand zal loochenen, dat die Dionysius, wie hij dan ook geweest zij, in zijn "Hemelse hiërarchie" veel nauwkeurige en scherpzinnige uiteenzettingen heeft gegeven; maar wanneer men ze wat nader onderzoekt, zal men bevinden, dat het grotendeels klinklaar babbelarij is. Het is echter niet de taak van een godgeleerde om door babbelen de oren te strelen, maar om door het leren van ware, zekere en nuttige zaken de conscientiën te versterken. Als men dat boek leest, zou men denken, dat men een man, die uit de hemel gevallen is, hoort vertellen niet, wat hij geleerd, maar wat hij met zijn ogen gezien heeft. En toch heeft Paulus, die boven de derde hemel opgetrokken was geweest (2 Cor. 12:1 e.v.), niet slechts niets dergelijks meegedeeld, maar zelfs getuigd, dat het een mens niet geoorloofd is de verborgenheden, die hij gezien had, uit te spreken. Laat ons dus die beuzelachtige wijsheid vaarwel zeggen en uit de eenvoudige leer der Schrift nagaan, wat God gewild heeft, dat wij over zijn engelen zouden weten.

4. Auch über die Engel sollen wir nicht Spekulationen anstellen, sondern das Zeugnis der Schrift erforschen

Daß die Engel als Diener Gottes, die bestimmt sind, seine Befehle auszuführen, auch seine Geschöpfe sind, muß außer Zweifel stehen. Über die Zeit und die Ordnung, in der sie geschaffen wurden, einen Streit anzufangen, würde Vorwitz, aber nicht eben rechtes Nachdenken bezeugen. Mose erzählt (1. Mose 2,1), die Erde sei vollendet gewesen, auch der Himmel und all sein Heer; was soll man da genau nachsehen, am wievielten Tage denn außer den Gestirnen und Planeten auch jene anderen, verborgeneren Heere des Himmels ihren Anfang genommen haben? Kurz, wir wollen hier wie in der ganzen christlichen Lehre beachten, daß da die eine Regel der Bescheidenheit und Nüchternheit zu wahren ist: wir sollen über verborgene Dinge nichts reden, nichts denken, nichts wissen wollen, als was uns in Gottes Wort kundgemacht ist. Und dazu kommt das Zweite: wir sollen bei dem Lesen der Schrift stets das aufsuchen und bedenken, was der Auferbauung dient, nicht aber dem Vorwitz und der Erforschung unnützer Fragen uns hingeben. Und weil der Herr uns nicht in leichtsinnigen Fragen, sondern in echter Frömmigkeit, in der Furcht seines Namens, in rechtem Vertrauen, in der Heiligung des Lebens hat unterrichten wollen, so wollen wir uns an diesem Wissen genügen lassen. Wollen wir also recht vorgehen, so müssen wir jene leeren Reden (mataiomata) fahren lassen, wie sie müßige Leute abseits von Gottes Wort über die Natur, die Rangordnungen und die Zahl der Engel geführt haben. Ich weiß wohl, daß manche derartiges mit großer Begierde aufgreifen und daran viel mehr Vergnügen finden als an dem, was uns zu alltäglichem Gebrauch gesetzt ist. Wenn wir uns aber nicht scheuen, Christi Jünger zu sein, so dürfen wir auch keine Scheu tragen, der Erkenntnisweise (methodus) zu folgen, 82 die er uns aufgetragen hat. Tun wir das, dann sind wir mit ihm als unserem Meister zufrieden und stehen so überflüssigem Gedankenspiel, das er uns verbietet, mit ablehnender Zurückhaltung, ja mit Abscheu gegenüber. Kein Mensch wird leugnen, daß jener Dionysius, wer er auch gewesen sein mag, über die himmlische Rangordnung vieles fein und scharfsinnig vorgetragen hat. Sieht man aber näher zu, so findet man, daß das meiste reines Geschwätz ist. Ein Theologe aber soll nicht mit Geschwätz die Ohren kitzeln, sondern Wahres, Gewisses und Förderliches lehren und dadurch die Gewissen aufrichten! Liest man jenes Buch (des Dionysius Areopagita), dann meint man, da berichte ein Mensch, der vom Himmel gefallen sei, nicht was er gehört, sondern was er mit Augen gesehen hat! Paulus dagegen, der doch in den dritten Himmel entrückt ward (2. Kor. 12,2), hat nicht nur nichts dergleichen mitgeteilt, sondern sogar bezeugt, kein Mensch könne jene Geheimnisse, die er schaute, aussprechen (2. Kor. 12,4). So wollen wir denn jener schwatzhaften Weisheit den Abschied geben und aus der schlichten Lehre der Schrift zusehen, was der Herr uns über seine Engel hat wissen lassen wollen.

4. Ons moenie oor die engele spekuleer nie maar by die Skrif hou

Sonder teenspraak moet ten minste aanvaar word dat die engele ook God se skepsels is, aangesien hulle sy diensknegte is wat verorden is om sy bevele uit te voer. Om ’n geskil te veroorsaak oor die tyd of die orde waarin hulle geskep is, is tog eerder ’n kenmerk van wederstrewigheid as van noukeurigheid, of hoe?¹⁶ Moses vertel dat die aarde en die hemele met hulle hele leërskare voltooi is.¹⁷ Van watter belang is dit dan om besorg ondersoek in te stel na die dag waarop ook die ander verborgener hemelse leërskares behalwe die sterre en planete begin bestaan het?

Om nie te langdradig te wees nie: ons moet hier in gedagte hou, soos trouens in die hele leer van ons godsdiens, dat ons net aan een reël van 263 beskeidenheid en nugterheid moet vashou, naamlik dat ons nie oor dinge wat vir ons verborge is, iets moet sê of voel of daarna strewe om meer te wete te kom as wat deur die Woord van God aan ons oorgelewer is nie. Verder moet ons in gedagte hou dat ons die Skrif moet lees en dat ons ons voortdurend besig moet hou deur die dinge te soek en te bepeins wat op ons stigting afgestem is, en dat ons nie aan nuuskierigheid of aan belangstelling in nuttelose dinge moet toegee nie. En omdat die Here ons wou onderwys - nie in ydel vraagstukke nie maar in volmaakte godsvrug, in die vrees van sy Naam, in ware vertroue en in die pligte van heiligheid - moet ons in hierdie kennis berusting vind. As ons daarom na behore wys wil wees, moet ons die nuttelose vraagstukke¹⁸ laat vaar wat sonder die Woord van God deur ledige mense in verband met die natuur van die engele, hulle rangorde en menigte geleer word.¹⁹ Ek is bewus daarvan dat hierdie dinge gretig deur baie mense aangegryp word en dat dit vir hulle ’n bron van groter genot is as die dinge wat alledaags gebruiklik is. As ons ons nie skaam om dissipels van Christus te wees nie, moet ons ons ook nie skaam om die leerwyse wat Hy self vir ons voorgeskrywe het, te volg nie. Die gevolg daarvan sal wees dat ons met sy onderwysing tevrede sal wees en ons nie alleen van nuttelose spekulasie waarvan Hy ons wegroep, sal weerhou nie maar ook verskrik daarvoor sal terugdeins.

Niemand sou ontken dat hierdie Dionysios, wie hy ook al was, in sy werk, Die hemelse hiërargie, baie vraagstukke met subtiliteit en spitsvondigheid bespreek het nie, maar as iemand dit van nader ondersoek, sal hy bevind dat dit grotendeels loutere geklets is. ’n Teoloog se doel is nie om deur te babbel die ore van mense te vermaak nie, maar deur hulle ware, sekere en nuttige dinge te leer, moet hy hulle gewete versterk. As ’n mens dié man se boek sou lees, sou jy dink dat hy uit die hemel geval het en van dinge vertel wat hy nie geleer het nie maar met sy eie oë gesien het. Maar Paulus, wat tot die derde hemel weggeruk is, het nie alleen niks van so ’n aard aan die lig gebring nie maar ook getuig dat dit die mens nie geoorloof is om verborgenhede wat hy gesien het, uit te spreek nie.²⁰ Laat ons sy sinnelose wysheid dus vaarwel toeroep en uit die eenvoudige leer van die Skrif oordink wat die Here wou hê dat ons in verband met sy engele moes weet.  

4. Поскольку Ангелы являются посланцами Бога, исполняющими его повеления (Пс 102/103:19-21), они несомненно суть его создания. Затевать споры по поводу того, когда они были сотворены, значит проявлять скорее упрямство, чем дерзновение. Моисей сообщает, что небо и земля и все их украшения и воинства были совершенны (Быт 2:1). К чему же ломать себе голову над тем, в какой именно день начали существовать Ангелы, составляющие небесное воинство? Лучше безо всяких споров вспомним, что в этом вопросе, как и в отношении всего христианского учения, нам следует хранить смирение и скромность, не болтать зря о сокровенных вещах и даже не желать знать о них более того, что Бог открывает в своём Слове. Другое правило, которого мы обязаны придерживаться, - при чтении Св. Писания непрестанно размышлять над тем, что способствует нашему спасению, и не давать воли любопытству, желанию узнать вещи, вовсе для нас не полезные. Бог пожелал наставить нас не в пустяках, но в истинном благочестии, то есть в страхе перед именем Божьим, в доверии к Богу и в святой жизни. Удовлетворимся же этой наукой.

Если мы хотим, чтобы знание наше было правильным и упорядоченным, то нужно оставить все эти пустые споры: они являются уделом праздных умов, которые, вовсе не обращаясь к Слову Божьему, допытываются относительно природы и количества Ангелов и ангельской иерархии. Как известно, многие люди обнаруживают неуёмное любопытство к этим вещам и находят в них большее удовольствие, чем в том, что нам известно из повседневной жизни. Но если мы хотим быть учениками Иисуса Христа, следует принимать и способ извлечения пользы, который Он нам указал. Тогда мы будем довольствоваться данным нам учением и воздерживаться от всяческих лишних вопросов, от которых Он нас отвращает, причём не просто воздерживаться, но испытывать к ним неприязнь.

Никто не станет отрицать, что автор приписываемой Дионисию «Небесной иерархии» довольно искусно рассуждает о многих вещах. Но при более внимательном рассмотрении оказывается, что по большей части это просто-напросто болтовня (Псевдо-Дионисий Ареопагит. О Небесной иерархии. IV-X, XIV (MPG, III, 175-322)). Настоящий богослов должен не услаждать слух пустыми разговорами, но укреплять дух верующих наставлением в вещах истинных, достоверных и приносящих пользу. При чтении же этой книги можно подумать, что её автор свалился прямо с неба и повествует о том, что не только слышал, но и видел собственными глазами. Между тем св. Павел, который был возведён на третье небо, не только не учил ничему подобному, но заявлял, что не имеет права раскрывать увиденные им тайны (2 Кор 12:2 сл.). Поэтому оставим в стороне всю эту ложную премудрость и рассмотрим в согласии с простым учением Писания только то, что Бог пожелал нам сообщить об Ангелах.

5. Angelos esse caelestes Spiritus quorum ministerio et obsequio utitur Deus ad exequenda omnia quae decrevit, passim in Scriptura legitur: unde et hoc illis nomen attributum est quod illos veluti internuntios adhibet^a Deus ad se hominibus manifestandum. Aliae etiam quibus insigniuntur appellationes, ex simili ratione sumptae sunt. Exercitus vocantur^b, quia ut satellites principem suum circundant, eius maiestatem exornant et conspicuam reddunt, et instar militum ad signum ducis sui semper intenti sunt, et ita parati sunt ac expediti ad capessenda illius iussa, ut simul ac annuerit, operi se accingant, vel potius sint in opere. Talem imaginem throni Dei, ad declarandam eius magnificentiam, cum alii Prophetae describunt, tum praecipue Daniel: ubi mille millia^c, et decies mille myriadas astitisse dicit, quum Deus tribunal conscendisset [Dan. 7. c. 10]. Quoniam vero vim ac fortitudinem manus suae Dominus per ipsos mirabiliter exerit ac declarat, inde Virtutes nominantur. Quia vero imperium suum in mundo per eos exercet ac administrat, ideo dicuntur nunc Principatus, nunc Potestates, nunc Dominationes 158 [Colos. 1. b. 16^a; Ephes. 1. d. 21]. Postremo, quia in illis quodammodo residet gloria Dei, Throni quoque hac ratione appellantur. || Quanquam de hoc postremo nihil velim asserere: quia diversa interpretatio vel aeque, vel magis etiam congruit. Verum hoc nomine omisso, prioribus || illis^b saepe utitur Spiritus sanctus ad commendandam Angelici ministerii dignitatem. Neque enim aequum est, sine honore praeteriri ea instrumenta quibus numinis sui praesentiam specialiter Deus exhibet. Quinetiam ob id non semel Dii nuncupantur, quod in suo ministerio, velut in speculo, divinitatem aliqua ex parte nobis repraesentant. Tametsi enim mihi non displicet quod veteres scriptores, ubi Scriptura Angelum Dei Abrahae, Iacob, Mosi et aliis apparuisse commemorat [Gen. 18. a. 1, et 32. a. 1, et f. 28¹. Ios. 5. d. 14, Iudic. 6. c. 14 et 13. d. 22], Christum fuisse Angelum illum interpretantur²: saepius tamen ubi de Angelis omnibus fit mentio, hoc nomen illis tribuitur. Neque id mirum videri debet; nam si principibus ac praefectis id honoris datur [Psal. 82. b. 6], quod Dei, qui summus est Rex et Iudex, vices gerunt in sua functione: longe maior causa est cur deferatur Angelis, in quibus divinae gloriae claritas multo abundantius elucet.

5. Nous lisons par toute l’Escriture, que les Anges sont esprits celestes, du ministere desquels Dieu se sert pour faire et executer sa volonté: et de là aussi leur est imposé le nom d’Anges, d’autant que Dieu les fait ses messagiers envers les hommes, pour se manifester à eux. Semblablement les autres noms que l’Escriture leur donne, sont prins d’une mesme raison. Ils sont appelez Armées (Luc 2:13), d’autant que comme les gendarmes sont autour de leur Prince ou Capitaine, aussi ils sont presens devant Dieu pour orner et honnorer sa majesté: et sont tousjours prests attendans son bon plaisir, pour s’employer par tout où il ordonne, ou plustost avoir la main à l’œuvre. En telle magnificence nous est descrit le throne de Dieu par tous les Prophetes, et nommément en Daniel, quand il dit que Dieu estant monté en son siege royal, il avoit des millions d’Anges en nombre infiny tout à l’entour (Dan. 7:10). Davantage, pource que Dieu declaire par eux la force de sa main, ils sont de là nommez Vertus (Col. 1:10). Pource qu’il exerce par eux son Empire par tout le monde, selon ceste raison ils sont nommez maintenant Principautez, maintenant Puissances, maintenant Seigneuries (Ephes. 1:21). Finalement pource que la gloire de Dieu reside en eux, ils sont aussi nommez ses Thrones: combien que touchant ce dernier mot je n’en veux rien affermer, pource que l’autre exposition convient aussi bien ou mieux. Mais laissant là le nom de Thrones: quant aux precedens dont nous avons parlé, le sainct Esprit use souventesfois de ces tiltres, pour magnifier la dignité du ministere des Anges. Car ce n’est pas raison que les creatures dont le Seigneur use comme d’instrumens pour declairer specialement sa presence au monde, soyent laissées la sans honneur. Mesme plusieurs fois ils sont nommez dieux, d’autant que par leur ministere ils nous representent aucunement comme en un miroir l’image de Dieu. Car combien que ce qu’ont escrit les anciens Docteurs me plaise bien: assavoir que quand l’Escriture fait mention que l’Ange de Dieu est apparu à Abraham, ou à Jacob, ou à quelque autre, ils exposent cela de Jesus Christ (Gen. 18:1; 32:1, 28; Jos. 5:14; Jug. 6:13; 13:22): toutesfois si voit-on bien que les Anges en commun sont appelez souvent dieux, comme j’ay dit, et ne nous devons pas esbahir de cela: car si le mesme honneur est fait aux Rois et aux Princes, lesquels aussi bien l’Escriture appelle dieux (Ps. 82:6), d’autant qu’ils sont en leur office comme lieutenans de Dieu, qui est le souverain Roy et superieur de tous: il y a plus de raison qu’il soit donné aux Anges, veu que la clarté de la gloire de Dieu reluist plus abondamment en eux.

5. We are frequently informed in the Scripture, that angels are celestial spirits, whose ministry and service God uses for the execution of whatever he has decreed; and hence this name is given to them, because God employs them as messengers to manifest himself to men. Other appellations also, by which they are distinguished, are derived from a similar cause. They are called Hosts, because, as life-guards, they surround their prince, aggrandizing his majesty, and rendering it conspicuous; and, like soldiers, are ever attentive to the signal of their leader; and are so prepared for the performance of his commands, that he has no sooner signified his will than 155 they are ready for the work, or rather are actually engaged in it. Such a representation of the throne of God is exhibited in the magnificent descriptions of the Prophets, but particularly of Daniel; where he says, when God had ascended the judgment-seat, that “thousand thousands ministered unto him, and ten thousand times ten thousand stood before him.”²⁹⁴ Since by their means the Lord wonderfully exerts and declares the power and strength of his hand, thence they are denominated Powers.²⁹⁵ Because by them he exercises and administers his government in the world, therefore they are called sometimes Principalities, sometimes Powers, sometimes Dominions. Lastly, because the glory of God in some measure resides in them, they have also, for this reason, the appellation of Thrones;²⁹⁶ although on this last name I would affirm nothing, because a different interpretation is equally or even more suitable. But, omitting this name, the Holy Spirit often uses the former ones, to magnify the dignity of the angelic ministry. Nor, indeed, is it right that no honour should be paid to those instruments, by whom God particularly exhibits the presence of his power. Moreover, they are more than once called gods; because in their ministry, as in a mirror, they give us an imperfect representation of Divinity. Though I am pleased with the interpretation of the old writers, on those passages where the Scripture records the appearance of an angel of God to Abraham, Jacob, Moses, and others,²⁹⁷ that Christ was that angel, yet frequently, where mention is made of angels in general, this name is given to them. Nor should this surprise us; for, if that honour be given to princes and governors, because, in the performance of their functions, they are vicegerents of God, the supreme King and Judge,²⁹⁸ there is far greater reason for its being paid to angels, in whom the splendour of the Divine glory is far more abundantly displayed.

5. The nature, offices, and various names of angels.

In Scripture, then, we uniformly read that angels are heavenly spirits, whose obedience and ministry God employs to execute all the purposes which he has decreed, and hence their name as being a kind of intermediate messengers to manifest his will to men. The names by which several of them are distinguished have reference to the same 145office. They are called hosts, because they surround their Prince as his court,—adorn and display his majesty,—like soldiers, have their eyes always turned to their leader’s standard, and are so ready and prompt to execute his orders, that the moment he gives the nod, they prepare for, or rather are actually at work. In declaring the magnificence of the divine throne, similar representations are given by the prophets, and especially by Daniel, when he says, that when God stood up to Judgment, “thousand thousands ministered unto him, and ten thousand times ten thousand stood before him,” (Dan. 7:10). As by these means the Lord wonderfully exerts and declares the power and might of his hand, they are called virtues. Again, as his government of the world is exercised and administered by them, they are called at one time Principalities, at another Powers, at another Dominions (Col. 1:16; Eph. 1:21). Lastly, as the glory of God in some measure dwells in them, they are also termed Thrones; though as to this last designation I am unwilling to speak positively, as a different interpretation is equally, if not more congruous. To say nothing, therefore, of the name of Thrones, the former names are often employed by the Holy Spirit in commendation of the dignity of angelic service. Nor is it right to pass by unhonoured those instruments by whom God specially manifests the presence of his power. Nay, they are more than once called Gods, because the Deity is in some measure represented to us in their service, as in a mirror. I am rather inclined, however, to agree with ancient writers, that in those passages¹ wherein it is stated that the angel of the Lord appeared to Abraham, Jacob, and Moses, Christ was that angel. Still it is true, that when mention is made of all the angels, they are frequently so designated. Nor ought this to seem strange. For if princes and rulers have this honour given them, because in their office they are vicegerents of God, the supreme King and Judge, with far greater reason may it be given to angels, in whom the brightness of the divine glory is much more conspicuously displayed.

5. Dat de engelen hemelse geesten zijn, wier dienst en gehoorzaamheid God gebruikt om al zijn besluiten uit te voeren, leest men overal in de Schrift; daarom is hun ook die naam van engelen toegekend, omdat God hen als het ware als tussenboden aanwendt om zich aan de mensen te openbaren. Ook de andere benamingen, waarmee zij worden aangeduid, zijn om gelijke reden genomen. Zij worden Heirleger (Luc. 2:13) genoemd, omdat zij als trawanten hun Vorst omringen, zijn majesteit verheerlijken en kenbaar maken, en evenals soldaten steeds letten op het teken van hun Veldheer, en zo bereid en toegerust zijn om zijn bevelen te ontvangen, dat ze, op het eerste teken van zijn kant, zich tot het werk aangorden, of liever gezegd, reeds aan het werk zijn. Zulk een beeld van Gods Troon, tot verklaring van zijn heerlijkheid, wordt door andere profeten beschreven, maar vooral door Daniël, waar hij zegt, dat duizendmaal duizenden en tienduizendmaal tienduizenden bij God stonden, toen Hij de rechterstoel beklommen had (Dan. 7:10) Daar echter de Here de macht en kracht zijner hand door hen op wonderbare wijze vertoont en openbaart, daarom worden zij krachten genoemd (Col. 1:16; Ef.1:21) Omdat Hij echter zijn heerschappij in de wereld door hen uitoefent en regelt, worden zij nu eens Overheden, dan weer Machten, dan Heerschappijen genoemd. Eindelijk, omdat op hen in zekere zin de heerlijkheid Gods rust, daarom worden ze ook Tronen genoemd. Hoewel, over deze laatste naam zou ik niets zeker willen beweren; want er is een andere uitlegging, die evengoed of zelfs nog beter past. Maar deze naam nu daargelaten: de voorafgaande gebruikt de Heilige Geest dikwijls om de waardigheid van de dienst der engelen aan te duiden. Immers het is niet passend, dat zonder eer die instrumenten zouden worden voorbijgegaan, door welke God in het bijzonder de aanwezigheid van zijn Wezen kenbaar maakt. Ja zelfs hierom worden ze meer dan eens goden genoemd, omdat ze in hun dienst, als in een spiegel, ons de Godheid in zeker opzicht aanschouwelijk maken. Want ofschoon ik het er mee eens ben, dat de oude schrijvers, wanneer de Schrift vermeldt, dat de Engel Gods verschenen is aan Abraham, Jacob, Mozes en anderen (Gen. 18:1; 32:1,28; Jozua5:14; Richt.6:13; 13:22) het zo uitleggen, dat Christus die Engel geweest is, wordt toch meermalen deze naam hun toegekend, waar van alle engelen sprake is. En dit moet niet wonderlijk schijnen. Want indien aan vorsten en stadhouders de eer geschonken wordt (Ps. 82:6) dat zij in de bediening van hun ambt de plaats van God innemen, die de hoogste Koning en Rechter is, dan is er veel meer reden om die eer aan de engelen op te dragen, in wie de glans der Goddelijke heerlijkheid veel overvloediger uitblinkt.

5. Die Bezeichnung der Engel in der Schrift

Da ist nun in der Schrift durchweg zu lesen, daß die Engel himmlische Geister sind, deren Dienst und Gehorsam Gott benutzt, um alle seine Befehle auszuführen. Daher ist ihnen auch diese Bezeichnung („Engel“ = Boten) gegeben worden, weil Gott sie gewissermaßen als Mittelspersonen, als „Boten“ benutzt, um sich den Menschen zu offenbaren. Auch andere Benennungen, mit welchen sie ausgezeichnet werden, beruhen auf demselben Grunde. So werden sie „Heer“ genannt, weil sie wie Schildträger ihren Herrn umgeben, seine Herrlichkeit zieren und sichtbar machen, wie Soldaten allezeit auf den Wink ihres Führers harren und so bereit und gerüstet sind, seine Befehle zu empfangen, um auf seinen Wink zum Werke sich zu rüsten oder vielmehr schon am Werke zu sein. Solch ein Bild des Thrones Gottes geben uns die Propheten, um Gottes Herrlichkeit kundzumachen; in besonderer Weise tut das Daniel, wenn er sagt, daß tausendmal tausend, ja zehntausendmal zehntausend vor Gott gestanden hätten, als er sich zum Gericht niedersetzte (Dan. 7,10). Da nun aber der Herr die Kraft und Stärke seiner Hand durch sie wunderbar erweist und offenbart, so werden sie auch „Kräfte“ genannt. Und weil er seinen Befehl durch sie in der Welt ausübt und verwaltet, so heißen sie bald „Fürstentümer“, bald „Mächte“, bald „Herrschaften“ (Kol. 1,16; Eph. 1,21). Und endlich: weil in ihnen gewissermaßen Gottes Herrlichkeit, Gottes Ehre ihren Sitz hat, so werden sie auch „Throne“ (Kol. 1,16) genannt. Über den letzten Punkt will ich indessen nichts behaupten, weil eine andere Auslegung ebensogut, ja vielleicht besser paßt. Aber wenn wir diesen letzten Namen auch weglassen: die übrigen benutzt der Heilige Geist häufig, um die Würde des Amtes der Engel zu erheben. Denn es wäre nicht recht, jene Werkzeuge ungerühmt zu lassen, durch welche Gott seine Gegenwart besonders offenbart. Ja, sie werden aus diesem Grunde mehr als einmal „Götter“ genannt, weil sie uns in ihrem Dienste wie in einem Spiegel Gottes Macht und Ehre selbst gewissermaßen vor Augen stellen. Freilich mißfällt mir auch die Ansicht einiger alter Schriftsteller nicht: wo die Schrift davon redet, daß der Engel Gottes dem Abraham, Jakob, Mose und anderen erschienen sei, da sei Christus dieser Engel gewesen (Gen. 18,1; 32,1.28; Jos. 5,14; Richter 6,14; 13,22). Aber mehrfach, wo die Engel in ihrer Gesamtheit erwähnt werden, erhalten sie jenen Namen („Götter“). Das kann auch nicht wundernehmen: denn wenn Fürsten und anderer Obrigkeit diese Ehre zuteil wird (Ps. 82,6), weil sie in ihrem Amt an Stelle Gottes handeln, der der oberste König und Richter ist, so kann sie doch mit noch größerem Rechte auf die Engel übertragen werden, in denen die Klarheit der Ehre Gottes noch viel gewaltiger aufleuchtet.

5. 264Die eretitels waarmee die engele in die Skrif aangedui word

Oral in die Skrif lees ons dat die engele hemelse geeste is van wie se diens en gehoorsaamheid God gebruik maak om al sy besluite uit te voer.²¹ Daarom is hierdie naam ook aan hulle gegee, omdat God hulle soos tussenboodskappers gebruik om Homself aan die mens te openbaar. Ook ander benaminge waarmee hulle aangedui word, is om ’n soortgelyke rede aangeneem. Hulle word ’n leërskare genoem,²² omdat hulle hulle Vors soos lyfwagte omring, sy majesteit opluister en verheerlik en net soos soldate altyd op ’n teken van hulle Aanvoerder bedag is en so gereed en vaardig is om sy bevele te onderneem dat hulle hulle, sodra Hy ’n wenk gee, vir die werk omgord of eerder reeds aan die werk is.

Sowel al die ander profete as Daniël in besonder teken vir ons so ’n beeld van die troon van God om sy luister te verduidelik. Daniël stel dit so: “Duisend maal, en tienduisend maal tienduisend het hom gedien toe God op sy regterstoel gaan sit het”.²³ Omdat die Here sy mag en die sterkte van sy hand op wonderbaarlike wyse deur hulle openbaar en bewys het, word hulle kragte genoem. Maar omdat Hy sy heerskappy op die wêreld deur hulle beoefen en bestier, word hulle daarom ook owerhede en dan magte en heerskappye genoem.²⁴ Omdat in die laaste plek die heerlikheid van God op die een of ander wyse ook in hulle aanwesig is, word hulle om hierdie rede ook trone genoem. Tog wil ek my oor laasgenoemde nie uitspreek nie, omdat daar ’n ander interpretasie hiervan is wat ewe veel of nog meer hiermee ooreenstem.²⁵ Met weglating van laasgenoemde benaming maak die Heilige Gees dikwels van die voorgaande benaminge gebruik om die waardigheid van die diens van die engele aan te wys. Want dit is nie billik dat die middele waarmee God in besonder die teenwoordigheid van sy mag betoon, sonder eer verbygegaan word nie. Ja, hulle word om hierdie rede meer as een maal gode genoem, omdat hulle in hulle diens die godheid ten dele soos in ’n spieël vir ons weergee. Want hoewel ek met die skrywers van ouds saamstem wanneer hulle dit so verklaar dat die engel van wie die Skrif vermeld dat hy aan Abraham, Jakob, Moses en ander verskyn het, Christus was,²⁶ word hierdie naam tog dikwels aan hulle toegeskryf wanneer van al die engele melding gemaak word.²⁷ Dit behoort vir ons 265 nie vreemd voor te kom nie. Want as dit aan vorste en owerstes ter ere nagegee word dat hulle hulle funksie in die plek van God, wat die hoogste Koning en Regter is, vervul,²⁸ dan is daar nog ’n baie belangriker rede waarom hierdie eer aan engele betoon moet word, omdat die klaarheid van die heerlikheid van God baie oorvloediger in hulle skitter.

5. На протяжении всего Писания мы встречаем упоминания об Ангелах как о небесных духах, призванных служить исполнителями божественной воли. Ангелами они зовутся потому, что Бог использует их в качестве вестников людям, когда хочет явить им Себя. Столь же значимы и остальные встречающиеся в Писании имена этих духов. Они называются «воинством» (Лк 2:13), потому что словно солдаты объединяются вокруг своего Военачальника, или Полководца и почтительно предстают перед Богом в ожидании его благоволения и в готовности немедленно исполнить любое его повеление. Таково великолепие престола Божьего, описанное всеми пророками, но прежде всего Даниилом: Бог восседает на царском престоле, а неисчислимое множество Ангелов окружают Его (Дан 7:10). Далее, поскольку Бог являет через Ангелов силу мышцы своей, они именуются «силами». Поскольку через них Бог осуществляет владычество над миром, они зовутся то «начальствами», то «властями», то «господствами» (Кол 1:16; Эф 1:21). Наконец, поскольку в них пребывает слава Божья, они также именуются «престолами» (хотя относительно этого последнего имени я не берусь утверждать наверняка; здесь возможно и другое объяснение). Но если оставить в стороне наименование «престолы», предыдущие имена часто употребляются Св. Духом для прославления достоинства ангельского служения. Было бы нелепо, если бы творения, используемые Господом в качестве орудий особого проявления своего присутствия в мире, были лишены подобающей чести. Более того, они неоднократно именуются «богами», ибо своим служением являют нам, словно в зеркале, образ Божий. Правда, хотя мне очень по душе написанное древними учителями об Ангеле Господнем, являвшемся Аврааму, Иакову и другим (Быт 18:1 сл., 27 сл.; Ис Нав 5:14; Суд 6:12; 13:3 сл.), эти повествования относятся к Иисусу Христу. Но, как я уже говорил, и Ангелы в совокупности часто именуются богами. И это не должно нас удивлять: ведь если в Писании богами именуются цари и князья (Пс 81/82:6), поскольку своим служением как бы выполняют роль местоблюстителей Бога, единого верховного Царя и Господа, то тем больше оснований именовать богами Ангелов, ибо в них полнее сияет слава Божья.

6. Quod autem ad consolationem nostram fideique confirmationem facere maxime poterat, in eo docendo plurimum insistit Scriptura: nempe Angelos divinae erga nos beneficentiae dispensatores esse et administros. Ideoque commemorat, pro salute nostra ipsos excubare, suscipere defensionem nostri, vias nostras dirigere, sollicitudinem gerere nequid adversi nobis accidat. Universales sunt sententiae quae in primis ad Christum, Ecclesiae caput, deinde ad omnes fideles pertinent. Angelis suis mandavit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis. In manibus portabunt te, ne forte offendas ad lapidem pedes tuos [Psal. 91. c. 11.]³. Item, Manet Angelus Domini per circuitum eorum qui timent eum, et eruit eos [Psal. 34. b. 8.]. Quibus ostendit Deus, sese eorum quos custodiendos suscepit, tutelam Angelis suis delegare. Secundum hanc rationem Angelus Domini consolatur Agar fugitivam, et dominae suae reconciliari iubet [Genes. 16. c. 9.]. Pollicetur Abraham servo suo Angelum fore ducem itineris ipsius [Ibidem 24. a. 7.]. Iacob in benedictione 159 Ephraim et Manasse precatur ut Angelus Domini, per quem liberatus fuerat ab omni malo, prosperari eos faciat [Ibidem 48. c. 16]. Sic Angelus protegendis Israelitici populi castris praefectus fuit [Exo. 14. d. 19. et 23. d. 20.]: et quoties voluit Israelem Deus redimere e manu hostium, Angelorum ministerio vindices excitavit [Iudic. 2. a. 1, et 6. b. 11, et 13. a. 10.¹]. Sic denique (ne plura commemorare necesse sit) Angeli Christo ministrarunt [Matth. 4. b. 11], et ei adfuerunt in omnibus angustiis [Luc. 22. e. 43]. Eius resurrectionem mulieribus, discipulis gloriosum adventum nuntiarunt [Mat. 28. b. 5. 7; Luc. 24. a. 5, Act. 1. b. 10]. Itaque quo istud protectionis nostrae munus impleant, contra Diabolum omnesque hostes nostros depugnant, et vindictam Dei adversus eos qui nobis infesti sunt exequuntur. Quemadmodum legimus Angelum Dei, ut Ierusalem obsidione liberaret, centum octoginta quinque millia^a in castris regis Assyrii una nocte confecisse [2. Reg. 19. g. 35; Iesa. 37. g. 36].

6. Or l’Escriture s’arreste principalement à enseigner ce qui peut servir le plus à nostre consolation et à la confirmation de nostre foy: c’est que les Anges sont dispensateurs et ministres de la liberalité de Dieu envers nous. Pourtant elle dit qu’ils sont tousjours au guet pour nostre salut, qu’ils sont tousjours prests à nous defendre, qu’ils dressent noz voycs, et ont le soin de nous en toutes choses, pour nous garder de mauvaise rencontre. Car ces sentences qui s’ensuyvent sont universelles, appartenantes premierement à Jesus Christ, comme chef de toute l’Eglise, puis apres à tous les fideles: à savoir, Il a commandé de toy à ses Anges, qu’ils te gardent en toutes tes voyes. Ils te porteront en leurs mains, tellement que tu ne chopperas point. Item, Les Anges du Seigneur sont à l’environ de ceux qui le craignent, et les retirent du danger (Ps. 91:11; 34:8). Par ces sentences Dieu monstre qu’il commet à ses Anges la tutele de ceux qu’il veut garder. Suyvant cela l’Ange du Seigneur consoloit Agar en sa fuite, et luy commandoit de se reconcilier à sa maistresse (Gen. 16:9; 24:7). Semblablement Abraham promettoit à son serviteur, que l’Ange de Dieu luy seroit pour guide au chemin. Jacob en benissant Ephraim et Manassé, prioit que l’Ange de Dieu qui luy avoit tousjours assisté, les fist prosperer. Semblablement il est dit que l’Ange de Dieu estoit sur le camp du peuple d’Israel: et toutes fois et quantes que Dieu a voulu delivrer ce peuple de la main de ses ennemis, il s’est servi de ses Anges pour ce faire (Gen. 48:16; Ex. 14:19; 23:20; Jug, 2:1; 6:11; 13:10). Et afin que je ne soye plus long, il est dit que les Anges servoyent à nostre Seigneur Jesus, apres qu’il fut tenté au desert. Item, qu’ils lui assistoyent en son angoisse du temps de sa passion. Semblablement ils annoncerent aux femmes sa resurrection, et aux disciples son advenement glorieux (Matth. 4:11; Luc 22:43; Matth. 28:5, 7; Luc 24:5; Act. 1:10). Pourtant à fin de s’acquiter de l’office qui leur est donné d’estre noz defenseurs, ils combatent contre le diable et contre tous noz ennemis et font la vengeance de Dieu sur ceux qui nous molestent: comme nous lisons que l’Ange du Seigneur tua pour une nuict cent quatre vingts et cinq mille hommes au camp des Assyriens, pour delivrer Jerusalem du siege (2 Rois 19:35; Is. 37:36).

6. But the Scripture principally insists on what might conduce most to our consolation, and the confirmation of our faith—that the angels are the dispensers and administrators of the Divine beneficence towards us; and therefore it informs us, that they guard our safety, undertake our defence, direct our ways, and exercise a constant solicitude that no evil befall us. The declarations are universal, belonging primarily to Christ the head of the Church, and then to all the faithful: “He shall give his angels charge over thee, to keep thee in all thy ways. They shall bear thee up in their hands, lest thou dash thy foot against a stone.”²⁹⁹ Again, “The angel of the Lord encampeth round about them that fear him, and delivereth 156 them.”³⁰⁰ In these passages God shows that he delegates to his angels the protection of those whom he has undertaken to preserve. Accordingly, the angel of the Lord consoles the fugitive Hagar, and commands her to be reconciled to her mistress.³⁰¹ Abraham promises his servant that an angel should be the guide of his journey.³⁰² Jacob, in his benediction of Ephraim and Manasseh, prays that the angel of the Lord, by whom he had been redeemed from all evil, would cause them to prosper.³⁰³ Thus an angel was appointed to protect the camp of the Israelites;³⁰⁴ and whenever it pleased God to deliver them from the hands of their enemies, he raised up avengers by the ministry of angels.³⁰⁵ And finally, to supersede the necessity of adducing more examples, angels ministered to Christ and attended him in all his difficulties; they announced his resurrection to the women, and his glorious advent to the disciples.³⁰⁶ And thus, in the discharge of their office as our protectors, they contend against the devil and all our enemies, and execute the vengeance of God on those who molest us; as we read that an angel of God, to deliver Jerusalem from a siege, slew a hundred and eighty-five thousand men in the camp of the king of Assyria in one night.³⁰⁷

6. Angels the dispensers of the divine beneficence to us.

But the point on which the Scriptures specially insist is that which tends most to our comfort, and to the confirmation of our faith, namely, that angels are the ministers and dispensers of the divine bounty towards us. Accordingly, we are told how they watch for our safety, how they undertake our defence, direct our path, and take heed that no evil befall us. There are whole passages which relate, in the first instance, to Christ, the Head of the Church, and after him to all believers. “He shall give his angels charge over thee, to keep thee in all thy ways. They shall bear thee up in their hands, lest thou dash thy foot against a stone.” Again, “The angel of the Lord encampeth round about them that fear him, and delivereth them.”² 146By these passages the Lord shows that the protection of those whom he has undertaken to defend he has delegated to his angels. Accordingly, an angel of the Lord consoles Hagar in her flight, and bids her be reconciled to her mistress. Abraham promises to his servant that an angel will be the guide of his journey. Jacob, in blessing Ephraim and Manasseh, prays “The angel which redeemed me from all evil bless the lads.” So an angel was appointed to guard the camp of the Israelites;and as often as God was pleased to deliver Israel from the hands of his enemies, he stirred up avengers by the ministry of angels. Thus, in fine (not to mention more), angels ministered to Christ, and were present with him in all straits. To the women they announced his resurrection; to the disciples they foretold his glorious advent. In discharging the office of our protectors, they war against the devil and all our enemies, and execute vengeance upon those who afflict us. Thus we read that an angel of the Lord, to deliver Jerusalem from siege, slew one hundred and eighty-five thousand men in the camp of the king of Assyria in a single night.

6. Maar wat het meest dienstig kon zijn tot onze troost en de versterking van ons geloof, dat beijvert zich de Schrift het meest ons te leren, namelijk dat de engelen de uitdelers en bestuurders zijn van de Goddelijke weldadigheid jegens ons. En daarom vermeldt zij, dat zij waken voor ons heil, onze bescherming op zich nemen, onze wegen leiden, en zorg dragen, dat ons niets kwaads overkomt. Algemeen van strekking zijn de uitspraken, die in de eerste plaats op Christus, het Hoofd der Kerk, en vervolgens op alle gelovigen betrekking hebben. "Hij heeft zijn engelen van u bevolen, dat zij u bewaren in al uw wegen; zij zullen u op de handen dragen, opdat gij uw voet aan geen steen stoot." (Ps. 91:11,12) Evenzo (Ps. 34:8) "De engel des Heren legert zich rondom degenen, die Hem vrezen, en rukt hen uit." In welke woorden God toont, dat Hij de bescherming van hen, wier bewaring Hij op zich genomen heeft, aan zijn engelen opdraagt. In overeenstemming hiermee troost de engel des Heren de voortvluchtige Hagar en beveelt haar zich met haar meesteres te verzoenen (Gen. 16:9) Abraham belooft zijn dienstknecht, dat de engel zijn leidsman zal zijn op zijn reis (Gen. 24:7) Bij de zegening van Ephraïm en Manasse bidt Jacob, dat de engel des Heren, door wie hij bevrijd was geweest van alle kwaad, hen voorspoedig zou maken (Gen. 48:16) Zo was ook een engel gesteld om de legerplaats van het Israëlitische volk te beschermen (Ex. 14:19; 23:20) en zo dikwijls als God Israël wilde verlossen uit de hand der vijanden, heeft Hij door de dienst der engelen verlossers opgewekt (Richt. 2:1; 6:11; 13:10) Zo eindelijk (om niet meer te vermelden) hebben de engelen Christus gediend (Matt. 4:11) en hebben Hem bijgestaan in al zijn benauwdheden (Luc. 22:43) zij hebben zijn opstanding aan de vrouwen en zijn glorierijke wederkomst aan de discipelen geboodschapt (Matt. 28:5; Luc.24:5; Hand.1:10) Om dan dit ambt van onze bescherming te vervullen, strijden zij tegen de duivel en al onze vijanden en oefenen de wraak Gods uit tegen hen, die ons vijandig zijn. Zoals wij lezen (2 Kon. 19:35; Jes.37:36) dat een engel Gods, om Jeruzalem van de belegering te bevrijden, in de legerplaats van de Assyrische koning honderd en vijfentachtig duizend mannen in één nacht gedood heeft.

6. 83Die Engel als Schützer und Helfer der Gläubigen

Aber die Schrift rückt in den Vordergrund, was uns am meisten zum Trost und zur Aufrichtung des Glaubens dienen kann: nämlich, daß die Engel Gottes Güte gegen uns verwalten und austeilen. Deshalb erwähnt sie, daß sie über unserm Heil auf der Wacht stehen, unsere Verteidigung führen, unsere Wege lenken und uns schützen, damit uns nichts Widerwärtiges zustoße. Umfassend sind die Schriftstellen, die sich zunächst auf Christus als das Haupt der Kirche und dann auch auf alle Gläubigen beziehen. „Er hat seinen Engeln befohlen über dir, daß sie dich behüten auf allen deinen Wegen, daß sie dich auf ihren Händen tragen, und du deinen Fuß nicht an einen Stein stoßest“ (Ps. 91,11f.). Oder: „Der Engel des Herrn lagert sich um die her, die ihn fürchten, und hilft ihnen aus“ (Ps. 34, 8). Damit zeigt Gott, daß er den Schutz derer, die er bewahren will, seinen Engeln übertragen hat. Dementsprechend tröstet der Engel des Herrn die Hagar auf ihrer Flucht und befiehlt ihr, sich wieder mit ihrer Herrin auszusöhnen (Gen. 16,9). So verspricht Abraham seinem Knechte, ein Engel werde sein Führer auf dem Wege sein (Gen. 24,7). So bittet Jakob in dem Segenswort über Ephraim und Manasse, der Engel des Herrn, durch den er von allem Übel erlöst worden war, möge auch sie segnen (Gen. 48,16). So war ein Engel zum Schulz des Lagers der Israeliten eingesetzt (Ex. 14,19; 23,20), und wenn Gott Israel aus der Hand seiner Feinde erretten wollte, so erweckte er ihm Retter durch den Dienst der Engel (Richter 2,1; 6,11; 13,3ff.). So dienten endlich — um nicht noch mehr aufzuzählen — Christus die Engel (Matth. 4,1) und standen ihm bei in allen Ängsten (Luk. 22,43). Den Frauen verkündigten sie seine Auferstehung und den Jüngern seine herrliche Wiederkunft (Matth. 28,5.7; Luk. 24,5; Apg. 1,10). Um ihrem Amte nachzukommen, uns zu schützen, streiten sie wider den Teufel und alle unsere Feinde und vollziehen Gottes Strafe an denen, die uns hassen. So lesen wir auch, daß der Engel Gottes, um Jerusalem von der Belagerung zu befreien, in einer Nacht hundertfünfundachtzigtausend Mann im Lager des Königs von Assur geschlagen habe (2. Kön. 19,35; Jes. 37,36).

6. Die wyse waarop die engele God dien

Die Skrif lê hom meestal daarop toe om ons te onderrig in dit wat in besonder tot ons troos en tot versterking van ons geloof kan bydra, naamlik dat die engele uitdelers en bedienaars van die weldadigheid van God jeens ons is. En daarom vertel die Skrif dat hulle oor ons saligheid wag hou, ons beskerming op hulle neem, dat hulle ons weë rig en ons bekommernisse op hulle dra sodat geen teenspoed ons te beurt kan val nie.

Hierdie uitsprake wat in besonder op Christus as Hoof van die kerk en daarna ook op al die gelowiges van toepassing is, kom algemeen voor, byvoorbeeld: “Hy het sy engele aangaande jou bevel gegee om jou op al jou weë te bewaar. Hulle sal jou op die hande dra, sodat jy nie miskien jou voete teen ’n klip stamp nie”.²⁹ Net so: “Die engel van die Here trek ’n laer om die wat Hom vrees, en red hulle uit”.³⁰ Daarmee toon God dat Hy die beskerming van die mense wie se bewaking Hy onderneem het, aan sy engele oordra. Hiervolgens vertroos die Engel van die Here Hagar op haar vlug en Hy beveel haar om haar met haar meesteres te versoen.³¹ Abraham belowe sy dienskneg dat ’n engel hom op sy weg sal lei.³² Wanneer Jacob Efraim en Manasse seën, bid hy dat die engel van die Here, deur wie hy van alle kwaad verlos is, hulle voorspoedig moet maak.³³ So is ’n engel aangestel om die Israeliete te beskerm,³⁴ en so dikwels as wat God Israel uit die hand van sy vyande wou verlos, het Hy deur die diens van engele rigters laat opstaan.³⁵ Kortom: ons het nie nodig om meer voorbeelde aan te haal nie. So het die engele Christus gedien³⁶ en in al sy benoudheid bygestaan.³⁷ Hulle het sy opstanding en sy heerlike aankoms aan die vrouens en sy dissipels berig.³⁸

266 Om dus hulle taak om ons te beskerm te volvoer, stry hulle teen die duiwel en teen al ons vyande, en hulle voer God se wraak uit teen die mense wat ons kwaadwillig gesind is. So lees ons dat ’n engel van God in een nag honderd-vyf-en-tagtigduisend man in die kamp van die koning van Assirië gedood het om Jerusalem van hulle besetting te bevry.³⁹

6. Писание учит прежде всего тому, что полезно для нашего утешения и укрепления нашей веры, а именно, что Ангелы - податели божественных даров и исполнители Божьего благоволения к людям. В то же время в Писании говорится, что они всегда стоят на страже нашего спасения, всегда готовы нас защитить, сделать прямыми наши пути и позаботиться о нас во всяком деле, охраняя от дурной случайности.

Ниже я привожу некоторые изречения из Писания. Прежде всего они относятся к Иисусу Христу как Главе всей Церкви, а затем и ко всем верующим: «Ангелам Своим заповедует о тебе - охранять тебя на всех путях твоих. На руках понесут тебя, да не преткнёшься о камень ногою твоею» (Пс 90/91:11-12). И ещё: «Ангел Господень ополчается вокруг боящихся Его и избавляет их» (Пс 33/34:8). Из этих слов очевидно, что Бог поручает Ангелам заботу о тех, кого желает охранить. По той же причине Ангел Господень утешает Агарь, убежавшую от Сары, и велит ей примириться с госпожой (Быт 16:9). Также и Авраам обещает своему рабу, что Ангел Божий укажет ему дорогу (Быт 24:7). Иаков, благословляя Ефрема и Манассию, молит всегда хранившего его Ангела Божьего послать процветание сыновьям (Быт 48:16). Ещё сказано, что Ангел Божий был в стане народа Израильского (Исх 14:19; 23:20). И всякий раз, когда Бог хотел избавить свой народ от руки врага, Он посылал Ангелов, чтобы те исполнили его волю (Суд 2:1; 6:11; 13:9).

Наконец, сказано, что Ангелы служили Господу нашему Иисусу после того, как дьявол искушал Его в пустыне (Мф 4:11). Они укрепляли Его во время страстей (Лк 22:43). Они же возвестили жёнам-мироносицам воскресение Иисуса Христа, а ученикам - Его пришествие в славе (Мф 28:5; Лк 24:5 сл.; Деян 1:10 сл.). Во исполнение своего служения Ангелы сражаются против дьявола и всех наших врагов и осуществляют месть Бога в отношении всех, досаждающих нам. Так, мы читаем в Писании, что в одну ночь Ангел Господень поразил в ассирийском стане сто восемьдесят пять тысяч человек, чтобы снять осаду с Иерусалима (4 Цар 19:35; Ис 37:46).

7. Caeterum an singulis fidelibus singuli Angeli sint attributi ad eorum defensionem, pro certo asserere non ausim. Certe quum Daniel Angelum Persarum et Graecorum Angelum inducit^b [Daniel. 10. c. 13. d. 20, et 12. a. 1], significat certos Angelos regnis ac provinciis quasi praesides destinari. Christus etiam quum dicit Angelos puerorum semper videre faciem Patris [Matt. 18. b. 10], certos esse Angelos, quibus commendata sit eorum salus, innuit. Sed ex eo nescio an colligi debeat, unicuique praeesse suum Angelum. || Hoc quidem pro certo habendum, non tantum uni Angelo unumquenque nostrum esse curae: sed omnes uno consensu vigilare pro salute nostra. || Nam de omnibus Angelis simul dicitur, quod plus gaudeant super uno peccatore ad resipiscentiam converso, quam super nonaginta novem iustis qui in iustitia perstiterint [Luc. 15. b. 7]. De pluribus etiam Angelis dicitur, quod Lazari animam in sinum Abrahae detulerint [Luc. 16. c. 23]². || Nec vero frustra ministro suo monstrat Elisaeus tot currus igneos qui peculiariter illi destinati erant [2. Reg. 6.^c d. 17]. || Unus est locus qui videtur ad id confirmandum aliis paulo clarior. Nam quum Petrus e carcere eductus pulsasset^d fores domus in qua congregati erant fratres, quum suspicari non possent eum esse, dicebant^e Angelum ipsius 160 [Act. 12. c. 15]. Videtur hoc illis in mentem venisse ex communi conceptione, quod singulis fidelibus praesides assignati sint sui Angeli. Quanquam hic quoque responderi potest, nihil obstare quominus unumquemlibet ex Angelis intelligamus, cui Dominus tunc Petri curam mandasset, neque tamen^a propterea esset perpetuus eius custos: quemadmodum vulgo imaginantur duos Angelos, bonum et malum, tanquam diversos genios, singulis esse attributos^b. Neque tamen operaepretium est anxie investigare quod scire nostra non multum refert. Nam sicui hoc non satisfaciet, omnes caelestis militiae ordines pro salute sua excubias agere, non video quid proficere ex eo possit si intelligat Angelum unum peculiariter custodem sibi datum. || Qui vero ad unum Angelum restringunt quam de unoquoque nostrum curam Deus gerit, magnam sibi et omnibus Ecclesiae membris iniuriam faciunt: acsi de nihilo promissae essent illae auxiliares copiae, quibus undique cincti et muniti animosius certemus.

7. Au reste, si chacun fidele a un Ange propre qui luy soit assigné pour sa defense, ou non, je n’en oseroye rien affermer. Certes quand Daniel dit que l’Ange des Persiens combatoit, et semblablement l’Ange des Grecs, à l’encontre des ennemis (Dan. 10:13, 20; 12:1): par cela il signifie que Dieu commet aucunes fois ses Anges, comme pour estre gouverneurs des pais et provinces. Semblablement Jesus Christ, en disant que les Anges des petis enfans voyent tousjours la face du Pere (Matth. 18:10), demonstre bien qu’il y a certains Anges qui ont la charge des petis enfans: mais je ne say pas si de cela on pourroit inferer que chacun eust le sien propre. Il faut bien tenir ce poinct resolu, que non seulement un Ange a le soin de chacun de nous, mais que d’un commun accord ils veillent pour nostre salut: car il est dit de tous les Anges en commun, qu’ils se resjouissent plus d’un pecheur quand il se convertist à repentance, que de nonante justes, quand ils auront tousjours perseveré à bien faire (Luc 15:7). Il est dit semblablement que l’ame de Lazare a esté portée au sein d’Abraham par plusieurs Anges (Luc 16:22). Ce n’est pas aussi en vain qu’Elisée monstre à son serviteur tant de chariots flamboyans qui luy estoyent ordonnez en particulier pour le garder (2 Rois 6:17). Il y a un passage qui sembleroit advis plus expres pour confermer ceste opinion: c’est que quand sainct Pierre estant sorty miraculeusement de la prison, heurta à la maison où les freres estoyent assemblez, iceux ne pouvans penser que ce fust il, disoyent que c’estoit son Ange (Act. 12:15). Or il est à conjecturer que cela leur vint en pensée, d’une commune opinion qu’on avoit lors, que chacun fidele avoit son Ange particulier. Mais encores à cela on peut respondre, qu’il n’y a point d’inconvenient qu’ils entendissent indifferemment d’aucun des Anges, auquel lors Dieu eust recommandé sainct Pierre, non pas qu’il en fust le gardien perpetuel, selon qu’on imagine communement, que chacun de nous a deux Anges, l’un bon et l’autre mauvais: laquelle opinion a esté anciennement commune entre les Payens. Combien qu’il n’est ja mestier de nous tourmenter beaucoup à une chose qui ne nous est gueres necessaire à salut. Car si quelcun ne se contente pas de cela, que toute la gendarmerie du ciel fait le guet pour nostre salut, et est preste à nostre ayde, je ne say qu’il luy profitera davantage de dire qu’il ait un Ange particulier pour son gardien. Mesme ceux qui restreignent à un Ange le soin que Dieu a d’un chacun de nous, se font grande injure et à tous les membres de l’Eglise: comme si pour neant Dieu eust promis que tousjours nous aurons de grosses bandes pour nous secourir, afin qu’estans ainsi munis de tous costez nous combations tant plus courageusement.

7. But whether each of the faithful has a particular angel assigned him for his defence, I cannot venture certainly to affirm. When Daniel introduces the angel of the Persians and the angel of the Greeks,³⁰⁸ he clearly signifies that certain angels are appointed to preside over kingdoms and provinces. Christ also, when he says that the angels of children always behold the face of the Father,³⁰⁹ suggests, that there are certain angels who are charged with their safety. But I know not whether this justifies the conclusion, that every one of them has his particular guardian angel. Of this, indeed, we may be certain, that not one angel only has the care of every one of us, but that they all with one consent watch for our salvation. For it is said of all the angels together, that they rejoice more over one sinner turned to repentance, than over ninety and nine just persons who have persevered in their righteousness.³¹⁰ Of more than one angel it is said, that they carried the soul of Lazarus into the bosom of Abraham.³¹¹ Nor is it in vain that Elisha shows his servant so many fiery chariots, which were peculiarly assigned to him for his protection.³¹² There is one place which seems clearer than the rest in confirmation of this 157 point. For when Peter, on his liberation from prison, knocked at the door of the house in which the brethren were assembled, as they could not suppose it to be Peter himself, they said it was his angel.³¹³ This conclusion seems to have arisen in their minds from the common opinion that each of the faithful has his guardian angel assigned him. But here it may also be replied, that nothing prevents this being understood of any one of the angels, to whom the Lord might have committed the care of Peter on that occasion, and who yet might not be his perpetual guardian; as it is vulgarly imagined that every person has two angels, a good one and a bad one, according to the heathen notion of different genii. But it is not worth while anxiously to investigate what it little concerns us to know. For if any one be not satisfied with this, that all the orders of the celestial army watch for his safety, I see not what advantage he can derive from knowing that he has one particular angel given him for his guardian. But those who restrict to one angel the care which God exercises over every one of us, do a great injury to themselves, and to all the members of the Church; as though those auxiliaries had been promised in vain, who, by surrounding and defending us on all sides, contribute to increase our courage in the conflict.

7. A kind of prefects over kingdoms and provinces, but specially the guardians of the elect. Not certain that every believer is under the charge of a single angel. Enough, that all angels watch over the safety of the Church.

Whether or not each believer has a single angel assigned to him for his defence, I dare not positively affirm. When Daniel introduces the angel of the Persian and the angel of the Greeks, he undoubtedly intimates that certain angels are appointed as a kind of presidents over kingdoms and provinces.¹ Again, when Christ says that the angels of children always behold the face of his Father, he insinuates that there are certain angels to whom their safety has been entrusted. But I know not if it can be inferred from this, that each believer has his own angel. This, indeed, I hold for certain, that each of us is cared for, not by one angel merely, but that all with one consent watch for our safety. For it is said of all the angels collectively, that they rejoice “over one sinner that repenteth, more than over ninety and nine just persons which need no repentance.” It is also said, that the angels (meaning more than one) carried the soul of Lazarus into Abraham’s bosom. Nor was it to no purpose that Elisha showed his servant the many chariots of fire which were specially allotted him.

There is one passage which seems to intimate somewhat more clearly that each individual has a separate angel. When Peter, after his deliverance from prison, knocked at the door of the house where the brethren were assembled, being unable to think it could be himself, they said that it was his angel. This idea seems to have been suggested to them by a common belief that every believer has a single angel assigned to him. Here, however, it may be alleged, that there is nothing to prevent us from understanding it of any one of the angels to whom the Lord might have given the charge of Peter at that particular time, without implying that he was to be his, perpetual guardian, 147according to the vulgar imagination (see Calvin on Mark 5:9), that two angels a good and a bad, as a kind of genii, are assigned to each individual. After all, it is not worthwhile anxiously to investigate a point which does not greatly concern us. If any one does not think it enough to know that all the orders of the heavenly host are perpetually watching for his safety, I do not see what he could gain by knowing that he has one angel as a special guardian. Those, again, who limit the care which God takes of each of us to a single angel, do great injury to themselves and to all the members of the Church, as if there were no value in those promises of auxiliary troops, who on every side encircling and defending us, embolden us to fight more manfully.

7. Maar of aan ieder gelovige afzonderlijk een engel toegevoegd is te zijner bescherming, zou ik niet voor vast durven beweren. Ongetwijfeld, wanneer Daniël spreekt van een engel der Perzen en een engel der Grieken, (Dan. 10:13,20; 12:1) dan geeft hij daarmee te kennen, dat bepaalde engelen bestemd worden tot stadhouder, om zo te zeggen, over koninkrijken en landschappen. Ook Christus, wanneer Hij zegt, dat de engelen der kinderen altijd het aangezicht zijns Vaders zien (Matt. 18:10) geeft daarmee te kennen, dat er bepaalde engelen zijn; aan wie hun heil toevertrouwd is. Maar ik weet niet, of men daaruit moet opmaken, dat een ieder onder de leiding staat van een eigen engel. Maar dit moet men wel voor zeker hou den, dat ieder onzer niet het voorwerp is van de zorg van slechts één engel; maar dat allen eensgezind waken voor ons heil. Want van alle engelen tezamen wordt gezegd (Luc. 15:7) dat ze zich meer verheugen over een zondaar, die zich bekeert, dan over negenennegentig rechtvaardigen, die in de rechtvaardigheid volhard hebben. Van vele engelen wordt ook gezegd (Luc. 16:23) dat ze de ziel van Lazarus droegen in Abrahams schoot. En niet zonder reden toont Elisa (2 Kon. 6:17) aan zijn dienaar zoveel vurige wagenen, die in het bijzonder voor hem bestemd waren. Eén plaats is er (Hand. 12:15) die tot bevestiging hiervan een weinig duidelijker schijnt te zijn. Want toen Petrus, uit de kerker geleid, klopte aan de deur van het huis, waarin de broeders vergaderd waren, en zij niet konden vermoeden, dat hij het was, zeiden zij, dat het zijn engel was. Dit schijnt hun in de geest gekomen te zijn tengevolge van de algemene opvatting, dat aan ieder gelovige als leidsman zijn eigen engel toegewezen is. Trouwens ook hier kan men antwoorden, dat niets ons verhindert aan te nemen, dat het een of andere engel geweest is, aan wie de Here toen de zorg voor Petrus opgedragen had, maar die daarom nog niet zijn voortdurende bewaker was, zoals men zich algemeen verbeeldt dat aan een ieder twee engelen, een goede en een kwade, als onderling verschillende geleigeesten, zijn toegewezen. Maar het is niet de moeite waard zorgvuldig na te speuren datgene, waarvan de kennis voor ons van niet veel belang is. Want indien voor iemand dit niet voldoende is, dat alle scharen des hemelsen heirlegers voor zijn heil de wacht betrekken, dan zie ik niet welk nut het hem kan zijn, wanneer hij inziet, dat één engel hem in het bijzonder tot bewaker gegeven is. Zij echter, die de zorg, welke God voor een ieder onzer koestert, tot één engel beperken, doen zichzelf en alle leden der kerk groot onrecht; alsof voor niets beloofd waren die te hulp komende scharen, door welke wij van alle zijden omringd en versterkt zijn, om zo met des te meer moed te strijden.

7. Schutzengel?

Ob übrigens den einzelnen Gläubigen einzelne Engel zu ihrem Schutz zugeteilt sind, das möchte ich nicht sicher zu behaupten wagen. Gewiß: wenn Daniel einen Engel der Perser und einen Engel der Griechen nennt (Dan. 10,13.20; 12,1), so zeigt er damit an, daß für Königreiche und Gebiete bestimmte Engel gewissermaßen als Vorsteher eingesetzt sind. Auch wenn Christus sagt, die Engel der Kindlein schauten allezeit das Angesicht des Vaters (Matth. 18,10), so deutet er damit an, daß gewissen Engeln ihr Wohl anvertraut sei. Aber ich weiß doch nicht, ob man daraus folgern darf, ein jeder habe seinen eigenen Engel. Jedenfalls ist das sicher, daß sich nicht etwa bloß ein Engel um jeden von uns kümmert, sondern daß sie alle einmütig über unser Heil wachen! Denn über alle Engel zusammen wird gesagt, daß sie sich mehr freuen über einen Sünder, der Buße tut, als über neunundneunzig Gerechte, die der Buße nicht bedürfen (Luk. 15,7). Von mehreren Engeln wird auch gesagt, daß sie die Seele des Lazarus in Abrahams Schoß trugen (Luk. 16,22). Und nicht ohne Grund zeigt Elisa seinem Diener so viele feurige Wagen, die für ihn besonders bestimmt waren (2. Kön. 6,17). Es gibt nun eine Stelle, die dies (nämlich, daß es „Schutzengel“ gebe) klarer zu beweisen scheint als andere. Nämlich, als Petrus nach seiner Befreiung aus dem Gefängnis an die Tür des Haufes klopfte, in dem die Brüder versammelt waren, da sagten sie, weil sie ja nicht ahnen konnten, daß er es sei, es sei „sein Engel“ (Apg. 12,15). Dies scheint ihnen in den Sinn gekommen zu sein nach der allgemeinen Anschauung, den einzelnen Gläubigen seien ihre Engel zum Schutz zugeordnet. Freilich kann man darauf erwidern, daß darunter auch jedweder Engel verstanden werden kann, dem der Herr damals den Schutz des Petrus aufgetragen hatte, ohne daß er deshalb sein steter Hüter gewesen sein müßte, wie man sich gewöhnlich vorstellt, als ob jedem Menschen zwei Engel, ein guter und ein böser, gleich wie Genien zugeteilt wären! Aber es Iohnt 84 nicht, genau zu forschen, was zu wissen uns wenig nützen kann. Denn wem es nicht genügt, daß alle Ordnungen der himmlischen Heerscharen zu seinem Heil auf der Wacht stehen, — was soll dem die Einsicht helfen, daß ihm ein Engel in besonderer Weise zum Hüter gegeben sei? Wer aber all die Obhut, die Gott einem jeden von uns zuteil werden läßt, auf einen Engel beschränkt, der tut sich und allen Gliedern der Kirche unrecht: er tut so, als ob uns jene Hilfstruppen ohne Ursache zugesagt wären, die uns von allen Seiten umgeben und schützen, damit wir um so tapferer streiten!

7. Bestaan daar so iets as beskermengele?

Verder sou ek nie waag om in alle sekerheid te verklaar dat aan elke gelowige afsonderlik ’n engel toegewys is om hom te beskerm nie.⁴⁰ In elk geval, wanneer Daniël ’n engel van die Perse en ’n engel van die Grieke voorstel, dui hy aan dat bepaalde engele as owerstes vir koninkryke en gebiede bestem is.⁴¹ Ook wanneer Christus sê dat die engele van kinders altyd die aangesig van die Vader sien,⁴² gee Hy te kenne dat daar bepaalde engele is aan wie kinders se heil toevertrou is. Maar ek weet nie of daaruit afgelei moet word dat elkeen sy eie engel het nie. Ons moet egter daarvan verseker wees nie alleen dat een engel vir elkeen van ons sorg nie, maar dat al die engele saam oor ons heil waak. Want daar word van al die engele tegelyk gesê dat hulle meer verheug is oor een sondaar wat hom bekeer het en tot sy sinne gekom het, as oor nege-ennegentig regverdiges wat in geregtigheid volhard het.⁴³ Daar word ook van baie engele gesê dat hulle Lasarus se siel in Abraham se skoot ingedra het.⁴⁴ En Elisa toon ook nie sonder rede soveel vurige waens wat in besonder vir hom bestem was, aan sy dienskneg nie.⁴⁵ Daar is een verwysing wat klaarblyklik bietjie duideliker as die ander is om dit te bevestig. Want toe Petrus uit die tronk uitgebring is en hy aan die deur van die huis waarin die broeders vergader was, geklop het, het hulle gesê dat dit sy engel was, aangesien hulle nie kon vermoed dat dit hy was nie.⁴⁶ Skynbaar het dit in hulle gedagtes opgekom na aanleiding van die algemene opvatting dat aan elke gelowige ’n engel as sy beskermer toegewys is. Tog kan hier ook geantwoord word dat niks ons verhinder om daaronder te verstaan dat dit een van die engele was aan wie die Here toe bevel gegee het om Petrus te beskerm en dat hy tog nie daarom voortdurend sy bewaker was nie - soos mense hulle oor die algemeen verbeel dat twee engele, die een goed en die ander sleg, as 267  verskillende beskermgeeste⁴⁷ aan elke mens toegewys is.

Tog is dit nie die moeite werd om beangs ondersoek in te stel na iets wat nie vir ons groot voordeel inhou om te weet nie. Want as dit iemand nie te vrede stel dat al die hemelse leërskares oor sy heil waak nie, kan ek nie insien watter voordeel hy daaruit kan behaal as hy weet dat een engel in besonder as sy beskermer aan hom gegee is nie. Die mense wat die versorging wat God vir elkeen van ons het, tot een engel beperk, doen hulleself en al die lidmate van die kerk ’n groot onreg aan - net asof al die hulpmagte waarmee ons van alle kante omring en beskerm word en moediger kan stry, tevergeefs aan ons beloof is.

7. Я не берусь что-либо утверждать о том, имеет ли каждый верующий своего собственного Ангела-хранителя. Когда Даниил говорит, что Ангел персов принимал участие в сражении, как и Ангел греков (Дан 10:13,20; 12:1 сл.), это несомненно означает, что Бог иногда посылает своих Ангелов в качестве как бы правителей стран и областей.

Иисус Христос, сказав, что Ангелы маленьких детей всегда видят лицо Отца (Мф 18:10), ясно даёт понять, что некоторые Ангелы имеют поручение заботиться о маленьких детях. Но следует ли отсюда, что у каждого ребёнка есть свой собственный Ангел, - этого я не знаю. Надлежит твёрдо усвоить, что в любом случае не один-единственный Ангел хранит каждого из нас, но все Ангелы совместно стоят на страже нашего спасения. Ибо обо всех Ангелах сказано, что все они вместе больше радуются об одном кающемся грешнике, чем о девяноста девяти праведниках, не имеющих нужды в покаянии (Лк 15:7). Сказано также, что душа Лазаря была отнесена на лоно Авраамово несколькими Ангелами (Лк 16:22). И Елисей не зря показал своему слуге множество огненных колесниц, особо предназначенных для того, чтобы хранить его (4 Цар 6:17).

Правда, есть одно место, по-видимому, подтверждающее мнение о существовании личных Ангелов-хранителей: когда св. Пётр чудесным образом вышел из темницы и постучался в дом, где собрались братья, то они, не ожидая самого Петра, решили, что это его Ангел (Деян 12:15). Но можно предположить, что эта мысль пришла им в голову под влиянием общепринятого в ту пору представления, что у каждого верующего есть свой особый Ангел. И даже в этом случае возможно, что они подумали об одном из многих Ангелов, которому Бог поручил св. Петра как раз в ту минуту. Вовсе не обязательно, чтобы у него был один постоянный хранитель, как это обычно воображают согласно распространённому в древности среди язычников представлению, что у каждого из нас есть два Ангела - один добрый, а другой злой.

Но не стоит слишком ломать себе голову над вопросом, не имеющим особой важности для нашего спасения. Ибо если кто-нибудь не хочет удовлетвориться тем, что всё небесное воинство стоит на страже нашего спасения и готово прийти нам на помощь, то я не вижу, какую пользу может принести ему уверенность в том, что у него есть свой особый Ангел-хранитель. Более того, те, кто сводит божественное попечение о каждом из нас к одному-единственному Ангелу, оскорбляют и самих себя, и всех членов Церкви: как будто Бог впустую обещал нам, что за нами всегда будет следовать целый сонм небесных сил, дабы мы, будучи так превосходно вооружены и защищены со всех сторон, сражались с ещё большей отвагой.

8. | De multitudine vero et ordinibus qui definire audent¹, viderint quale habeant fundamentum. Michael, fateor, princeps magnus vocatur apud Danielem [Daniel. 12. a. 1], et Archangelus apud Iudam [Iudae b. 9]. Et Archangelum fore docet Paulus, qui tuba citabit homines ad iudicium [1. The. 4. d. 16], Sed quis inde poterit honorum gradus inter Angelos statuere, distinguere singulos suis insignibus, locum et stationem cuique assignare? Nam et duo nomina quae in Scripturis extant, Michael et Gabriel, et tertium^c si addere velis ex historia Tobiae^d, ex significatu videri possunt pro infirmitatis nostrae captu, Angelis indita^e; etsi id in medio malo relinquere. Quantum ad numerum, audimus ex ore Christi multas legiones [Matt. 26. e. 53^f], a Daniele multas myriadas [Daniel 7. c. 10]: || plenos currus vidit Elisaei minister: et ingentem multitudinem declarat, quod dicuntur castrametari in circuitu timentium Deum [Psal. 34. b. 8]. Forma spiritus carere certum est: et tamen Scriptura pro ingenii nostri modulo Angelos sub Cherubim et Seraphim non frustra nobis alatos pingit, ne dubitemus incredibili celeritate semper ad auxilium nobis ferendum praesentes fore simulac res tulerit: acsi fulgur e caelo emissum, qua solet pernicitate 161 ^a, ad nos volaret. || Quicquid praeterea de utroque quaeri potest, credamus ex eo esse genere mysteriorum quorum plena revelatio in ultimum diem differtur. Proinde a nimia vel in quaerendo curiositate, vel in loquendo audacia cavendum meminerimus.

8. Touchant de la multitude et des ordres, que ceux qui en osent rien determiner regardent sur quel fondement ils s’appuyent. Je confesse que Michel est nommé en Daniel grand prince ou capitaine, et Archange en sainct Jude: et sainct Paul dit bien que ce sera un Archange qui adjournera le monde avec une trompe, pour comparoistre au jugement (Dan. 12:1; Jude 9; 1 Thess. 4:16). Mais qui est-ce qui pourra par cela constituer les degrez d’honneur entre les Anges, les distinguer chacun l’un de l’autre par nom et par tiltre, assigner à chacun son lieu et sa demeure? Car mesmes les noms de Michel et Gabriel, qui sont en l’Escriture, et le nom de Raphael qui est en l’histoire de Tobie (Tob. 12), semblent advis par la signification qu’ils emportent, avoir esté imposez aux Anges à cause de nostre infirmité: combien que de cela j’aime mieux n’en rien definir. Quant est du nombre, nous oyons bien de la bouche de Jesus Christ qu’il y en a plusieurs legions: Daniel en nomme beaucoup de millions: le serviteur d’Elisée vit plusieurs chariots, et ce qui est dit au Pseaume, qu’ils campent à l’entour des fideles, demonstre une grande multitude (Matth. 26:53; Dan. 7:10; 2 Rois 6:17; Ps. 34:8). Il est bien vray que les esprits n’ont point de forme comme les corps: toutesfois l’Escriture, pour nostre petite capacité et rudesse, non sans cause nous peind les Anges avec des ailes sous les tiltres de Cherubin et Seraphin: à ce que nous ne doutions point qu’ils seront tousjours prests à nous secourir avec une hastivité incroyable, si tost que la chose le requerra: comme nous voyons que les esclairs volent parmi le ciel et par dessus toute apprehension. Si on en veut savoir davantage, cela est enquerir sur les secrets dont la pleine revelation est differée au dernier jour. Pourtant qu’il nous souvienne que nous avons à nous garder en cest endroit tant d’une curiosité superflue à enquerir des choses qu’il ne nous appartient point de savoir, que d’une audace a parler de ce que nous ne savons point.

8. Let those, who venture to determine concerning the multitude and orders of the angels, examine on what foundation their opinions rest. Michael, I confess, is called in Daniel “the great prince,” and in Jude “the archangel.”³¹⁴ And Paul informs us that it will be an archangel, who, with the sound of a trumpet, shall summon men to judgment.³¹⁵ But who, from these passages, can determine the degrees of honour among the angels, distinguish the individuals by their respective titles, and assign to every one his place and station? For the two names which are found in the Scripture, Michael and Gabriel, and the third, if you wish to add it from the history of Tobias,³¹⁶ may appear, from their significations, to be given to angels on account of our infirmity; though I would rather leave this undetermined. With respect to their numbers, we hear, from the mouth of Christ, of many legions;³¹⁷ from Daniel, of many myriads:³¹⁸ the servant of Elisha saw many chariots; and their being said to encamp round about them that fear God,³¹⁹ is expressive of a great multitude. It is certain that spirits have no form; and yet the Scripture, on account of the slender capacity of our minds, under the names of cherubim and seraphim, represents angels to us as having wings, to prevent our doubting that they will always attend, with 158 incredible celerity, to afford us assistance as soon as our cases require it; as though the lightning darted from heaven were to fly to us with its accustomed velocity. All further inquiries on both these points, we should consider as belonging to that class of mysteries, the full revelation of which is deferred to the last day. Wherefore let us remember that we ought to avoid too much curiosity of research, and presumption of language.

8. The number and orders of angels not defined. Why angels said to be winged.

Those who presume to dogmatize on the ranks and numbers of angels, would do well to consider on what foundation they rest. As to their rank, I admit that Michael is described by David as a mighty Prince, and by Jude as an Archangel.¹ Paul also tells us, that an archangel will blow the trumpet which is to summon the world to Judgment. But how is it possible from such passages to ascertain the gradations of honour among the angels to determine the insignia, and assign the place and station of each? Even the two names, Michael and Gabriel, mentioned in Scripture, or a third, if you choose to add it from the history of Tobit, seem to intimate by their meaning that they are given to angels in accommodation to the weakness of our capacity, though I rather choose not to speak positively on the point. As to the number of angels, we learn from the mouth of our Saviour that there are many legions, and from Daniel that there are many myriads. Elisha’s servant saw a multitude of chariots, and their vast number is declared by the fact, that they encamp round about those that fear the Lord. It is certain that spirits have no bodily shape, and yet Scripture, in accommodation to us, describes them under the form of winged Cherubim and Seraphim; not without cause, to assure us that when occasion requires, they will hasten to our aid with incredible swiftness, winging their way to us with the speed of lightning. Farther than this, in regard both to the ranks and numbers of angels, let us class them among those mysterious subjects, the full revelation of which is deferred to the last day, and accordingly refrain from inquiring too curiously, or talking presumptuously.

8. Zij, die het wagen om iets vast te stellen omtrent de veelheid en de rangorde, mogen wel nagaan wat voor grond zij hebben. Michaël, ik erken het, wordt de grote vorst genoemd bij Daniël (Dan. Dan. 12:1) en aartsengel bij Judas (Judas 1:9) En Paulus leert (1 The. 4:16) dat het een aartsengel zal zijn, die met de bazuin de mensen tot het oordeel zal oproepen. Maar wie zou daaruit de rangorde in eer onder de engelen kunnen vaststellen, iedere engel afzonderlijk met zijn eretekenen kunnen onderscheiden, aan een ieder zijn plaats en post kunnen toewijzen? Want ook de twee namen, die in de Schrift voorkomen, Michaël en Gabriël, en een derde, wanneer men die uit de geschiedenis van Tobias wil toevoegen, kunnen, naar uit hun betekenis blijkt, de engelen gegeven zijn ten behoeve van ons zwak begrip, ofschoon ik deze kwestie liever in het midden laat. Wat het aantal betreft: wij horen uit de mond van Christus van veel legioenen (Matt. 26:33) van Daniël (Dan. 7:10) van vele tienduizendtallen; de dienstknecht van Elisa zag volle wagenen; en het wijst ook op een geweldig aantal, dat er van hen gezegd wordt (Ps. 34:8) dat ze zich legeren rondom degenen, die God vrezen. Dat geesten geen gestalte hebben, is zeker; en toch schildert de Schrift, naar de geringe mate van ons verstand, de engelen ons niet zonder reden als Cherubijnen en Serafijnen gevleugeld af, opdat wij niet zouden twijfelen, dat zij met ongelofelijke snelheid steeds aanwezig zijn om ons hulp te brengen, zodra als dat nodig is, even alsof een bliksemstraal uit de hemel gezonden met zijn gewone snelheid tot ons vloog. Al wat verder over hun getal en orde gevraagd kan worden, laat ons geloven, dat dat behoort tot die soort van verborgenheden, wier volle openbaring tot de jongste dag uitgesteld wordt. Laat ons daarom er op bedacht zijn ons te hoeden voor al te grote nieuwsgierigheid in het onderzoeken, of al te grote stoutmoedigheid in het spreken.

8. Über Rangordnung, Zahl und Gestalt der Engel

Wer nun über die Zahl und die Ordnungen der Engel genauere Aussagen machen will, der soll zusehen, worauf er sie gründe. Ich gebe zu: Michael wird bei Daniel ein großer Fürst genannt (Dan. 12,1), und bei Judas heißt er „Erzengel“ (Jud. 9). Nach Paulus wird es ein Erzengel sein, der mit dem Schall der Posaune die Menschen zum Gerichte lädt (1. Thess. 4,16). Aber wer könnte von da aus die Ehrenstufen unter den Engeln feststellen, die Kennzeichen und Würden unterscheiden und jedem seinen Platz und seine Stellung zuweisen? Denn selbst die zwei Namen, die in der Schrift auftreten — nämlich Michael und Gabriel, wozu ebenfalls noch der dritte (Raphael) aus dem Buche Tobia käme — können den Engeln auch um der Schwachheit unseres Verstehens willen figürlich beigelegt sein — obwohl ich diese Frage lieber in der Schwebe lassen will.

Was die Zahl betrifft, so hören wir aus Christi Munde viele Legionen (Matth. 26,53), von Daniel viele Zehntausende nennen (Dan. 7,10); viele Wagen schaute der Diener des Elisa (2. Kön. 6,17), und es läßt auf eine ungeheure Zahl schließen, wenn wir hören, daß sie sich rings um die lagern, die Gott fürchten (Ps. 34,8).

Sicher ist, daß die Geister keine Gestalt haben; aber trotzdem stellt die Schrift nach dem Maß unseres Begreifens die Cherubim und Seraphim nicht ohne Grund mit Flügeln dar, damit wir nicht zweifeln, daß sie, sobald es dessen bedarf, mit unglaublicher Schnelligkeit uns zur Hilfe da sein werden, wie wenn ein Blitz in seiner Geschwindigkeit zu uns herniederführe! Wir sollen übrigens glauben, daß die näheren Fragen hierzu jener Art von Geheimnissen angehören, deren volle Enthüllung dem Jüngsten Tage vorbehalten ist. Deshalb wollen wir wohl darauf achten, uns vor zu großer Neugier über unserem Fragen und vor zu großer Kühnheit über unserem Reden zu hüten!

8. Voile kennis in verband met die engele sal op die laaste dag vir ons openbaar word, en intussen betaam dit ons nie om daaroor te spekuleer nie

Die mense wat waag om die menigte en hiërargie van die engele nader te bepaal, moet gerus ondersoek instel na die basis wat hulle daarvoor het.⁴⁸ Migael, erken ek, word in Daniël ’n groot vors genoem⁴⁹ en in Judas ’n aartsengel.⁵⁰ En Paulus leer dat dit ’n aartsengel sal wees wat die mense met ’n basuin tot die oordeel sal daag.⁵¹ Maar wie sou nou daaruit ’n hiërargie onder die engele kon vasstel òf besondere engele afsonderlik na aanleiding van hulle onderskeidingsteken kon onderskei òf aan elkeen van hulle ’n plek en wagpos kon toewys? Want ook die twee name wat in die Skrifte voorkom, naamlik Migael en Gabriël, en as ’n mens ’n derde uit die geskiedenis van Tobias daarby wil voeg,⁵² kan skynbaar na aanleiding van die betekenis van hulle name aan die engele gegee wees om die swakheid van ons begrip tegemoet te kom, hoewel ek dit liewer onbeslis wil laat.

Sover dit hulle getalle aangaan, hoor ons uit die mond van Christus van baie legioene⁵³ en van Daniël weer van baie miljoene.⁵⁴ Die dienskneg van Elisa het waens vol engele gesien.⁵⁵ Die feit dat daar gesê word dat 268 hulle ’n laer trek om die wat God vrees, dui ook op ’n ontsaglike menigte.⁵⁶

Dit is seker dat hulle as geeste geen gestalte het nie. Tog skilder die Skrif die engele nie sonder rede nie na die maat van ons verstand vir ons as gerubs en serafyne met vleuels, sodat ons nie daaroor moet twyfel dat hulle altyd gereed is om ons met ongelooflike snelheid te hulp te snel sodra omstandighede dit vereis nie - net asof ’n bliksemstraal uit die hemel gestuur is en met die snelheid waaraan ons gewoond is, op ons afpeil.

Laat ons dan glo dat al die vrae wat verder in verband met albei hierdie aspekte gestel kan word, onder die groep geheimenisse tuishoort waarvan die voile openbaring tot op die laaste dag uitgestel word.

Daarom moet ons daarop bedag wees om teen ’n oordrewe nuuskierigheid in ons vrae of ’n oordrewe vermetelheid in ons bespreking daarvan te waak.

8. Что касается числа Ангелов и их иерархии, то пусть те, кто отваживается здесь что-либо утверждать, хорошенько подумают, на каком основании они это делают. Я согласен, что у Даниила Михаил именуется великим князем и предстоятелем (Дан 12:1), а у св. Иуды - Архангелом (Иуд 9). Св. Павел также называет его Архангелом, когда говорит, что глас его трубы возвестит начало Страшного суда (1 Фес 4:16). Но можно ли делать отсюда вывод о степенях достоинства среди Ангелов, об отличии их друг от друга по именам и званиям, об их местопребывании? Даже упоминаемые в Писании имена Михаила и Гавриила, а также имя Рафаила, упоминающееся в книге Товит (Тов 12), самим своим значением указывают на то, что они даны Ангелам по причине немощи нашего ума. Что же касается числа Ангелов, то мы слышали из уст Иисуса Христа, что их двенадцать легионов (Мф 26:53). Даниил говорит о тысячах тысяч Ангелов (Дан 7:10), слуга Церкви видит множество огненных колесниц. Стих псалма о том, что Ангелы ополчаются вокруг верующих (Пс 33/34:8), также свидетельствует об их множественности.

Верно, что духи не имеют присущей телам формы. Однако по причине слабости и неповоротливости нашего разума Писание представляет нам Ангелов в виде крылатых существ, именуемых Херувимами и Серафимами. Это сделано для того, чтобы мы не сомневались, что они всегда готовы прийти нам на помощь так скоро, как это потребуется, - подобно вспышке молнии, в единый миг озаряющей всё небо. А кто хочет знать об этом больше, тот посягает на тайны, сокрытые до Судного дня. Поэтому будем помнить, что в этом вопросе нам надлежит остерегаться как чрезмерного любопытства, побуждающего доискиваться того, чего нам знать не следует, так и дерзких речей о том, что нам неведомо.

9. Hoc tamen, quod nonnulli inquieti homines in dubium vocant¹, pro certo est habendum, Angelos spiritus esse ministratorios^b, quorum obsequio utitur Deus ad suorum protectionem, et per quos tum sua beneficia inter homines dispensat, tum reliqua etiam opera exequitur. Fuit illa quidem olim Sadducaeorum opinio^c, per Angelos nihil designari quam vel motus quos Deus hominibus aspirat, vel ea quae edit virtutis suae specimina. Sed huic deliramento tot reclamant Scripturae testimonia ut mirum sit tam crassam ignorationem in illo populo ferri potuisse. Ut enim omittam quos superius locos citavi, ubi referuntur millia^d et legiones Angelorum, ubi gaudium illis tribuitur, ubi narrantur fideles manibus sustinere, eorum animas deferre in quietem, videre faciem Patris, et similia: sunt alii, ex quibus clarissime evincitur revera esse spiritus naturae subsistentis. Nam quod Stephanus et Paulus dicunt^e, Legem esse latam in manu Angelorum [Act. 7. g. 53^f; Gal. 3. c. 19]: et Christus, electos fore post resurrectionem Angelis similes: diem iudicii ne Angelis quidem esse cognitum [Matt. 22. c. 30, et 24. c. 36^g]: se tunc venturum cum sanctis Angelis [Ibidem 25. c. 31; Luc. 9. d. 26]: ut maxime torqueatur, necesse erit ita intelligi. Similiter quum Paulus Timotheum coram Christo et electis ipsius Angelis attestatur ut praecepta sua custodiat [1. Tim. 5. d. 21^h], non qualitates aut inspirationes sine substantia, sed veros spiritus denotat Nec aliter subsistit quod in epistola ad Hebraeos legitur, Christum excellentiorem Angelis effectum, illis non esse subiectum orbem terrarum², Christum non ipsorum, sed hominum naturam assumpsisse [Hebr. 1. b. 4, et 2. d. 16]: nisi beatosⁱ esse Spiritus intelligamus, in quos cadant istae comparationes^k. Et ipse author epistolae seipsum declarat, ubi in regno Dei, fidelium animas et sanctos Angelos simul collocat [Ibidem 12. f. 22]. || Praeterea 162 quod iam citavimus, Angelos puerorum semper videre faciem Dei, eorum praesidio nos defendi, eos laetari de salute nostra, mirari multiplicem Dei gratiam in Ecclesia, subesse Christo capiti¹. Eodem pertinet quod sanctis Patribus toties apparuerunt sub forma hominum, loquuti sunt, excepti etiam fuerunt hospitio. Et Christus ipse ob primatum quem obtinet in persona Mediatoris, Angelus vocatur [Malac. 3. a. 1]. || Hoc obiter attingere libuit, ad simplices praemuniendos adversus illas stultas et absurdas cogitationes quae ante multa secula a Satana excitatae, subinde repullulant.

9. Toutesfois ce poinct qu’aucuns escervelez mettent en doute nous doit estre tout resolu, que les Anges sont esprits servans à Dieu, lesquels il employe à la protection des siens, et par lesquels il dispense ses benefices envers les hommes, et fait ses autres œuvres (Hebr. 1:14; Act. 23:8). Les Sadducéens ont bien eu autresfois ceste opinion, que par ce mot d’Anges il n’estoit signifié autre chose que le mouvement que Dieu inspire aux hommes, ou les vertus qu’il demonstre en ses œuvres: mais il y a autant de tesmoignages de l’Escriture qui contredisent a ceste resverie, que c’est merveille qu’il y ait peu avoir une telle ignorance au peuple d’Israel. Car sans aller plus loin, les passages que j’ay allegué cy dessus, sont bien suffisans pour en oster toute difficulté, à savoir quand il est dit qu’il y a des legions et des millions d’Anges, quand il est dit qu’ils se resjouissent, quand il est recité qu’ils soustiennent les fideles entre leurs mains, qu’ils portent leurs ames en repos, qu’ils voyent la face de Dieu: car par cela il est bien demonstré qu’ils ont une nature ou une essence. Mais encore outre cela, ce que disent sainct Paul et sainct Estienne que la Loy a esté donnée par la main des Anges, et ce que dit nostre Seigneur Jesus, que les eleus seront semblables aux Anges apres la resurrection: item, que le dernier jour est incognu mesme aux Anges: item, qu’il viendra avec les saincts Anges, ne se peut destourner en autre sens (Act. 7:53; Gal. 3:19; Matth. 22:30; 24:36; 25:31; Luc 9:26). Semblablement quand sainct Paul adjure Timothée devant Jesus Christ et ses Anges eleus, il ne denote point quelques qualitez ou inspirations: et ne peuvent autrement consister les sentences qui sont en l’Epistre aux Hebrieux, que Jesus Christ, a esté exalté par dessus les Anges: Item, qu’à iceux n’a point esté assubjetty le monde: Item que Christ n’a point prins leur nature, mais celle des hommes: sinon que ce soyent vrays esprits, qui ayent leur substance propre (1 Tim. 5:21; Hebr. 1:4; 2:16). Et l’Apostre se declaire puis apres, en comprenant les Anges avec les ames des fideles, et les mettant en un mesme reng. Outreplus nous avons desja allegué que les Anges des petits enfans voyent tousjours la face de Dieu, que nous sommes defendus par leur secours, qu’ils s’esjouissent de nostre salut, qu’ils s’esmerveillent de la grace infinie de Dieu qui ne se voit en l’Eglise, qu’ils sont sous un mesme chef que nous, assavoir Christ, qu’ils sont si souvent apparus aux saincts Prophetes en forme d’hommes, ont parlé à eux, et ont logé en leurs maisons: monstre bien qu’ils ne sont pas vens et fumée. Mesme Jesus Christ à cause de la primauté qu’il a en la personne de Mediateur est nommé Ange. Il m’a semblé bon d’attoucher en brief ce poinct, pour armer et premunir les simples à l’encontre des sottes opinions et fantastiques, que le diable a esmeu dés le commencement en l’Eglise, et que maintenant il resveille.

9. But this, which is called in question by some restless men, must be received as a certain truth, that angels are ministering spirits, whose service God uses for the protection of his people, and by whom he dispenses his benefits among mankind, and executes his other works. It was the opinion of the ancient Sadducees, indeed, that the term angels signified nothing but the motions which God inspires into men, or those specimens which he gives of his power. But this foolish notion is repugnant to so many testimonies of Scripture, that it is surprising how such gross ignorance could have been tolerated among that people. For, to omit the places before cited, where mention is made of thousands and legions of angels; where joy is attributed to them; where they are said to sustain the faithful in their hands, to carry their souls into rest, to behold the face of the Father,³²⁰ and the like,—there are others which most clearly evince, that they are spirits possessing an actual existence and their own peculiar nature. For the declarations of Stephen and Paul,—that the law was given by the hand of angels,³²¹ and of Christ, that the elect, after the resurrection, shall be like angels; that the day of judgment is not known even to the angels; that he then will come with his holy angels,³²²—however tortured, must necessarily be thus understood. Likewise, when Paul charges Timothy, before Christ and the elect angels, to keep his precepts,³²³ he intends, not unsubstantial qualities or inspirations, but real spirits. Nor otherwise is there any meaning in what we read in the Epistle to the Hebrews, that Christ is made more excellent than the angels, that the world is not subject to them, that Christ assumed not their nature, but the nature of man,³²⁴ unless we understand that there are happy spirits, to whom these comparisons may apply. And the author of the same epistle explains himself, where he places angels and the souls of the faithful together in the kingdom of God.³²⁵ Besides, we have already quoted, that the angels of children always behold the face of God; that we are always defended by their protection; that they rejoice for our safety; that they 159 admire the manifold grace of God in the church;³²⁶ and are subject to Christ as their head.³²⁷ The same truth is proved by their having so often appeared to the patriarchs in the form of men, conversed with them, and been entertained by them. And Christ himself, on account of the preëminence which he obtains in the capacity of Mediator, is called an angel.³²⁸ I have thought proper cursorily to touch on this point, in order to fortify the simple against those foolish and absurd notions, which were disseminated by Satan many ages ago, and are frequently springing up afresh.

9. Angels are ministering spirits and spiritual essences.

There is one point, however, which though called into doubt by certain restless individuals, we ought to hold for certain—viz. that angels are ministering spirits (Heb. 1:14); whose service God employs for the protection of his people, and by whose means he distributes his favours among men, and also executes other works. The Sadducees of old maintained, that by angels nothing more was meant 148than the movements which God impresses on men, or manifestations which he gives of his own power (Acts 23:8). But this dream is contradicted by so many passages of Scriptures that it seems strange how such gross ignorance could have had any countenance among the Jews. To say nothing of the passages I have already quoted, passages which refer to thousands and legions of angels, speak of them as rejoicing, as bearing up the faithful in their hands, carrying their souls to rest, beholding the face of their Father, and so forth:¹ there are other passages which most clearly prove that they are real beings possessed of spiritual essence. Stephen and Paul say that the Law was enacted in the hands of angels. Our Saviour, moreover says that at the resurrection the elect will be like angels; that the day of Judgment is known not even to the angels; that at that time he himself will come with the holy angels. However much such passages may be twisted, their meaning is plain. In like manner, when Paul beseeches Timothy to keep his precepts as before Christ and his elect angels, it is not qualities or inspirations without substance that he speaks of, but true spirits. And when it is said, in the Epistle to the Hebrews, that Christ was made more excellent than the angels, that the world was not made subject to them, that Christ assumed not their nature, but that of man, it is impossible to give a meaning to the passages without understanding that angels are blessed spirits, as to whom such comparisons may competently be made. The author of that Epistle declares the same thing when he places the souls of believers and the holy angels together in the kingdom of heaven. Moreover, in the passages we have already quoted, the angels of children are said to behold the face of God, to defend us by their protection, to rejoice in our salvation, to admire the manifold grace of God in the Church, to be under Christ their head. To the same effect is their frequent appearance to the holy patriarchs in human form, their speaking, and consenting to be hospitably entertained. Christ, too, in consequence of the supremacy which he obtains as Mediator, is called the Angel (Mal. 3:1). It was thought proper to touch on this subject in passing, with the view of putting the simple upon their guard against the foolish and absurd imaginations which, suggested by Satan many centuries ago, are ever and anon starting up anew

9. Dit echter, wat sommige ongeruste mensen in twijfel trekken, moet voor zeker gehouden worden, dat de engelen dienende geesten zijn, wier dienst God gebruikt tot bescherming der zijnen, en door wie Hij zowel zijn weldaden onder de mensen uitdeelt, als ook zijn overige werken volvoert. De mening der Sadduceën was oudtijds wel deze, dat door de engelen niets werd aangeduid dan bewegingen, welke God de mensen inblaast, of de proeven van zijn kracht, die Hij toont. Maar tegen deze dwaasheid verzetten zich zo

9. Die Engel sind nicht Gedanken, sondern Wirklichkeit

Jedoch muß — gegen den Zweifel einiger unruhiger Menschen! — dies feststehen: die Engel sind „dienstbare Geister“ (Hebr. 1,14), deren Gehorsamsleistung Gott benutzt, um die Seinen zu schützen, und durch welche er seine Wohltaten unter die Menschen austeilt und auch seine übrigen Werke durchführt. Nun war da einst die Auffassung der Sadduzäer, unter den Engeln seien bloß Regungen, die Gott den Menschen eingibt, oder auch Erweisungen seiner Kraft zu verstehen. Aber es widersprechen diesem Wahnwitz derartig viele Zeugnisse der Schrift, daß man sich wundern muß, daß eine so grobe Unwissenheit in jenem Volke überhaupt geduldet wurde. Ich will dabei die oben bereits angeführten Stellen kurz übergehen, wo ja Tausende und Legionen von Engeln erwähnt werden, wo ihnen Freude zugesprochen wird, wo es heißt, daß sie die Gläubigen auf ihren Händen tragen, ihre Seelen zur Ruhe bringen, das Angesicht des Vaters sehen — und dergleichen mehr. Es gibt vielmehr andere Stellen, aus denen völlig klar hervorgeht, daß die Engel Geister von eigener Wesenheit (spiritus naturae subsistentis) sind. Da sagen Stephanus und Paulus, das Gesetz sei durch die Hand von Engeln gegeben worden (Apg. 7,53; Gal. 3,19). Da verheißt Christus, die Auserwählten würden nach der Auferstehung den Engeln gleich sein, oder, der Tag des Gerichtes sei nicht einmal den Engeln bekannt (Matth. 22,30; 24,36), oder, Christus werde alsdann kommen mit seinen heiligen Engeln (Matth. 25,31; Luk. 9,26). Man mag diese Stellen noch so drehen und wenden: man muß sie doch in diesem Sinne verstehen. Wenn Paulus dem Timotheus 85 „vor dem Herrn Jesus Christus und den auserwählten Engeln“ „bezeugt“, er solle seine Vorschriften beachten (1. Tim. 5,21), so versteht er doch unter den Engeln nicht Eigenschaften oder Eingebungen ohne eigenes Wesen, sondern wirkliche Geister! Und wenn wir im Hebräerbriefe lesen, Christus sei höher gemacht denn die Engel (Hebr. 1,4), den Engeln sei der Erdkreis nicht unterworfen (Hebr. 2,5), Christus habe nicht ihre, sondern des Menschen Natur angenommen (Hebr. 1,4; 2,16) — so hat das nur einen Sinn, wenn wir darunter selige Geister verstehen, auf die solche Vergleichungen zutreffen. Der Verfasser des Hebräerbriefes deutet seine eigene Aussage, wenn er die Seelen der Gläubigen und die heiligen Engel im Reiche Gottes nebeneinanderstellt (Hebr. 12,22). Dazu kommt noch, was wir bereits anführten: daß die Engel der Kindlein allezeit das Angesicht Gottes schauen, daß wir durch ihren Schutz verteidigt werden, daß sie sich an unserem Heil freuen, die vielfältige Gnade Gottes an seiner Kirche bewundern und daß sie Christus als dem Haupte untertan sind. Dahin gehört auch die Tatsache, daß sie den heiligen Vätern oftmals in menschlicher Gestalt erschienen sind, mit ihnen geredet haben und gar von ihnen beherbergt worden sind! Auch Christus selbst wird ja wegen der Herrschaftsstellung, die er als Mittler ausübt, „Engel“ genannt (Mal. 3,1). Das mag genügen, um die Einfältigen gegen jene törichten und widersinnigen Gedanken zu schützen, die vor vielen Jahrhunderten vom Satan aufgebracht wurden und von Zeit zu Zeit wieder aufkommen.

9. Die dwaling van die Sadduseërs oor die engele word ook deur die Skrif weerlê

Hoewel sommige onrustige mense dit in twyfel trek,⁵⁷ moet ons nogtans daarvan verseker wees dat engele geeste is wat op diens aangewese is, omdat God hulle diens gebruik om die wat aan Hom behoort, te beskerm en enersyds deur hulle sy weldade onder mense verdeel en andersyds al sy ander werke ten uitvoer bring.⁵⁸ Die Sadduseërs het wel eertyds die indruk gehad dat daar met die engele slegs die invloede waarmee God die mens aanwakker, of die bewyse wat Hy van sy krag gee, aangedui word.⁵⁹ Maar soveel getuienis van die Skrif weerspreek hierdie onsin dat dit verbasend is dat so ’n growwe onkunde nog onder die Israeliete geduld kon word.

Want om nou maar die verwysings wat ek vroeër aangehaal het, agterweë te laat - waar naamlik verwys word na die duisende en legioene van engele; waar blydskap aan hulle toegeskrywe word; waar vertel word dat hulle gelowiges op hulle hande dra; dat hulle siele tot rus bring en dat hulle die aangesig van die Vader sien en soortgelyke verwysings - daar is ook ander verwysings waaruit baie duidelik bewys word dat die engele in werklikheid geeste is wat uit ’n natuur van hulle eie bestaan. Want wat Stéfanus en Paulus sê, naamlik dat die wet deur die beskikking van die 269 engele ontvang is;⁶⁰ en ook Christus, dat die uitverkorenes na sy '20 opstanding aan die engele gelyk sal wees;⁶¹ dat die oordeelsdag selfs nie eens aan die engele bekend is nie en dat Hy dan saam met heilige engele sal kom,⁶² moet noodwendig so verstaan word, al sou dit ook hoe verdraai word. Eweneens wanneer Paulus vir Timotheus voor die aangesig van Christus en sy uitverkore engele betuig dat hy sy gebooie moet bewaar, dan wys hy nie na hulle as hoedanighede en ingewinge wat sonder selfstandigheid is nie, maar as ware geeste.⁶³ Dit wat ons in die brief aan die Hebreërs lees, hou ook hiermee stand, naamlik dat Christus uitnemender geword het as die engele, dat die wêreld nie aan hulle onderwerp is nie en dat Christus nie hulle natuur nie maar die natuur van die mens aangeneem het.⁶⁴ Dit kan ons nèt begryp van geluksalige geeste met wie Hy hier vergelyk word. En die skrywer van die brief verklaar homself wanneer hy die siele van die gelowiges en die heilige engele saam in die koninkryk van God stel.⁶⁵ Daarbenewens is daar ook die verwysing wat ons reeds aangehaal het, naamlik dat die engele van kinders altyd die aangesig van God sien⁶⁶, dat ons deur hulle bystand beskerm word,⁶⁷ dat hulle hulle oor ons redding verbly,⁶⁸ dat hulle die veelvuldige genade van God teenoor die kerk bewonder⁶⁹ en dat hulle aan Christus as hulle Hoof onderworpe is.⁷⁰ Die feit dat hulle so dikwels in die gedaante van die mens aan die heilige aartsvaders verskyn en met hulle gepraat het en deur hulle geherberg is, het dieselfde strekking. En Christus word self as gevolg van die voorrang wat Hy in sy Persoon as Middelaar het, ’n engel genoem.⁷¹

Ek wou hierdie onderwerp terloops aanroer met die oog daarop om eenvoudiges teen die dwase en sinnelose gedagtes wat baie eeue lank deur die Satan aangestook is en nog van tyd tot tyd uitbars, te beskerm.

9. Мы должны безоговорочно принять одно утверждение, оспариваемое некоторыми упрямцами: Ангелы суть служебные духи, которых Бог посылает на защиту верующих, через которых Он подаёт людям свои дары (Евр 1:14) и совершает иные деяния. Саддукеи некогда придерживались того мнения, что слово «Ангел» означает лишь божественное внушение или божественную силу, открывающуюся в деяниях Бога (Деян 23:8). Но этой фантазии противоречит такое множество свидетельств Писания, что просто удивительно, как в Израильском народе могло существовать подобное невежество.

Далеко за примерами ходить не надо. Для разрешения всех затруднений достаточно тех, что приведены выше, а именно: сказано, что Ангелов легионы и тысячи тысяч; что они радуются о кающемся грешнике; они оберегают верных Богу; относят их души к месту упокоения; видят лицо Бога. Всё это неопровержимо доказывает, что Ангелы обладают своей собственной природой, или сущностью. Только так и не иначе могут быть истолкованы и другие свидетельства: утверждение св. Павла и св. Стефана о том, что Закон был преподан через Ангелов (Деян 7:53; Гал 3:19); слова Господа Иисуса, что избранные после воскрешения уподобятся Ангелам на небесах, что о последнем дне не знают даже Ангелы небесные, что Сын Человеческий придёт со святыми Ангелами (Мф 22:30; 24:36; 25:31; Лк 9:26). И когда св. Павел заклинает Тимофея пред Иисусом Христом и его избранными Ангелами (1 Тим 5:21), он вовсе не имеет в виду какие-то свойства или внушения. Тот же смысл заключён и в речениях Послания к евреям, где говорится, что Иисус Христос был вознесён превыше Ангелов, и не Ангелам Бог покорил вселенную, и не ангельскую природу воспринял Христос, но человеческую (Евр 1:4; 2:16). Всё это также свидетельство того, что Ангелы суть истинные духи, обладающие собственной субстанцией. Ту же мысль апостол выражает ещё яснее, сравнивая Ангелов с душами верующих и ставя их на одну ступень (Евр 12:22).

Далее, мы уже упоминали о том, что Ангелы младенцев всегда видят лицо Бога, что Ангелы защищают нас, радуются нашему спасению, дивятся бесконечной благодати Божьей, явленной в Церкви; что они, как и мы, подчиняются Христу; что они часто являлись святым пророкам в человеческом облике, говорили с ними, останавливались в их домах. Всё это решительно доказывает, что Ангелы - не призраки и не плод воображения. Более того, сам Иисус Христос именуется Ангелом в силу первенства, которым Он обладает как Посредник (Мал 3:1).

Я счёл за благо в немногих словах затронуть этот вопрос для того, чтобы вооружить и предостеречь простых людей против безумных и бредовых мнений, которые дьявол сеял от самого начала Церкви и пытается оживить в наше время.

10. Restat ut superstitioni occurramus, quae obrepere plerunque solet ubi dicitur Angelos nobis omnium bonorum ministros esse ac praebitores. Eo enim protinus delabitur hominis ratio, ut nihil non honoris deferendum illis putet. Ita fit ut quae solius Dei et Christi sunt, ad ipsos transferantur. Ita videmus Christi gloriam superioribus aliquot seculis fuisse multis modis obscuratam, quum immodicis elogiis Angeli praeter Dei verbum cumularentur. Neque ullum fere antiquius est vitium ex iis quae hodie impugnamus. Siquidem Paulo etiam fuisse magnum certamen cum nonnullis apparet, qui sic Angelos evehebant ut Christum propemodum in ordinem redigerent. Hinc tanta sollicitudine urget in Epistola ad Colossenses, Christum non modo Angelis omnibus esse anteferendum, sed ipsis quoque bonorum omnium esse authorem [Cap. 1. b. 16, et c. 20]: ne eo derelicto, ad illos convertamur qui nec sibi sufficere possunt, sed ex eodem, quo nos, fonte hauriunt. Certe quum in eis fulgor divini numinis refulgeat, nihil est magis proclive quam in eorum adorationem stupore quodam nos prosterni, et omnia deinde illis tribuere quae nonnisi Deo debentur. Quod etiam Iohannes in Apocalypsi fatetur sibi accidisse: sed simul addit fuisse sibi responsum, Vide ne feceris: conservus tuus sum, Deum adora [Apo. 19. b. 10].

10. Il reste d’obvier à la superstition laquelle entre volontiers en la fantasie des hommes, quand on dit que les Anges sont ministres et dispensateurs de tous biens. Car incontinent nostre raison decline là, qu’il n’y a honneur qu’il ne leur faille attribuer: de là il advient que nous leur transferons ce qui appartient seulement à Dieu et Jesus Christ. Voila comment la gloire de Christ a esté long temps obscurcie par cy devant, d’autant qu’on magnifioit les Anges outre mesure, en leur attribuant ce que la Parolle de Dieu ne porte point. Et entre les vices que nous reprenons aujourdhuy,à grand’-peine y en a-il un plus ancien. Car nous voyons que sainct Paul mesme a eu à combattre contre d’aucuns qui exaltoyent tellement les Anges, que Jesus Christ estoit abaissé quasi à estre d’une mesme condition. C’est la cause pourquoy il maintient tant fort en l’Epistre aux Colossiens, que Jesus Christ non seulement doit estre preferé aux Anges, mais que c’est de luy aussi qu’ils reçoivent tous biens (Col. 1:16, 20): afin que nous ne soyons point si mal advisez de nous destourner de luy pour nous adresser à eux, d’autant qu’ils n’ont point suffisance en eux-mesmes, mais qu’ils puisent d’une mesme fontaine que nous. Certes entant que la gloire de Dieu reluit si clairement en eux, il n’y a rien plus aisé que de nous faire transporter en une stupidité pour les adorer, et de leur attribuer les choses qui ne sont deues qu’à un seul Dieu. Ce que sainct Jean confesse en l’Apocalypse luy estre advenu: mais il dit quant et quant que l’Ange luy respondit: Garde toy de faire cela, je suis serviteur comme toy: adore Dieu (Apoc. 19:10; 22:8, 9).

10. It remains for us to encounter the superstition, which generally insinuates itself into men's minds when angels are said to be the ministers and dispensers of all our blessings. For human reason soon falls into an opinion, that there is no honour that ought not to be paid to them. Thus it happens that what belongs solely to God and Christ, is transferred to them. Thus we see, that for some ages past the glory of Christ has in many ways been obscured; while angels have been loaded with extravagant honours without the authority of the word of God. And among the errors which we combat in the present day, there is scarcely one more ancient than this. For even Paul appears to have had a great controversy with some, who exalted angels in such a manner as almost to degrade Christ to an inferior station. Hence the solicitude with which he maintains, in the Epistle to the Colossians, not only that Christ is to be esteemed above angels, but also that he is the author of all blessings to them,³²⁹ in order that we may not forsake him and turn to them, who are not even sufficient for themselves, but draw from the same fountain as we do. Since the splendour of the Divine majesty, therefore, is eminently displayed in them, there is nothing more natural than for us to fall down with astonishment in adoration of them, and to attribute every thing to them which exclusively belongs to God. Even John, in the Revelation, confesses this to have happened to himself; but adds at the same time, that he was thus answered: “See thou do it not: I am thy fellow-servant: worship God.”³³⁰

10. The heathen error of placing angels on the throne of God refuted. 1. By passages of Scripture.

It remains to give warning against the superstition which usually begins to creep in, when it is said that all blessings are ministered and dispensed to us by angels. For the human mind is apt immediately to think that there is no honour which they ought not to receive, and hence the peculiar offices of Christ and God are bestowed upon them. In this ways the glory of Christ was for several former ages greatly obscured, extravagant eulogiums being pronounced on149angels without any authority from Scripture. Among the corruptions which we now oppose, there is scarcely any one of greater antiquity. Even Paul appears to have had a severe contest with some who so exalted angels as to make them almost the superiors of Christ. Hence he so anxiously urges in his Epistle to the Colossians (Col. 1:16, 20), that Christ is not only superior to all angels, but that all the endowments which they possess are derived from him; thus warning us against forsaking him, by turning to those who are not sufficient for themselves, but must draw with us at a common fountain. As the refulgence of the Divine glory is manifested in them, there is nothing to which we are more prone than to prostrate ourselves before them in stupid adoration, and then ascribe to them the blessings which we owe to God alone. Even John confesses in the Apocalypse (Rev. 19:10; 22:8, 9), that this was his own case, but he immediately adds the answer which was given to him, “See thou do it not; I am thy fellow servant: worship God.”

10. Nu blijft nog over, dat wij ingaan tegen het bijgeloof, dat gemeenlijk pleegt nader te sluipen, wanneer gezegd wordt, dat de engelen voor ons de dienaren en verschaffers van alle goede dingen zijn. Want terstond komt de menselijke rede er toe te menen, dat hun alle eer bewezen behoort te worden. Zo gebeurt het, dat op hen overgedragen wordt, wat alleen God en Christus toekomt. Zo zien wij, dat de eer van Christus in sommige vroegere eeuwen op velerlei wijze verduisterd is, hoewel de engelen buiten Gods Woord om met onmatige eerbetuigingen overladen werden. En van de dwalingen, die wij tegenwoordig bestrijden, is bijna geen enkele ouder. Immers het blijkt, dat ook Paulus een grote strijd heeft gehad met sommigen, die de engelen zo hoog verhieven, dat ze Christus bijna in rang onder hen stelden. Daarom dringt hij in de brief aan de Colossenzen (Col. 1:16,20) er met zo grote zorgvuldigheid op aan, dat Christus niet alleen boven alle engelen gesteld moet worden, maar dat Hij ook voor hen de bewerker van alle goede dingen is; opdat wij niet Hem zouden ter zijde laten en ons tot hen wenden, die ook niet voor zichzelf genoeg kunnen zijn, maar uit dezelfde bron putten als wij. Ongetwijfeld, daar in hen de glans der Goddelijke Majesteit zich afspiegelt, ligt niets meer voor de hand, dan dat wij door ontzetting aangegrepen neervallen om hen te aanbidden en hun verder alles toe te kennen wat slechts aan God toekomt. Ook Johannes erkent in de Openbaring, dat hem dit overkomen is; maar tegelijk voegt hij er aan toe, dat hem geantwoord werd: "Zie, dat gij dat niet doet, ik ben uw mededienstknecht: aanbid God" (Open. 19:10; 22:8,9)

10. Göttliche Ehre steht den Engeln nicht zu

Jetzt müssen wir noch dem Aberglauben entgegentreten, der zumeist daraus entsteht, daß es von den Engeln heißt, durch ihren Dienst widerfahre uns alles Gute. Da läßt sich nämlich die Vernunft des Menschen leicht dazu hinreißen, ihnen jedwede Ehre zu übertragen. So wird ihnen denn beigelegt, was nur Gott und Christo zukommt. Auf diese Weise ist, wie wir sehen, Christi Ehre schon seit vielen Jahrhunderten auf mancherlei Weise verdunkelt worden, dadurch, daß man die Engel ohne Begründung in Gottes Wort mit allerlei maßlosem Ruhm bedeckt hat. Und unter allen Verderbnissen, gegen die wir heutzutage zu kämpfen haben, ist kaum eines älter als eben dies. Hatte doch offenbar schon Paulus mit einigen Leuten zu streiten, die die Engel so hoch erhoben, daß Christus beinahe zu ihresgleichen erniedrigt wurde! Darum dringt er im Briefe an die Kolosser mit solcher Schärfe darauf, daß Christus nicht nur vor allen Engeln den Vorrang habe, sondern daß er auch für sie der Ursprung alles Guten sei (Kol. 1,16.20). Deshalb dürfen wir nicht den Herrn verlassen und uns den Engeln zuwenden, die doch selber nicht aus sich bestehen können, sondern aus derselben Quelle schöpfen wie wir! Freilich, weil ein Abglanz göttlicher Herrlichkeit aus ihnen erstrahlt, so geschieht es gar leicht, daß wir uns vor ihnen aus einer gewissen inneren Bestürzung anbetend niederwerfen und dann ihnen alles zuschreiben, was doch Gott allein zu verdanken ist. Schreibt doch selbst Johannes in der Apokalypse, daß ihm das widerfahren sei, — aber dann fügt er gleich hinzu, ihm sei erwidert worden: „Siehe zu, tue es nicht, ich bin dein Mitknecht ..., bete Gott an!“ (Apok. 19,10).

10. Ons mag nie die eer wat God alleen toekom, aan engele betoon nie

Nou bly daar nog oor dat ons moet trag om die bygeloof te voorkom wat 270 gewoonlik meestal insluip wanneer beweer word dat engele alle goeie dinge vir ons verskaf en aanbied. Want die mens se rede laat hom onmiddellik in die gedagte verval dat hy daarom aan hulle ’n sekere eer moet betoon. Die gevolg daarvan is dat die eerbetoon wat God en Christus alleen toekom, op hulle oorgedra word. So sien ons dat die heerlikheid van Christus enkele eeue tevore op verskillende maniere verduister is toe die engele sonder inagneming van die Woord van God met uitermatige lofprysinge oorlaai is.⁷² En daar is onder al die sondes wat ons vandag bestry, beswaarlik een wat ouer as dié is. Want dit is duidelik dat selfs Paulus met sommige mense in ’n hewige stryd gewikkel was omdat hulle die engele so verhef het dat hulle Christus bykans tot die rang van ’n engel verneder het. Dit is om hierdie rede dat hy met so ’n groot besorgdheid in die brief aan die Kolossense daarop aandring dat hulle Christus nie alleen bo al die engele moet stel nie maar dat Hy ook vir hulle die Gewer van alle goeie dinge moet wees.⁷³ Ons mag Christus dus nie verontagsaam en ons na hulle wend nie, omdat hulle nie in hulle eie behoeftes kan voorsien nie maar uit dieselfde bron as ons put.

Aangesien die glans van God se mag in elk geval in hulle skyn, is daar niks makliker as dat ons deur ontsag aangegryp in aanbidding voor hulle neerval en uiteindelik alles wat aan niemand anders as aan God verskuldig is nie, aan hulle betoon. Johannes getuig in Openbaring dat dit met hom gebeur het, maar hy voeg terselfdertyd by dat aan hom die antwoord verstrek is: “Moenie dit doen nie! Ek is ’n mededienskneg van jou. Aanbid God.”⁷⁴

10. Остаётся устранить ещё одно суеверие, с лёгкостью овладевающее воображением людей: представление о том, что Ангелы суть распорядители и податели всяческих благ. Дело в том, что наш разум склонен усматривать в Ангелах всевозможные достоинства без всякого исключения. Поэтому мы приписываем Ангелам то, что подобает одному лишь Богу и Иисусу Христу. Слава Христова долгое время умалялась непомерным возвеличиванием Ангелов. Последним приписывались такие качества, о которых в Слове Божьем не сказано ничего. Среди пороков, с которыми мы сегодня сражаемся, вряд ли найдётся более застарелый. Уже св. Павел вынужден был выступать против превозношения Ангелов до такой степени, что Иисус Христос оказался почти низведён до их уровня. Именно поэтому апостол в Послании к колоссянам настойчиво утверждает, что Иисус Христос не только имеет первенство перед Ангелами, но что они получают все блага от Него (Кол 1:16,20). Тем самым св. Павел предостерегает нас, чтобы мы не отвращались от Христа и вместо Него не обращались к Ангелам: ведь они существуют не сами по себе, но черпают из того же источника, что и мы.

Поскольку слава Божья сияет в Ангелах столь ярко, нет ничего легче, чем впасть в безумие ангелопоклонства и приписывать им то, что присуще одному Богу. Св. Иоанн признаётся в Апокалипсисе, что подобное случилось и с ним, но Ангел сказал ему: «Смотри, не делай сего. Я сослужитель тебе и братьям твоим (у Кальвина: «Я служитель, как и ты») ... Богу поклонись» (Отк 19:10).

11. Atqui hoc periculum bene cavebimus si expendamus cur per eos Deus^a potius quam per se sine ipsorum opera potentiam suam declarare, fidelium salutem curare, suaeque beneficentiae dona ipsis communicare soleat. Non facit hoc certe necessitate, quasi carere illis nequeat: nam quoties libet, ipsis praeteritis, opus suum vel solo nutu peragit: tantum abest ut ad levandam difficultatem sint illi subsidio. Hoc ergo ad solatium nostrae imbecillitatis facit, nequid omnino quod animis nostris vel in bonam spem erigendis, vel in securitate confirmandis valeat, 163 desideremus. Illud quidem unum satis superque esse deberet, quod Dominus asserit· se nostrum esse protectorem. Sed dum tot periculis, tot noxis, tot hostium generibus nos^a videmus circunsideri: quae nostra est mollities ac fragilitas, fieri interdum poterit ut trepidatione impleamur, vel desperatione concidamus, nisi pro modulo nostro gratiae suae praesentiam apprehendere nos Dominus faciat. Hac ratione non modo nos sibi curae fore promittit, sed se innumeros habere satellites quibus procurandam salutem nostram mandaverit; horum praesidio ac tutela quandiu septi sumus, quicquid periculi immineat, nos extra omnem mali aleam esse positos. Perperam id quidem fieri a nobis fateor, quod post illam simplicem promissionem de unius Dei protectione, adhuc circunspectamus unde veniat nobis auxilium. Sed quia Dominus, pro immensa sua clementia et facilitate^b, vult huic nostro vitio subvenire, non est cur tantum eius beneficium negligamus. Eius rei exemplum in puero Elisaei habemus, qui quum montem obsidione cingi videret ab exercitu Syrorum, nec ullum effugium patere, pavore consternabatur quasi actum de se ac domino suo esset. Hic Elisaeus Deum precatus est ut illius aperiret oculos: ille protinus montem equis ac curribus igneis refertum conspicit, multitudine scilicet Angelorum, a quibus custodiendus erat cum Propheta [2. Reg. 6. d. 17]. Hac visione confirmatus se recepit, et hostes potuit intrepido animo despicere, quorum aspectu fuerat prope exanimatus.

11. Or, nous eviterons tresbien ce danger, si nous considerons pourquoy c’est que Dieu se sert d’eux, en declarant sa puissance pour procurer le salut des fideles, et leur communiquer ses benefices, plustost que de faire le tout par soymesme. Certes il ne fait point cela par necessité, comme s’il ne s’en pouvoit passer; car toutes fois et quantes qu’il luy plaist, il fait bien son œuvre sans les appeler en aide, usant de son seul commandement: tant s’en faut qu’il ait mestier de les appeler à son secours. Il fait donc cela pour le soulagement de nostre imbecillité, afin que rien ne nous defaille de tout ce qui nous peut donner bonne esperance et asseurer noz cœurs. Cela nous devroit bien estre plus qu’assez, quand Dieu nous promet d’estre nostre protecteur. Mais quand nous voyons que nous sommes assiegez de tant de dangers, de tant de nuisances, de tant de diverses especes d’ennemis, selon que nous sommes fresles et debiles, il nous peut advenir quelque fois que nous soyons preoccupez de frayeur, ou que nous perdions courage, sinon que Dieu nous face sentir la presence de sa grace selon nostre petite mesure et rudesse. Pour ceste raison, il nous promet non seulement qu’il aura le soin de nous, mais qu’il a des serviteurs infinis, ausquels il a enjoint de procurer nostre salut, nous disant que cependant que serons en sa sauve-garde, en quelque danger que nous venions, nous serons tousjours en seureté. Je confesse bien que c’est une perversité à nous, qu’ayans receu la simple promesse de la protection de Dieu, nous regardons encore comment et de quel costé il nous aidera; mais puis que Dieu, selon sa bonté et humanité infinie veut encore subvenir à une telle foiblesse qui est en nous, il ne nous faut pas mespriser la grace qu’il nous fait. Nous avons un bel exemple de cela au serviteur d’Elisée, lequel voyant la montagne en laquelle il estoit avec son maistre, estre assiegée par les Syriens pensoit estre perdu. Adonc Elisée pria Dieu qu’il luy ouvrist les yeux, et ainsi il vit que la montagne estoit pleine de la gendarmerie celeste, assavoir des Anges que Dieu avoit là envoyé pour garder le Prophete avec sa compagnie (2 Rois 6:17). Le serviteur donc estant confermé par cette vision, reprint courage, et ne tint plus conte des ennemis: lesquels de premiere face l’avoyent tant effrayé.

11. But this danger we shall happily avoid, if we consider why God is accustomed to provide for the safety of the faithful, and to communicate the gifts of his beneficence by means of angels, rather than by himself to manifest his own power without their intervention. He certainly does this not from necessity, as though he were unable to do without them; for whenever he pleases he passes them by, and performs his work with a mere nod of his power; so far is he from being indebted 160 to their assistance for relieving him in any difficulty. This, therefore, conduces to the consolation of our imbecility, that we may want nothing that can either raise our minds to a good hope, or confirm them in security. This one thing, indeed, ought to be more than sufficient for us, that the Lord declares himself to be our Protector. But while we see ourselves encompassed with so many dangers, so many annoyances, such various kinds of enemies,—such is our weakness and frailty, that we may sometimes be filled with terror, or fall into despair, unless the Lord enables us, according to our capacity, to discover the presence of his grace. For this reason he promises, not only that he will take care of us himself, but also that we shall have innumerable life-guards, to whom he has committed the charge of our safety; and that, as long as we are surrounded by their superintendence and protection, whatever danger may threaten, we are placed beyond the utmost reach of evil. I confess, indeed, that it is wrong for us, after that simple promise of the protection of God alone, still to be looking around to see from what quarter our aid may come. But since the Lord, from his infinite clemency and goodness, is pleased to assist this our weakness, there is no reason why we should neglect this great favour which he shows us. We have an example of this in the servant of Elisha, who, when he saw that the mountain was besieged by an army of Syrians,³³¹ and that no way of escape was left, was filled with consternation, as though himself and his master had been ruined. Then Elisha prayed that God would open his eyes, and he immediately saw the mountain full of horses and chariots of fire; that is, of a multitude of angels who were to guard him and the Prophet. Encouraged by this vision, he came to himself again, and was able to look down with intrepidity on the enemies, the sight of whom before had almost deprived him of life.

11. Refutation continued. 2. By inferences from other passages. Why God employs the ministry of angels.

This danger we will happily avoid, if we consider why it is that Gods instead of acting directly without their agency, is wont to employ it in manifesting his power, providing for the safety of his people, and imparting the gifts of his beneficence. This he certainly does not from necessity, as if he were unable to dispense with them. Whenever he pleases, he passes them by, and performs his own work by a single nod: so far are they from relieving him of any difficulty. Therefore, when he employs them it is as a help to our weakness, that nothing may be wanting to elevate our hopes or strengthen our confidence. It ought, indeed, to be sufficient for us that the Lord declares himself to be our protector. But when we see ourselves beset by so many perils, so many injuries, so many kinds of enemies, such is our frailty and effeminacy, that we might at times be filled with alarm, or driven to despair, did not the Lord proclaim his gracious presence by some means in accordance with our feeble capacities. For this reason, he not only promises to take care of us, but assures us that he has numberless attendants, to whom he has committed the charge of our safety, that whatever dangers may impend, so long as we are encircled by their protection and guardianship, we are placed beyond all hazard of evil. I admit that after we have a simple assurance of the divine protection, it is improper in us still to look round for help. But since for this our weakness the Lord is pleased, in his infinite goodness and indulgence, to provide, it would ill become us to overlook the favour. Of this we have an example in the servant of Elisha (2 Kings 6:17), who, seeing the mountain encompassed by the army of the Assyrians, and no means of escape, was completely overcome with terror, and thought it all over with himself and his master. Then Elisha prayed to God to open the eyes of the servant, who forthwith beheld the mountain filled with horses and chariots of fire; in other words, with a multitude of angels, to whom he and the prophet had been given in charge. Confirmed by the vision he received 150courage, and could boldly defy the enemy, whose appearance previously filled him with dismay.

11. Voor dit gevaar zullen wij echter goed op onze hoede zijn, wanneer wij onderzoeken, waarom God liever door hen dan door zichzelf, zonder hun dienst, gewoon is zijn macht te vertonen, te zorgen voor het heil der gelovigen en de gaven zijner weldadigheid hun mede te delen. Hij doet dit zeker niet uit noodzaak, alsof Hij hen niet kon missen; want zo dikwijls als het Hem lust, gaat Hij hen voorbij, en volbrengt zijn werk zelfs alleen door een wenk: zover is het er vandaan, dat zij Hem tot hulp zouden zijn tot verlichting van enige moeilijkheid. Hij doet dit dus tot vertroosting onzer zwakheid, opdat wij in 't geheel niets zouden ontberen, wat dienstig is om onze zielen op te beuren tot goede hoop, of ze te versterken in gerustheid. Dit ene behoorde wel meer dan genoeg te zijn, dat de Here verzekert, dat Hij onze beschermer is. Maar wanneer wij ons omgeven zien door zoveel gevaren, door zoveel bedreigingen, door zoveel soorten van vijanden, zou het soms, zwak en broos als we zijn, kunnen gebeuren, dat wij door angst bevangen werden, of door wanhoop bezweken, indien de Here niet naar de geringe mate van ons begrip ons de tegenwoordigheid zijner genade deed gevoelen. Hierom belooft Hij niet alleen, dat wij een voorwerp zijner zorg zullen zijn, maar ook dat Hij ontelbare trawanten heeft, aan wie Hij de zorg voor ons heil opgedragen heeft, en wat voor gevaar ons ook bedreigt, dat wij buiten alle kans op ramp gesteld zijn, zolang als wij omgeven zijn door hun hulp en bescherming. Ik beken wel, dat wij hierin verkeerd handelen, dat we, na die eenvoudige belofte aangaande de bescherming van de éne God, nog rondzien, vanwaar ons hulp komen zal. Maar omdat de Here, in zijn onmetelijke goedertierenheid en vriendelijkheid aan deze fout van ons tegemoet wil komen, is er geen reden, dat wij zijn zo grote weldaad veronachtzamen. Daarvan hebben wij een voorbeeld in de knecht van Elisa (2 Kon. 6:17) die, toen hij zag, dat de berg omsingeld was door het leger der Syriërs en dat geen mogelijkheid om te ontvluchten aanwezig was, door angst verslagen was, alsof het met hem en zijn heer gedaan was. Toen bad Elisa tot God, dat Hij zijn ogen mocht openen; terstond zag hij de berg vol van paarden en vurige wagenen, namelijk een veelheid van engelen, door wie hij met de profeet bewaakt moest worden. Door dit gezicht versterkt, vatte hij weer moed en kon met onverschrokken gemoed de vijanden verwachten, door wier aanblik hij het bijna bestorven had.

11. Gott bedient sich der Engel nicht um seinetwillen, sondern um unsertwillen

Der Gefahr solchen Aberglaubens werden wir dann recht entgehen, wenn wir erwägen, warum denn Gott lieber durch die Engel als ohne ihr Zutun, rein aus sich selber, seine Macht zu offenbaren, den Seinen das Heil zu schaffen und ihnen die Güter seiner Freundlichkeit mitzuteilen pflegt. Er tut das sicher nicht aus irgendeiner Notwendigkeit heraus, als ob er sie nicht entbehren könnte. Denn sooft es ihm gefällt, vollbringt er sein Werk ohne sie, allein durch seinen Wink und Willen. Es kann also gar keine Rede davon sein, daß sie etwa ihm behilflich sein müßten, weil ihm ohne sie sein Werk zu schwer wäre. Er tut es also unserer Schwachheit zum Trost, damit uns nichts mangle, was dazu dient, unsere Seele zu froher Hoffnung aufzurichten und zu fester Gewißheit zu starren. An sich müßte uns das eine mehr als genug sein, daß der Herr verheißt, unser Hüter zu sein. Aber wenn wir uns von 86 soviel Gefahren, soviel Nöten, so vielerlei Feinden umgeben sehen, — wie leicht könnten wir da in unserer Schwachheit und Gebrechlichkeit ans Zittern geraten oder gar verzweifeln, wenn uns nicht der Herr nach unserem Verstehen seine gegenwärtige Gnade zu erfahren gäbe! Deshalb verheißt er nicht allein, daß er sich um uns kümmere, sondern auch, daß er unzählige Schildträger habe, denen er die Sorge um unser Heil aufgetragen hat, und daß — was für Gefahr uns auch bedrohe — kein Übel uns anrühren kann, solange wir unter ihrem Schutz, ihrer Hut stehen! Freilich ist es verkehrt, daß wir angesichts der schlichten Verheißung, Gott sei allein unser Hüter, noch immer umherschauen, woher uns Hilfe kommen könne. Aber doch will uns der Herr in seiner unermeßlichen Milde und Freundlichkeit in unserer Verkehrtheit zu Hilfe kommen, — und deshalb dürfen wir von so großer Gabe nicht gering denken. Dafür haben wir ein Beispiel in dem Knecht des Elisa: als er sah, daß der Berg vom Heere der Syrer ganz umlagert war und kein Ausweg mehr blieb, da packte ihn der Schrecken, als ob es um ihn und seinen Herrn geschehen wäre. Da bat Elisa Gott, er möchte ihm die Augen öffnen, — und nun sah er alsbald den Berg voll feuriger Wagen, einer Menge von Engeln nämlich, die ihn mit dem Propheten schützen sollten! (2. Kön. 6,17) Als er das geschaut hatte, da wurde er gestärkt und faßte sich, so daß er unerschrocken die Feinde verachten konnte, deren Anblick ihn zuvor beinahe umgebracht hätte!

11. God maak van die diens van engele gebruik om ons te vertroos en te versterk

En tog sal ons deeglik teen hierdie gevaar voorsorg tref as ons oorweeg waarom God gewoonlik sy mag deur hulle eerder as deur Homself bewys, vir die welstand van die gelowiges sorg en die gawes van sy milddadigheid met hulle deel. Hy doen dit sekerlik nie onder dwang asof Hy nie sonder hulle kan klaarkom nie. Want Hy verrig sy werk so dikwels as wat Hy wil sonder hulle en slegs op sy eie wenk. So ver is dit 271 dus daarvandaan dat hulle Hom tot hulp is om sy nood te verlig.

Hy doen dit dus ter vertroosting van ons swakheid, sodat dit ons hoegenaamd aan niks sou ontbreek wat daartoe kan bydra om ons harte òf tot goeie hoop te rig òf in gerustheid te versterk nie. Hierdie een enkele feit behoort vir ons meer as genoeg te wees, naamlik dat die Here verklaar dat Hy ons Beskermer is. Maar wanneer ons sien dat ons deur soveel gevare, deur soveel dinge wat ons kan skaad, en soveel soorte vyande omring word, kan dit soms vanweë ons sagtheid en broosheid gebeur dat ons paniekbevange word of uit wanhoop ineenstort as die Here ons nie volgens die maat van ons begrip die teenwoordigheid van sy genade laat gevoel nie. Om hierdie rede beloof Hy nie alleen dat Hy vir ons sal sorg nie maar ook dat Hy ontelbare diensknegte het aan wie Hy opgedra het om na ons heil om te sien en dat ons, watter gevaar ons ook al bedreig, bo alle wispelturigheid⁷⁵ van die bose gestel is so lank as wat ons deur hulle bystand en beskerming omgewe is. Ek erken wel dat ons verkeerd handel omdat ons ten spyte van die eenvoudige belofte van die enige God dat Hy ons sal beskerm, nogtans rondkyk waar ons hulp vandaan sal kom.

Maar omdat dit na sy grenslose goedertierenheid en tegemoetkomendheid die wil van die Here is om ons in hierdie gebrek by te staan, is daar geen rede waarom ons so ’n groot weldaad van Hom sou versmaai nie.

Ons het ’n voorbeeld hiervan in die dienskneg van Elisa. Toe hy sien dat die berg deur die leër van die Siriërs beleër en omsingel was en dat daar geen moontlikheid was om te ontvlug nie, is hy deur paniek verpletter, net asof dit met hom en sy meester klaarpraat was. Hierop het Elisa tot God gebid om sy oë te open.⁷⁶ Onmiddellik het hy gesien dat die berg vol vurige perde en waens was - dit was natuurlik ’n menigte engele deur wie hy en die profeet beskerm moes word. Deur hierdie gesig is hy versterk en het hy weer moed geskep en hy kon die vyand onverskrokke minag, hoewel hy byna flou geword het toe hy hulle gesien het.

11. Мы можем избежать этой опасности, если поймём, почему Бог содействует спасению верующих и подаёт им свои дары через Ангелов вместо того, чтобы делать всё Самому. Конечно, Он поступает так не по необходимости, не потому, что не может обойтись без Ангелов. Всякий раз, когда Бог того пожелает, Он действует сам без помощи Ангелов, одним своим повелением. Поэтому Ему нет нужды обращаться к ним за поддержкой. Но Он поступает так по причине нашего скудоумия, с целью использовать все средства, способные пробудить наши сердца и вселить в них надежду. Более чем достаточно, что Бог обещает Сам быть нашим Охранителем. Но когда мы видим вокруг себя столько опасностей, столько бед, столько всевозможных врагов, то по своей слабости и немощи мы порой испытываем страх и теряем мужество, если Бог не даст нам ощутить присутствие своей милости способом, доступным нашему невежеству и ничтожеству. Поэтому Бог обещает, что не только Сам будет заботиться о нашем спасении, но и поставит для этого бессчётное число служителей. Тем самым Он показывает, что мы постоянно находимся под его защитой и одновременно даёт нам дополнительную гарантию нашей безопасности в любых обстоятельствах.

Я согласен, что с нашей стороны нечестиво, получив обетование Бога хранить нас, доискиваться, как и с какой стороны Он мог бы подать нам помощь. Но коль скоро сам Бог по своей бесконечной благости и человеколюбию снисходит до этой слабости, нам не стоит пренебрегать его милостью. Прекрасный пример подаёт нам в этом слуга Елисея. Находясь вместе с хозяином на горе, окружённой сирийскими войсками, он решил, что погиб. Тогда Елисей обратился к Богу с просьбой раскрыть слуге глаза, и тот увидел, что вся гора полна небесного воинства, или Ангелов, посланных Богом на защиту Елисея и его спутника (4 Цар 6:17). И слуга, укрепившись духом от этого зрелища, вновь обрёл мужество и не обращал больше внимания на врагов, внушивших ему поначалу такой ужас.

12. Proinde quicquid de Angelorum ministerio dicitur, ad hunc finem dirigamus, ut expugnata omni diffidentia, spes in Deo nostra fortius stabiliatur. Siquidem haec praesidia ideo nobis a Domino sunt comparata ne hostium multitudine terreamur, quasi adversus opem eius praevaleret, sed ad illam Elisaei sententiam confugiamus, plures esse pro nobis quam contra nos. Quam igitur praeposterum est, ab Angelis nos abduci^c a Deo, qui in hoc sunt constituti ut praesentiorem eius opem nobis testentur^d? Abducunt autem, si non recta ad ipsum manu ducunt, ut solum auxiliatorem spectemus, invocemus ac praedicemus: si non ut eius manus a nobis considerantur, quae nullum ad opus nisi ipso dirigente se moveant: si non in uno Mediatore Christo nos retinent, ut ab eo prorsus pendeamus, in eo recumbamus, ad eum feramur, et ipso acquiescamus. Quod enim in visione Iacob describitur, haerere ac penitus infixum esse animis nostris debet, Angelos in terram ad homines descendere, 164 et ab hominibus in caelum ascendere per scalam, cui insidet Dominus exercituum [Gen. 28. c. 12]. Quo indicatur sola Christi intercessione fieri ut Angelorum ministeria ad nos perveniant, || sicut ipse affirmat, Posthac videbitis caelos apertos et Angelos descendentes ad Filium hominis, Ioh. 1. g. 51. || Itaque servus Abrahae, Angeli custodiae commendatus, non propterea ipsum invocat ut sibi adsit, sed ea commendatione fretus^a preces fundit coram Domino, petitque ut misericordiam suam erga Abrahamum exerat [Gen. 24. a. 7]. Quemadmodum enim non ideo potentiae bonitatisque suae ministros facit eos Deus ut suam cum illis gloriam partiatur: ita non opem suam ideo in ipsorum ministerio nobis promittit, ut nostram inter ipsos et eum fiduciam dividamus. Valeat ergo Platonica illa^b philosophia de quaerendo per Angelos ad Deum aditu, et ipsis in hunc finem colendis, quo Deum faciliorem nobis reddant [Vide Plat, in Epinomide et Cratylo.]¹: quam superstitiosi curiosique homines conati sunt in religionem nostram ab initio invehere, et, ad hunc usque diem perseverant^c.

12. Pourtant il nous faut reduire à ceste fin tout ce qui est dit du ministere des Anges, que nostre foy en soit plus establie en Dieu. Car c’est la cause pourquoy Dieu envoye ses Anges comme en garnison pour nous defendre afin que nous ne soyons point estonnez de la multitude des ennemis, comme s’il n’estoit point le plus fort: mais que nous recourions tousjours à ceste sentence d’Elisée, qu’il y en a plus qui sont pour nous que contre nous. Quelle perversité est-ce donc si les Anges nous retirent de Dieu, veu qu’ils sont ordonnez à cela, que nous sentions son aide nous estre d’autant plus prochaine qu’il la nous declare selon nostre infirmité? Or ils nous retirent de Dieu, sinon qu’ils nous meinent droit à luy comme par la main, afin que nous le regardions et l’invoquions luy seul à nostre aide, recognoissant que tout bien vient de luy: sinon aussi que nous les considerions estre comme ses mains, lesquelles ne se meuventpoint à rien faire, que par son vouloir et disposition: sinon finalement qu’ils nous conduisent à Jesus Christ, et nous entretiennent en luy, afin que nous le tenions pour seul Mediateur, dependans du tout de luy, et ayans nostre repos en luy seul. Car nous devons avoir ce qui est escrit en la vision de Jacob imprimé en nostre memoire, c’est que les Anges descendent en terre aux hommes, et des hommes remontent au ciel par l’eschelle sur laquelle est appuyé le Seigneur des armées (Gen. 28:12). En quoy il est signifié, que c’est par la seule intercession de Jesus Christ, que les Anges communiquent avec nous: comme aussi il testifle en disant, Vous verrez d’oresenavant les cieux ouvers, et les Anges descendans au Fils de l’homme (Jean 1:51). Pourtant le serviteur d’Abraham estant recommandé à la garde de l’Ange, ne l’invoque pas neantmoins afin qu’il luy assiste, mais s’adresse à Dieu luy demandant qu’il face misericorde à Abraham son maistre (Gen. 24:7, 27). Car comme Dieu en faisant les Anges ministres de sa bonté et puissance ne partist point sa gloire avec eux, aussi ils ne nous promettent point de nous aider par leur ministere afin que nous partissions nostre fiance entre eux et luy. Parquoy il nous faut rejetter ceste philosophie de Plato, laquelle enseigne de venir à Dieu par le moyen des Anges, et de les honorer, afin qu’ils soyent plus enclins à nous y donner accez.³⁷ Car c’est une opinion fausse et meschante, combien qu’aucuns superstitieux l’ayent voulu du commencement introduire en l’eglise Chrestienne, comme il y en a aujourdhuy d’aucuns qui la voudroyent remettre dessus.

12. Therefore, whatever is said concerning the ministry of angels, let us direct it to this end, that, overcoming all diffidence, our hope in God may be more firmly established. For the Lord has provided these guards for us, that we may not be terrified by a multitude of enemies, as though they could prevail in opposition to his assistance, but may have recourse to the sentiment expressed by Elisha, “There are more for us than against us.” How preposterous is it, then, that we should be alienated from God by angels, who are appointed for this very purpose, to testify that his aid is more especially present with us! But they do alienate us from him, unless they lead us directly to him, to regard him, call on him, and celebrate him as our only helper; unless they are considered by us as 161 his hands, which apply themselves to do nothing without his direction; unless they attach us to Christ, the only Mediator, to depend entirely on him, to lean upon him, to aspire to him, and to rest satisfied in him. For what is described in the vision of Jacob³³² ought to be firmly fixed in our minds, that the angels descend to the earth to men, and ascend from earth to heaven, by a ladder above which stands the Lord of hosts. This implies, that it is only through the intercession of Christ, that we are favoured with the ministry of angels, as he himself affirms: “Hereafter ye shall see heaven open, and the angels descending upon the Son of man.”³³³ Therefore the servant of Abraham, having been commended to the care of an angel,³³⁴ does not therefore invoke him for his aid, but, trusting to that committal, pours out his prayers before the Lord, and entreats him to display his mercy towards Abraham. For as God does not make them the ministers of his power and goodness, in order to divide his glory with them, so neither does he promise his assistance in their ministry, that we may divide our confidence between them and him. Let us take our leave, therefore, of that Platonic philosophy, which seeks access to God by means of angels, and worships them in order to render him more propitious to us; which superstitious and curious men have endeavoured from the beginning, and even to this day persevere in attempting, to introduce into our religion.

12. Use of the doctrine of Scripture concerning the holy angels.

Whatever, therefore, is said as to the ministry of angels, let us employ for the purpose of removing all distrust, and strengthening our confidence in God. Since the Lord has provided us with such protection, let us not be terrified at the multitude of our enemies as if they could prevail notwithstanding of his aid, but let us adopt the sentiment of Elisha, that more are for us than against us. How preposterous, therefore, is it to allow ourselves to be led away from God by angels who have been appointed for the very purpose of assuring us of his more immediate presence to help us? But we are so led away, if angels do not conduct us directly to him—making us look to him, invoke and celebrate him as our only defender—if they are not regarded merely as hands moving to our assistance just as he directs—if they do not direct us to Christ as the only Mediator on whom we must wholly depend and recline, looking towards him, and resting in him. Our minds ought to give thorough heed to what Jacob saw in his vision (Gen. 28:12),—angels descending to the earth to men, and again mounting up from men to heaven, by means of a ladder, at the head of which the Lord of Hosts was seated, intimating that it is solely by the intercession of Christ that the ministry of angels extends to us, as he himself declares, “Hereafter ye shall see heaven open, and the angels of God ascending and descending upon the Son of man,” (John 1:51). Accordingly, the servant of Abraham, though he had been commended to the guardianship of an angel (Gen. 24:7), does not therefore invoke that angel to be present with him, but trusting to the commendation, pours out his prayers before the Lord, and entreats him to show mercy to Abraham. As God does not make angels the ministers of his power and goodness, that he may share his glory with them, so he does not promise his assistance by their instrumentality, that we may divide our confidence between him and them. Away, then,with that Platonic philosophy of seeking access to God by means of angels and courting them with the view of making God more propitious (Plat. in Epinomide et Cratylo),—a philosophy which presumptuous and superstitious men attempted at first to introduce into our religion, and which they persist in even to this day.

12. Daarom laat ons al wat gezegd wordt over de dienst der engelen tot dit doel richten, dat, met overwinning van alle gemis aan vertrouwen, onze hoop op God des te sterker bevestigd wordt. Want deze scharen zijn ons daarom door de Here ter bescherming geschonken, opdat wij niet door het grote getal zijner vijanden zouden verschrikt worden, alsof dat iets zou ver mogen tegen zijn hulp, maar opdat wij de toevlucht zouden nemen tot die uitspraak van Elisa, dat er meer voor ons zijn dan tegen ons. Hoe verkeerd is het dan, door de engelen ons van God af te laten leiden, die hiertoe bestemd zijn om ons te getuigen, dat zijn hulp des te nader bij is! En zij leiden ons van Hem af, indien ze ons niet aan de hand rechtstreeks tot Hem leiden, om Hem alleen als onze helper te zien, aan te roepen en te loven; indien zij door ons niet beschouwd worden als zijn handen, die zich tot geen werk bewegen, tenzij Hij ze bestuurt; indien ze ons niet houden bij de éne Middelaar Christus, om van Hem geheel af te hangen, op Hem te steunen, naar Hem te snellen en in Hem tot rust te komen. Want wat beschreven wordt in het gezicht van Jacob (Gen. 28:12) moet diep in onze harten ingegrift zijn, namelijk dat de engelen naar de aarde tot de mensen afdalen, en van de mensen naar de hemel opklimmen langs een ladder, op welke de Here der heirscharen gezeten is. Daardoor wordt aangewezen, dat alleen door Christus' tussenkomst de dienst der engelen tot ons komt, zoals Hij zelf verzekert (Joh. 1:52) "Van nu aan zult gij de hemel zien geopend en de engelen nederdalende op de Zoon des mensen." Daarom roept de knecht van Abraham (Gen. 24:7) die in de hoede van de engel was aanbevolen, die niet aan, dat hij hem nabij zou zijn, maar op die aanbeveling vertrouwend stort hij zijn gebeden uit voor de Here en bidt Hem, dat Hij zijn barmhartigheid zou bewijzen jegens Abraham. Want evenals God de engelen niet daarom maakt tot dienaren zijner macht en goedheid om zijn eer met hen te delen, zo belooft Hij niet daartoe ons zijn hulp door hun dienst, opdat wij ons vertrouwen tussen hen en Hem zouden verdelen. We moeten dus laten varen die Platonische wijsbegeerte¹, die leert, dat we door de engelen de toegang tot God moeten vragen en hen moeten dienen om God vriendelijker te stemmen jegens ons: welke wijsbegeerte bijgelovige en nieuwsgierige mensen van den beginne af in onze godsdienst hebben pogen in te voeren, waarin ze nog tot op deze dag volharden.

12. Die Engel dürfen uns nicht davon abbringen, unseren Blick allein auf den Herrn zu richten

Alles, was man vom Dienste der Engel sagen kann, muß also dem Zweck dienen, daß aller Vertrauenslosigkeit ein Ende gemacht und unsere Hoffnung auf Gott gefestigt werde. Dieser Schutz ist uns deshalb von Gott bereitet, daß wir uns von der Zahl der Feinde nicht schrecken lassen, als ob sie ihm zu stark wären, — sondern vielmehr zu jenem Ausspruch des Elisa unsere Zuflucht nehmen: Es sind mehr für uns denn gegen uns (2. Kön. 6,16; nicht wörtlich). Wie widersinnig wäre es nun, wenn wir uns durch die Engel von Gott abbringen ließen, die doch dazu verordnet sind, uns zu bezeugen, wie gar nahe seine Hilfe ist! Dann freilich bringen sie uns von Gott ab, wenn sie uns nicht auf geradem Wege dahin leiten, daß wir ihn als einzigen Helfer ansehen, anrufen und preisen, wenn wir sie nicht als seine Hände betrachten, die sich zu keinem Werke regen ohne seinen Befehl, wenn sie uns nicht bei dem einen Mittler Christus halten, daß wir ganz und gar von ihm abhängen, in ihm bleiben, zu ihm uns wenden und in ihm unser volles Genüge haben! Denn was uns in dem Gesicht des Jakob (Gen. 28,12) beschrieben wird, das müssen wir ganz fest zu Herzen nehmen: daß die Engel zu den Menschen auf Erden herabsteigen und von den Menschen wiederum zum Himmel hinauf — auf der „Leiter“, auf welcher der Herr der Heerscharen obenan sitzt! Da wird deutlich: einzig durch Christi Eintreten (intercessio) für uns kommt jener Dienst der Engel an uns zustande, wie er es ja selbst ausspricht: „Von nun an werdet ihr den Himmel offen sehen und die Engel Gottes hinauf- und herabfahren auf des Menschen Sohn“ (Joh. 1,51). So ruft auch der Knecht Abrahams, der der Hut des Engels befohlen war, nicht etwa diesen um Beistand an, sondern er bringt im Vertrauen auf jene Verheißung sein Gebet vor den Herrn und bittet ihn, seine Barmherzigkeit gegen Abraham zu erweisen (Gen. 24,7). Denn Gott macht die Engel nicht zu Dienern seiner Macht und Güte, um seine Ehre mit ihnen zu teilen, und ebenso verheißt er uns nicht seine Hilfe durch ihren Dienst, damit wir etwa unser Vertrauen zwischen ihm und den Engeln teilten! Deshalb wollen wir nichts mit jener platonischen Weisheit zu tun haben, die uns anweist, den Zugang zu Gott durch Vermittlung der Engel zu suchen und ihnen Verehrung zu erweisen, damit sie uns Gott geneigter machen! (Platon, Epinomis; Kratylos). Diese Philosophie haben abergläubische und vorwitzige Leute von Anfang an in unsere Religion hineinzubringen versucht und tun es noch heute mit Beharrlichkeit!

12. Ons mag nie op engele vertrou nie maar op God alleen

Daarom moet ons alles wat in verband met die diens van die engele gesê word, daarop rig om alle wantroue te oorwin en ons hoop sterker op God te vestig. Want hierdie hulpmiddels is juis deur die Here aan ons voorsien sodat ons nie deur die menigte van ons vyande verskrik hoef te word nie, net asof hulle kragtiger as sy hulp is, maar sodat ons ook ons 272 toevlug tot Elisa se opmerking kan neem dat die wat by ons is, meer is as die wat teen ons is.⁷⁷

Hoe verwaand is die opvatting dan nie dat ons deur die engele van God af weggeneem word, terwyl hulle juis daartoe bestem is om vir ons van die teenwoordigheid van sy hulp te getuig? En hulle neem ons van Hom af weg as hulle ons nie regstreeks na Hom toe lei om na Hom alleen as ons Helper op te sien, Hom aan te roep en te verkondig nie. Dit sal trouens gebeur as ons hulle nie beskou as sy hande wat hulleself vir geen werk in beweging sit, tensy dit onder sy leiding is nie, en ook as hulle ons nie aan die een Middelaar, naamlik Christus, vashou, sodat ons volkome van Hom afhanklik kan wees, op Hom alleen kan steun, tot Hom gelei kan word en in Hom berusting kan vind nie.

Want dit wat in die droom van Jakob beskrywe word,⁷⁸ behoort aan ons harte vas te kleef en diep daarop ingeprent te wees, naamlik dat die engele na die mens op aarde neerdaal en van die mens af na die hemel opgaan met die leer waarop die Here van die leërskare sit. Daarmee word aangedui dat dit slegs deur die tussenkoms van Christus moontlik is dat die diens van die engele ons kan bereik, soos Hy self verklaar: “Van nou af sal julle die hemel geopend sien en die engele van God wat neerdaal na die Seun van die mens.”⁷⁹ Daarom het die dienskneg van Abraham wat aan die beskerming van ’n engel toevertrou was, nie om dié rede die engel in gebed aangeroep om hom te help nie maar in sy vertroue op die opdrag sy gebede voor die aangesig van die Here uitgestort en gebid dat Hy sy barmhartigheid teenoor Abraham moes bewys.⁸⁰ Want net soos God nie van hulle dienaars van sy mag en goedheid maak om sy heerlikheid met hulle te deel nie, net so belowe Hy nie sy hulp deur hulle bemiddeling aan ons sodat ons daarom ons vertroue tussen hulle en God moet verdeel nie. Vaarwel dus aan die filosofie van Plato,⁸¹ waarvolgens ons deur engele toegang tot God moet soek en hulle juis om dié rede moet vereer om God genaakbaarder teenoor ons te maak. Bygelowige en nuuskierige mense het van die begin af gepoog om hierdie filosofie in ons godsdiens in te voer, en hulle hou vandag nog daarmee vol.⁸²

273

Die duiwels en die raadsplan van God (13-18).

12. Всё сказанное о служении Ангелов должно быть направлено на то, чтобы ещё крепче утвердить нашу веру в самом Боге. Именно по этой причине Бог посылает Ангелов хранить и защищать нас, чтобы мы не приходили в смущение при виде множества врагов. Он делает это не потому, что Сам недостаточно силён, но потому, чтобы мы всегда могли сказать вслед за Елисеем: тех, кто за нас, больше, чем тех, кто против нас. Насколько же нечестиво отвращаться от Бога ради поклонения Ангелам! Ведь их служение в том, чтобы помогать нам, и помощь Ангелов тем ощутимее, чем более Бог подаёт нам её через них, по мере нашей немощи. Между тем мы неизбежно отвращаемся от Бога, если не видим, что Ангелы ведут нас прямо к Нему, дабы мы обращались к Нему одному, Его одного призывали на помощь, в Нём одном признавали источник всякого блага. Ангелы же подобны рукам Божьим, которые трудятся лишь по Божьему повелению и предрасположению.

Наконец, Ангелы приводят нас к Иисусу Христу, чтобы мы пребывали в Нём, считали Его единственным Посредником, от которого зависим во всём и в ком одном находим успокоение. Мы всегда должны помнить о видении, которое получил во сне Иаков: Ангелы сходят на землю к людям, а люди поднимаются на небо по лестнице, на которой стоит Господь (Быт 28:12). Это значит, что Ангелы сообщаются с людьми только по ходатайству Иисуса Христа, согласно его собственному свидетельству: «Отныне будете видеть небо отверстым и Ангелов Божиих восходящих и нисходящих к Сыну Человеческому» (Ин 1:51).

Раб Авраама, порученный попечению Ангела, тем не менее обращается с молитвой о помощи не к нему, а к Богу, прося Его быть милостивым к Аврааму (Быт 24:7). Ибо как Бог, сделавший Ангелов служителями своей благости и силы, не делится с ними славой, так и они не обещают нам помощи от самих себя, дабы наше упование не раздваивалось между ними и Богом. Поэтому надлежит отвергнуть философию Платона, где он учит, что мы приходим к Богу посредством Ангелов и должны почитать их, чтобы они скорее открыли нам доступ к Нему (Платон. Послезаконие, 984е-985а). Это ложное и нечестивое представление. Однако некоторые суеверные люди с самого начала пытались протащить его в христианскую Церковь, да и сегодня находятся такие, кто хотел бы оживить его.

13. Quae de Diabolis Scriptura tradit, eo fere tendunt omnia ut solliciti simus ad praecavendas eorum insidias et molitiones: tum iis armis nos instruamus quae ad propulsandos potentissimos hostes satis firma sint ac valida. Nam quum deus^d ac princeps^e huius seculi vocatur Satan, quum fortis armatus^f, spiritus cui potestas est aeris^g, leo rugiens² dicitur: non alio respiciunt istae descriptiones nisi ut cautiores simus et vigilantiores, tum ad pugnam capessendam paratiores. Quod etiam expressis verbis interdum notatur. Nam Petrus postquam Diabolum dixit circuire instar leonis rugientis, quaerentem quos devoret [1. Pet. 5. b. 8]: mox adhortationem subiungit, ut fide fortiter resistamus.³ Et Paulus, ubi monuit luctam non cum carne et sanguine nobis esse, sed cum principibus aeris, potestatibus tenebrarum, et nequitiis spiritualibus [Ephes. 6. b. 12], continuo arma induere iubet quae ad tantum tamque periculosum certamen sustinendum paria sint⁴. Quare nos quoque ad hunc finem omnia conferamus, ut hostem, et hostem audacia promptissimum, viribus robustissimum, artibus callidissimum, diligentia et celeritate infatigabilem, machinis omnibus 165 refertissimum, pugnandi scientia expeditissimum nobis assidue imminere praemoniti: non socordia vel ignavia opprimi nos sinamus, sed ex adverso erectis excitatisque animis, pedem figamus ad resistendum; et quia haec militia non nisi morte finitur, ad perseverantiam nos hortemur. Praecipue vero imbecillitatis et ruditatis nostrae nobis conscii, Dei opem invocemus, nec quicquam tentemus nisi ipso freti: quando ipsius est solius et consilium et robur et animos et arma subministrare.

13. Tout ce que l’Escriture enseigne des diables, revient à ce but, que nous soyons sur noz gardes pour resister à leurs tentations, et n’estre point surpris de leurs embusches, et que nous regardions de nous munir d’armes, qui soyent suffisantes pour repousser des ennemis fort puissans. Car quand Satan est nommé le Dieu et Prince de ce monde: item, un Fort armé: item un Lyon bruyant: item un Esprit qui domine en l’air: toutes ces descriptions reviennent là, que nous soyons vigilans à faire le guet et nous apprestions à combatre: ce qui est mesme quelque fois exprimé (2 Cor. 4:4; Jean 12:31; Matth. 12:29; Eph. 2:2). Car sainct Pierre, apres avoir dit que le diable circuit comme un lyon bruyant, cherchant à nous devorer, adjouste incontinent une exhortation, que nous soyons fermes en foy pour lui resister (1 Pierre 5:8). Et sainct Paul, apres nous avoir adverty que nous avons la guerre, non point contre la chair et le sang, mais contre les princes de l’air, les puissances des tenebres, les esprits malins: tantost apres il nous commande de vestir les armes qui nous puissent defendre en une bataille si perilleuse (Ephes. 6:12.) Parquoy apprenons aussi de reduire le tout à ceste fin, qu’estans advertis que nous avons l’ennemy pres de nous, voire ennemy prompt en audace, robuste en force, rusé en cautelles, garny de toutes machinations, expert en science de batailler, et ne se lassant en nulle poursuite, ne soyons point endormis en nonchalance, tellement qu’il nous puisse oppresser: mais au contraire, que nous tenions tousjours bon et soyons prests à luy resister. Et d’autant que ceste bataille n’a point de fin jusques à la mort, que nous soyons fermes et constants en perseverance. Sur tout qu’en cognoissant nostre foiblesse et defaut nous invoquions Dieu, n’attendans rien sinon en la fiance de son aide, d’autant que c’est à luy seul de nous donner conseil, force et courage, et nous armer.

13. The design of almost every thing that the Scripture teaches concerning devils, is that we may be careful to guard against their insidious machinations, and may provide ourselves with such weapons as are sufficiently firm and strong to repel the most powerful enemies. For when Satan is called the god and prince of this world,³³⁵ the strong man armed,³³⁶ the prince of the power of the air,³³⁷ a roaring lion,³³⁸ these descriptions only tend to make us more cautious and vigilant, and better prepared to encounter him. This is sometimes signified in express words. For Peter, after having said that “the devil, as a roaring lion, walketh about seeking whom he may devour,” immediately subjoins an exhortation to “resist him, steadfast in the faith.” And Paul, having suggested that “we wrestle not against flesh and blood, but against principalities, against powers, against the rulers of the darkness of this world, against spiritual wickedness,”³³⁹ immediately commands us to put on suitable armour for so great and so perilous a conflict. Wherefore, having been previously warned that we are perpetually threatened by an enemy, and an enemy desperately bold 162 and extremely strong, skilled in every artifice, indefatigable in diligence and celerity, abundantly provided with all kinds of weapons, and most expert in the science of war, let us make it the grand object of our attention, that we suffer not ourselves to be oppressed with slothfulness and inactivity, but, on the contrary, arousing and collecting all our courage, be ready for a vigorous resistance; and as this warfare is terminated only by death, let us encourage ourselves to perseverance. But, above all, conscious of weakness and ignorance, let us implore the assistance of God, nor attempt any thing but in reliance on him; since he alone can supply us with wisdom, and strength, and courage, and armour.

13. The doctrine concerning bad angels or devils reduced to four heads. 1. That we may guard against their wiles and assaults.

The tendency of all that Scripture teaches concerning devils is to put us on our guard against their wiles and machinations, that we may provide ourselves with weapons strong enough to drive away the most formidable foes. For when Satan is called the god and ruler of this world, the strong man armed, the prince of the power of the air, the roaring lion,¹ the object of all these descriptions is to make us more cautious and vigilant, and more prepared for the contest. This is sometimes stated in distinct terms. For Peter, after describing the 151devil as a roaring lion going about seeking whom he may devour, immediately adds the exhortation, “whom resist steadfast in the faith,” (1 Pet. 5:9). And Paul, after reminding us that we wrestle not against flesh and blood, but against principalities, against powers, against the rulers of the darkness of this world, against spiritual wickedness in high places, immediately enjoins us to put on armour equal to so great and perilous a contest (Ephes. 6:12). Wherefore, let this be the use to which we turn all these statements. Being forewarned of the constant presence of an enemy the most daring, the most powerful, the most crafty, the most indefatigable, the most completely equipped with all the engines and the most expert in the science of war, let us not allow ourselves to be overtaken by sloth or cowardice, but, on the contrary, with minds aroused and ever on the alert, let us stand ready to resist; and, knowing that this warfare is terminated only by death, let us study to persevere. Above all, fully conscious of our weakness and want of skill, let us invoke the help of God, and attempt nothing without trusting in him, since it is his alone to supply counsel, and strength, and courage, and arms.

13. Wat de Schrift aangaande de duivelen leert, is bijna steeds hierop gericht, dat wij vol opmerkzaamheid zouden zijn om ons te hoeden voor hun listen en lagen, als ook dat wij ons met zulke wapenen zouden toerusten, die sterk en krachtig genoeg zijn om zulke zeer machtige vijanden te verjagen. Want wanneer Satan genoemd wordt de god en overste dezer wereld, wanneer er van hem gezegd wordt, dat hij is een sterke gewapende, een geest, die de macht heeft over de lucht, en een briesende leeuw (2 Cor. 4:4; Joh.12:31; Matt.12:29; Ef.2:2; 1 Petr.5:8) dan dienen die omschrijvingen tot niets anders, dan dat wij voorzichtiger en waakzamer zouden zijn en ook bereidvaardiger om de strijd te aanvaarden. En dat wordt soms ook uitdrukkelijk te kennen gegeven. Want nadat Petrus gezegd heeft, dat de duivel omgaat als een briesende leeuw, zoekende, wie hij zou mogen verslinden, voegt hij onmiddellijk daaraan de aansporing toe, dat wij hem door het geloof krachtig zouden wederstaan. En wanneer Paulus vermaand heeft (Ef. 6:12) dat wij de strijd niet tegen vlees en bloed hebben, maar tegen de overheden der lucht, de machten der duisternis, en de geestelijke boosheden, beveelt hij terstond daarop de wapenen aan te trekken, die geschikt zijn tot een zo grote en zo gevaarlijke strijd. Daarom laat ook ons alles hierop richten, nu we gewaarschuwd zijn, dat een vijand, en wel een vijand vastberaden in vermetelheid, zeer sterk in krachten, zeer listig in bedrog, onvermoeibaar in ijver en snelheid, rijk voorzien van alle mogelijke krijgstuig,en door krijgskennis slagvaardig, ons voortdurend belaagt, laat ons, zeg ik, alles hierop richten, dat wij ons niet door zorgeloosheid of lafheid laten overmeesteren, maar met opgeheven en opgewekt gemoed de voet tegen hem schrap zetten om hem te weerstaan; en daar deze krijgsdienst slechts met de dood eindigt, laat ons onszelf aansporen tot volharding. Maar laat ons vooral, ons onze zwakheid en onervarenheid bewust, Gods hulp inroepen en niets ondernemen dan vertrouwend op Hem: want Hij alleen is het, die raad en kracht en moed en wapenen schenkt.

13. 87Die Gefährlichkeit des Feindes

Was die Schrift von den Teufeln lehrt, hat alles den Zweck, daß wir auf der Hut sein sollen gegen ihre Lücke und Nachstellungen und uns mit solchen Waffen rüsten, die stark und fest genug sind, ihnen als den gefährlichsten Feinden Widerstand zu leisten. Denn wenn der Teufel als Gott und Fürst dieser Welt bezeichnet wird, wenn es von ihm heißt, er sei ein starker Gewappneter (Matth. 12,29), der „Fürst, der in der Luft herrscht“ (Eph. 2,2), ein „brüllender Löwe“ (1. Petr. 5,8) — so haben solche Beschreibungen keinen anderen Zweck, als uns vorsichtiger, wachsamer und kampfbereiter zu machen. Das wird mitunter auch ausdrücklich gesagt. Petrus spricht es ja aus, der Teufel gehe umher wie ein brüllender Löwe und suche, welchen er verschlinge (1. Petr. 5,8). Aber dann fügt er gleich die Mahnung hinzu, im Glauben tapfer Widerstand zu leisten! Und Paulus, der daran erinnert, daß wir nicht mit Fleisch und Blut zu streiten haben, sondern mit den Fürsten der Luft, den Beherrschern der Finsternis und den bösen Geistern (Eph. 6,12), befiehlt doch sogleich, die Waffen zu ergreifen, mit denen wir einen so gefährlichen Kampf bestehen können (Eph. 6,13ff.). Deshalb sollen wir alles daran wenden, daß uns der Feind — dieser kampfbereiteste in seiner Kühnheit, dieser gewaltigste in seiner Kraft, dieser schlaueste in seinen Ränken, unermüdlich in seiner Umsicht und Schnelligkeit, voll Tücke aller Art, kampferfahren bis aufs äußerste, der uns, wie wir gewarnt sind, ohne Unterlaß bedroht! —, daß uns dieser Feind nicht in Sorglosigkeit und Trägheit überfalle, sondern wir wackeren und aufrechten Geistes festen Fuß fassen, um ihm zu widerstehen! Und weil dieser Kriegsdienst (militia) erst mit dem Tode endet, so werden wir zur Beharrlichkeit ermahnt. Vor allem aber sollen wir im Bewußtsein unserer Schwachheit und Unerfahrenheit Gottes Hilfe anrufen und nichts ohne Vertrauen auf ihn unternehmen; — denn er allein kann Rat und Kraft, Mut und Rüstung schenken!

13. God voorsien ons van die wapens om die Satan teen te staan

Die dinge wat die Skrif in verband met die duiwels leer, het oor die algemeen alles die strekking om ons besorg te maak sodat ons op ons hoede kan wees vir hulle strikke en streke; maar ook om ons toe te rus met dié wapens wat sterk en kragtig genoeg is om ons magtigste vyande af te weer. Want wanneer die Satan die god⁸³ en vors⁸⁴ van hierdie wêreld genoem word; wanneer gesê word dat hy ’n sterk gewapende,⁸⁵ ’n gees wat oor die lug heers⁸⁶ en ’n brullende leeu is,⁸⁷ het hierdie beskrywings nie ’n ander doel nie as om ons versigtiger, waaksamer en parater te maak om die stryd met hom aan te knoop. Soms word dit uitdruklik aangedui. Want nadat Petrus gesê het dat die duiwel soos ’n brullende leeu rondgaan op soek na mense wat hy kan verslind,⁸⁸ voeg hy dadelik die vermaning by dat ons hom met die geloof moedig moet weerstaan.⁸⁹ En wanneer Paulus ons vermaan dat ons stryd nie teen vlees en bloed is nie maar teen die owerhede van die lug, teen die magte van die duisternis en teen die bose geeste,⁹⁰ beveel hy ons onmiddellik daarna om die wapens op te neem wat vir so ’n groot en gevaarlike stryd toereikend is.⁹¹

Daarom moet ons ook alles hierop toespits om gewaarsku te wees dat ’n vyand ons voortdurend bedreig - en dit ’n vyand wat in durf uiters vasberade, in kragte baie sterk, in sy listige streke baie geslepe, in sorgvuldigheid en spoed onvermoeid, tot oorlopens toe vol van elkevorm van bedrog en in krygskennis baie vaardig. Verder mag ons nie toelaat dat ons deur onverskilligheid of lafhartigheid onderdruk word nie, maar inteendeel met verhewe en wakker harte ons voete vasplant om hom te weerstaan.⁹² En omdat hierdie stryd net deur die dood beëindig word, moet ons ons tot volharding hierin aanspoor.⁹³ Omdat ons in besonder van ons swakheid en onkunde bewus is, moet ons die hulp van God inroep en niks onderneem sonder om op Hom te steun 274 nie, omdat dit alleen in sy mag is om raad, krag, moed en wapens daarvoor aan ons te voorsien.

13. Учение Св. Писания о бесах имеет целью предупредить нас, чтобы мы были бдительны и не уступали бесовским искушениям, не позволяли уловить себя в западню, вооружались оружием, достаточным для отражения вражьей силы. Когда Сатана именуется в Писании «богом века сего» и «князем мира сего» (2 Кор 4:4; Ин 14:30), а также «сильным с оружием» (Лк 11:21), «рыкающим львом» (1 Пет 5:8) и «духом злобы поднебесным» (Эф 6:12) - все эти определения сводятся к одному: побудить нас всегда быть начеку и готовыми к духовной брани.

Об этом говорится неоднократно. Св. Пётр называет дьявола рыкающим львом, ищущим, кого поглотить, и тут же призывает нас противостоять ему твёрдою верой. Св. Павел, предупреждая, что брань наша не против плоти и крови, но против князей поднебесных, сил тьмы, духов злобы, велит нам вооружиться для противостояния им в грозной битве. Поэтому научимся всегда памятовать о том, что рядом с нами враг - враг дерзкий и храбрый, крепкий и сильный, искусный в коварстве, владеющий множеством ухищрений, опытный в науке сражения. Не дадим ему преследовать нас, не будем пребывать в небрежении, чтобы он не сумел поработить нас, но, напротив, будем всегда бдительны и готовы отразить его нападения. А поскольку эта брань не кончается до самой смерти, будем в нашем противостоянии крепки и непоколебимы. И прежде всего, сознавая нашу слабость и немощь, призовём на помощь Бога и не станем ничего предпринимать без веры в его поддержку. Ибо Он один может дать нам совет, силу и мужество и вооружить нас против врага.

14. Quo autem ad id agendum magis excitemur ac urgeamur, non unum aut alterum aut paucos hostes, sed magnas esse copias denuntiat Scriptura, quae nobiscum bellum gerunt. Nam et Maria Magdalena dicitur liberata fuisse a septem daemoniis quibus occupabatur [Marc. 16. b. 9]: et illud esse ordinarium testatur Christus, quod si eiecto semel daemonio locum iterum patefacias, septem spiritus nequiores secum assumit, ac redit in possessionem vacuam [Matt. 12. d. 43^a]. Imo legio tota dicitur hominem unum obsedisse [Luc. 8. d. 30]. His ergo docemur, cum infinita hostium multitudine bellandum nobis esse: ne paucitate contempta, simus ad praelium remissiores, vel intermissionem aliquam dari nobis interdum putantes, desidiae indulgeamus. Quod autem singulari numero saepe unus Satan vel^b Diabolus proponitur, in eo denotatur principatus ille iniquitatis, qui adversatur regno iustitiae. Quemadmodum enim Ecclesia et sanctorum societas Christum habet caput: ita impiorum factio, et ipsa impietas cum suo principe nobis depingitur, qui summum imperium illic obtineat. Qua ratione dictum est illud, Ite maledicti in ignem aeternum, qui praeparatus est Diabolo et angelis eius [Matt. 25. d. 41].

14. Davantage l’Escriture, afin de nous inciter plus à diligence, nous denonce qu’il n’y a pas un seul diable qui nous face la guerre, ou un petit nombre, mais une grande multitude. Car il est dit, que Marie Magdaleine avoit esté delivrée de sept diables qui la possedoyent (Marc 16:9). Et Jesus Christ tesmoigne qu’il advient ordinairement, que si apres qu’un diable est sorty de nous, il trouve encore accez pour y rentrer, il en amene sept autres plus meschans (Matth. 12:43–45). Qui plus est, il est dit qu’un seul homme estoit possedé d’une legion (Luc 8:30). Par cela donc nous sommes enseignez que nous avons à guerroyer avec une multitude infinie d’ennemis, afin de ne venir nonchalans, comme si nous avions quelque relasche pour nous reposer. Touchant qu’il est souvent parlé du diable et de Satan au nombre singulier, en cela est denotée la principauté d’injustice qui est contraire au regne de justice. Car comme l’Eglise et la compagnie des Saincts a Jesus Christ pour Chef, aussi la bande des meschans, et l’impieté mesme nous est descrite avec son prince, qui exerce là son empire et seigneurie. A quoy se rapporte ceste sentence, Allez maudits, au feu eternel, lequel est preparé au diable et à ses anges (Matth. 25:41).

14. But, the more to excite and urge us to such conduct, the Scripture announces that there are not one, or two, or a few enemies, but great armies who wage war against us. For even Mary Magdalene is said to have been delivered from seven demons, by whom she was possessed;³⁴⁰ and Christ declares it to be a common case, that, if you leave the place open for the re-entrance of a demon who has once been ejected, he associates with himself seven spirits more wicked still, and returns to his vacant possession.³⁴¹ Indeed, one man is said to have been possessed by a whole legion.³⁴² By these passages, therefore, we are taught, that we have to contend with an infinite multitude of enemies; lest, despising their paucity, we should be more remiss to encounter them, or, expecting sometimes an intermission of hostility, should indulge ourselves in idleness. But when one Satan or devil is frequently mentioned in the singular number, it denotes that principality of wickedness which opposes the kingdom of righteousness. For as the Church and society of saints have Christ as their head, so the faction of the impious, and impiety itself, are represented to us with their prince, who exercises the supreme power among them; which is the meaning of that sentence, “Depart, ye cursed, into everlasting fire, prepared for the devil and his angels.”³⁴³

14. That we may be stimulated to exercises of piety. Why one angel in the singular number often spoken of.

That we may feel the more strongly urged to do so, the Scripture declares that the enemies who war against us are not one or two, or few in number, but a great host. Mary Magdalene is said to have been delivered from seven devils by which she was possessed; and our Saviour assures us that it is an ordinary circumstance, when a devil has been expelled, if access is again given to it, to take seven other spirits, more wicked than itself, and resume the vacant possession. Nay, one man is said to have been possessed by a whole legion.¹ By this, then, we are taught that the number of enemies with whom we have to war is almost infinite, that we may not, from a contemptuous idea of the fewness of their numbers, be more remiss in the contest, or from imagining that an occasional truce is given us, indulge in sloth. In one Satan or devil being often mentioned in the singular number, the thing denoted is that domination of iniquity which is opposed to the reign of righteousness. For, as the Church and the communion of saints has Christ for its head, so the faction of the wicked and wickedness itself, is portrayed with its prince exercising supremacy. Hence the expression, “Depart, ye cursed, into everlasting fire, prepared for the devil and his angels,” (Mt. 25:41).

14. Opdat wij nu te meer opgewekt en gedrongen zouden worden dit te doen, betuigt de Schrift, dat er niet één, of twee, of weinige vijanden zijn, maar grote troepen, die met ons oorlog voeren. Want van Maria Magdalena wordt gezegd, dat zij bevrijd is van zeven boze geesten, door wie ze bezeten was (Marc. 16:9) en Christus betuigt (Matt. 12:43) dat het gewoon is, dat wanneer men voor een eenmaal uitgeworpen boze geest weer plaats maakt, hij zeven geesten, bozer dan hij zelf, met zich neemt en in het ledige huis weerkeert. Ja zelfs wordt gezegd (Luc. 8:30) dat een heel legioen één man bezeten heeft. Hieruit dus leren wij, dat wij te strijden hebben met een oneindig aantal vijanden, opdat wij niet, door hun geringe aantal te minachten, te slap zouden zijn tot de krijg, of door te menen, dat ons somtijds enige onderbreking van de strijd gegeven wordt, zouden toegeven aan lust tot nietsdoen. Dat echter dikwijls sprake is van één satan of duivel in het enkelvoud, daarmee wordt aangeduid dat oppergezag der boosheid, dat zich verzet tegen het rijk der gerechtigheid. Want evenals de Kerk en de vergadering der heiligen Christus tot een Hoofd heeft, zo wordt ons ook de partij der goddelozen en de goddeloosheid zelf afgeschilderd met haar vorst, die daar het hoogste gezag bekleedt. Daarom is gezegd (Matt. 25:41) "Gaat weg van mij, gij vervloekten, in het eeuwige vuur, hetwelk de duivel en zijn engelen bereid is."

14. Das Reich der Bosheit!

Um uns aber zu solchem Streit um so kräftiger zu ermuntern und anzuspornen, zeigt uns die Schrift, daß wir es nicht mit einem oder zwei Feinden oder wenigstens bloß mit einer geringen Zahl zu tun haben, sondern daß uns ein großes Heer in diesem Krieg gegenübersteht! Denn es heißt, daß Maria Magdalena von sieben Dämonen befreit worden sei, die sie besessen hatten (Mark. 16,9), und Jesus erklärt es für das Regelmäßige, daß der böse Geist, falls man ihm nach seiner Austreibung noch einmal Einlaß gewährt, sieben noch bösere Geister mit sich nimmt und in den leeren Besitz zurückkehrt (Matth. 12,43). Ja, wir hören, daß eine ganze Legion einen einzigen Menschen besessen hat! (Luk. 8,30). Daraus erfahren wir also, daß wir mit einer unendlichen Menge von Feinden zu kämpfen haben — damit wir nicht verächtlich meinen, es wären bloß wenige, und dann im Kampf nachlässig werden oder uns gar in der Meinung, es werde uns eine Kampfpause gewährt, der Trägheit hingeben.

Daß dagegen der Satan oder Teufel uns oft als einzelner gegenübertritt, das soll uns zeigen: es gibt eine Herrschaft der Bosheit, die sich dem Reich der Gerechtigkeit entgegensetzt. Denn wie die Kirche und die Schar (societas) der Heiligen Christus zum Haupte hat, so wird uns auch die Rotte der Gottlosen und die Gottlosigkeit selbst mit ihrem Fürsten vor Augen gestellt, der dort die oberste Herrschaft führt. Daher auch der Spruch: „Geht hin, ihr Verfluchten, in das ewige Feuer, das da bereitet ist dem Teufel und seinen Engeln“ (Matth. 25,41).

14. Die ryk van die bose bestaan uit groot leërmagte

Maar om ons op te wek en aan te dryf om dit te doen betuig die Skrif dat dit nie net een of twee of ’n handjievol vyande is wat met ons in oorlog gewikkel is nie, maar groot leërmagte. Want daar word van Maria Magdalena gesê dat sy van sewe bose geeste waarvan sy besete was, verlos is.⁹⁴ Christus getuig self ook dat dit gewoonlik gebeur dat as ’n bose gees uitgedryf is en ’n mens weer plek maak daarvoor, hy sewe geeste met hom saambring wat nog boser is, en dat hy dan tot dié besitting wat hy ontruim het, terugkeer.⁹⁵ Ja, daar word gesê dat ’n hele legioen een man in besit geneem het.⁹⁶ Hierdeur word ons dus geleer dat ons met ’n grenslose menigte van die vyand te kampe het: ons mag hulle geringe getal nie onderskat of sonder belangstelling vir die stryd word of met die gedagte dat ’n ruspouse soms in die stryd aan ons gegee word, ons aan traagheid oorgee nie. Maar met die feit dat daar dikwels in die Skrif in die enkelvoud net van een Satan of duiwel sprake is, word die heerskappy van ongeregtigheid aangedui wat die ryk van geregtigheid teenstaan.

Want soos die kerk en die gemeenskap van die heiliges Christus as hulle Hoof het, so word die gespuis van goddeloses en hulle goddeloosheid met hulle vors wat daar die hoogste gesag voer, vir ons afgeteken. Om hierdie rede is daar gesê: “Gaan weg van my, julle vervloektes, in die ewige vuur wat vir die duiwel en sy engele berei is.”⁹⁷

14. Св. Писание побуждает нас к большей бдительности тем, что говорит не об одном противостоящем нам бесе и не о малом их числе, но о великом множестве. Так, сказано, что из Марии Магдалины было изгнано семь бесов (Мк 16:9). Иисус Христос свидетельствует о том, что когда один нечистый дух выйдет из человека, то обычно ищет, как бы вернуться обратно, и приводит с собою семь других духов, злейших себя (Мф 12:45). Более того, сказано, что один человек был одержим легионом бесов (Лк 8:30). Отсюда мы узнаём, что вынуждены вести брань с бесконечным множеством врагов, а потому не должны допускать расслабленности и небрежения.

А когда о дьяволе и Сатане часто говорится в единственном числе, то тем самым нам указывается на царство нечестия, противостоящее царству праведности. Подобно тому как Церковь и сонм святых имеют Главою Иисуса Христа, так и скопище нечестивцев, а с ними и само нечестие представлены своим князем, обладающим над ними властью и господством. Именно об этом сказано: «Идите от Меня, проклятые, в огонь вечный, уготованный диаволу и ангелам его» (Мф 25:41).

15. Hoc quoque ad perpetuum cum Diabolo certamen accendere nos decet, quod adversarius Dei et noster ubique dicitur. Nam si cordi nobis est Dei gloria ut par est, totis viribus adversus eum enitendum est qui illius extinctionem molitur. Si ad regnum Christi asserendum animati sumus ut oportet, necesse est nobis irreconciliabile cum eo bellum esse qui in^c illius ruinam conspirat. Rursus siqua salutis nostrae cura nos tangit, nec pax nec induciae cum eo nobis esse debent qui in eius perniciem assidue insidias tendit. Talis autem describitur Geneseos cap. 3^d, ubi hominem ab obedientia quam Deo debebat abducit, ut simul et Deum iusto honore spoliet, et hominem ipsum in ruinam praecipitet¹. Talis etiam in Evangelistis, ubi inimicus 166 vocatur [Matt. 13. d. 28]^a, et spargere zizania ad corrumpendum vitae aeternae semen dicitur¹. In summa, quod de ipso testatur Christus, ab initio fuisse homicidam et mendacem [Ioh. 8. f. 44], in omnibus eius factis experimur. Mendaciis enim veritatem Dei oppugnat: lucem tenebris obscurat: hominum mentes implicat erroribus: odia suscitat: contentiones ac pugnas accendit: omnia in eum finem ut Dei regnum evertat, homines in aeternum interitum secum demergat. Unde constat, ipsum natura pravum, malignum ac malitiosum esse. Nam in eo ingenio quod ad gloriam Dei et hominum salutem impetendam factum est, summam pravitatem esse oportet. Hoc etiam significat Iohannes in epistola sua^b, quum scribit eum ab initio peccare^c. Siquidem intelligit, ipsum omnis malitiae et iniquitatis authorem, ducem, architectum.

15. Cela aussi nous doit aiguiser à combatre incessamment contre le diable, qu’il est nommé par tout Adversaire de Dieu et le nostre. Car si nous avons la gloire de Dieu en recommandation comme nous devons, c’est bien raison d’employer toutes noz forces à resister à celuy qui machine de l’esteindre. Si nous sommes affectionnez comme il appartient a maintenir le regne de Christ, il est necessaire que nous ayons une guerre perpetuelle avec celuy qui s’efforce de le ruiner. D’autre part, si nous avons soin de nostre salut, nous ne devons avoir ne paix ne treves avec celuy qui est sans fin et sans cesse apres pour y contredire. Selon ceste raison il est montré au troisieme de Genese comme il a fait revolter l’homme de l’obeissance de Dieu, afin que Dieu fust privé de l’honneur qui luy appartenoit et que l’homme aussi fust precipité en ruine. Et les Evangelistes nous le descrivent avec une telle nature, en l’appellant Ennemy (Matth. 13:28): ce que porte aussi le mot de Satan, et disans qu’il seme des zizanies pour corrompre la semence de la vie eternelle. En somme nous experimentons en toutes ses œuvres ce que Jesus Christ tesmoigne de luy, assavoir qu’il a esté dés le commencement homicide et menteur (Jean 8:44). Par ses mensonges il assaut la verité de Dieu, il obscurcit la lumiére par ses tenebres, il seduit en erreur les esprits des hommes: d’autre part, il suscite haines et enflambe contentions et noises: le tout afin de renverser le regne de Dieu et de plonger les hommes en damnation eternelle. Dont il appert, que de nature il est pervers, meschant et malin. Car il faut bien qu’il y ait une extreme perversité en une nature, laquelle s’adonne du tout à aneantir la gloire de Dieu et le salut des hommes. C’est ce que dit sainct Jean en son Epistre, que dés le commencement il peche (1 Jean 3:8). Car par cela il entend qu’il est autheur, capitaine et inventeur de toute malice et iniquité.

15. It also ought to stimulate us to a perpetual war with the devil, that he is every where called God's adversary and ours. For, if we feel the concern which we ought to feel for the glory of God, we shall exert all our power against him who attempts the extinction of it. If we are animated by a becoming zeal for defending the kingdom of Christ, we must necessarily have an irreconcilable war with him who conspires its ruin. On the other hand, if we are solicitous for our salvation, we ought to make neither peace nor truce with him who assiduously plots its destruction. Now, such is the description given of him in the third chapter of Genesis, where 163 he seduces man from the obedience owed by him to God, so that he at once robs God of his just honour, and precipitates man into ruin. Such, also, is he described in the Evangelists, where he is called an enemy, and said to sow tares in order to corrupt the seed of eternal life.³⁴⁴ In short, the testimony of Christ concerning him, that he was a murderer and a liar from the beginning,³⁴⁵ we find verified in all his actions. For he opposes Divine truth with lies; obscures the light with shades of darkness; involves the minds of men in errors; stirs up animosities, and kindles contentions and wars;—and all for the purpose of subverting the kingdom of God, and plunging mankind with himself into eternal destruction. Whence it is evident, that he is naturally depraved, vicious, malignant, and mischievous. For there must be extreme depravity in that mind which is bent on opposing the glory of God and the salvation of men. And this is suggested by John in his Epistle, when he says, that “he sinneth from the beginning.” For he intends, that he is the author, conductor, and principal contriver of all wickedness and iniquity.

15. The devil being described as the enemy of man, we should perpetually war against him.

One thing which ought to animate us to perpetual contest with the devil is, that he is everywhere called both our adversary and the adversary of God. For, if the glory of God is dear to us, as it ought to be, we ought to struggle with all our might against him who aims at the extinction of that glory. If we are animated with proper zeal to maintain the Kingdom of Christ, v. e must wage irreconcilable war with him who conspires its ruin. Again, if we have any anxiety about our own salvation, we ought to make no peace nor truce with him who 152is continually laying schemes for its destruction. But such is the character given to Satan in the third chapter of Genesis, where he is seen seducing man from his allegiance to God, that he may both deprive God of his due honour, and plunge man headlong in destruction. Such, too, is the description given of him in the Gospels (Mt. 13:28), where he is called the enemy, and is said to sow tares in order to corrupt the seed of eternal life. In one word, in all his actions we experience the truth of our Saviour’s description, that he was “a murderer from the beginning, and abode not in the truth,” (John 8:44). Truth he assails with lies, light he obscures with darkness. The minds of men he involves in error; he stirs up hatred, inflames strife and war, and all in order that he may overthrow the kingdom of God, and drown men in eternal perdition with himself. Hence it is evident that his whole nature is depraved, mischievous, and malignant. There must be extreme depravity in a mind bent on assailing the glory of God and the salvation of man. This is intimated by John in his Epistle, when he says that he “sinneth from the beginning,” (1 John 3:8), implying that he is the author, leader, and contriver of all malice and wickedness.

15. Ook dit moet ons aanvuren tot een voortdurende strijd met de duivel, dat hij overal de tegenstander van God en van ons genoemd wordt. Want indien de eer Gods ons ter harte gaat, zoals passend is, moeten wij met alle kracht ingaan tegen hem, die het toelegt op de uitdoving daarvan. Indien wij tot de verdediging van het rijk van Christus bezield zijn, zoals het behoort, moeten we noodzakelijk in een onverzoenlijke oorlog zijn met hem, die samenzweert tot de vernieling van dat rijk. Wederom, indien enige zorg voor ons eigen heil in ons is, mogen wij geen vrede noch wapenstilstand hebben met hem, die voortdurend lagen legt tot ons verderf. Als zo iemand nu wordt hij beschreven in het derde hoofdstuk van Genesis, waar hij de mens afvoert van de gehoorzaamheid, die hij Gode verschuldigd was, zodat hij tegelijkertijd God berooft van de Hem toekomende eer, en de mens zelf in het verderf stort. Zo wordt hij ook beschreven bij de evangelisten, waar hij een vijand genoemd wordt (Matt. 13:28) en waar gezegd wordt, dat hij onkruid zaait om het zaad des eeuwigen levens te bederven. Kortom, wat Christus van hem getuigt (Joh. 8:44) dat hij van den beginne een mensenmoordenaar en leugenaar geweest is, dat ervaren wij in al zijn daden. Want met leugenen strijdt hij tegen de waarheid Gods, het licht verdonkert hij met duisternis, de geest der mensen verwart hij in dwalingen, hij wekt haat op, vuurt twist en strijd aan; alles met de bedoeling om het rijk Gods omver te werpen en de mensen met zich te doen verzinken in het eeuwig verderf. Daaruit blijkt, dat hij van nature slecht, boos en sluw is. Want in een geest, die er op uit is om de eer Gods en het heil der mensen aan te vallen, moet wel de hoogste slechtheid aanwezig zijn. Dit geeft ook Johannes te kennen in zijn brief (1 Joh. 3:8) wanneer hij schrijft, dat de duivel zondigt van den beginne aan. Immers hij bedoelt daarmee, dat hij van alle boosheid en ongerechtigheid de bewerker, de leidsman en opperste ontwerper is.

15. Unversöhnlicher Kampf!

Auch das muß uns zu unaufhörlichem Kampf gegen den Teufel anfeuern, daß er überall Gottes und unser Feind heißt. Liegt uns nämlich, wie es billig ist, Gottes Ehre am Herzen, so müssen wir uns ja mit allen Kräften gegen den stemmen, der diese Ehre auslöschen will! Sind wir wirklich gesonnen, das Reich Christi zu behaupten, wie es doch sein muß, so müssen wir ja notwendig einen unversöhnlichen Krieg mit dem haben, der sich zu seinem Sturz verschworen hat. Wenn uns anderseits die Sorge um unser Heil anliegt, so kann es ja weder Frieden noch Waffenruhe 88 dem gegenüber geben, der es stets heimtückisch zunichte zu machen gierig ist. So wird er uns ja auch im dritten Kapitel der Genesis beschrieben: da zieht er den Menschen vom schuldigen Gehorsam gegen Gott ab, um Gott seiner ihm zukommenden Ehre zu berauben und zugleich den Menschen selbst ins Unheil zu stürzen. So tritt er uns bei den Evangelisten entgegen: da heißt er der „Feind“ (Matth. 13,28), und da streut er Lolch, um den Samen des ewigen Lebens zu verderben (Matth. 13,25). Insgemein: was Christus von ihm aussagt, nämlich, daß er ein Menschenmörder und Lügner von Anfang gewesen sei, — das erfahren wir in allen seinen Taten! (Joh. 8,44). Denn mit Lügen kämpft er gegen Gottes Wahrheit an, mit Finsternis bedeckt er das Licht, mit Irrtum hält er der Menschen Herzen gefangen, Haß erregt er, Zwiespalt und Hader läßt er aufkommen, — und das alles, um Gottes Reich zu zerstören und Menschen mit sich ins ewige Verderben zu reißen! Er ist also — das steht fest — von Natur verderbt, schlecht und boshaft. Denn in einem Sinn, der bloß auf die Vernichtung der Ehre Gottes und des Heils der Menschen bedacht ist, muß ja notwendig die tiefste Verderbtheit stecken! Das drückt Johannes in seinem ersten Briefe so aus: „Er sündigt von Anfang“ (1. Joh. 3,8). Das soll heißen: er ist aller Bosheit und Ungerechtigkeit Urheber, Rädelsführer und Meister!

15. Die duiwel met al sy listige streke is daarop uit om die koninkryk van God te vernietig

Die feit dat die duiwel oral ’n teenstander van God en van ons genoem word, behoort ons ook tot ’n voortdurende stryd teen hom aan te vuur. Want as God se heerlikheid ons wel ter harte gaan, soos dit ons betaam, moet ons met al ons kragte teen hom stry, omdat hy die uitwissing daarvan beplan. As ons besield is om die ryk van Christus te beskerm, soos ons moet, moet ons ’n onversoenlike oorlog met hom voer, omdat hy saamsweer om dit te vernietig. As ons verder oor ons saligheid bekommerd is, moet ons nie vrede of wapenstilstand met hom sluit nie, 275 omdat hy voortdurend sy strikke stel om dit te verwoes. Want so word hy in die derde hoofstuk van Genesis beskrywe, waar hy die mens weglei van die gehoorsaamheid wat hy aan God verskuldig is,⁹⁸ om terselfdertyd God van die eer wat Hom toekom, te beroof en die mens in die verderf te laat instort. So word hy in die boeke van die evangelieskrywers beskrywe, waar hy ons vyand genoem word en waar gesê word dat hy onkruid uitstrooi om die saad van die ewige lewe te verstik.⁹⁹ Opsommend: soos Christus ook van hom getuig¹⁰⁰ dat hy van die begin af ’n moordenaar en bedrieër was, ervaar ons nou nog in al sy dade.

Want met sy leuens beveg hy die waarheid van God; hy verduister die lig met sy duisternis; hy verstrik die mens se verstand met dwaling; hy verwek haat tussen hulle; hy stook twis en oorlog aan, en die doel van dit alles is om die koninkryk van God te vernietig en die mens saam met hom die ewige verderf in te dompel. Daaruit is dit duidelik dat hy van nature sleg, kwaadwillig en boosaardig is. Want daar moet in daardie verstand, wat daarop ingestel is om die heerlikheid van God en die saligheid van die mens geweld aan te doen, die grootste bedorwenheid wees. Dit gee Johannes ook in sy brief te kenne wanneer hy skrywe dat die duiwel van die begin af gesondig het.¹⁰¹ Hy verstaan daaronder dat die duiwel die skepper, leier en argitek van alle boosheid en ongeregtigheid is.

15. Всё это должно побуждать нас к непрестанной битве с дьяволом, именуемым повсюду в Писании супостатом Божьим и нашим. Ибо если мы чтим славу Божью как должно, то обязаны прилагать все силы к сопротивлению тому, кто замышляет её умалить. Если мы преданы как подобает Царству Христа, то должны вести непрестанную войну с тем, кто силится его уничтожить. Кроме того, если мы заботимся о своём спасении, то не можем иметь ни мира, ни перемирия с тем, кто постоянно стремится ему воспрепятствовать. По этой причине третья глава Книги Бытия показывает, как дьявол сумел поднять человека на мятеж против Бога, чтобы и Бог лишился надлежащей чести, и человек был сокрушён.

Евангелисты сходным образом описывают природу дьявола, называя его «врагом» (Мф 13:28) и «Сатаной» и утверждая, что он сеет плевелы, дабы заглушить семя вечной жизни. Во всех его делах мы видим то, о чём свидетельствует Иисус Христос: что он изначально был человекоубийцей и лжецом (Ин 8:44). Своею ложью он посягает на божественную истину, заслоняет свет тьмой, вводит в искушение души людей, а с другой стороны, возбуждает ненависть, разжигает ссоры и распри. И всё это для того, чтобы разоружить Царство Божье и ввергнуть людей в вечную погибель. Отсюда ясно, что Сатана по природе нечестив, зол и злокознен. Ибо только тот, кто абсолютно нечестив по природе, может полностью предаться цели уничтожить божественную славу и человеческое спасение. Об этом говорит в своём Послании св. Иоанн: «сначала диавол согрешил» (1 Ин 3:8). Тем самым он хочет сказать, что Сатана - отец, глава и источник всякой злобы и нечестия.

16. Atqui quum a Deo conditus sit Diabolus, hanc malitiam quam eius naturae tribuimus, non ex creatione, sed ex depravatione esse meminerimus. Quicquid enim damnabile habet, defectione et lapsu sibi accersivit. Quod ideo nos admonet Scriptura, ne talem credentes a Deo prodiisse, Deo ipsi adscribamus quod est ab eo alienissimum. Hac ratione denuntiat Christus Satanam ex propriis loqui, quum mendacium loquitur [Iohan. 8. f. 44]: et rationem ponit, quia non stetit in veritate. Certe quum in veritate perstitisse negat, innuit aliquando in ea fuisse: et quum patrem facit mendacii, hoc illi adimit ne Deo vitium imputet, cuius ipse sibi causa fuit. Quanquam autem haec breviter sunt et minus clare dicta, ad id tamen abunde sufficiunt ut Dei maiestas ab omni calumnia vindicetur. Et quid nostra refert, vel plura, vel in alium finem de Diabolis scire? Fremunt nonnulli quod non ordine et distincte lapsum illum, eiusque causam, modum, tempus, speciem pluribus locis^d Scriptura exponat^e. Sed quia haec nihil ad nos, melius fuit, si non subticeri in totum, at certe leviter attingi: quia^f nec Spiritu sancto dignum fuit, inanibus historiis sine fructu curiositatem pascere: et videmus hoc fuisse Domino propositum, nihil in sacris suis oraculis tradere quod non ad aedificationem disceremus. Ergo ne supervacuis ipsi immoremur, contenti simus hoc breviter habere de Diabolorum natura, fuisse prima creatione Angelos Dei: sed degenerando se perdidisse, et aliis factos esse instrumenta perditionis. Hoc quia utile cognitu erat, clare apud 167 Petrum et Iudam docetur. Angelis, inquiunt, qui peccaverant nec servarant suam originem, sed reliquerant summ domicilium, non pepercit Deus [2. Pet. 2. a. 4; Judae a. 6]. || Et Paulus electos Angelos nominans [1. Tim. 5. d. 21], haud dubie reprobos tacite opponit.

16. Neantmoins d’autant que le diable est creé de Dieu, si nous faut-il noter qu’il n’a point la malice que nous disons luy estre naturelle, de sa creation, mais entant qu’il a esté depravé. Car tout ce qu’il a de damnable, il le s’est acquis en se destournant de Dieu. De laquelle chose l’Escriture nous advertit, afin que nous ne pensions point que l’iniquité procede de Dieu, laquelle luy est du tout contraire. Pour ceste cause, nostre Seigneur Jesus dit que Satan parle de son propre quand il parle mensonge (Jean 8:44): et adjouste la raison, D’autant qu’il n’est point demeuré en la verité. Quand il dit qu’il n’a point persisté en la verité, il signifie que quelque fois il a esté en icelle: et quand il le nomme Pere de mensonge, il luy oste toute excuse à ce qu’il ne puisse imputer à Dieu son mal, dont luy-mesme en est cause. Or combien que ces choses soyent touchées en bref et obscurement, toutesfois elles suffisent pour fermer la bouche aux blasphemateurs de Dieu. Et qu’est-ce qu’il nous chaut de cognoistre rien plus du diable, ou en autre fin? Aucuns se mescontentent que l’Escriture ne raconte point au long et distinctement la cheute des diables, la cause d’icelle, la façon, le temps et l’espece, voire mesme par plusieurs fois: mais pource que ces choses ne nous appartiennent de rien, ou bien peu, le meilleur a esté de n’en dire mot ou de les toucher bien legierement. Car il ne convenoit point au sainct Esprit de satisfaire à nostre curiosité en nous recitant des histoires vaines et sans fruict. Et nous voyons que nostre Seigneur a regardé de ne nous rien enseigner, sinon ce qui nous pouvoit estre en edification. Parquoy à fin que nous-mesmes aussi ne nous arrestions à choses superflues, qu’il nous suffise de savoir, touchant de la nature des diables, qu’en leur premiere creation ils ont esté Anges de Dieu: mais en declinant de leur origine, ils se sont ruinez et ont esté faits instrumens de perdition aux autres. Pource que ce poinct estoit utile à cognoistre, il nous est clairement monstré par sainct Pierre et par sainct Jude, quand ils disent que Dieu n’a point espargné ses Anges qui ont peché, et n’ont point gardé leur origine, mais ont abandonné leur lieu (2 Pierre 2:4; Jude 6). Et sainct Paul faisant mention des Anges esleus, leur oppose sans doute les reprouvez (1 Tim. 5:21).

16. But since the devil was created by God, we must remark, that this wickedness which we attribute to his nature is not from creation, but from corruption. For whatever evil quality he has, he has acquired by his defection and fall. And of this the Scripture apprizes us; lest, believing him to have come from God, just as he now is, we should ascribe to God himself that which is in direct opposition to him. For this reason Christ declares, that Satan, “when he speaketh a lie, speaketh of his own;”³⁴⁶ and adds the reason—“because he abode not in the truth.” When he says that he abode not in the truth, he certainly implies that he had once been in it; and when he calls him the father of a lie, he precludes his imputing to God the depravity of his nature, which originated wholly from himself. Though these things are delivered in a brief and rather obscure manner, yet they are abundantly sufficient to vindicate the majesty of God from every calumny. And what does it concern us to know, respecting devils, either more particulars, or for any other purpose? Some persons are displeased that the Scripture does not give us, in various places, a distinct and detailed account of their fall, with its cause, manner, time, and nature. But, these things being nothing to us, it was better for them, if not to be passed over in total silence, yet certainly to be touched on but lightly; because it would ill comport with the dignity of the Holy Spirit to feed curiosity with vain and unprofitable histories; and we perceive it to have been the design of the Lord, to deliver nothing in his sacred 164 oracles, which we might not learn to our edification. That we ourselves, therefore, may not dwell upon unprofitable subjects, let us be content with this concise information respecting the nature of devils; that at their creation they were originally angels of God, but by degenerating have ruined themselves, and become the instruments of perdition to others. This being useful to be known, it is clearly stated by Peter and Jude. “God,” say they, “spared not the angels that sinned, and kept not their first estate, but left their own habitation.”³⁴⁷ And Paul, mentioning the elect angels,³⁴⁸ without doubt tacitly implies that there are reprobate ones.

16. The wickedness of the devil not by creation but by corruption. Vain and useless to inquire into the mode, time, and character of the fall of angels.

But as the devil was created by God, we must remember that this malice which we attribute to his nature is not from creation, but from depravation. Every thing damnable in him he brought upon himself, by his revolt and fall. Of this Scripture reminds us, lest, by believing that he was so created at first, we should ascribe to God what is most foreign to his nature. For this reason, Christ declares (John 8:44), that Satan, when he lies, “speaketh of his own,” and states the reason, “because he abode not in the truth.” By saying that he abode not in the truth, he certainly intimates that he once was in the truth, and by calling him the father of lies, he puts it out of his power to charge God with the depravity of which he was himself the cause. But although the expressions are brief and not very explicit, they are amply sufficient to vindicate the majesty of God from every calumny. And what more does it concern us to know of devils? Some murmur because the Scripture does not in various passages give a distinct and regular exposition of Satan’s fall, its cause, mode, date, and nature. But as these things are of no consequence to us, it was better, if not entirely to pass them in silence, at least only to touch lightly upon them. The Holy Spirit could not deign to feed curiosity with idle, unprofitable histories. We see it was the Lord’s purpose to deliver nothing in his sacred oracles which we might not learn for edification. Therefore,instead of dwelling on superfluous matters, let it be sufficient for us briefly to hold, with regard to the nature of devils, that at their first creation they were the angels of God, but by revolting they both ruined themselves, and became the instruments of perdition to others. As it was useful to know this much, it is clearly taught by Peter and Jude; “God,” they say, “spared not the angels that sinned, but cast them down to 153hell, and delivered them into chains of darkness to be reserved unto Judgment,” (2 Pet. 2:4; Jude ver. 6). And Paul, by speaking of the elect angels, obviously draws a tacit contrast between them and reprobate angels.

16. Maar hoewel de duivel door God geschapen is moeten wij toch bedenken, dat deze boosheid, die wij aan zijn natuur toekennen, niet haar oorsprong heeft uit de schepping, maar uit de bederving. Want al het verdoemelijke, dat hij heeft, heeft hij zich door zijn afval en zijn val op de hals gehaald. Hierop wijst ons de Schrift daarom, opdat wij niet, door te geloven dat hij zo van God voortgekomen is, aan God zelf zouden toeschrijven, wat Hem geheel en al vreemd is. Daarom zegt Christus (Joh. 8:44) dat de Satan, wanneer hij leugen spreekt, uit zijn eigen spreekt, en Hij zet er de reden bij, namelijk omdat hij in de waarheid niet staande is gebleven. Wanneer Hij zegt, dat hij in de waarheid niet gebleven is, dan wijst Hij daarmee ongetwijfeld aan, dat hij eens in haar geweest is, en wanneer Hij hem tot de vader der leugen maakt, ontneemt Hij hem de mogelijkheid om Gode toe te rekenen datgene, waarvan hij zelf voor zich de oorzaak geweest is. Ofschoon nu dit in 't kort en minder helder gezegd is, is het toch ruimschoots voldoende om Gods Majesteit van alle laster te bevrijden. En welk belang heeft het voor ons om of meer over de duivelen te weten, of met een andere bedoeling? Sommigen mopperen, omdat de Schrift niet op meerdere plaatsen een uiteenzetting geeft in de juiste volgorde en op duidelijke wijze van die val, zijn oorzaak, wijze, tijd en aard. Maar omdat dat ons niet aangaat, was het beter, dat het, zo al niet geheel verzwegen, dan toch slechts even aangeroerd werd; want het zou ook de Heilige Geest niet waardig zijn geweest, met ijdele geschiedenissen zonder nut de nieuwsgierigheid te voeden: en wij zien, dat dit des Heren voornemen geweest is, niets in zijn heilige Godsspraken mede te delen, wat wij niet zouden leren tot opbouwing. Dus, om zelf niet bij overbodige dingen te verwijlen, laat ons tevreden zijn met dit in 't kort te weten omtrent de natuur der duivelen: dat zij in het begin hunner schepping engelen Gods geweest zijn, maar dat zij door ontaarding zichzelf verdorven hebben en anderen tot werktuigen des verderfs geworden zijn. Omdat dit nuttig was om te weten, wordt het duidelijk bij Petrus en Judas geleerd (2 Petr. 2:4; Judas:6) God heeft de engelen, zo zeggen zij, die gezondigd hadden en hun beginsel niet bewaard hadden, maar hun eigen woonstede verlaten hadden, niet gespaard. En wanneer Paulus uitverkoren engelen noemt (1 Tim. 5:21) stelt hij zonder twijfel stilzwijgend verworpen engelen daartegenover.

16. Der Teufel ist ein entartetes Geschöpf Gottes

Da aber der Teufel von Gott geschaffen ist, so müssen wir bedenken: all diese Bosheit, die wir seiner Natur beilegen, stammt nicht aus der Schöpfung, sondern aus der Verderbnis! Was er Verdammliches an sich hat, er hat es sich in Abfall und Empörung selbst zugezogen! Daran mahnt uns die Schrift, damit wir nicht etwa meinen, er sei so aus Gottes Hand hervorgegangen, und dann Gott zuschreiben, was ihm ja das Allerfremdeste ist. Deshalb erklärt Christus, der Satan rede aus seinem Eigenen, wenn er die Lüge rede (Joh. 8,44), und setzt als Grund hinzu: weil er nicht in der Wahrheit bestanden ist. Sagt er nun, er sei nicht in der Wahrheit bestanden, so deutet er damit an, daß er einstmals in ihr gewesen ist, und nennt er ihn den Vater der Lüge, so nimmt er ihm damit die Möglichkeit, Gott die Verderbnis zuzuschreiben, die er sich selbst verursacht hat! Obwohl das nun nur kurz und nicht sehr deutlich gesagt ist, so genügt es doch vollauf, um Gottes Majestät von jedem Vorwurf zu befreien. Und was sollte uns auch daran liegen, von den Teufeln mehr zu wissen oder etwas zu anderem Zweck zu erfahren? Da murren einige, daß die Schrift nicht an mehr Stellen jenen Fall, seinen Grund, seine Art, seine Zeit und den näheren Vorgang genau beschreibe. Aber weil uns dergleichen nichts angeht, so war es besser, daß es, wenn nicht eben verschwiegen, so doch nur kurz berührt wurde. Denn es ist nicht des Heiligen Geistes würdig, mit unnützen Geschichten unsere Neugier ohne Frucht zu befriedigen. Und wir sehen ja auch, daß der Herr die Absicht hatte, uns in seinen heiligen Worten nichts zu lehren, das nicht zu unserer Erbauung führen könnte. Deshalb wollen wir uns auch selbst nicht mit Überflüssigkeiten aufhalten. Es muß uns genügen, von der Natur der Teufel zu wissen, daß sie im Anfang, in der Schöpfung Engel Gottes gewesen, aber, durch Entartung verderbt, dann anderen zum Werkzeug des Verderbens geworden sind, weil dies zu wissen nützlich ist, so wird es auch bei Petrus und Judas klar gelehrt. „Die Engel“, heißt es da, „welche gesündigt und ihr Fürstentum nicht bewahrt haben, die hat Gott nicht geschont“ (2. Petr. 2,4; Jud. 6). Und wenn Paulus von „auserwählten Engeln“ redet, so deutet er damit ohne Zweifel stillschweigend an, daß es auch verworfene gibt (1. Tim. 5,21).

16. Hoewel die duiwel goed geskep is, het hy deur sy eie toedoen bedorwe geraak

Maar hoewel die duiwel deur God geskep is, moet ons daaraan gedagtig wees dat hierdie boosheid wat ons aan sy natuur toeskrywe nie uit sy skepping nie maar uit sy bedorwenheid voortspruit. Want alles waarvoor hy doemwaardig is, het hy uit sy afvalligheid en val homself op die hals gehaal. Daarom vermaan die Skrif ons om nie te glo dat hy so uit God voortgekom het, of om iets aan God toe te skrywe wat volkome aan Hom vreemd is nie.

Om hierdie rede verklaar Christus dat die Satan uit sy eie spreek wanneer hy lieg, en Hy voer as rede daarvoor aan dat die Satan nie in die waarheid gebly het nie.¹⁰² Wanneer hy verklaar dat hy nie in die waarheid gebly het nie, gee Hy in elk geval te kenne dat die Satan eenmaal in die waarheid was. Wanneer Hy die Satan die vader van die leuen noem, 276 ontneem Hy hom die verontskuldiging dat hy sy gebrek God kan toereken, omdat hy self die oorsaak daarvan was.

Hoewel hierdie uiteensetting bondig en minder duidelik is, is dit tog meer as genoeg om die majesteit van God van alle laster te vrywaar. En van watter belang is dit tog vir ons om òf meer van die duiwel te wete te kom òf met ’n ander doel? Sommige mense kla dat die Skrif nie in volgorde en duidelik sy val, die oorsaak, wyse, tyd en aard daarvan op meer plekke uiteensit nie. Maar omdat dit niks met ons te doen het nie, is dit beter om dit nie geheel en al te verswyg nie maar ten minste oppervlakkig aan te roer, want dit is die Heilige Gees nie waardig om die nuuskierigheid van die mens sonder vrug met ydel geskiedenisse te voed nie. Ons sien ook dat dit die Here se doel was om niks in sy heilige godsprake oor te dra wat ons nie tot ons stigting kon leer nie. Laat ons ons dus nie met oorbodige stof ophou nie maar laat ons tevrede wees met hierdie bondige uiteensetting in verband met die aard van die duiwels, naamlik dat hulle aan die begin van die skepping engele van God was maar dat hulle ontaard het, hulleself bedorwe gemaak en ook vir ander die middele vir hulle verderf geword het. Omdat dit nuttig is om te weet word dit ons duidelik in Petrus en Judas geleer. Hulle sê: “God het die engele wat gesondig het en hulle oorsprong nie bewaar het nie maar hulle tuiste verlaat het, nie gespaar nie.”¹⁰³ En wanneer Paulus sê dat sekere engele uitverkore is, stel hy ongetwyfeld stilswyend daarteenoor dat daar ook verworpe engele is.¹⁰⁴

16. Однако, поскольку дьявол сотворен Богом, следует заметить, что его злоба не есть нечто естественное, присущее ему с момента его создания, но происходит от порчи природы. Ибо всё, что в нём есть проклятого, он приобрёл в результате отпадения от Бога. Об этом предупреждает нас Писание, чтобы мы не думали, будто нечестие могло произойти от Бога, во всём противного нечестию. Поэтому Господь наш Иисус утверждает, что, когда Сатана говорит ложь, он говорит от себя (Ин 8:44), и объясняет причину этого: «ибо нет в нём истины». Сказав, что Сатана не устоял в истине, Иисус засвидетельствовал тем самым, что некогда он в ней пребывал, а назвав Сатану отцом лжи. Он лишил его всякого оправдания: дьявол не может приписать своё зло Богу, ибо сам является причиной собственного зла. И хотя обо всех этих предметах говорится кратко и туманно, этого достаточно, чтобы заткнуть рот хулителям Бога.

И нужно ли нам знать о дьяволе больше или знать с какой-то иной целью? Некоторые недовольны тем, что Писание не рассказывает обстоятельно и подробно об отпадении нечистых духов, о причине этого, об их образе, времени существования и видах. Поскольку все эти вещи нас не касаются вовсе или касаются в очень малой степени, лучше не говорить о них ни слова или лишь затронуть слегка. Св. Духу не подобает удовлетворять наше праздное любопытство пустыми и бесполезными повествованиями. Мы видим, что и Господь учил нас лишь тому, что может послужить нашему спасению. Поэтому не станем задерживать внимания на излишнем.

Относительно дьявольской природы достаточно знать то, что в начале творения бесы были Ангелами Божьими, но затем, уклонившись от своего начала, предались погибели и стали орудием погибели других. Св. Пётр и св. Иуда ясно показывают нам то, что нам знать полезно: что Бог не пощадил согрешивших Ангелов, которые не сохранили достоинства, но оставили своё жилище (2 Пет 2:4; Иуд 6). И св. Павел, упоминая об избранных Ангелах, явно противопоставляет их ангелам осуждённым (1 Тим 5:21).

17. | Quantum vero ad discordiam et pugnam attinet quam Satanae cum Deo esse^a dicimus^b, sic accipere oportet, ut fixum interim illud maneat, illum, nisi volente et annuente Deo, nihil facere posse. Legimus enim in historia Iob, illum se sistere coram Deo ad excipienda mandata, nec pergere audere ad facinus aliquod obeundum nisi impetrata facultate [Iob. 1. b. 6, et 2. a. 1]. Sic et quum decipiendus est Achab, recipit se fore spiritum mendacii in ore omnium Prophetarum: et a Domino amandatus, id praestat [1. Reg. 22. c. 20]¹. Hac ratione et spiritus Domini malus dicitur qui torquebat Saul, quod eo veluti flagello puniebantur impii regis peccata [1. Sam. 16. c. 14, et 18. c. 10]. Et alibi scribitur, plagas Aegyptiis fuisse a Deo inflictas per angelos malos [Psal. 78. e. 49]. Secundum haec particularia exempla Paulus generaliter testatur excaecationem incredulorum opus esse Dei, quum antea vocasset operationem Satanae [2. Thess. 2. c. 9. 11]^c. Constat ergo sub Dei potestate esse Satanam, et sic ipsius nutu regi ut obsequium reddere ei cogatur. Porro quum dicimus Satanam Deo resistere, et illius opera cum huius operibus dissidere, hanc repugnantiam et hoc certamen a Dei permissione pendere simul asserimus. De voluntate iam non loquor, nec etiam de conatu, sed de effectu tantum. Quando enim improbus est natura Diabolus, minime ad obedientiam divinae voluntatis propensus est, sed totus ad contumaciam et rebellionem fertur. Hoc igitur a seipso suaque nequitia habet, ut cupiditate et proposito, Deo adversetur. Hac improbitate extimulatur ad conatum earum rerum quas maxime adversarias esse Deo putat. Sed quia Deus illum potentiae suae fraeno vinctum constrictumque tenet, ea modo exequitur quae sibi divinitus concessa fuerint: atque ita creatori suo, velit nolit, obsequitur: quia cogitur ministerium praebere quocunque ille impulerit.

17. Quand est du combat et discord que nous avons dit que Satan a contre Dieu, il le faut entendre en sorte, que cependant nous sachions qu’il ne peut rien faire sinon par le vouloir et congé de Dieu. Car nous lisons en l’histoire de Job, qu’il se presente devant Dieu pour ouyr ce qu’il luy commandera et qu’il n’ose rien entreprendre sans avoir premier demandé licence (Job 1:6; 2:1). Semblablement quand Achab meritoit d’estre deceu, il se representa à Dieu pour estre esprit de mensonge en la bouche de tous les Prophetes: et estant envoyé, fit ce qui luy fut ordonné (1 Rois 22:20). Selon ceste raison, l’esprit qui tormentoit Saul est nommé l’Esprit mauvais de Dieu, d’autant que Dieu en usoit comme d’un fleau pour corriger Saul (1 Sam. 16:14; 18:10). Et en un autre passage il est dit, que Dieu a frappé de playes les Egyptiens par ses mauvais anges (Ps. 78:49). Semblablement suyvant ces exemples particuliers, sainct Paul dit generalement que l’aveuglement des meschans est une œuvre de Dieu, apres l’avoir attribué à Satan (2 Thess. 2:9, 11). Il appert donc que Satan est sous la puissance de Dieu, et qu’il est tellement gouverné par son congé, qu’il est contraint de luy rendre obeissance. Or quand nous disons que Satan resiste à Dieu, et que ses œuvres sont contraires à celles de Dieu, nous entendons que telle repugnance ne se fait pas sans la permission de Dieu. Je ne parle point icy de la volonté mauvaise de Satan, ne de ce qu’il machine, mais seulement de ses effects. Car entant que le diable est pervers de nature, il n’a garde d’estre enclin à obeir à la volonté de Dieu, mais se met du tout à rebellion et resistence. Il a donc cela de soymesme et de sa perversité, que de tout son desir et propos il repugne à Dieu. Par ceste perversité il est induit et incité à s’efforcer à faireles choses lesquelles il pense estre contraires à Dieu. Mais d’autant que Dieu le tient lié et serré des cordes de sa puissance, il ne luy permet de rien executer sinon ce qu’il luy plaist. Voila donc comme le diable bongré maugré sert à son createur, d’autant qu’il est contraint de s’employer là où le bon plaisir de Dieu le pousse.

17. The discord and contention, which we say Satan maintains against God, ought to be understood in a manner consistent with a firm persuasion, that he can do nothing without God's will and consent. For we read in the history of Job, that he presented himself before God to receive his commands, and dared not to undertake any enterprise without having obtained his permission.³⁴⁹ Thus, also, when Ahab was to be deceived, he undertook to be a lying spirit in the mouth of all the prophets; and, being commissioned by God, he performed it.³⁵⁰ For this reason he is also called the “evil spirit from the Lord,” who tormented Saul,³⁵¹ because he was employed as a scourge to punish the sins of that impious monarch. And elsewhere it is recorded, that the plagues were inflicted on the Egyptians by the “evil angels.”³⁵² According to these particular examples, Paul declares generally, that the blinding of unbelievers is the work of God,³⁵³ whereas he had before called it the operation of Satan. It appears, then, that Satan is subject to the power of God, and so governed by his control, that he is compelled to render obedience to him. Now, when we say that Satan resists God, and that his works are contrary to the works of God, we at the same time assert that this repugnance and contention depend on the Divine permission. I speak now, not of the will or the endeavour, but only of the effect. For the devil, being naturally wicked, has not the least inclination towards obedience to the Divine will, but is wholly bent on insolence and rebellion. It therefore arises from himself and his wickedness, that he opposes God with all his desires and purposes. This depravity stimulates him to attempt those things which he thinks the most opposed to God. But since God holds him tied and bound with the bridle of his power, he executes only those things which are divinely permitted; and thus, whether he 165 will or not, he obeys his Creator, being constrained to fulfil any service to which he impels him.

17. Though the devil is always opposed in will and endeavour to the will of God, he can do nothing without his permission and consent.

With regard to the strife and war which Satan is said to wage with God, it must be understood with this qualification, that Satan cannot possibly do anything against the will and consent of God. For we read in the history of Job, that Satan appears in the presence of God to receive his commands, and dares not proceed to execute any enterprise until he is authorised. In the same way, when Ahab was to be deceived, he undertook to be a lying spirit in the mouth of all the prophets; and on being commissioned by the Lord, proceeds to do so. For this reason, also, the spirit which tormented Saul is said to be an evil spirit from the Lord, because he was, as it were, the scourge by which the misdeeds of the wicked king were punished. In another place it is said that the plagues of Egypt were inflicted by God through the instrumentality of wicked angels. In conformity with these particular examples, Paul declares generally that unbelievers are blinded by God,though he had previously described it as the doing of Satan.¹ It is evident, therefore, that Satan is under the power of God, and is so ruled by his authority, that he must yield obedience to it. Moreover, though we say that Satan resists God, and does works at variance with His works, we at the same time maintain that this contrariety and opposition depend on the permission of God. I now speak not of Satan’s will and endeavour, but only of the result. For the disposition of the devil being wicked, he has no inclination whatever to obey the divine will, but, on the contrary, is wholly bent on contumacy and rebellion. This much, therefore, he has of himself, and his own iniquity, that he eagerly, and of set purpose, opposes God, aiming at those things which he deems most contrary to the will of God. But as God holds him bound and fettered by the curb of his power, he executes those things only for which permission has been given him, and thus, however unwilling, obeys his Creator, being forced, whenever he is required, to do Him service.

17. Wat echter betreft de twist en de strijd, die wij zeggen, dat Satan met God heeft, dat moeten wij zo opvatten, dat dit ondertussen vast blijft staan, dat hij niets kan doen zonder de wil en de toestemming Gods. Want wij lezen in de geschiedenis van Job, dat hij zich stelt voor God om bevelen te ontvangen, en dat hij niet durft overgaan tot het verrichten van een daad, tenzij hij daartoe verlof ontvangen heeft (Job 1:6; 2:1) Zo ook wanneer Achab bedrogen moet worden, neemt hij op zich een leugengeest te zijn in de mond van alle profeten en, door de Here uitgezonden, volbrengt hij dat (1 Kon. 22:20) Zo wordt ook de geest, die Saul kwelde, een boze geest des Heren genoemd, omdat door hem als door een gesel de zonden van de goddeloze koning gestraft werden (1 Sam. 16:14; 18:10) En elders staat, dat de plagen de Egyptenaren door God toegebracht zijn door middel van kwade engelen (Ps. 78:49) In overeenstemming met deze bijzondere voorbeelden betuigt Paulus in het algemeen (2 The. 2:9,11) dat de verblinding der ongelovigen het werk Gods is, hoewel hij die te voren een werkzaamheid van Satan genoemd had. Dus staat vast, dat Satan onder de macht Gods is en zo door diens wil bestuurd wordt, dat hij gedwongen is Hem gehoorzaamheid te bewijzen. Wanneer wij verder zeggen, dat Satan God wederstaat, en dat zijn werken met Gods werken in strijd zijn, dan beweren wij tegelijkertijd, dat deze tegenstand en deze strijd afhangen van de toelating Gods. Over de wil des duivels spreek ik nu niet, en ook niet over zijn pogen, maar alleen over het volbrengen. Want daar de duivel van nature boos is, is hij allerminst geneigd tot gehoorzaamheid aan de goddelijke wil, maar wordt geheel gedreven tot weerspannigheid en rebellie. Dit heeft hij dus uit zichzelf en uit zijn boosheid, dat hij door begeerte en met vooropgezette bedoeling zich verzet tegen God. Door deze boosheid wordt hij geprikkeld om datgene te pogen, wat hij meent, dat het meest tegen God ingaat. Maar omdat God hem door de teugel zijner macht gebonden en vastgesnoerd houdt, volbrengt hij alleen datgene, dat hem van Godswege toegestaan is en zo gehoorzaamt hij zijn Schepper, of hij wil of niet; want hij wordt genoopt zijn dienst te bewijzen, waar Hij er hem toe aandrijft.

17. Der Teufel steht unter Gottes Gewalt

Was aber den Widerspruch und Streit betrifft, den der Teufel wider Gott führt, so müssen wir dabei allen Erwägungen die feste Gewißheit zugrunde legen, daß der Teufel ohne Gottes willen und Erlaubnis (nisi volente et annuente Deo) nichts 89 ausrichten kann. Denn wir lesen in der Geschichte von Hiob, daß er sich vor Gott hinstellt, um Befehle zu empfangen, und daß er ohne Erlaubnis nicht zur Vollführung eins Werkes zu schreiten wagt (Hiob 1,6; 2,1). Und als Ahab in die Irre geführt werden soll, da übernimmt er es, ein Geist der Lüge im Munde aller Propheten zu sein: der Herr sendet ihn, und er vollführt seinen Befehl (1. Kön. 22,22ff.). Aus dem Grunde wird er auch der böse Geist vom Herrn genannt, der den Saul quälte, weil durch ihn wie mit einer Geißel die Sünden des gottlosen Königs gestraft wurden (1. Sam. 16,14; 18,10). Und an anderer Stelle steht geschrieben, die Plagen seien den Ägyptern von Gott durch böse Engel zugefügt worden (Ps. 78,49). Entsprechend solchen einzelnen Beispielen bezeugt Paulus ganz allgemein, daß die Verblendung der Ungläubigen ein Werk Gottes ist — obwohl er sie doch gerade zuvor eine Wirkung des Satan genannt hat: (2. Thess. 2,9.11). Es steht also fest: der Satan ist unter Gottes Gewalt und wird von seinem Wink so gelenkt, daß er ihm gezwungen gehorcht. Ja, wenn wir sagen, daß der Satan Gott widerstrebt und daß seine Werke mit Gottes Werken im Streit liegen, so behaupten wir doch zugleich, daß auch dies Widerstreben und dieser Streit von Gottes Zulassung (permissio) abhängt! Dabei rede ich nun nicht von des Teufels Wollen oder auch seinem Vorhaben, sondern nur von dem, was er tatsächlich vollbringt. Denn der Teufel ist von Natur gottlos und deshalb keineswegs zum Gehorsam gegen Gottes Willen geneigt, sondern er hat einen unaufhörlichen Hang zu Widerstand und Empörung. So kommt es also aus ihm selbst und aus seiner Bosheit, daß er Gott mit Willen und Absicht widerstrebt. Diese Verruchtheit reizt ihn, solche Dinge zu unternehmen, von denen er meint, daß sie Gott völlig zuwider wären. Aber Gott hält ihn mit dem Zügel seiner Allmacht fest gebunden, und deshalb kann er nur das zuwege bringen, was ihm Gott zuläßt; so gehorcht er, mag er wollen oder nicht, seinem Schöpfer, weil er ihm ja gezwungen dienen muß, wozu er ihn auch gebrauchen mag!

17. Die Satan is ondergeskik aan die mag van God en word gedwing om God gehoorsaam te wees

Sover dit die twis en stryd aangaan wat ons sê die Satan met God voer: ons moet dit so begryp dat dit intussen onwrikbaar vas bly staan dat die Satan niks kan vermag as dit nie God se wil en goedkeuring wegdra nie. Want in die geskiedenis van Job lees ons dat hy hom voor die aangesig van God gestel het om sy bevele te ontvang en dat hy nie gewaag het om daartoe oor te gaan om die een of ander daad aan te pak as hy nie die geleentheid daarvoor gekry het nie.¹⁰⁵ Toe Agab oorgehaal moes word, het hy dit byvoorbeeld op hom geneem om ’n leuengees in die mond van al die profete te wees, en toe hy so deur die Here beveel is, het hy dit uitgevoer.¹⁰⁶ Om hierdie rede word die gees wat Saul gefolter het, ’n bose gees van die Here genoem, omdat die sondes van die 277 goddelose koning daardeur soos met ’n gésel gestraf is.¹⁰⁷ Elders staan daar geskrywe dat plae deur God met bemiddeling van bose engele oor die Egiptenaars gebring is,¹⁰⁸ Volgens hierdie besondere voorbeelde getuig Paulus in ’n algemene stelling dat die verblinding van ongelowiges die werk van God is, hoewel hy dit tevore die werking van die Satan genoem het.¹⁰⁹ Dit is dus duidelik dat die Satan aan die mag van God ondergeskik is en dat hy so gedwing word om na God se goeddunke regeer te word om Hom gehoorsaam te wees. Wanneer ons verder sê dat die Satan God weerstaan en dat sy werke met die werke van God bots, verklaar ons terselfdertyd dat hierdie botsing en stryd van die toestemming van God afhanklik is.

Ek praat hier nog nie van die duiwel se wil en ook. nie van sy onderneming nie maar slegs van die resultaat daarvan. Want omdat die duiwel van nature boos is, is hy hoegenaamd nie daartoe geneë om die wil van God te gehoorsaam nie maar word hy volkome tot hardnekkigheid en opstand aangedryf. Uit homself en uit sy boosheid spruit dus sy begeerte en voorneme om God teen te staan. Deur hierdie boosheid word hy geprikkel om die dinge aan te durf wat na sy mening God in besonder teenstaan. Maar omdat God hom met die teuels van sy mag deeglik gebonde hou, verrig hy slegs die dinge wat van Godsweë aan hom vergun word. So is hy teen wil en dank aan sy Skepper gehoorsaam, omdat hy gedwing word om sy diens aan te bied waarheen God hom ook al dwing.

17. Что же касается раздора и брани Сатаны с Богом, то надлежит помнить, что первый бессилен совершить что-либо без Божьего позволения и попущения. В истории Иова мы читаем, что Сатана предстаёт перед Богом, дабы услышать его повеления, и не осмеливается ничего предпринимать, не получив прежде божественного согласия (Иов 1:6; 2:1). И когда Господь решил по заслугам низложить Ахава, Сатана вызвался стать духом лживым в устах пророков Ахава и исполнил это по попущению Божьему (3 Цар 22:20 сл.). По той же причине мучивший Саула дух назван духом злым от Бога, потому что Бог использовал его как бич для исправления Саула (1 Цар 16:14; 18:10). В другом месте говорится, что Бог поразил египтян множеством бедствий, послав им злых ангелов (Пс 77/78:49).

Опираясь на конкретные примеры, св. Павел утверждает, что заблуждение злых есть действие Сатаны, а вслед за тем называет его действием Бога (2 Фес 2:9,11). Отсюда ясно, что Сатана находится под властью Бога и в такой степени зависит от божественной воли, что вынужден во всём подчиняться ей. Поэтому когда мы говорим, что Сатана противостоит Богу и дела его противоположны делам Божьим, это следует понимать так, что и здесь не обошлось без божественного произволения. Я говорю сейчас не о злой воле Сатаны и не о его замыслах, но только о результатах его действий. Ибо поскольку дьявол нечестив по природе, он не желает склониться перед Божьей волей, но бунтует и сопротивляется. В нём самом, в его собственном нечестии кроется причина того, что он жаждет и стремится отвернуться от Бога. Это нечестие побуждает его замышлять такие дела, какие кажутся противными Богу. Но Бог связал Сатану узами своей власти и не позволяет делать ничего, что не было бы угодно Ему самому. Таким образом, дьявол волей-неволей служит Творцу и вынужден исполнять то, что предписывает ему божественное повеление.

18. Iam vero quia Deus immundos spiritus, prout libitum est, huc illuc inflectit, hoc regimen ita temperat, ut fideles pugnando exerceant, adoriantur insidiis, incursionibus sollicitent, 168 pugnando urgeant, fatigent etiam saepe, conturbent, pavefaciant, ac interdum vulnerent, sed nunquam vincant nec opprimant: impios autem subactos trahant, in eorum animis et corporibus imperium exerceant, ad omnia flagita velut mancipiis abutantur. Quantum ad fideles attinet, quia ab eiusmodi hostibus inquietantur: ideo has exhortationes audiunt, Nolite locum dare Diabolo [Ephes. 4. f. 27]. Diabolus hostis vester ut leo rugiens circuit, quaerens quem devoret: cui resistite fortes fide [1. Pet. 5. c. 8]¹; et similes^a. Ab hoc genere certaminis se non fuisse immunem fatetur Paulus, quum scribit ad remedium domandae superbiae sibi datum Satanae angelum, a quo humiliaretur [2. Cor. 12. b. 7]. Omnibus ergo filiis Dei commune est id exercitium. Quia autem promissio illa de conterendo Satanae capite [Gen. 3. c. 15], ad Christum et omnia eius membra communiter pertinet, ideo nego vinci unquam vel opprimi ab eo fideles posse. Consternantur quidem saepe, sed non exanimantur quin se recolligant: concidunt violentia ictuum, sed postea eriguntur: vulnerantur, sed non lethaliter; denique sic laborant toto vitae curriculo, ut in fine victoriam obtineant; || quod tamen ad singulos actus non restringo. Scimus enim iusta Dei vindicta, Satanae permissum fuisse ad tempus Davidem ut eius impulsu populum numeraret [2. Sam. 24. a. 1]: nec frustra spem veniae relinquit Paulus, etiam siqui diaboli laqueis irretiti fuerint.^b || Ideo alibi idem^c Paulus promissionem superius citatam inchoari in hac vita, ubi luctandum est, ostendit: post luctam adimpleri, quum dicit, Deus autem pacis brevi Satanam conteret sub pedibus vestris [Rom. 16. c. 20]. In capite quidem nostro semper ad plenum extitit haec victoria: quia nihil in eo habuit princeps mundi^d: in nobis autem, qui membra eius sumus, ex parte nunc apparet: perficietur autem, quum carne nostra exuti, secundum quam infirmitati obnoxii adhuc sumus, Spiritus sancti virtute pleni erimus. In hunc modum, ubi suscitatur erigiturque regnum Christi, Satan cum sua potestate concidit; quemadmodum ait Dominus ipse, videbam Satanam quasi fulgur de caelo cadentem [Luc. 10. c. 18]. Hoc enim responso confirmat quod de praedicationis suae potentia retulerant Apostoli. || Item, Quum princeps occupat atrium suum, in pace sunt omnia quae possidet; quum autem supervenit fortior, eiicitur, etc. [Luc. 11. c. 21]². Et in hunc finem^e Christus moriendo, 169 vicit Satanam, qui habebat mortis imperium: et triumphum de omnibus eius copiis egit, ne Ecclesiae noceant; alioqui centies eam pessundaret singulis momentis. Nam (quae nostra est imbecillitas, et quae illius sunt furiosae vires) quomodo vel tantillum contra multiplices et assiduos eius impetus staremus, nisi freti ducis nostri victoria? || Non ergo in animas fidelium permittit Deus regnum Satanae, sed impios duntaxat et incredulos illi gubernandos tradit, quos in suo grege censeri^a non dignatur. Nam dicitur hunc mundum sine controversia occupare donec a Christo exturbetur^b. Item, excaecare omnes qui non credunt Evangelio [2. Cor. 4. a. 4]. Item, peragere opus suum in filiis contumacibus [Ephes. 2. a. 2]; et merito: sunt enim impii omnes vasa irae. Ideo cui potius quam divinae ultionis ministro subiicerentur? Denique ex patre diabolo esse dicuntur [Iohan. 8. f. 44]: quia ut in eo filii Dei agnoscuntur fideles quod imaginem eius gerunt: ita illi ex Satanae imagine, in quam degenerarunt, eius filii proprie censentur [1. Iohan. 3. b. 8].

18. Or d’autant que Dieu conduit çà et là les esprits immondes comme bon luy semble, il ordonne et modere en telle sorte ce gouvernement, qu’ils molestent fort les fideles, leur facent beaucoup d’embusches, les tormentent de divers assauts, les pressent quelque fois de pres, et les lassent souventesfois, les troublent et les estonnent, mesme jusques à les navrer, mais le tout pour les exercer, et non point pour les oppresser ne vaincre: au contraire, qu’ils ayent les infideles en leur subjection, qu’ils exercent une tyrannie en leur ames et en leurs corps. les trainans où bon leur semble, comme esclaves, à toutes enormitez. Quant est des fideles, d’autant qu’ils ont affaire à tels ennemis, ces exhortations leur sont faites: Ne donnez point lieu au diable. Item, Le diable vostre ennemy circuit comme un lyon bruyant, cherchant à devorer: auquel resistez en fermeté de foy (Ephes. 4:27; 1 Pierre 5:8): et autres semblables. Mesme sainct Paul confesse qu’il n’a point esté exempt d’une telle bataille, quand il dit que l’ange de Satan luy avoit esté donné pour l’humilier, afin qu’il ne s’enorgueillist pas (2 Cor. 12:7). C’est donc un exercice commun à tous les enfans de Dieu: toutesfois d’autant que ceste promesse de briser la teste de Satan, appartient en commun à Jesus Christ et à tous ses membres (Gen. 3:15): je dy que les fideles ne peuvent estre vaincuz ny oppressez par Satan. Ils sont bien espouvantez souvente fois, mais ils ne sont pas tellement esperdus, qu’ils ne reprennent courage. Ils sont bien abbatuz de quelques coups, mais ils se relevent. Ils sont bien navrez, mais non pas à mort. Finalement ils travaillent toute leur vie, en sorte qu’en la fin ils obtiennent victoire. Ce que je ne restrain point à chacun acte particulierement. Car nous savons que David par une juste punition de Dieu fut pour un temps laissé à Satan pour estre poussé de luy à faire les monstres du peuple (2 Sam. 24:1): et ce n’est pas en vain que sainct Paul laisse espoir de pardon à ceux qui auront esté entortillez aux filets du diable (2 Tim. 2:26). Parquoy sainct Paul demonstre que ceste promesse n’est sinon commencée en nous durant la vie presente, pource que c’est le temps de la bataille: mais qu’elle sera accomplie quand la bataille sera cessée. Le Dieu de paix, dit-il, brisera en bref Satan dessous vos pieds (Rom. 16:20). Quant à nostre Chef, il a tousjours eu pleinement ceste victoire. Car le prince de ce monde n’a rien trouvé en luy (Jean 14:30): mais en nous qui sommes ses membres, elle n’apparoit encore qu’en partie: et ne sera parfaite jusques à ce qu’estans despouillez de nostre chair, laquelle nous rend sujets à inflrmitez, nous soyons du tout remplis de la vertu du sainct Esprit. En ceste maniere quand le regne de Jesus Christ est dressé, Satan avec sa puissance est abbatu, comme porte la sentence de Jesus Christ: Je voyoye Satan tomber du ciel comme la foudre (Luc 10:18). Car par cela il conferme le rapport que luy avoyent fait ses Apostres du fruict de leur predication. Item, quand le prince de ce monde tient son portail, tout ce qu’il possede est paisible: mais s’il y survient un plus fort, il est debouté (Luc 11:21). A ceste fin, comme dit l’Apostre, Jesus Christ en mourant a vaincu Satan, qui avoit l’empire de mort (Hebr. 2:14), et a triomphé de tous ses appareils, tellement qu’ils ne peuvent nuire à l’Eglise, autrement il la ruineroit à chacune minute. Car selon que nous sommes fragiles, et qu’en sa force il est transporté d’une si terrible rage, comment pourrions-nous tenir bon tant peu que ce soit, contre les alarmes continuelles qu’il nous dresse, si nous n’estions maintenus par la victoire de nostre Capitaine? Dieu donc ne permet point le regne à Satan sur les ames des fideles: mais luy abandonne seulement les meschans et incredules, lesquels il ne recognoit point de son troupeau. Car il est dit que Satan a le monde en sa possession sans contredit jusques à ce qu’il en soit dejetté par Christ. Item, qu’il aveugle tous ceux qui ne croyent point à l’Evangile (2 Cor. 4:4). Item, qu’il parfait son œuvre en tous les rebelles: ce qui se fait à bon droict, d’autant que les meschans sont instrumens de l’ire de Dieu (Ephes. 2:2). Pourtant c’est bien raison qu’il les livre entre les mains d’iceluy, qui est ministre de sa vengeance. Finalement il est dit de tous les reprouvez, qu’ils ont le diable pour pere (Jean 8:44; 1 Jean 3:8). Car comme les fideles sont cogneus pour enfans de Dieu, entant qu’ils portent son image, iceux aussi portans l’image de Satan, sont à bon droit reputez ses enfans.

18. While God directs the courses of unclean spirits hither and thither at his pleasure, he regulates this government in such a manner, that they exercise the faithful with fighting, attack them in ambuscades, harass them with incursions, push them in battles, and frequently fatigue them, throw them into confusion, terrify them, and sometimes wound them, yet never conquer or overwhelm them; but subdue and lead captive the impious, tyrannize over their souls and bodies, and abuse them like slaves by employing them in the perpetration of every enormity. The faithful, in consequence of being harassed by such enemies, are addressed with the following, and other similar exhortations: “Give not place to the devil.”³⁵⁴ “Your adversary the devil, as a roaring lion, walketh about, seeking whom he may devour; whom resist, steadfast in the faith.”³⁵⁵ Paul confesses that he himself was not free from this kind of warfare, when he declares that, as a remedy to subdue pride, “the messenger of Satan was given to him to buffet him.”³⁵⁶ This exercise, then, is common to all the children of God. But, as the promise respecting the breaking of the head of Satan³⁵⁷ belongs to Christ and all his members in common, I therefore deny that the faithful can ever be conquered or overwhelmed by him. They are frequently filled with consternation, but recover themselves again; they fall by the violence of his blows, but are raised up again; they are wounded, but not mortally; finally, they labour through their whole lives in such a manner, as at last to obtain the victory. This, however, is not to be restricted to each single action. For we know that, by the righteous vengeance of God, David was for a time delivered to Satan, that by his instigation he might number the people;³⁵⁸ nor is it without reason that Paul admits a hope of pardon even for those who may have been entangled in the snares of the devil.³⁵⁹ Therefore the same Apostle shows, in another place, that the promise before cited is begun in this life, where we must engage in the conflict; and that after the termination of the conflict it will be completed. “And the God of peace,” he says, “shall bruise Satan under your feet shortly.”³⁶⁰ In our Head this victory, indeed, has always been complete, because the prince of this world had nothing in him:³⁶¹ in us, who are his members, it yet appears only in part, but will be completed when we shall have put off our flesh, which makes us still subject to infirmities, 166 and shall be full of the power of the Holy Spirit. In this manner, when the kingdom of Christ is erected, Satan and his power must fall; as the Lord himself says, “I beheld Satan as lightning falling from heaven.”³⁶² For by this answer he confirms what the Apostles had reported concerning the power of his preaching. Again: “When a strong man armed keepeth his palace, his goods are in peace; but when a stronger than he shall come upon him and overcome him,” &c.³⁶³ And to this end Christ by his death overcame Satan, who had the power of death, and triumphed over all his forces, that they might not be able to hurt the Church; for otherwise it would be in hourly danger of destruction. For such is our imbecility, and such the strength of his fury, how could we stand even for a moment against his various and unceasing attacks, without being supported by the victory of our Captain? Therefore God permits not Satan to exercise any power over the souls of the faithful, but abandons to his government only the impious and unbelieving, whom he designs not to number among his own flock. For he is said to have the undisturbed possession of this world, till he is expelled by Christ.³⁶⁴ He is said also to blind all who believe not the Gospel,³⁶⁵ and to work in the children of disobedience;³⁶⁶ and this justly, for all the impious are vessels of wrath.³⁶⁷ To whom, therefore, should they be subjected, but to the minister of the Divine vengeance? Finally, they are said to be of their father the devil;³⁶⁸ because, as the faithful are known to be the children of God from their bearing his image,³⁶⁹ so the impious, from the image of Satan into which they have degenerated, are properly considered as his children.

18. God so overrules wicked spirits as to permit them to try the faithful, and rule over the wicked.

God thus turning the unclean spirits hither and thither at his pleasure, employs them in exercising believers by warring against them, assailing them with wiles, urging them with solicitations, pressing close upon them, disturbing, alarming, and occasionally wounding, but never conquering or oppressing them; whereas they hold the wicked in thraldom, exercise dominion over their minds and bodies, and employ them as bond-slaves in all kinds of iniquity. Because believers are disturbed by such enemies, they are addressed in such exhortations as these: “Neither give place to the devil;” “Your adversary the devil, as a roaring lion, walketh about seeking 154whom he may devour; whom resist steadfast in the faith,” (Eph. 4:27; 1 Pet. 5:8). Paul acknowledges that he was not exempt from this species of contest when he says, that for the purpose of subduing his pride, a messenger of Satan was sent to buffet him (2 Cor. 12:7). This trial, therefore, is common to all the children of God. But as the promise of bruising Satan’s head (Gen. 3:15) applies alike to Christ and to all his members, I deny that believers can ever be oppressed or vanquished by him. They are often, indeed, thrown into alarm, but never so thoroughly as not to recover themselves. They fall by the violence of the blows, but they get up again; they are wounded, but not mortally. In fine, they labour on through the whole course of their lives, so as ultimately to gain the victory,though they meet with occasional defeats. We know how David, through the just anger of God, was left for a time to Satan, and by his instigation numbered the people (2 Sam. 24:1); nor without cause does Paul hold out a hope of pardon in case any should have become ensnared by the wiles of the devil (2 Tim. 2:26). Accordingly, he elsewhere shows that the promise above quoted commences in this life where the struggle is carried on, and that it is completed after the struggle is ended. His words are, “The God of peace shall bruise Satan under your feet shortly,” (Rom. 16:20). In our Head, indeed, this victory was always perfect, because the prince of the world “had nothing” in him (John 14:30); but in us, who are his members, it is now partially obtained, and will be perfected when we shall have put off our mortal flesh, through which we are liable to infirmity, and shall have been filled with the energy of the Holy Spirit. In this way, when the kingdom of Christ is raised up and established, that of Satan falls, as our Lord himself expresses it, “I beheld Satan as lightning fall from heaven,” (Luke 10:18). By these words, he confirmed the report which the apostles gave of the efficacy of their preaching. In like manner he says, “When a strong man armed keepeth his palace, his goods are in peace. But when a stronger than he shall come upon him, and overcome him, he taketh from him all his armour wherein he trusted, and divideth his spoils,” (Luke 11:21, 22). And to this end, Christ, by dying, overcame Satan, who had the power of death (Heb. 2:14), and triumphed over all his hosts that they might not injure the Church, which otherwise would suffer from them every moment. For (such being our weakness, and such his raging fury), how could we withstand his manifold and unintermitted assaults for any period, however short, if we did not trust to the victory of our leader? God, therefore, does not allow Satan to have dominion over the souls of believers, but only gives over to his sway the impious and unbelieving, whom he deigns not to number among his flock. For the devil is said to have undisputed possession of this world until he is dispossessed by Christ. In like manner, he is said to blind all who do not believe the Gospel, and to do his own work in the children of disobedience. 155And justly; for all the wicked are vessels of wrath, and, accordingly, to whom should they be subjected but to the minister of the divine vengeance? In fine, they are said to be of their father the devil.¹ For as believers are recognised to be the sons of God by bearing his image, so the wicked are properly regarded as the children of Satan, from having degenerated into his image.

18. Verder omdat God de onreine geesten, naar Hem lust, hierheen en gindsheen buigt, regelt Hij dit bestuur zo, dat zij de gelovigen oefenen in de strijd, met listen overvallen, met aanvallen verontrusten, door strijd in het nauw brengen, dikwijls ook afmatten, in verwarring brengen, beangst maken en soms wonden, maar nimmer overwinnen of ten onder brengen de goddelozen echter onderworpen meesleuren, over hun ziel en lichaam heerschappij oefenen, en hen tot alle schanddaden als hun slaven misbruiken. Wat de gelovigen aangaat, omdat ze door zulke vijanden verontrust worden, vernemen zij deze aansporingen: "Geeft de duivel geen plaats" (Ef. 4:27) "Uw tegenpartij, de duivel, gaat om als een briesende leeuw, zoekende wie hij zou mogen verslinden; dewelke wederstaat, vast zijnde in het geloof" (1 Petr. 5:8) en dergelijke. Paulus bekent, dat hij ook niet ongedeerd is gebleven van deze soort van strijd wanneer hij schrijft, dat hem als een middel om zijn hovaardij te bedwingen een engel des Satans gegeven is, om door die vernederd te worden (2 Cor. 12:7) Alle kinderen Gods hebben dus deze oefening gemeen. Omdat echter de belofte aangaande de vermorzeling van de kop van Satan (Gen. 3:15) op Christus en al zijn leden gemeenschappelijk betrekking heeft, daarom beweer ik, dat de gelovigen nooit door hem overwonnen of ten onder gebracht kunnen worden. Zij worden wel dikwijls beangst, maar niet zo ontmoedigd of ze herstellen zich weer; zij vallen terneer door de heftigheid der slagen, maar worden daarna weer opgericht; zij worden gewond, maar niet ten dode; eindelijk zij zijn op de ganse loopbaan huns levens zo in kommer, dat zij op het einde de overwinning behalen. Dit beperk ik echter niet tot iedere handeling afzonderlijk. Want wij weten, dat David door een rechtvaardige wraak Gods voor een tijd aan Satan is overgelaten, opdat hij op zijn aanstoken het volk zou tellen (2 Sam. 24:1) en niet zonder reden geeft Paulus hoop op vergiffenis, indien sommigen in de strikken des duivels gevangen zijn geweest (2 Tim. 2:26) Daarom toont dezelfde Paulus elders (Rom. 16:20) aan, dat de boven aangehaalde belofte in dit leven begint, waar men moet strijden, en dat ze na de strijd vervuld wordt, wanneer hij zegt: "En de God des vredes zal de Satan haast onder uw voeten verpletteren.'' In ons Hoofd is deze overwinning, altijd volkomen geweest, want de overste der wereld had aan Hem niets (Joh. 14:30) maar in ons, dit zijn leden zijn, vertoont ze zich nu ten dele; maar zij zal volmaakt worden, wanneer zij, na ons vlees, naar hetwelk wij nog, der zwakheid onderworpen zijn, afgelegd te hebben, vol zullen zijn van de kracht des Heiligen Geestes. Zo gaat, waar het koninkrijk van Christus opgewekt en opgericht wordt, Satan met zijn macht te gronde; gelijk de Here zelf zegt (Luc. 10:18) "Ik zag de Satan als een bliksem uit de hemel vallen." Want dit is het antwoord, waarmee Hij bevestigt, wat de apostelen over de kracht hunner prediking gemeld hadden. Evenzo (Luc. 11:21) "Wanneer een vorst zijn hof bewaart, zo is al wat hij heeft in vrede; maar als een daarover komt, die sterker is dan hij, dan wordt hij uitgeworpen enz." En tot dit einde heeft Christus door zijn dood de Satan overwonnen, die de macht des doods had; en heeft over al zijn troepen getriumfeerd, opdat zij de kerk niet zouden schaden. Anders zou hij haar ieder ogenblik honderdmaal ten verderve brengen. Want, hoe zouden wij gelet op onze zwakheid en zijn verwoede krachten ook maar een weinig tegen zijn veelvoudige en voort durende aanvallen stand kunnen houden, tenzij vertrouwend op de overwinning van onze veldheer? God staat dus Satan niet toe heerschappij te voeren over de zielen der gelovigen, maar Hij geeft hem slechts de goddelozen en ongelovigen ter besturing over, welke Hij niet waardig keurt gerekend te worden tot zijn kudde. Want van hem wordt ook gezegd, dat hij deze wereld bezit, zonder dat ze hem betwist wordt, totdat hij door Christus wordt buitengeworpen (Joh. 12:31) Evenzo, dat hij allen verblindt, die het evangelie niet geloven (2 Cor. 4:4) Evenzo, dat hij zijn werk volbrengt in de kinderen der ongehoorzaamheid (Ef. 2:2) En terecht, want de goddelozen zijn allen vaten des toorns. Aan wie zouden zij dan beter onderworpen kunnen worden dan aan de dienaar der goddelijke wraak? Eindelijk wordt van hen gezegd, dat ze uit de vader de duivel zijn (Joh. 8:44) want evenals de gelovigen daarin gekend worden als kinderen Gods, dat ze zijn beeld dragen, zo worden zij uit het beeld van Satan, waartoe zij ontaard zijn, in de eigenlijke zin gerekend als zijn zonen (1 Joh. 3:8)

18. Siegesgewissheit!

Da aber Gott die unreinen Geister nach seinem Willen regiert, so führt er es so, daß sie die Gläubigen im Kampfe plagen, sie hinterhältig anfallen, durch allerlei Anläufe beunruhigen, im Streite bedrängen, sie auch öfters ermüden, in Verwirrung und Schrecken jagen und zuweilen gar verwunden, aber sie doch nie besiegen oder unterdrücken, daß sie dagegen die Gottlosen gefangen führen, in ihren Seelen und Leibern ihre Herrschaft ausüben und sie wie Sklaven zu allem Frevel mißbrauchen. Die Gläubigen, von solchen Feinden beunruhigt, hören deshalb die Mahnung: „Gebet nicht Raum dem Teufel“ (Eph. 4,27; Luther: „dem Lästerer“) oder: „Der Teufel, euer Widersacher, gehet umher wie ein brüllender Löwe und sucht, welchen er verschlinge; dem widerstehet fest im Glauben ...“ (1. Petr. 5,8) und ähnliche. Selbst Paulus bekennt, von dieser Art Streit nicht unberührt gewesen zu sein, wenn er schreibt, zur Bändigung der Hoffahrt sei ihm „des Satanas Engel“ gegeben worden, um ihn zu demütigen (2. Kor. 12,7). Diese Kampfübung ist also allen Kindern Gottes gemeinsam. Aber die Verheißung, daß dem Satan der Kopf zertreten werden soll, bezieht sich auf Christus und mit ihm zusammen auf alle seine Glieder, und deshalb sage ich, daß die Gläubigen vom Teufel weder besiegt noch unterdrückt werden können. Sie werden zwar oft geängstigt, aber sie verzagen nicht und sammeln sich zu neuem Kampf, sie fallen unter der Wucht der Angriffe, aber danach richten sie sich wieder auf, sie werden verwundet, aber nicht zu Tode, kurz, sie sind ihr ganzes Leben lang in hartem Kampf, doch so, daß sie am Ende, den Sieg behalten. Das will ich freilich nicht auf jeden Kampfabschnitt für sich beziehen. Denn wir wissen, daß durch Gottes gerechte Vergeltung David eine Zeitlang dem Satan überlassen wurde, so daß er auf dessen Antrieb sein Volk zählte (2. Sam. 24,1), und Paulus gibt nicht ohne Grund selbst denen Hoffnung auf Vergebung, die in des Teufels Stricken gefangen gewesen sind (2. Tim. 2,26). Der gleiche Paulus zeigt anderswo, daß die oben angeführte Verheißung (nämlich Gen. 3,15) in diesem Leben, wo gestritten werden muß, 90 erst anfangsweise erfüllt werde, dann aber nach dem Kampfe vollständig, wenn er sagt: „Aber der Gott des Friedens zertrete den Satan unter eure Füße in kurzem“ (Röm. 16,20). In unserem Haupte (Christus) ist dieser Sieg stets völlig da, weil der Fürst dieser Welt nichts gegen ihn vermag, in uns aber, den Gliedern, kommt er jetzt nur zum Teil zum Vorschein, aber er wird einst vollendet sein, wenn wir unser Fleisch ausziehen, das uns immer wieder der Schwachheit unterworfen sein läßt, und wenn wir voll sind der Kraft des Heiligen Geistes. Denn wo das Reich Christi aufkommt und aufgerichtet wird, da zerfällt der Satan mit aller seiner Macht, wie ja der Herr selber sagt: „Ich sah den Satanas vom Himmel fallen wie einen Blitz“ (Luk. 10,18). Mit dieser Antwort nämlich bekräftigt er den Bericht der Apostel von der Gewalt ihrer Verkündigung, wiederum sagt er auch: „Wenn ein starker Gewappneter seinen Palast bewahrt, so bleibt das Seine mit Frieden, wenn aber ein Stärkerer über ihn kommt ..., so wird er hinausgetrieben ...“ (Luk. 11,21f.; Schluß ungenau). Und dazu hat Christus in seinem Sterben den Satan, der des Todes Gewalt hatte, überwunden und den Triumph geführt über sein ganzes Heer, daß der Kirche kein Schaden geschehe, die sonst vom Teufel in jedem Augenblick hundertmal zertreten werden würde! Denn wie sollten wir — bei unserer Schwachheit und bei des Teufels wütiger Gewalt! — auch nur im mindesten gegen seine vielfältigen und listigen Anläufe bestehen, ohne das Vertrauen auf den Sieg unseres Herzogs? Denn Gott läßt das Reich des Satans nicht in dem Herzen der Gläubigen sein, sondern er übergibt ihm bloß die Gottlosen und Ungläubigen zur Regierung, die er nicht würdigt, zu seiner Herde gezählt zu werden. Denn es heißt von ihm, daß er diese Welt ohne Widerspruch in Besitz hat, bis er von Christus ausgestoßen wird (Luk. 11,21). Auch hören wir, er verblende alle, die dem Evangelium nicht glauben (2. Kor. 4,4). Oder auch, er führe sein Werk in den widerspenstigen Kindern (Eph. 2,2). Und das mit Recht; denn die Gottlosen sind ja alle Gefäße des Zorns — und wem sollten sie dann anders unterworfen sein als dem Diener der göttlichen Rache? Ja, es heißt schließlich, sie seien von ihrem Vater, dem Teufel (Joh. 8,44). Denn wie die Gläubigen als Kinder Gottes daran erkannt werden, daß sie sein Ebenbild tragen, so erweisen sich jene als Söhne des Satans durch sein Ebenbild, zu dem sie entartet sind! (1. Joh. 3,8).

18. Ten spyte van die aanslae van die bose sal die gelowiges uiteindelik oorwin

Maar omdat God die onrein geeste na sy welbehae hierheen of daarheen buig, beheer Hy die mag so dat hulle die gelowiges in hulle geveg kan oefen, met listige streke kan aanval, met hulle aanvegtinge kan verontrus, met hulle geveg benoud kan maak en selfs dikwels kan vermoei, verwar of verskrik of selfs by tye kan verwond, maar nooit kan hulle die gelowiges oorwin of oorweldig nie. Hy beheer dit so dat hulle die goddeloses kan onderwerp en meesleur, dat hulle oor hulle siele en liggame gesag kan voer en hulle soos slawe vir elke oortreding kan misbruik.

Sover dit die gelowiges aangaan: hulle gee gehoor aan die volgende vermanings omdat hulle deur vyande van hierdie aard verontrus word: 278 “Gee aan die duiwel geen plek nie”,¹¹⁰ en: “Julle teëstander, die duiwel, loop rond soos ’n brullende leeu en soek wie hy kan verslind: hom moet julle teëstaan, standvastig in die geloof’,¹¹¹ en soortgelyke verwysings. Paulus erken dat hy ook nie teen hierdie soort stryd gevrywaar was nie, wanneer hy skrywe dat ’n engel van die Satan aan hom gegee is as ’n middel om sy hoogmoedigheid te beteuel sodat hy deur hom verneder kan word.¹¹²

Al die kinders van God deel dus in hierdie stryd. Maar omdat die belofte dat Hy die kop van die Satan sal vermorsel,¹¹³ op Christus en op al sy ledemate saam met Hom betrekking het, verklaar ek daarom dat die gelowiges nooit deur hom oorwin of onderdruk kan word nie. Hulle word wel dikwels ontsteld, maar hulle word nooit so moedeloos dat hulle nie kan herstel nie; hulle val wel onder die geweld van sy aanslae, maar hulle word daarna weer opgehef; hulle word wel deur hom verwond, maar nie dodelik nie. Kortom: hulle span hulle lewenslank so in dat hulle aan die einde daarvan die oorwinning behaal.

Tog beperk ek dit nie tot elke afsonderlike daad nie. Want ons weet dat Dawid volgens die regverdige wraak van God ’n tyd lank aan die Satan oorgelaat is om op sy aandrang die volk te tel.¹¹⁴ En Paulus laat ook die hoop op vergewing nie as tevergeefs agterweë nie - selfs al sou mense alreeds in die strikke van die duiwel verstrengel wees.¹¹⁵ Daarom toon dieselfde Paulus elders aan dat die belofte wat hierbo aangehaal is, alreeds in hierdie lewe, waarin ons teen die duiwel moet stry, begin. Hy verklaar dat die stryd voltrek word wanneer hy sê: “Maar die God van vrede sal die Satan spoedig onder julle voete verbrysel”.¹¹⁶ In ons Hoof, Christus, was hierdie oorwinning altyd ten voile, omdat die vors van die wêreld geen mag oor Hom gehad het nie,¹¹⁷ maar wel ten dele teenoor ons, wat sy ledemate is.

Die oorwinning sal egter volvoer word wanneer ons ons vlees afgelê het, omdat ons weens die swakheid daarvan nog aan die duiwel blootgestel is, en wanneer ons vol sal wees van die krag van die Heilige Gees. Waar die koninkryk van Christus so opgewek en opgerig word, daar stort die Satan en sy mag in duie. So het die Here self gesê: “Ek het die Satan soos ’n bliksem uit die hemel sien val”.¹¹⁸ Want met hierdie antwoord 279 bevestig Hy dit wat die apostels in verband met die verkondiging van sy mag vertel het. Net so: “Wanneer ’n vors sy voorhowe beset, is alles wat hy het, veilig; maar wanneer daar een kom wat sterker as hy is, word hy uitgedryf’’, ensovoorts.¹¹⁹ En met hierdie doel voor oë het Christus deur te sterwe die Satan, wat die gesag oor die dood gehad het, oorwin en oor al sy magte geseëvier sodat hulle sy kerk geen skade sou berokken nie - andersins sou hy die kerk elke oomblik honderd maal oorrompel.

Want hoe sou ons vanweë ons swakheid en vanweë hulle waansinnige magte teen hulle menigvuldige en voortdurende aanslae selfs tot die geringste mate stand kon hou as ons nie op die oorwinning van ons Leidsman vertrou nie? God laat die Satan dus nie oor die siele van die gelowiges heers nie, maar Hy dra slegs die heerskappy oor die goddeloses en ongelowiges aan hom oor, omdat Hy hulle nie waardig ag om onder sy kudde gereken te word nie. Want daar word van hom gesê dat hy hierdie wêreld sonder teenstribbeling sal beset totdat hy deur Christus uitgedryf word.¹²⁰ Net so: dat hy almal sal verblind wat nie in die evangelie glo nie.¹²¹ Net so: dat hy sy werk in die kinders van die ongehoorsaamheid volbring¹²² - en tereg ook, want al die goddelose mense is kruike van sy toorn.¹²³ Aan wie sou hulle dan eerder as aan die dienskneg van God se wraak onderwerp kon word?

Ten slotte word daar gesê dat hulle uit hulle vader, die duiwel, voortkom.¹²⁴ Want net soos die gelowiges as die kinders van God herken word omdat hulle sy beeld dra, net so word hulle na aanleiding van die beeld van Satan; waarin hulle ontaard het, met reg as sy kinders beskou.¹²⁵

18. Поскольку Бог распоряжается нечистыми духами по своему предвидению, именно Он попускает им досаждать верующим, строить козни, мучить своими нападениями, всячески докучать им, смущать их и вводить в заблуждение, порою даже сокрушать их. Но всё это не для того, чтобы позволить бесам победить и поработить верующих, а чтобы утвердить своих верных. Когда добычей бесов становятся неверующие, нечистые духи тиранят их тела и души, как им заблагорассудится, и толкают их, как рабов, на любые бесчинства. Верующим же при столкновении с вражьей силой надлежит помнить следующий призыв Писания: «Не давайте места диаволу» (Эф 4:27). И еще: «Противник ваш диавол ходит, как рыкающий лев, ища кого поглотить, противостойте ему твёрдою верою» (1 Пет 5:8-9) - и другие подобные изречения. Сам св. Павел признаётся, что и его не миновала эта брань, когда говорит, что дан ему ангел Сатаны удручать его, чтобы он не превозносился (2 Кор 12:7). Следовательно, это общее испытание, данное всем детям Божьим.

И тем не менее я утверждаю, что верующие не будут ни побеждены, ни порабощены Сатаной, ибо обетование поразить змея в голову (Быт 3:15) относится к Иисусу Христу и всем членам Его. Порой верующие испытывают страх перед Сатаной, но смущаются не настолько, чтобы вновь не обрести мужества. Они сгибаются под его ударами, но поднимаются. Они сокрушаются, но не до смерти. Они сражаются всю свою жизнь, чтобы в конце концов победить. И я не считаю, что дело здесь ограничивается какими-то частными случаями. Известно, что Давид, неся справедливую кару Божью, был на некоторое время предан Сатане и тот побудил его исчислить народ Израильский (2 Цар 24:1).

Св. Павел не напрасно оставляет надежду на прощение тем, кто был уловлен сетью дьявола (2 Тим 2:26). Тем самым он показывает, что в нашей земной жизни это обетование лишь начинается, ибо она - время брани; полностью же оно исполнится по окончании брани: «Бог ... мира сокрушит сатану под ногами вашими вскоре» (Рим 16:20). Что же касается нашего Главы, то Он всегда торжествовал победу, ибо князь мира сего ничего не имел в Нём (Ин 14:30). Но в нас, его членах, победа эта проявляется лишь отчасти и не будет полной до тех пор, пока мы не совлечёмся плоти, делающей нас немощными, и не исполнимся силою Св. Духа. Когда же воздвигнется Царство Иисуса Христа, Сатана со всей его силой будет низвергнут, согласно словам Иисуса: «Я видел сатану, спадшего с неба, как молнию» (Лк 10:18). Тем самым Он подтверждает рассказ апостолов о результатах их проповеди.

И ещё сказано, что когда князь мира сего охраняет врата своего дома, то всё имение его в безопасности; но когда сильнейший его нападёт на него, он будет сокрушён (Лк 11:21). Поэтому Иисус Христос, по слову апостола, смертью своей победил Сатану, имеющего державу смерти (Евр 2:14), и восторжествовал над всеми его кознями. Отныне они неопасны для Церкви, а в противном случае могли бы разрушить её в один миг. Ибо мы слабы, а дьявол силён в своей грозной ярости. Разве мы сумели бы даже непродолжительное время противостоять его непрестанным нападениям, если бы не поддерживала нас победа нашего Главы?

Так что Бог не позволяет Сатане властвовать над душами своих верных, но оставляет ему лишь злых и неверующих, которых не признаёт овцами своего стада. Ибо сказано, что Сатана беспрепятственно владеет миром до тех пор, пока не будет отброшен Христом. А также сказано, что бог века сего ослепил умы неверующих в Евангелие (2 Кор 4:4), что он действует во всех противящихся (Эф 2:2) и действует вполне законно, ибо злые суть орудия гнева Божьего. Поэтому вполне естественно, что Бог оставляет их в руках того, кто служит его мщению. Наконец, обо всех осуждаемых сказано, что отец их - дьявол (Ин 8:44). И как верующие признаются детьми Божьими, ибо носят его образ, так и нечестивые, носящие образ Сатаны, по праву слывут его детьми (1 Ин 3:8).

19. Quemadmodum autem superius¹ refutavimus nugatoriam illam de sanctis Angelis philosophiam, quae docet nihil esse quam inspirationes vel monitiones^c bonas, quas in mentibus hominum Deus excitat: sic et hoc loco refellendi sunt qui diabolos nihil quam malos affectus aut perturbationes esse nugantur, quae nobis ingeruntur a carne nostra.² Id autem breviter facere licebit, quia extant non pauca in hanc rem et satis aperta Scripturae testimonia. Primum quum immundi spiritus vocantur^d et Angeli apostatae, qui ab origine sua degenerarunt^e, ipsa nomina satis exprimunt, non motiones aut affectiones mentium, sed magis revera quod dicuntur, mentes vel spiritus sensu et intelligentia praeditos. Similiter ubi filii Dei cum diaboli filiis tam a Christo quam ab Iohanne conferuntur [Iohan. 8. f. 44; 1. Iohan. 3. b. 10]^f, nonne inepta esset comparatio si nomen diaboli nihil quam malas inspirationes designaret? Et Iohannes aliquid etiamnum apertius addit, diabolum ab initio peccare [1. Iohan. 3. b. 8]. Similiter quum Michaelem archangelum inducit Iudas pugnantem cum diabolo^g [Iudae b. 9]: certe 170 angelo bono opponit malum et defectorem. Cui respondet id quod legitur in historia Iob, comparuisse Satanam cum sanctis angelis coram Deo [Iob. 1. b. 6, et 2. a. 1]. Clarissimi autem omnium sunt illi loci qui mentionem poenae faciunt, quam sentire incipiunt a Dei iudicio, et praecipue sensuri sunt in resurrectione. Fili David, cur venisti ante tempus ad torquendum nos [Matth. 8. d. 29]? Item, Ite maledicti in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis eius [Ibidem 25. d. 41]. Item, Si propriis angelis non pepercit: sed catenis detractos proiecit in caliginem ad aeternam damnationem servandos, etc. [2. Pet. 2. a. 4]. Quam ineptae locutiones forent, destinatos aeterno iudicio diabolos, ignem illis esse praeparatum^a, iam torqueri ipsos et cruciari a Christi gloria, si nulli essent omnino diaboli? Sed quoniam haec res disputatione non eget apud eos qui verbo Domini fidem habent, apud istos vero inanes speculatores, quibus nihil placet nisi novum, Scripturae testimoniis parum proficitur: videor mihi fecisse quod volui, ut scilicet instructae sint piae mentes adversus eiusmodi deliria, quibus inquieti homines se et alios simpliciores turbant. Fuit autem operaepretium hoc quoque attingere, nequi illo errore impliciti, dum putant nullum se habere hostem, fiant ad resistendum segniores et incautiores.

19. Or comme cy dessus nous avons refuté ceste folle et perverse imagination qu’ont aucuns, de dire que les saincts Anges ne sont sinon bonnes inspirations ou mouvemens que Dieu donne aux hommes: ainsi maintenant nous faut-il reprouver l’erreur de ceux qui resvent que les diables ne sont sinon affections mauvaises, lesquelles nous sont suggerées de nostre chair. Or il sera facile de ce faire, et brievement, pource que nous en avons beaucoup de tesmoignages de l’Escriture evidens et certains. Premierement, quand ils sont nommez Esprits immondes et Anges apostats, qui ont decliné de leur nature premiere (Luc 11:24; 2 Pierre 2:4; Jude 6): ces noms-là expriment assez que ce ne sont pas mouvemens n’affections des cœurs, mais plustost esprits ayans intelligence. Semblablement quand Jesus Christ et sainct Jean comparent les enfans de Dieu avec les enfans du diable: ce seroit une comparaison inepte, si le nom de Diable ne signifioit que des inspirations mauvaises (Jean 8:44; 1 Jean 3:10). Sainct Jean parle encore plus clairement, quand il dit que le diable dés le commencement peche (1 Jean 3:8). Pareillement quand sainct Jude dit que Michel Archange debattoit avec le diable, du corps de Moyse (Jude 9): toutainsi qu’il met d’un costé un bon Ange, ainsi de l’autre il en met un mauvais. A quoy est semblable ce que nous lisons en l’histoire de Job, que Satan comparut devant Dieu avec les Anges saincts (Job 1:6; 2:1). Toutesfois il n’y a rien plus clair que les sentences qui font mention de la peine que les diables commencent desja d’endurer, et qu’ils endureront beaucoup plus au jour de la resurrection: comme sont celles qui s’ensuyvent, Fils de David, pourquoy es tu venu pour nous tormenter devant le temps (Matth. 8:29)? item, Allez, maudits, au feu eternel, qui est appresté au diable et à ses Anges (Matth. 25:41); item, S’il n’a point espargné ses Anges propres, mais les a mis en prison obscure, et les a attachez de chaines, pour les reserver à leur damnation eternelle (2 Pierre 2:4), etc. Ce seroyent des formes de parler trop mal propres, de dire que le jugement de Dieu doit venir sur les diables, que le feu eternel leur est appareillé, qu’ils sont desja en prison, attendans leur sentence derniere, et que Jesus Christ les a tormentez à sa venue, s’il n’y avoit du tout nuls diables. Mais pource que ceste matiere n’a point mestier de longue dispute entre ceux qui adjoustent foy à la parolle de Dieu: au contraire, qu’envers ces fantastiques, ausquels rien ne plaist que nouvelleté, les tesmoignages de l’Escriture ne profitent point beaucoup; il m’est advis que j’ay fait ce que je pretendoye, assavoir d’armer les consciences fideles à l’encontre de ces resveries, desquelles ces esprits vollages troublent et eux et les autres. Toutesfois il estoit mestier d’en toucher quelque chose, afin d’advertir les simples qu’ils ont des ennemis, contre lesquels il leur est mestier de batailler, afin que par leur nonchalance ils ne soyent surprins.

19. But as we have already confuted that nugatory philosophy concerning the holy angels, which teaches that they are nothing but inspirations, or good motions, excited by God in the minds of men, so in this place we must refute those who pretend that devils are nothing but evil affections or perturbations, which our flesh obtrudes on our minds. But this may be easily done, and that because the testimonies of Scripture on this subject are numerous and clear. First, when they are called unclean spirits and apostate angels,³⁷⁰ who have degenerated from their original condition, the very names sufficiently express, not mental emotions or affections, but rather in reality what are called minds, or spirits endued with perception and intelligence. Likewise, when the children of God are compared with the children of the devil, both by Christ and by John,³⁷¹ would not the comparison be absurd, if nothing 167 were intended by the word devil but evil inspirations? And John adds something still plainer, that the devil sins from the beginning. Likewise, when Jude introduces Michael the archangel contending with the devil,³⁷² he certainly opposes to the good angel an evil and rebellious one; to which agrees what is recorded in the history of Job, that Satan appeared with the holy angels before God.³⁷³ But the clearest of all are those passages, which mention the punishment which they begin to feel from the judgment of God, and are to feel much more at the resurrection: “Thou Son of God, art thou come hither to torment us before the time?”³⁷⁴ Also, “Depart, ye cursed, into everlasting fire, prepared for the devil and his angels.”³⁷⁵ Again, “If God spared not the angels that sinned, but cast them down to hell, and delivered them into chains of darkness, to be reserved unto judgment,” &c.³⁷⁶ How unmeaning were these expressions, that the devils are appointed to eternal judgment; that fire is prepared for them; that they are now tormented and vexed by the glory of Christ, if there were no devils at all! But since this point is not a subject of dispute with those who give credit to the word of the Lord, but with those vain speculators who are pleased with nothing but novelty, little good can be effected by testimonies of Scripture. I consider myself as having done what I intended, which was to fortify the pious mind against such a species of errors, with which restless men disturb themselves and others that are more simple. But it was requisite to touch on it, lest any persons involved in that error, under a supposition that they have no adversary, should become more slothful and incautious to resist him.

19. The nature of bad angels. They are spiritual essences endued with sense and intelligence.

Having above refuted that nugatory philosophy concerning the holy angels, which teaches that they are nothing but good motions or inspirations which God excites in the minds of men, we must here likewise refute those who foolishly allege that devils are nothing but bad affections or perturbations suggested by our carnal nature. The brief refutation is to be found in passages of Scripture on this subject, passages neither few nor obscure. First, when they are called unclean spirits and apostate angels (Mt. 12:43; Jude, verse 6), who have degenerated from their original, the very terms sufficiently declare that they are not motions or affections of the mind, but truly, as they are called, minds or spirits endued with sense and intellect. In like manner, when the children of God are contrasted by John, and also by our Saviour, with the children of the devil, would not the contrast be absurd if the term devil meant nothing more than evil inspirations? And John adds still more emphatically, that the devil sinneth from the beginning (1 John 3:8). In like manner, when Jude introduces the archangel Michael contending with the devil (Jude, verse 9), he certainly contrasts a wicked and rebellious with a good angel. To this corresponds the account given in the Book of Job, that Satan appeared in the presence of God with the holy angels. But the clearest passages of all are those which make mention of the punishment which, from the Judgment of God, they already begin to feel, and are to feel more especially at the resurrection, “What have we to do with thee, Jesus, thou Son of God? art thou come hither to torment us before the time?” (Mt. 8:29); and again, “Depart, ye cursed, into everlasting fire, prepared for the devil and his angels,” (Mt. 25:41). Again, “If God spared not the angels that sinned, but cast them down to hell, and delivered them into chains of darkness to be reserved unto Judgment,” &c. (2 Pet. 2:4). How absurd the expressions, that devils are doomed to eternal punishment, that fire is prepared for them, that they are even now excruciated and tormented by the glory of Christ, if there were truly no devils at all? But as all discussion on this subject is superfluous for those who give credit to the Word of God, while little is gained by quoting Scripture to those empty speculators whom nothing but novelty can please, I believe I have already done enough for my purpose, which was to put the pious on their guard against the delirious dreams with which restless men harass themselves and the simple. The subject, however, deserved to be touched upon, lest any, by embracing that errors 156should imagine they have no enemy and thereby be more remiss or less cautious in resisting.

19. Evenals we nu boven weerlegd hebben dat wijsgerig gebazel over de heilige engelen, hetwelk leert, dat zij niets anders zijn dan goede inblazingen of bewegingen, welke God in de geest der mensen opwekt, zo moeten ook op deze plaats weerlegd worden zij, die bazelen, dat de duivelen niets anders zijn dan kwade aandoeningen of beroeringen, die door ons vlees in ons gewekt worden. Dit nu zullen wij in 't kort kunnen doen, want er bestaan hiertegen vele en genoegzaam duidelijke getuigenissen der Schrift. In de eerste plaats, wanneer ze onreine geesten genoemd worden en afgevallen engelen, die van hun oorsprong ontaard zijn, dan drukken deze namen voldoende uit, dat de duivelen niet zijn bewegingen of aandoeningen des geestes, maar inderdaad veelmeer wat ze genoemd worden, namelijk geesten met zinnen en verstand begaafd. Evenzo, wanneer de kinderen Gods met de kinderen des duivels zowel door Christus als door Johannes vergeleken worden (Joh. 8:44; 1 Joh.3:10) zou dat dan geen dwaze vergelijking zijn, wanneer de naam duivel niets anders aanduidde dan boze inblazingen? En Johannes voegt er nog iets bij, dat duidelijker is (1 Joh. 3:8) namelijk, dat de duivel zondigt van de beginne. Evenzo, wanneer Judas (Judas 1:9) verhaalt, dat de aartsengel Michaël streed met de duivel, dan stelt hij ongetwijfeld tegenover een goede engel een kwade en afvallige. Daarmee stemt overeen, wat men leest in de geschiedenis van Job (Job Job 1:6; 2:1) dat Satan met de heilige engelen voor God verschenen is. Maar het duidelijkst van alle zijn die plaatsen, die melding maken van de straf, die zij beginnen te gevoelen door het oordeel Gods en voornamelijk voelen zullen bij de opstanding. "Zone Davids, waar om zijt gij gekomen om ons te pijnigen voor de tijd (Matt. 8:29) " Evenzo: "Gaat weg van mij, gij vervloekten, in het eeuwige vuur, hetwelk de duivel en zijn engelen bereid is" (Matt. 25:41) Evenzo: "Indien Hij zijn eigen engelen niet gespaard heeft, maar met ketenen gebonden geworpen heeft in de duisternis om tot het eeuwige oordeel bewaard te worden enz." (2 Petr. 2:4) Welk een dwaze gezegden zouden dat zijn, dat de duivelen bestemd zijn tot het eeuwig oordeel, dat het vuur hun bereid is, dat ze reeds gepijnigd en gekweld worden door Christus' heerlijkheid, wanneer er in 't geheel geen duivelen waren! Maar aangezien deze zaak geen uiteenzetting van node heeft bij hen, die Gods Woord geloof schenken, maar men bij die ijdele bespiegelaars, die in niets behagen scheppen als het niet nieuw is, met getuigenissen der Schrift weinig bereikt, meen ik gedaan te hebben, wat mijn bedoeling was, namelijk dat vrome harten toegerust zijn tegen dergelijke krankzinnigheden, waarmee onrustige mensen zichzelf en anderen, die eenvoudiger zijn, in de war brengen. Het was echter de moeite waard ook dit aan te roeren, opdat niet sommigen, in die dwaling verstrikt, door te menen, dat zij geen vijand hebben, zouden verslappen in het weerstand bieden en onvoorzichtiger zouden worden.

19. Die Teufel sind nicht Gedanken, sondern Wirklichkeit

Nun haben wir oben jene geschwätzige Weltweisheit (nugatoria philosophia) abgewiesen, die von den heiligen Engeln lehrt, das seien bloß gute Eingebungen und Regungen, die Gott im Herzen der Menschen aufkommen ließe. Ebenso müssen wir hier denen entgegentreten, die da schwätzen, die Teufel seien bloß schlechte Empfindungen oder verwirrte Gedanken, die uns unser Fleisch eingebe. Das kann aber in aller Kürze vor sich gehen, da hierzu zahlreiche und völlig deutliche Schriftzeugnisse vorhanden sind. Da werden zunächst die unreinen Geister auch abtrünnige Engel genannt, die „von ihrem Ursprung entartet sind“ (Jud. 6). Diese Namen drücken schon ganz klar aus, daß es sich hier nicht etwa um Regungen und Empfindungen handelt, sondern tatsächlich, wie es ja aus dem Wortlaut hervorgeht, um Geister und Wesen mit Empfindung und Verstand! Ähnlich werden von Christus wie von Johannes die Kinder Gottes mit den Kindern des Teufels verglichen (Joh. 8,44; 1. Joh. 3,10). Das wäre ja offenkundig unangebracht, wenn der Begriff „Teufel“ nur böse Eingebungen bezeichnete! Johannes fügt gar noch deutlicher hinzu, der Teufel sündige von Anfang (1. Joh. 3,8). Und wenn Judas einen Kampf des Erzengels Michael mit dem Teufel erwähnt (Jud. 9), so stellt er doch damit sicherlich dem guten Engel einen bösen und abtrünnigen entgegen. Dem entspricht wieder, was wir im Buch Hiob lesen: nämlich, daß der Satan mit den heiligen Engeln vor Gott erschienen sei (Hiob 1,6; 2,1). Am klarsten sind indessen die Stellen, welche die Strafe erwähnen, welche die Teufel durch Gottes Urteil, anfangsweise schon jetzt, dann aber 91 erst recht einst in der Auferstehung erfahren! „Du Sohn Davids, weshalb kommst du vor der Zeit und quälst uns?“ (Matth. 8,29). „Geht hin, ihr Verfluchten, in das ewige Feuer, das da bereitet ist dem Teufel mit seinen Engeln“ (Matth. 25,41). „Denn Gott hat die Engel, die gesündigt haben, nicht verschont, sondern hat sie mit Ketten der Finsternis zur Hölle verstoßen und übergeben, daß sie zum Gericht behalten werden“ (2. Petr. 2,4). Was wären das für unsinnige Redensarten, die Teufel wären dem ewigen Gericht übergeben, ewiges Feuer sei ihnen bereitet, sie würden bereits jetzt durch Christi Herrlichkeit gequält und gemartert — wenn es gar keine Teufel gäbe! Freilich: diese Dinge bedürfen bei denen, die dem Worte Gottes Glauben schenken, keiner Erörterung, und anderseits wird bei den eitlen Grüblern (speculatores), denen nur das Neue gefällt, mit dem Schriftzeugnis wenig erreicht. Deshalb glaube ich meinen Zweck erreicht und fromme Seelen ausreichend gegen dergleichen Unsinn gesichert zu haben, mit dem ruhlose Leute sich und andere, Einfältigere, in Verwirrung bringen. Trotzdem mußten diese Dinge berührt werden, damit der Mensch sich nicht von dem Irrtum zu der Meinung verführen lasse, er hätte ja gar keinen Feind, und deshalb zum Widerstand träger und sorgloser werde!

19. Die opvatting dat die duiwels bose gevoelens of emosies is, het geen Skriftuurlike gronde nie

Maar soos ons vroeër¹²⁶ die sinlose filosofie in verband met die heilige engele weerlê het omdat die leer dat die engele niks anders as ingewings of goeie vermanings is wat God in die verstand van die mens verwek nie, net so moet ons die mense nou weerlê wat die onsin kwytraak dat duiwels niks anders as bose gevoelens of emosies, wat deur ons eie vlees in ons teweeggebring word, is nie.¹²⁷ Dit kan ons egter baie 280 bondig doen, omdat daar baie en genoegsaam duidelike getuienis hieroor in die Skrif bestaan.

In die eerste plek, wanneer hulle onrein geeste en afvallige engele genoem word wat van hulle oorsprong af ontaard het,¹²⁸ dan druk hierdie woorde al genoegsaam uit dat hulle nie gemoedsteurnisse of emosies is nie maar dat hulle in werklikheid eerder, soos gesê word, verstande of geeste is wat met gevoel en intelligensie bedeel is.

Net so is dit wanneer die kinders van God deur Christus sowel as Johannes met die kinders van die duiwel vergelyk word.¹²⁹ Sou dit dan nie ’n sinnelose vergelyking gewees het as die woord duiwel niks anders as bose ingewings sou aandui nie? Johannes voeg selfs nog ietwat duideliker daaraan toe dat die duiwel van die begin af sondig.¹³⁰ Net so is dit wanneer Judas die aartsengel Migael in sy stryd met die duiwel voorstel.¹³¹ Hy stel ’n bose afvallige engel teenoor ’n goeie engel. Ditwat ons in die geskiedenis van Job lees, stem ook hiermee ooreen, naamlik dat die Satan saam met die heilige engele voor die aangesig van God verskyn het.¹³² Die duidelikste van al die verwysings is egter dié wat melding maak van die straf wat hulle deur die oordeel van God begin ervaar en wat hulle in besonder in die opstanding sal ervaar: “Seun van Dawid, waarom het U gekom om ons voor die tyd te pynig?”¹³³ En net so:

“Gaan weg van my, julle vervloektes, in die ewige vuur wat vir die duiwel en sy engele berei is.”¹³⁴ Verder: “As Hy sy eie engele nie gespaar het nie maar hulle in kettings geboei en in die duisternis gewerp het om hulle vir die ewige verdoemenis te bewaar”, ensovoorts.¹³⁵

Hoe dwaas sou die uitsprake dan nie wees dat die duiwels vir die ewige oordeel bestem is, dat ’n vuur vir hulle berei is en dat hulle nou alreeds deur die heerlikheid van Christus gefolter en gepynig word, as daar dan glad geen duiwels was nie? Maar omdat die onderwerp geen bespreking nodig het onder die mense wat in die Woord van die Here glo nie, en omdat die getuienis van die Skrif weinig voordeel inhou onder mense wat ydel daaroor spekuleer omdat niks anders as nuwighede hulle vermaak nie, lyk dit tog vir my asof ek gedoen het wat ek wou, naamlik om godvrugtige verstande teen sulke waansinnighede waarmee onrustige mense hulleself en ook sommige eenvoudiges versteur, toe te rus.

Dit was ook die moeite werd om hierdie onderwerp aan te roer om te 281 verhoed dat mense wat in hierdie dwaling verstrik is, traer en onverskilliger word om teen hom weerstand te bied wanneer hulle dink dat hulle geen vyand in hom het nie.

19. Ранее (раздел 9) мы опровергли безумные и нечестивые фантазии тех, кто говорит будто святые Ангелы - всего лишь внушения, или порывы, которые Бог посылает людям. Теперь же нам надлежит осудить заблуждения тех, кто считает бесов не более чем дурными страстями, гнездящимися в нашей плоти. Сделать это легко и не потребует много времени, так как Св. Писание содержит на этот счёт множество очевидных и верных свидетельств.

Прежде всего, такие наименования бесов, как нечистые духи и ангелы-отступники, отпавшие от своей первоначальной природы (Мф 12:43; Иуд 6), ясно показывают, что бесы - не душевные движения и не сердечные страсти, но разумные духи. Далее, Иисус Христос и св. Иоанн сравнивают детей Божьих и детей дьявола (1 Ин 3:10). Но такое сравнение было бы невозможно, если бы имя дьявола означало лишь дурные внушения. Св. Иоанн выражается ещё яснее, когда говорит, что дьявол вначале согрешил. Подобно этому и св. Иуда говорит, что Михаил Архангел спорил с дьяволом о Моисеевом теле (Иуд 9), и тем самым противопоставляет доброго Ангела злому. В истории Иова мы читаем, что Сатана предстал перед Богом вместе со святыми Ангелами (Иов 1:6; 2:1). Но яснее всего изречения о каре, которую уже начали нести бесы, но понесут больше в день воскресения: «Что Тебе до нас, Иисус, Сын Божий? Пришёл Ты сюда прежде времени мучить нас?» (Мф 8:29) И ещё: «Идите от Меня, проклятые, в огонь вечный, уготованный дьяволу и ангелам его» (Мф 25:41). И ещё: « ... ибо, если Бог ангелов согрешивших не пощадил, но, связав узами адского мрака, предал блюсти на суд для наказания» (2 Пет 2:4) и др. Если бы никаких бесов не было вовсе, было бы крайне несообразно говорить о грядущем суде Божьем над бесами, об уготованном для них вечном огне, о содержании их под стражей в ожидании приговора, о том, что Иисус Христос пришёл мучить их.

Впрочем, для верующих в Слово Божье этот предмет не нуждается в долгом обсуждении, а для любителей пустых фантазий, прельщающихся лишь новизной, свидетельства Писания бесполезны. Поэтому я считаю, что исполнил то, что входило в мои намерения: вооружить искренне верующих против измышлений, которыми пустобрёхи смущают их и других. Однако этот вопрос необходимо было затронуть для того, чтобы простые люди знали: у них есть враги, против которых надлежит сражаться, дабы не оказаться из-за небрежения добычей Сатаны.

20. | Interea ne pigeat in hoc pulcherrimo theatro piam oblectationem capere ex manifestis et obviis Dei operibus^b. || Est enim hoc (ut alibi diximus)¹ etsi non praecipuum, naturae tamen ordine primum fidei documentum, quaquaversum oculos circunferamus^c, omnia quae occurrunt, meminisse Dei esse opera: et simul quem in finem a Deo condita sint, pia cogitatione reputare. Ergo ut vera fide apprehendamus quod de Deo scire refert, historiam creationis mundi operaepretium est in primis tenere, qualiter a Mose breviter exposita^d, et a sanctis deinde viris, Basilio² praesertim et Ambrosio³, copiosius illustrata est. Ex ea discemus, Deum verbi ac Spiritus sui potentia ex nihilo creasse caelum et terram: hinc omne genus animalia resque inanimatas produxisse, mirabili serie distinxisse innumeram 171 rerum varietatem, suam unicuique generi naturam indidisse, assignasse officia, loca attribuisse et stationes: et, quum omnia sint corruptioni obnoxia, providisse tamen ut singulae species ad diem extremum salvae conserventur. Proinde alias fovere arcanis modis, et novum subinde vigorem illis quasi instillare: aliis vim propagandi contulisse, ne suo interitu prorsus intereant. Itaque caelum et terram quam fieri potuit absolutissima rerum omnium copia, varietate, pulchritudine, non secus atque amplam ac splendidam domum, exquisitissima simul et copiosissima supellectile instructam ac refertam, mirabiliter exornasse. Demum hominem formando, eumque tam specioso decore, totque ac tantis dotibus insigniendo, praeclarissimum in eo suorum operum specimen edidisse. Verum quoniam mundi creationem enarrare mihi non est propositum, satis sit haec paucula iterum^a in transitu^b attigisse. Melius enim est, ut iam monui lectores ex Mose et aliis qui mundi historiam fideliter ac diligenter memoriae commendarunt, pleniorem huius loci intelligentiam petere.

20. Cependant ne soyons pas si desdaigneux, de nous fascher de prendre plaisir aux œuvres de Dieu qui se presentent devant noz yeux en ce beau et excellent theatre du monde. Car, comme nous avons dit au commencement de ce livre, ceste est la premiere instruction de nostre foy, selon l’ordre de nature, combien que ce ne soit point la principale, de recognoistre que toutes les choses que nous voyons sont œuvres de Dieu, et de reputer avec reverence et crainte à quelle fin il les a creées. Pourtant afin que nous apprehendions par vraye foy ce qui est expedient de cognoistre de Dieu, il nous est besoin de savoir l’histoire de la creation du monde, selon qu’elle a esté brievement exposée par Moyse (Gen. 1, 2): et puis plus amplement traitée par les saincts docteurs de l’Eglise, principalement par Basile et Ambroise: de là nous apprendrons que Dieu par la vertu de sa Parole et de son Esprit a creé de rien le ciel et la terre, et que d’iceux il a produit tout genre tant d’animaux que de creatures sans ame: et qu’il a distingué par un ordre admirable ceste varieté infinie des choses que nous voyons: qu’il a assigné à chacune espece sa nature, qu’il leur a ordonné leurs offices, qu’il leur a determiné leurs places et demeures. Et comme ainsi soit qu’elle soyent toutes sujettes à corruption, neantmoins qu’il a mis ordre par sa providence qu’elles s’entretiennent jusques au dernier jour: pour ce faire qu’il en conserve d’aucunes par façons secrettes et à nous cachées, leur donnant d’heure en heure nouvelle vigueur: aux autres il a donné la vertu de se multiplier par generation, afin que quand les unes meurent, les autres reviennent au lieu. Et ainsi, qu’il a orné ciel et la terre d’une parfaite abondance, varieté et beauté de toutes choses, tout ainsi qu’un grand palais et magnifique, bien et richement meublé de tout ce qui luy faudroit. Finalement, qu’en creant l’homme il a fait un chef d’œuvre d’une plus excellente perfection que tout le reste, à cause des graces qu’il luy a données. Mais d’autant que mon intention n’est pas de raconter icy au long la creation du monde, et que desja j’en ay entamé quelque propos, il suffira d’en avoir touché cela comme en passant Car il vaut mieux, comme j’ay desja dit, que celuy qui en voudra estre instruit lise Moyse et les autres qui ont deduit cest argument comme il failoit. Je renvoye done là les lecteurs.

20. Yet let us not disdain to receive a pious delight from the works of God, which every where present themselves to view in this very beautiful theatre of the world. For this, as I have elsewhere observed, though not the principal, is yet, in the order of nature, the first lesson of faith, to remember that, whithersoever we turn our eyes, all the things which we behold are the works of God; and at the same time to consider, with pious meditation, for what end God created them. Therefore to apprehend, by a true faith, what it is for our benefit to know concerning God, we must first of all understand the history of the creation of the world, as it is briefly related by Moses, and afterwards more copiously illustrated by holy men, particularly by Basil and Ambrose. Thence we shall learn that God, by the power of his Word and Spirit, created out of nothing the heaven and the earth; that from them he produced all things, animate and inanimate; distinguished by an admirable 168 gradation the innumerable variety of things; to every species gave its proper nature, assigned its offices, and appointed its places and stations; and since all things are subject to corruption, has, nevertheless, provided for the preservation of every species till the last day; that he therefore nourishes some by methods concealed from us, from time to time infusing, as it were, new vigour into them; that on some he has conferred the power of propagation, in order that the whole species may not be extinct at their death; that he has thus wonderfully adorned heaven and earth with the utmost possible abundance, variety, and beauty, like a large and splendid mansion, most exquisitely and copiously furnished; lastly, that, by creating man, and distinguishing him with such splendid beauty, and with such numerous and great privileges, he has exhibited in him a most excellent specimen of all his works. But since it is not my design to treat at large of the creation of the world, let it suffice to have again dropped these few hints by the way. For it is better, as I have just advised the reader, to seek for fuller information on this subject from Moses, and others who have faithfully and diligently recorded the history of the world.

20. The latter part of the chapter briefly embracing the history of creation, and showing what it is of importance for us to know concerning God.

Meanwhile, being placed in this most beautiful theatre, let us not decline to take a pious delight in the clear and manifest works of God. For, as we have elsewhere observed, though not the chief, it is, in point of order, the first evidence of faith, to remember to which side soever we turn, that all which meets the eye is the work of God, and at the same time to meditate with pious care on the end which God had in view in creating it. Wherefore, in order that we may apprehend with true faith what it is necessary to know concerning God, it is of importance to attend to the history of the creation, as briefly recorded by Moses and afterwards more copiously illustrated by pious writers, more especially by Basil and Ambrose. From this history we learn that God, by the power of his Word and his Spirit, created the heavens and the earth out of nothing; that thereafter he produced things inanimate and animate of every kind, arranging an innumerable variety of objects in admirable order, giving each kind its proper nature, office, place, and station; at the same time, as all things were liable to corruption, providing for the perpetuation of each single species, cherishing some by secret methods, and, as it were, from time to time instilling new vigour into them, and bestowing on others a power of continuing their race, so preventing it from perishing at their own death. Heaven and earth being thus most richly adorned, and copiously supplied with all things, like a large and splendid mansion gorgeously constructed and exquisitely furnished, at length man was made—man, by the beauty of his person and his many noble endowments, the most glorious specimen of the works of God. But, as I have no intention to give the history of creation in detail, it is sufficient to have again thus briefly touched on it in passing. I have already reminded my reader, that the best course for him is to derive his knowledge of the subject from Moses and others who have carefully and faithfully transmitted an account of the creation.

20. Intussen moge het ons niet verdrieten op dit zeer schone schouwtoneel vermaak te scheppen in de duidelijke en voor de hand liggende werken Gods. Want dit is (zoals wij elders gezegd hebben) zij het al niet het voornaamste, dan toch in orde het eerste bewijs des geloofs, te bedenken, dat, waarheen wij de ogen ook wenden, alles wat ze ontmoeten Gods werk is, en tevens in vrome overdenking na te gaan met welk doel het door God geschapen is. Om dus met waar geloof aan te grijpen wat men aangaande God behoort te weten, is het de moeite waard vooral de scheppingsgeschiedenis voor ogen te houden, zoals die door Mozes in 't kort uiteengezet en daarna door heilige mannen, in het bijzonder Basilius en Ambrosius, breedvoeriger verklaard is. Daaruit zullen wij leren, dat God door de kracht zijns Woords en zijns Geestes de hemel en de aarde uit niets geschapen heeft; dat Hij daaruit alle soort van bezielde en onbezielde wezens heeft voortgebracht, in wonderbare volgorde een talloze verscheidenheid van dingen onderscheiden, aan iedere soort zijn eigen natuur geschonken, zijn eigen plicht aangewezen, en zijn plaats en post toegekend heeft; en hoewel alles aan de verderfelijkheid onderworpen is, toch gezorgd heeft, dat iedere soort tot de jongste dag ongeschonden bewaard wordt. Dat Hij daarom sommige soorten op verborgen wijze koestert, en hun nu en dan nieuwe kracht als het ware indruppelt; aan andere het vermogen geschonken heeft om voort te telen, opdat ze niet door hun ondergang geheel en al zouden omkomen. En dat Hij zo de hemel en de aarde met een allervolkomenste overvloed en met verscheidenheid en schoonheid van alle dingen, evenals een ruim en schitterend huis, dat met het meest uitgezochte en overvloedige huisraad ingericht en gevuld is, op wonderlijke wijze getooid heeft. En dat Hij eindelijk door de mens te formeren en hem met zo schitterend sieraad en zoveel zo grote gaven uit te dossen, in hem de voortreffelijkste proeve van zijn werken gegeven heeft. Maar aangezien het mijn bedoeling niet is de schepping der wereld te verhalen, moge het voldoende zijn, dat ik deze weinige dingen wederom in het voorbijgaan aangeroerd heb. Want het is beter, zoals ik reeds opmerkte, dat de lezers uit Mozes en anderen, die de geschiedenis der wereld getrouw en naarstig geboekstaafd hebben, een voller inzicht in deze zaak zoeken te verkrijgen.

20. Größe und Reichtum der Schöpfung

Unterdessen aber wollen wir doch nicht versäumen, in diesem herrlichen Schauhause (theatrum) aus Gottes offenbaren und uns entgegentretenden Werken fromme Erquickung zu schöpfen! Denn es ist, wie wir schon sagten, zwar nicht der höchste, aber doch nach der Ordnung der Natur der erste Erweis des Glaubens, wenn wir, wohin wir auch die Augen lenken, alles, was uns begegnet, als Gottes Werk ansehen und zugleich mit frommer Erwägung überlegen, zu welchem Zweck es Gott geschaffen habe. Um also mit rechtem Glauben zu erfassen, was wir von Gott wissen sollen, müssen wir vor allem die Geschichte von der Schöpfung der Welt festhalten, wie sie uns Mose kurz berichtet und wie sie dann fromme Männer wie besonders Basilius und Ambrosius genauer beleuchtet haben. Daraus lernen wir dann, daß Gott mit der Kraft seines Wortes und seines Geistes Himmel und Erde aus nichts geschaffen, danach allerlei Tiere und auch leblose Wesen hervorgebracht, die unendliche Vielgestaltigkeit der Dinge in wundersamer Ordnung unterschieden, jedem Geschlecht sein Wesen eingesenkt, seinen Dienst zugewiesen und seinen Ort und seine Wohnstatt geschenkt hat, und daß er, da alles der Verderbnis (corruptio) unterworfen ist, doch Vorsorge getroffen hat, damit alle Arten bis zum Jüngsten Tage unversehrt bleiben! So erhält er — hören wir weiter — die eine Art auf geheimnisvolle Weise und läßt zu Zeiten neue Lebenskraft gewissermaßen in sie überströmen, und anderen hat er wieder die Kraft der Fortpflanzung gegeben, damit mit dem Ende des einzelnen nicht die Gattung aussterbe! Deshalb hat er Himmel und Erde mit der denkbar größten Fülle, Verschiedenheit und Schönheit aller Dinge ausgestattet und wie ein weites und herrliches Haus, mit erlesenstem und wundersamstem Gerät versehen und ausgerüstet, herrlich geschmückt. Schließlich hat er — so lernen wir — den Menschen gebildet, ihn mit so köstlicher Zier, so vielen und so herrlichen Gaben ausgezeichnet und aus ihm auf solche Weise das Meisterstück unter seinen Werken gemacht! Aber ich habe hier nicht vor, die Schöpfung der Welt zu erzählen, und so mag es genügen, dies wenige im Vorbeigehen erwähnt zu haben. Besser ist es, wie ich schon hervorhob, wenn die Leser sich aus Mose und den anderen, welche die Weltschöpfung getreulich und eingehend überliefert haben, eine genauere Kenntnis zu verschaffen suchen.

20. Die eerste bewys van ons geloof is om te aanvaar dat alles in die wêreld deur God geskep is

Intussen moet ons ons nie skaam om godvrugtige behae te skep uit die geopenbaarde werke van God wat ons in hierdie pragtige skouburg omring nie. Want hoewel dit nie die belangrikste bewys van ons geloof is nie, soos ons elders gesê het,¹³⁶ is dit nogtans volgens die ordening van die natuur die eerste bewys van ons geloof om daaraan gedagtig te wees dat waarheen ons ons oë ook al wend, alles wat ons teenkom, die werke van God is. Terselfdertyd is dit ’n bewys dat ons in godvrugtige oordenking moet nadink oor die doel waarvoor God dit geskep het. Om dus in ware geloof te begryp wat belangrik is om van God te weet, is dit die moeite werd om bowenal aan die geskiedenis van die skepping van die wêreld vas te hou soos dit bondig deur Moses verduidelik is¹³⁷ en daarna deur heilige manne, in besonder deur Basilius en Ambrosius, breedvoeriger toegelig is.¹³⁸ Daaruit sal ons leer dat God met die krag van sy Woord en Gees die hemel en die aarde uit niks geskep het; dat Hy elke soort dier en onstoflike voorwerp hieruit voortgebring en met ’n wonderbaarlike orde ’n ontelbare verskeidenheid dinge van mekaar onderskei het; dat Hy aan elke soort sy eie natuur gegee, hulle pligte toegewys en aan hulle hulle plekke en wonings toegeken het, en verder dat Hy voorsorg getref het dat elke soort tot op die laaste dag ongeskonde bewaar sou word hoewel alles aan bederf blootgestel is. Ons leer verder dat Hy daarop sommige dinge op verborge wyses koester en daarna ’n nuwe krag as ’t ware in hulle indrup-, dat Hy aan ander die vermoë gegee het om voort te plant om te verhoed dat hulle deur hulle eie ondergang geheel en al sou vergaan. So het Hy die hemel en die aarde sover dit moontlik was, wonderbaarlik met ’n volledige oorvloed, ’n verskeidenheid en skoonheid van alle dinge versier net soos ’n ruim en pragtige tuiste wat met ’n groot oorvloed van die keurigste meubels gevul en uitgerus is. Laastens het Hy die mens geformeer, hom met so ’n indrukwekkende skoonheid en soveel en sulke groot gawes voorsien en in hom die voortreflikste voorbeeld van sy werke gegee.

Maar omdat dit nie my voorneme is om die skepping van die wêreld hier 282 weer te gee nie, sou dit genoegsaam wees om hierdie enkele aspekte in die verbygaan weer aan te raak. Want soos ek my lesers alreeds vermaan het, is dit beter om ’n vollediger begrip van hierdie onderwerp uit Moses en ander skrywers wat die geskiedenis van die wêreld getrou en noukeurig oorgelewer het, se werke te soek.

20. Но не будем пренебрежительно относиться и к тому наслаждению, которое доставляет нам зрелище прекрасного и удивительного театра мира. Ибо, как уже было сказано в начале этой книги, создания мира служат нам первым по порядку, хотя и не главным, наставлением в вере. Из порядка природы мы узнаём, что всё видимое нами сущее сотворено Богом, и должны с благоговением и страхом размышлять о цели творения.

Но для того, чтобы с помощью истинной веры обрести необходимое знание о Боге, нам необходимо знать историю сотворения мира в кратком изложении Моисея (Быт 1) и в более полной трактовке позднейших святых учителей Церкви, прежде всего Василия и Амвросия (Василий Великий. Беседа IX на Шестоднев (MPG, XXIX, 3 р.); Амвросий. Шестоднев (MPL, XIV, 133 р.)).

От них мы узнаём, что Бог силою своего Слова и Духа сотворил из ничего небо и землю, произвёл всякого рода животных и бездушные твари, дивным образом упорядочил бесконечное разнообразие видимых существ, определил каждому виду его природу, образ жизни и место обитания. И хотя все они тленны, Бог своим провидением сохраняет их всех вплоть до Судного дня. Одних Он хранит таинственным, сокрытым от нас образом, время от времени возобновляя их силы, другим даёт способность к размножению через рождение, чтобы на смену умершим приходило новое поколение. Бог украсил небо и землю совершенным изобилием, разнообразием и красотой всевозможных творений, словно большой, великолепный, богато обставленный дворец. И наконец, сотворив человека, Бог создал шедевр, превосходящий совершенством всех прочих тварей благодаря щедрым Божьим дарам и милостям.

Но в мои намерения не входит подробный рассказ о сотворении мира. Поэтому достаточно было бегло коснуться этого предмета. А для тех, кто хочет получить в нём полное наставление, лучше обратиться, как я уже говорил, к повествованиям Моисея и других, трактовавших этот вопрос надлежащим образом. К ним я и отсылаю читателя.

21. | Quorsum vero tendere, et quem in scopum referri debeat operum Dei consideratio, pluribus disputare nihil attinet^c: || quum et alibi magna^d ex parte fuerit^e expedita haec quaestio¹, et quantum praesentis instituti interest, paucis verbis absolvi queat. Sane si pro dignitate explicare libeat quam inaestimabilis Dei sapientia, potentia, iustitia, bonitas in mundi compositione reluceat, nullus orationis splendor, nullus ornatus tantae rei magnitudini par erit. Nec dubium quin velit nos Dominus in hac sancta meditatione continenter occupari: ut dum illas immensas sapientiae, iustitiae, bonitatis, potentiae suae divitias in omnibus creaturis, velut in speculis contemplamur, non tantum eas fugiente oculo percurramus, et evanido (ut sic loquar) intuitu: sed in ea cogitatione diu immoremur: eam serio ac fideliter animis revolvamus, memoriaque identidem repetamus. Verum quia nunc in didactico versamur genere^f, ab iis supersedere nos convenit quae longas declamationes requirunt. Ergo ut compendio studeam, tunc sciant lectores se^g vera fide apprehendisse quid sit Deum caeli et terrae esse creatorem, si illam primum universalem regulam sequantur^h, ut 172 quas in suis creaturis Deus exhibet conspicuas virtutes, non ingrata vel incogitantia vel oblivione transeant^a: deinde sic ad se^b applicare discant^c quo^d penitus^e afficiantur in suis cordibus^f. Prioris exemplum est, dum reputamus quanti fuerit artificis, hanc stellarum multitudinem quae in caelo est, tam disposita serie ordinare et aptare ut nihil excogitari possit aspectu speciosius: alias ita inserere et affigere suis stationibus ut moveri nequeant: aliis liberiorem cursum concedere, sed ita ut errando non ultra spatium vagentur: omnium motum ita temperare, ut dies et noctes, menses, annos et anni tempora metiatur: et hanc quoque, quam quotidie cernimus, inaequalitatem dierum ad tale temperamentum redigere ut nihil confusionis habeat. Sic quoque^g dum potentiam observamus, in sustinenda tanta mole, in tam celeri caelestis machinae volutatione gubernanda^h, et similibus. Haec enim paucula exempla satis declarant quid sit Dei virtutes in mundi creatione recognoscere. Alioqui si totam rem, ut dixi, oratione persequi libeat, nullus erit modus; quando tot sunt divinae potentiae miracula, tot insignia bonitatis, tot sapientiae documenta, quot sunt in mundo rerum species, imo quot sunt res vel magnae vel exiguae.

21. Or il n’est ja besoin de deduire icy plus au long, à quelle fin doit tendre la consideration des œuvres de Dieu, et à quel but il la faut dresser, veu que ceste question desja pour la plus part a esté decidée, et qu’elle se peut en peu de parolles despescher, entant qu’il est de besoin pour le passage que nous traitons à present. Il est bien vray que si quelcun vouloit expliquer combien est inestimable la sagesse, puissance, justice et bonté de Dieu, laquelle reluit en la creation du monde, il n’y auroit langue humaine qui fust suffisante à exprimer une telle excellence, voire seulement pour la centieme partie. Et n’y a nulle doute que Dieu ne nous vueille occuper continuellement en ceste saincte meditation: assavoir que quand nous contemplons les richesses infinies de sa justice, sagesse, bonté etpuissance en toutes ses creatures, comme en des miroirs, non seulement nous les regardions legerement, pour en perdre incontinent la memoire, mais plustost nous arrestions longuement à y penser et ruminer à bon escient, et en ayons continuelle souvenance: Mais d’autant que ce livre est fait pour enseigner en bref, je n’entreray point en propos qui requiere longue deduction. Pourtant afin d’avoir un bref sommaire, sachons que lors nous aurons entendu que signifie ce tiltre de Dieu, quand il est nommé Createur du ciel et de la terre, si premierement nous suyvons ceste reigle universelle, de ne point passer à la legiere par oubly ou nonchalance, les vertus de Dieu qui nous apparoissent en ses creatures: secondement, si nous appliquons à nous la consideration de ses œuvres, afin d’en estre touchez et esmeus au vif en noz cœurs. Je declaireray le premier poinct par exemples. Nous recognoissons les vertus de Dieu en ses creatures, quand nous reputons combien il a esté grand ouvrier et excellent quand il a situé et disposé au ciel une telle multitude d’estoilles qu’on ne sauroit souhaiter chose plus delectable à voir: qu’il a assigné à d’aucunes, comme aux estoilles du firmament, leurs demeures arrestées, en sorte qu’elles ne se peuvent bouger d’un certain lieu: aux autres, comme aux planettes, qu’il leur a permis d’aller ça et là, neantmoins en sorte qu’en vagant elles n’outrepassent point leurs limites: qu’il a tellement distribué le mouvement et le cours d’une chacune, qu’elles mesurent les temps pour diviser le jour et la nuict, les ans et leurs saisons: mesme que ceste inequalité des jours que nous voyons, il l’a si bien rengée en bon ordre, qu’elle ne peut engendrer confusion. Semblablement, quand nous considerons sa puissance qu’il demontre en soustenant une si grosse masse qu’est celle du monde universel, et en faisant tourner le ciel si legierement, qu’il acheve son cours en vingtquatre heures, et autres choses semblables. Ces exemples declairent assez que c’est de recognoistre les vertus de Dieu en la creation du monde. Car si nous voulions traiter cest argument selon qu’il merite, il n’y auroit nulle fin, comme j’ay desja dit. Car autant qu’il y a d’especes de creatures au monde, ou plustost autant qu’il y a de choses grandes ou petites, autant y a-il de miracles de sa puissance, d’approbations de sa bonté, et enseignemens de sa sagesse.

21. It is useless to enter into a prolix disputation respecting the right tendency and legitimate design of a consideration of the works of God, since this question has been, in a great measure, determined in another place, and, as much as concerns our present purpose, may be despatched in few words. Indeed, if we wished to explain how the inestimable wisdom, power, justice, and goodness, of God are manifested in the formation of the world, no splendour or ornament of diction will equal the magnitude of so great a subject. And it is undoubtedly the will of the Lord, that we should be continually employed in this holy meditation; that, while we contemplate in all the creatures, as in so many mirrors, the infinite riches of his wisdom, justice, goodness, and power, we might not only take a transient and cursory view of them, but might long dwell on the idea, seriously and faithfully revolve it in our minds, and frequently recall it to our memory. But, this being a didactic treatise, we must omit those topics which require long declamations. To be brief, therefore, let the readers know, that they have then truly apprehended by faith what is meant by God being the Creator of heaven and earth, if they, in the first place, follow this universal rule, not to pass over, with ungrateful inattention or oblivion, those glorious perfections which God manifests in his creatures; and, secondly, learn to make such an application to themselves as thoroughly to affect their hearts. The first point is exemplified, when we consider how great must have been the Artist who disposed that multitude of stars, which adorn the heaven, in such a regular order, that it is impossible 169 to imagine any thing more beautiful to behold; who fixed some in their stations, so that they cannot be moved; who granted to others a freer course, but so that they never travel beyond their appointed limits; who so regulates the motions of all, that they measure days and nights, months, years, and seasons of the year; and also reduces the inequality of days, which we constantly witness, to such a medium that it occasions no confusion. So, also, when we observe his power in sustaining so great a mass, in governing the rapid revolutions of the celestial machine, and the like. For these few examples sufficiently declare, what it is to recognize the perfections of God in the creation of the world. Otherwise, were I desirous of pursuing the subject to its full extent, there would be no end; since there are as many miracles of Divine power, as many monuments of Divine goodness, as many proofs of Divine wisdom, as there are species of things in the world, and even as there are individual things, either great or small.

21. The special object of this knowledge is to prevent us, through ingratitude or thoughtlessness, from overlooking the perfections of God. Example of this primary knowledge.

It is unnecessary to dwell at length on the end that should be aimed at in considering the works of God. The subject has been in a great measure explained elsewhere, and in so far as required by our present work, may now be disposed of in a few words. Undoubtedly were one to attempt to speak in due terms of the inestimable wisdom, power, justice, and goodness of God, in the formation of the world, no grace or splendour of diction could equal the greatness of the subject. Still there can be no doubt that the Lord would have us constantly occupied with such holy meditation, in order that, while we contemplate the immense treasures of wisdom and goodness exhibited in the creatures as in so many mirrors, we may not only run our eye over them with a hasty, and, as it were, evanescent glance, but dwell long upon them, seriously and faithfully turn them in our minds, and every now and then bring them to recollection. 157But as the present work is of a didactic nature, we cannot fittingly enter on topics which require lengthened discourse. Therefore, in order to be compendious, let the reader understand that he has a genuine apprehension of the character of God as the Creator of the world; first, if he attends to the general rule, never thoughtlessly or obliviously to overlook the glorious perfections which God displays in his creatures; and, secondly, if he makes a self application of what he sees, so as to fix it deeply on his heart. The former is exemplified when we consider how great the Architect must be who framed and ordered the multitude of the starry host so admirably, that it is impossible to imagine a more glorious sight, so stationing some, and fixing them to particular spots that they cannot move; giving a freer course to others yet setting limits to their wanderings; so tempering the movement of the whole as to measure out day and night, months, years, and seasons, and at the same time so regulating the inequality of days as to prevent every thing like confusion. The former course is, moreover, exemplified when we attend to his power in sustaining the vast mass, and guiding the swift revolutions of the heavenly bodies, &c. These few examples sufficiently explain what is meant by recognising the divine perfections in the creation of the world. Were we to attempt to go over the whole subject we should never come to a conclusion, there being as many miracles of divine power, as many striking evidences of wisdom and goodness, as there are classes of objects, nay, as there are individual objects, great or small, throughout the universe.

21. Het is echter niet nodig met meer woorden uiteen te zetten, waartoe de beschouwing, van Gods werken moet dienen en op welk doel zij zich moet richten, daar deze kwestie ook elders grotendeels behandeld is en zij, voorzover zij van belang is voor ons tegenwoordige plan, met weinig woorden kan afgedaan worden. Zeker indien men naar waardigheid zou willen verklaren, welk een onschatbare wijsheid, macht, rechtvaardigheid en goedheid Gods in de saamstelling der wereld uitblinkt, dan zou geen schittering of opsiering van woorden in staat zijn een zo grote zaak uit te beelden. En ongetwijfeld wil de Here, dat wij ons met deze heilige overdenking voortdurend bezighouden, opdat wij, terwijl we die onmetelijke rijkdommen van wijsheid, rechtvaardigheid, goedheid en macht in alle schepselen als in een spiegel aanschouwen, ze niet slechts met een vluchtig oog doorlopen en met een ras verdwijnende blik om zo maar eens te zeggen ; maar bij die overdenking lang verwijlen, haar ernstig en trouw in de geest overwegen en telkens in de herinnering herhalen. Maar daar wij nu vertoeven op het terrein van onderwijzing, past het ons af te zien van wat lange redevoeringen zou vereisen. Dus om mijn best te doen het in 't kort te zeggen: de lezers mogen weten, dat zij dan met waar geloof begrepen hebben, wat het betekent, dat God de Schepper is van hemel en aarde, wanneer zij eerst die algemene regel volgen, dat ze de deugden, die God in zijn schepselen duidelijk aan de dag legt, niet met ondankbare onachtzaamheid of vergetelheid voorbijgaan; en vervolgens ze zo in zich leren op nemen, dat ze in hun harten geheel en al er door geroerd worden. Van het eerste is dit een voorbeeld: wanneer we nagaan, hoe groot de kunstenaar geweest moet zijn, die zulk een groot getal sterren, dat aan de hemel staat, in een zo welingerichte orde gesteld en geschikt heeft, dat niets uitgedacht kan worden, dat heerlijker is om te aanschouwen; die sommige zo ingevoegd en op hun plaats gehecht heeft, dat ze zich niet kunnen bewegen, maar aan andere een vrijere loop heeft toegestaan, maar zo, dat ze niet buiten hun gestelde ruimte dwalen; die aller beweging zo geregeld heeft, dat ze dagen en nachten, maanden, jaren en jaargetijden afmeten; en ook deze ongelijkheid van dagen, die wij dagelijks zien, onder zulk een regeling gebracht heeft, dat er geen verwarring ontstaat. Zo ook, wanneer we zijn macht waarnemen, in het onderhouden van zulk een geweldig werk, in het besturen van de zo snelle wenteling van dat hemelse raderwerk, en dergelijke dingen meer. Want dit weinigje voorbeelden toont voldoende aan, wat het is Gods deugden in de schepping der wereld te herkennen. Anders zou, wanneer we, zoals ik zeide, de gehele zaak in woorden zouden willen behandelen, er geen einde zijn. Immers zóvele zijn de wonderen van Gods macht, zóvele de tekenen zijner goedheid, zóvele de bewijzen zijner wijsheid, als er in de wereld soorten van dingen zijn, ja als er dingen zijn, groot of klein.

21. Wie sollen wir Gottes Werke betrachten?

Auch der Zweck und der wesentliche Gesichtspunkt für eine Betrachtung der Werke Gottes bedarf keiner eingehenden Erörterung. Denn es war ja an anderer Stelle bereits ausführlicher davon die Rede, und im Zusammenhang der jetzigen Erwägung sind nur wenige Worte erforderlich. Wahrlich, wollte man würdig darstellen, wie Gottes unaussprechliche Weisheit, Macht, Gerechtigkeit und Güte am Gebäu der Welt sichtbar wird, so würde kein Glanz der Rede, keine Zier der Darlegung 92 der Größe der Sache entsprechen. Unzweifelhaft hat der Herr gewollt, daß wir in solch heiliger Erwägung immerzu verharren. Und deshalb sollen wir jenen unermeßlichen Reichtum seiner Weisheit, Gerechtigkeit, Güte und Macht, wie wir sie in aller Kreatur gleichwie in einem Spiegel betrachten, nicht etwa bloß mit flüchtigem Blick und sozusagen mit leerer Anschauung durcheilen, sondern wir sollen bei solcher Erkenntnis lange verweilen, sie ernstlich und getreulich im Herzen bewegen und uns je und je ihrer erinnern. Aber wir sind jetzt in lehrhafter Arbeit begriffen, und da müssen wir übergehen, was eigentlich eine weitläufige Rede erforderte. Ich will mich kurz fassen: der Leser wird dann gewißlich in rechtem Glauben erkennen, was es eigentlich heißt, daß Gott der Schöpfer Himmels und der Erde ist, wenn er erstens der allgemeingültigen Regel folgt, an der Macht und Güte, die Gott in seiner Kreatur offenbar werden läßt, nicht mit undankbarer Gedankenlosigkeit und Vergeßlichkeit vorbeizugehen, und wenn er zweitens diese Erkenntnis so auf sich anzuwenden weiß, daß sie ihn im Innersten ergreift! Folgen wir der ersten Regel, so werden wir z. B. überlegen, welch ein Künstler es doch sein mußte, der die Unzahl der Sterne am Himmel so wohl geordnet und gefügt hat, daß kein erhabeneres Schauspiel erdacht werden kann, der die einen an ihrem Ort fest und unbeweglich bleiben läßt, anderen einen freieren Lauf verstattet hat, doch immer so, daß sie nicht von ihrer Bahn abirren können, — der die Bewegungen aller Gestirne so lenkt, daß Tage und Nächte, Monate, Jahre und Jahreszeiten daran gemessen werden, und der auch wiederum die Ungleichheit der Tage derart geregelt hat, daß keinerlei Verwirrung daraus entsteht. Ein weiteres Beispiel für jene erste Regel ist auch dies, daß wir auf seine Macht unser Gemerk richten, mit der er solche Last trägt und diese geschwinde Bewegung des Himmelsgebäudes lenkt — und dergleichen Beispiele mehr. Diese ganz wenigen Andeutungen zeigen deutlich, was es heißt, Gottes Kraft in der Schöpfung der Welt zu erkennen. Wollten wir übrigens, wie gesagt, das Ganze darstellen, so würde kein Aufhören sein. Denn es gibt so viele Wunder göttlicher Macht, so viele Zeichen seiner Güte, so viele Beweise seiner Weisheit, wie es in der Welt Gattungen unter den Geschöpfen, ja einzelne Dinge gibt, große wie kleine.

21. Ons kan die grootsheid van die skeppingswerk van God, wat sy mag, goedertierenheid en wysheid bewys, nie na behore beskryf nie

Maar dit is van geen belang om met baie woorde ’n bespreking te voer oor die doel waarop die oorweging van die werke van God gerig is en waarom dit tog vermeld moet word nie, aangesien hierdie vraagstuk ook elders grotendeels afgehandel is¹³⁹ en sover dit vir die huidige onderwysing van belang is, met ’n paar woorde afgehandel kan word. As ons na waarde ’n uiteensetting sou wil gee van hoe ’n onskatbare wysheid, mag, geregtigheid en goedheid van God daar in die samestelling van die wêreld skitter, sou geen glans, geen sierlikheid van taal opgewasse wees vir ’n taak van so ’n groot omvang nie. Daar is ook geen twyfel daaroor dat dit die wil van die Here is dat ons ons voortdurend met die heilige oordenking daarvan moet besig hou nie. Sy doel daarmee is dat, wanneer ons die onmeetlike rykdom van sy wysheid, regverdigheid, goedheid en mag in al sy skepsels soos in ’n spieël aanskou, ons nie met haastige oë en, om dit so te stel, rakelings daaroor heen moet snel nie maar dat ons lank met die oordenking daarvan besig moet bly, dit ernstig en gelowig in ons gemoedere moet oordink en weer en weer in ons gedagtes daaroor moet nadink. Maar omdat ons nou met die onderwys besig is, betaam dit ons om van die onderwerpe af te sien wat lang debatte vereis.

Om my dus vir die kortste weg te beywer moet my lesers dan weet dat hulle in ware geloof begryp het wat dit beteken dat God die Skepper van die hemel en die aarde is as hulle in die eerste plek die algemene reël volg dat hulle nie die deugde wat God so opsigtelik in sy skepsels openbaar, met ondankbare onbedagsaamheid of vergeetagtigheid verby moet gaan nie; en daarop dat hulle moet leer om dit so op hulleself toe te pas dat hulle diep in hulle harte daardeur ontroer word. ’n Voorbeeld van die eerste stelling is byvoorbeeld as ons daaroor nadink hoe ’n groot gawe van hierdie Kunstenaar dit was om die menigte sterre wat in die hemel is, op so ’n ordelike wyse te rangskik en dit aan te pas dat niks indrukwekkender bedink kan word om te aanskou as dit nie; om sommige sterre so in te voeg en vas te heg aan hulle bane dat hulle nie 283 daarvandaan kan wegbeweeg nie, en aan ander vryer beweging te vergun, maar tog so dat hulle nie in hulle swerftogte buite hulle ruimte wegdwaal nie; om die beweging van al die sterre so te reël dat dit dae, nagte, maande, jare en seisoene kan afmeet, en ook om die ongelykheid van die dae wat ons daagliks bemerk, so in verhouding te bring dat dit geen verwarring teweegbring nie. So ook wanneer ons die mag waarneem waarmee Hy so ’n groot geheel onderhou, in sy beheer oor die snelle wenteling van die uitspansel van die hemel¹⁴⁰ en in soortgelyke dinge.

Want hierdie paar voorbeelde dui genoegsaam aan wat dit beteken om die deugde van God in die skepping van die wêreld te herken. Andersins sou daar geen einde aan wees as ons, soos ek gesê het, die hele onderwerp met redenasies wil uiteensit nie, omdat daar soveel wonders van sy Goddelike mag, soveel tekens van sy goedheid en soveel bewyse van sy wysheid voorkom as wat daar soorte voorwerpe op die wêreld is - ja, soveel dinge, groot of klein, as wat daar is.

21. Нет нужды долго рассуждать здесь о том, какова цель рассмотрения дел Божьих. Этот вопрос большей частью уже решён, и достаточно будет сказать о нём в немногих словах лишь постольку, поскольку этого требует предмет нашего обсуждения в настоящий момент. Не подлежит сомнению, что если кто-то пожелает выразить всё великолепие божественной мудрости, силы, праведности и благости, видимое в тварном мире, то никаких человеческих слов не хватит даже на то, чтобы описать хотя бы сотую долю этого совершенства. Нет сомнения также и в том, что Бог желает, чтобы мы непрестанно предавались этому святому размышлению. Он хочет, чтобы мы, созерцая в творениях, словно в зеркале, бесконечные богатства его праведности, мудрости, благости и могущества, не просто бросали на них мимолётный взгляд и тут же о них забывали, но прилежно размышляли над ними и непрестанно держали в памяти. Но поскольку эта книга имеет целью краткое наставление, я не буду углубляться в эту тему, требующую долгого обсуждения. Поэтому ограничусь кратким подведением итогов.

Итак, мы познаём истинный смысл именования Бога Творцом неба и земли при следующих условиях. Во-первых, мы должны принять за общее правило не оставлять без внимания - по легкомыслию, забывчивости или небрежности - явленные в творениях божественные добродетели. Во-вторых, к созерцанию Божьих творений надлежит относиться как к глубоко личному делу, которое должно волновать нас до глубины души.

Поясню первое условие на примерах. Мы узнаём божественные добродетели в тварных созданиях, размышляя над тем, насколько велик и совершенен Бог как Творец. Это Он поместил на небе множество светил, являющих самое великолепное зрелище, которое только можно вообразить. Одним светилам - звёздам небесной тверди - Он предписал оставаться в покое, так что они не могут сдвинуться с определённого места; другим - планетам - позволил двигаться в различных направлениях, но и в этом движении они никогда не выходят за определённые им ограничения. При этом Бог таким образом устроил движение и вращение светил, что они отмеряют время, разделяя день и ночь, годы и времена года. Даже само неравенство дней, которое мы ежедневно наблюдаем, упорядочено так, что не может породить никакой путаницы. Доказательство божественного всемогущества мы видим и в том, с какой лёгкостью Бог поддерживает огромную массу мира, приводит в движение небосвод, так что он совершает обращение всего за двадцать четыре часа, а также в других подобных примерах.

Все они свидетельствуют о том, что порядок сотворения мира позволяет познать Божье могущество. И если бы мы пожелали рассмотреть этот вопрос так, как он того заслуживает, то, как я уже говорил, этому рассмотрению не было бы конца. Ибо сколько существует в мире видов творений, великих и малых, столько же существует чудесных проявлений божественной силы, подтверждений божественной благости и знаков божественной мудрости.

22. Restat altera pars quae ad fidem propius acceditⁱ: ut dum animadvertimus in bonum ac salutem nostram Deum omnia destinasse, simul in nobis ipsis, et tantis quae in nos contulit bonis, sentimus^k ipsius potentiam et gratiam: inde nos ad ipsius fiduciam, invocationem, laudem, amorem excitemus. Porro omnia se hominis causa condere, ipso creandi ordine demonstravit ipse Dominus, ut paulo ante admonui^{l 1}. Non enim abs re est quod mundi fabricam in sex dies distribuit:^m quum nihilo difficilius esset, uno momento totum opus simul omnibus numeris complere, quam eiusmodi progressione sensim ad complementum pervenire. Verum in eo suam erga nos providentiam paternamque sollicitudinem commendare voluit, quod antequam hominem fingeret, quicquid utile illi ac salutare 173 providebat fore, id totum praeparavit. Quantae nunc ingratitudinis foret, dubitare an huic optimo Patri curae simus, quem videmus de nobis, priusquam nasceremur, fuisse sollicitum? Quam impium esset diffidentia trepidare, ne aliquando nos in necessitate destituat eius benignitas, quam videmus nondum natis cum summa bonorum omnium affluentia fuisse expositam? Adhaec audimus ex Mose, nobis eius liberalitate^a subiectum quicquid omnino rerum est in toto orbe [Gen. 1. d. 28, et 9. a. 2]. Certum est, non ideo fecisse quo nos luderet inani titulo donationis. Ergo nihil unquam nobis defuturum est quoad salutis nostrae referet. Denique ut semel finiam, quoties Deum nominamus caeli et terrae creatorem, simul in mentem nobis veniat, eorum omnium quae condidit, dispensationem in manu ac potestate ipsius esse, nos vero esse ipsius filios, quos alendos et educandos in suam fidem eustodiamque receperit: ut bonorum omnium summam ab eo uno expectemus, ac certo speremus illum nunquam passurum nos rebus ad salutem necessariis indigere, ne^b aliunde spes nostra pendeat: ut quicquid desideramus, ad eum vota nostra respiciant: cuiuscunque rei fructum percipimus, eius esse beneficium agnoscamus, et cum gratiarum actione profiteamur: ut tanta bonitatis ac beneficentiae^c suavitate illecti, ipsum toto pectore amare et colere studeamus.

22. Le second poinct qui appartient plus proprement à la foy, est de comprendre que Dieu a ordonné toutes choses à nostre profit et salut: et mesme de contempler sa puissance et sa grace en nousmesmes et aux benefices qu’il nous a fait, à fin de nous inciter par cela à nous fier en luy, à l’invoquer, à le louer et aimer. Or qu’il ait creé toutes choses pour l’homme, il l’a demonstré en l’ordre qu’il a tenu, comme j’en ay adverti n’agueres. Car ce n’est point sans cause qu’il a divisé la creation du monde en six jours (Gen. 1:31): comme ainsi soit qu’il peust aussi facilement parfaire le tout en une minute de temps, que d’y proceder ainsi petit à petit. Mais en cela il nous a voulu monstrer sa providence, et le soin paternel qu’il a de nous, que devant qu’avoir creé l’homme, il luy a appresté tout ce qu’il prevoyoit luy devoir estre utile et salutaire. Or quelle ingratitude seroit-ce maintenant de douter si un si bon Pere a le soing de nous, quand nous voyons qu’il a pensé de nous pourvoir, mesme devant que nous fussions naiz? Quelle meschanceté seroit-ce de trembler de deffiance, en craignant que sa largesse ne nous defaille en la necessité, quand nous voyons qu’elle a esté espandue sur nous si abondamment devant que nous fussions? Davantage, nous oyons de la bouche de Moyse, que toutes creatures du monde nous sont assubjetties par la bonté d’iceluy (Gen. 1:28; 9:2). Il est certain qu’il n’a point fait cela pour se moquer de nous par un tiltre frivole de donation, laquelle soit nulle. Il ne faut donc craindre que rien nous defaille, entant qu’il sera expedient pour nostre salut. Finalement, pour faire brieve conclusion, toutesfois et quantes que nous appellons Dieu, Createur du ciel et de la terre, qu’il nous vienne aussi en pensée, qu’il est en sa main et en sa puissance de disposer de toutes les choses qu’il a fait, et que nous sommes ses enfans, lesquels il a prins en sa charge pour nourrir et gouverner: tellement que nous attendions tout bien de luy, et que nous esperions pour certain que jamais il ne permettra que nous ayons faute des choses qui nous sont necessaires à salut, et que nostre esperance ne depende point d’ailleurs: et quelque chose que nous desirions, que nous la demandions de luy: et quelques biens aussi que nous ayons, que nous luy en facions recognoissance avec action de graces; qu’estans incitez par une si grande liberalité qu’il nous monstre, nous soyons induits à l’aimer et honorer de tout nostre cœur.

22. There remains the other point, which approaches more nearly to faith; that, while we observe how God has appointed all things for our benefit and safety, and at the same time perceive his power and grace in ourselves, and the great benefits which he has conferred on us, we may thence excite ourselves to confide in him, to invoke him, to praise him, and to love him. Now, as I have just before suggested, God himself has demonstrated, by the very order of creation, that he made all things for the sake of man. For it was not without reason that he distributed the making of the world into six days; though it would have been no more difficult for him to complete the whole work, in all its parts, at once, in a single moment, than to arrive at its completion by such progressive advances. But in this he has been pleased to display his providence and paternal solicitude towards us, since, before he would make man, he prepared every thing which he foresaw would be useful or beneficial to him. How great would be, now, the ingratitude to doubt whether we are regarded by this best of fathers, whom we perceive to have been solicitous on our account before we existed! How impious would it be to tremble with diffidence, lest at any time his benignity should desert us in our necessities, which we see was displayed in the greatest affluence of all blessings provided for us while we were yet unborn! Besides, we are told by Moses,³⁷⁷ that his liberality has subjected to us all that is contained in the whole world. He certainly has not made this declaration in order to tantalize us with the empty name of such a donation. Therefore we never shall be destitute of any thing which will conduce to 170 our welfare. Finally, to conclude, whenever we call God the Creator of heaven and earth, let us at the same time reflect, that the dispensation of all those things which he has made is in his own power, and that we are his children, whom he has received into his charge and custody, to be supported and educated; so that we may expect every blessing from him alone, and cherish a certain hope that he will never suffer us to want those things which are necessary to our well-being, that our hope may depend on no other; that, whatever we need or desire, our prayers may be directed to him, and that, from whatever quarter we receive any advantage, we may acknowledge it to be his benefit, and confess it with thanksgiving; that, being allured with such great sweetness of goodness and beneficence, we may study to love and worship him with all our hearts.

22. Another object of this knowledge—viz. that perceiving how these things were created for our use, we may be excited to trust in God, pray to him, and love him.

The other course which has a closer relation to faith remains to be considered—viz. that while we observe how God has destined all things for our good and salvation, we at the same time feel his power and grace, both in ourselves and in the great blessings which he has bestowed upon us; thence stirring up ourselves to confidence in him, to invocation, praise, and love. Moreover, as I lately observed, the Lord himself, by the very order of creation, has demonstrated that he created all things for the sake of man. Nor is it unimportant to observe, that he divided the formation of the world into six days, though it had been in no respect more difficult to complete the whole work, in all its parts, in one moment than by a gradual progression. But he was pleased to display his providence and paternal care towards us in this, that before he formed man, he provided whatever he foresaw would be useful and salutary to him. How ungrateful, then, were it to doubt whether we are cared for by this most excellent Parent, who we see cared for us even before we were born! How impious were it to tremble in distrust, lest we should one day be abandoned in our necessity by that kindness which, antecedent to our existence, displayed itself in a complete supply of all good things! Moreover, Moses tells us that everything which the world contains is liberally placed at our disposal. This God certainly did not that he might delude us with an empty form of donation.158Nothing, therefore, which concerns our safety will ever be wanting. To conclude, in one word; as often as we call God the Creator of heaven and earth, let us remember that the distribution of all the things which he created are in his hand and power, but that we are his sons, whom he has undertaken to nourish and bring up in allegiance to him, that we may expect the substance of all good from him alone, and have full hope that he will never suffer us to be in want of things necessary to salvation, so as to leave us dependent on some other source; that in everything we desire we may address our prayers to him, and, in every benefit we receive, acknowledge his hand, and give him thanks; that thus allured by his great goodness and beneficence, we may study with our whole heart to love and serve him.

22. Nu blijft nog over het andere deel, dat dichter komt bij het geloof, namelijk, wanneer wij bemerken, dat God alles bestemd heeft ten onzen goede en tot ons heil, en wanneer wij tegelijk in ons zelf en in de zo grote goederen, die Hij voor ons bestemd heeft, zijn macht en genade gevoelen, dat wij dan daarom onszelf opwekken om op Hem te vertrouwen, Hem aan te roepen, te loven en te beminnen. Verder, dat de Here alles schept ter wille van de mens, heeft Hij door de orde der schepping zelve aangetoond, zoals ik een weinig te voren opgemerkt heb. Want het is niet zonder betekenis, dat Hij de bouw der wereld over zes dagen verdeeld heeft; hoewel het niets moeilijker zou geweest zijn, in een ogenblik het gehele werk tegelijkertijd in alle opzichten te voltooien dan door een dergelijke voortgang langzamerhand tot voltooiing te komen. Maar daarin heeft Hij zijn voorzienigheid en vaderlijke zorg jegens ons willen doen uitkomen, dat Hij, voordat Hij de mens vormde, al wat Hij voorzag, dat voor de mens nuttig en heilzaam zou zijn, geheel van te voren toebereidde. Hoe ondankbaar zou het nu zijn te twijfelen of wij een voorwerp van zorg zijn van deze algoede Vader, die, naar we zien, zich om ons bekommerde, voordat wij geboren werden? Hoe goddeloos zou het zijn, vol vertrouwen ons ongerust te maken, dat zijn goedertierenheid ons te eniger tijd, wanneer we in nood verkeren, in de steek zou laten, terwijl wij zien, dat ze ons, toen we nog niet geboren waren, met de grootste overvloed van alle goede dingen betoond is geweest? Bovendien vernemen wij uit Mozes (Gen. 1:28; 9:2) dat door zijn mildheid alles, wat er maar is in de ganse wereld, aan ons onderworpen is. Het is vast, dat Hij dit niet gedaan heeft, om ons door een schijngift te bespotten. Dus zal ons nooit iets ontbreken, voorzover het van belang zal zijn voor ons heil. Ten slotte, om eenmaal te eindigen, zo dikwijls als wij God de Schepper van hemel en aarde noemen, moet ons tegelijkertijd voor de geest komen, dat de uitdeling van alles, wat Hij geschapen heeft, in zijn hand en macht is, en dat wij zijn kinderen zijn, die Hij ter voeding en ter opvoeding onder zijn trouw en hoede genomen heeft; opdat wij alle goederen in hun geheel van Hem alleen verwachten, en vast hopen, dat Hij nooit zal dulden, dat wij ontberen, wat tot ons heil nodig is, en onze hoop niet op iets anders vestigen; opdat, wat wij ook verlangen, onze wensen zich tot Hem richten en wij van alwat wij genieten, erkennen en met dankzegging belijden, dat het zijn weldaad is; opdat wij, door zo grote liefelijkheid zijner goedheid en weldadigheid aangelokt, ons beijveren Hem van ganser harte lief te hebben en te dienen.

22. Die Betrachtung der Güte Gottes in seiner Schöpfung soll uns zu Dankbarkeit und Vertrauen führen

Nun bleibt noch das zweite Erfordernis, das dem Wesen des Glaubens noch näher steht. Wenn wir nämlich sehen, wie Gott alles uns zugut, uns zum Heil geordnet hat, und wenn wir seine Macht und Gnade empfinden, die er an uns selber und an so vielen Gaben erzeigt, die er uns geschenkt hat, dann sollen wir uns eben dazu bringen lassen, ihm zu vertrauen, ihn anzurufen, ihn zu loben und zu lieben! Denn daß er alles um des Menschen willen geschaffen hat, das hat der Herr in der Reihenfolge seines Schaffens selbst gezeigt, wie ich oben bemerkte. Denn er hat nicht ohne Grund die Erschaffung der Welt auf sechs Tage verteilt; wäre es ihm doch ebenso leicht gewesen, das ganze Werk in einem Augenblick in aller Vollkommenheit hinzustellen, wie in solchem allmählichen Fortschreiten zur Vollendung zu kommen. Aber er wollte uns dadurch seine Vorsehung und väterliche Sorge erweisen, daß er, bevor er den Menschen schuf, alles bereitete, was ihm nach seiner Voraussicht nützlich und heilsam sein konnte. Was wäre das für eine Undankbarkeit, wenn wir an der Fürsorge dieses unendlich gütigen Vaters zweifeln wollten, der sich doch schon um uns gemüht hat, ehe denn wir geboren wurden! Was für eine Gottlosigkeit wäre es, wenn wir je mißtrauisch zittern wollten, es könnte uns etwa einmal in der Not seine Güte verlassen, die doch, wie wir bemerken, schon vor unserem Dasein sich im Überfluß aller Güter wirksam erwies! Dazu hören wir bei Mose, daß er uns in seiner Freigebigkeit auch alles Untertan gemacht hat, was in der Welt ist (Gen. 1,28; 9,2). Und das hat er gewiß nicht getan, um uns mit dem bloßen Schein einer Schenkung zu täuschen. Es wird uns demnach nichts je abgehen, dessen wir zu unserem Heil bedürfen. Zum Schluß noch dies: sooft wir Gott den Schöpfer Himmels und der Erde nennen, soll uns auch zugleich das in den Sinn kommen, daß die Verwaltung 93 alles dessen, was er gemacht hat, in seiner Hand und Macht liegt — daß aber wir seine Kinder sind, die er in seine Treue und Obhut genommen hat, um sie zu erhalten und aufzuziehen! Deshalb sollen wir die Fülle aller Güter von ihm allein erwarten und ihm gewißlich zutrauen, daß er uns nie an dem wird Mangel leiden lassen, was wir zum Heile brauchen — und so soll unsere Hoffnung an nichts anderem hängen als an ihm! Deshalb sollen wir aber auch, wenn wir irgend etwas wünschen, unsere Blicke auf ihn allein richten, alles Gute, das uns zuteil wird, als seine Wohltat erkennen und ihm dafür Dank sagen! Und wir sollen aus allen diesen Gründen, gezogen durch soviel liebliche Güte und Freundlichkeit, ihn von ganzem Herzen zu lieben und zu ehren uns befleißigen.

22. Die goedheid van God, die Skepper, moet ons tot danksegging en vertroue op Hom bring

Nou bly daar die tweede deel oor, wat nader op die geloof betrekking het,¹⁴¹ naamlik dat ons onsself tot vertroue in Hom, tot gebed, lof en liefde vir Hom moet opwek wanneer ons opmerk dat God alles tot ons voordeel en tot ons heil bestem het, en wanneer ons terselfdertyd sy mag en sy genade teenoor onsself en in sulke groot seëninge wat Hy aan ons gebied het, ervaar. Soos ek my lesers ’n rukkie vantevore vermaan het,¹⁴² het die Here juis deur die orde van die skepping bewys dat Hy alles ter wille van die mens skep. Want dit is nie sonder rede dat Hy die skepping van die wêreld oor ses dae versprei het nie,¹⁴³ hoewel dit vir Hom geen moeite sou gewees het om sy hele werk in ’n oogwenk in alle opsigte te volbring as wat dit was om geleidelik so te vorder en die voleinding daarvan te bereik nie. Maar dit was sy wil om daarin sy voorsienigheid en vaderlike sorg jeens ons aan te toon dat Hy voor die skepping van die mens alles wat vir hom nuttig en heilsaam sou wees, voorsien het en volkome vir hom voorberei het. ’n Teken van hoe ’n groot ondankbaarheid sou dit dan nie wees om te twyfel of hierdie allerbeste Vader oor ons bekommerd is, terwyl ons sien dat Hy oor ons besorg was nog 284 voordat ons gebore was nie? Hoe goddeloos sou dit nie wees om van wantroue te bewe dat sy goedertierenheid ons soms in ons nood sou verlaat, terwyl ons sien dat die grootste oorvloed alreeds berei is vir mense wat nog nie gebore was nie?

Hierby verneem ons van Moses dat volstrek alles wat op die wêreld is, deur sy milddadigheid aan ons ondergeskik gestel is.¹⁴⁴ Dit is gewis en seker dat Hy dit nie gedoen het om ons met ’n leë skyngeskenk te bespot nie. Sover dit ons saligheid aangaan, sal niks ons dus ooit ontbreek nie. Kortom, om nou vir eens en vir altyd ’n einde hieraan te maak: so dikwels as wat ons God die Skepper van hemel en aarde noem, moet dit ons terselfdertyd te binne skiet dat die verskaffing van al die dinge wat Hy geskep het, in sy hande en in sy mag is en dat ons waarlik sy kinders is wat Hy in sy troue beskerming aangeneem het om te voed en te onderrig. Die gevolg is dat ons ’n menigte van alle seëninge van Hom alleen moet verwag en ons hoop vas daarop moet vestig dat Hy nooit sal toelaat dat ons iets wat vir ons heil noodsaaklik is, nodig sal hê nie en dat ons ons hoop nie op iets anders moet vestig nie; dat ons gebede in alles wat ons nodig het, tot Hom gerig sal wees; dat ons die voile vrug wat ons daaruit pluk, as ’n weldaad van Hom moet erken en dit met dankbetoon moet bely en dat ons, deur so ’n groot soetheid van sy goedertierenheid en milddadigheid tot Hom aangetrokke, ons moet beywer om Hom van ganser harte lief te hê en te dien.

22. Второе условие, относящееся к вере в собственном смысле, заключается в понимании того, что Бог устроил всё сущее ради нашей пользы и спасения через созерцание его могущества и милости в нас самих и в дарованных нам Божьих благодеяниях. Всё это должно побуждать нас уповать на Бога, призывать Его, прославлять и любить. То, что весь мир сотворен ради человека, становится очевидным из порядка творения, как это уже было сказано ранее (раздел 2). Ибо не без основания Бог распределил творение мира на шесть дней (Быт 1:31), хотя мог с лёгкостью довершить всё в одну минуту, а не действовать постепенно. Но, избрав известный нам путь, Он тем самым обнаружил своё провидение и отеческую заботу о нас, ибо прежде сотворения человека приготовил ему всё, что, как Он предвидел, должно быть ему полезно и служить его спасению. Какая же неблагодарность - сомневаться в заботливости столь доброго Отца, в то время как Он думал о нашем благе ещё до нашего появления на свет! Какая низость - не доверять Богу, опасаясь, что его щедрость может изменить нам в нужде, в то время как она столь изобильно изливалась на нас ещё до начала нашего существования!

Далее, мы слышим из уст Моисея, что все твари по благости Божьей подчинены человеку (Быт 1:28; 9:2). Конечно, это сказано не в насмешку, не для того, чтобы приписать нам обладание неким несуществующим даром. Поэтому не стоит опасаться, что нам не достанет чего-либо необходимого для нашего спасения.

В качестве краткого заключения скажем следующее: всякий раз, когда мы называем Бога Творцом неба и земли, будем помнить, что это Он своею рукою и силой устроил все творения, будем помнить, что мы - его дети, что Он взял на Себя заботу о нашем пропитании и научении. И мы можем ожидать от Него всяческих благ и быть уверены: Он никогда не допустит, чтобы мы терпели нужду в чём-либо необходимом для спасения. Мы не должны надеяться ни на кого другого, кроме Бога, и чего бы мы ни пожелали, этого следует просить у Него; и что бы мы ни получили, благодарить надлежит только Бога. И великая щедрость его к нам побудит нас любить и почитать Его всем сердцем.