1. 105 1. DIXIMUS autem initio², Dei notitiam non esse positam in frigida speculatione, sed secum trahere eius cultum; ac obiter attigimus quomodo rite colatur: quod aliis locis fusius explicandum erit³; nunc tantum breviter repeto, quoties asserit Scriptura unicum esse Deum, non pugnare de nudo nomine, sed hoc etiam praecipere, ne alio transferatur quidquid in divinitatem competit; unde etiam patet quid a superstitione differat pura religio. Εὐσέβεια, certe Graecis tantundem valet ac rectus cultus: quia semper caeci ipsi in tenebris palpando, senserunt tenendam esse certam regulam, ne praepostere colatur Deus. Religionis nomen etsi vere sciteque Cicero a relegendo deducit [2. de Nat. deorum]⁴, coacta est tamen, et longe petita quam assignat ratio, quod probi cultores saepius relegerent, ac diligenter retractarent quid verum esset^a. Potius existimo vagae licentiae opponi hoc nomen: quia maior pars mundi quicquid obvium est temere arripit: imo etiam huc et illuc transvolat:^b pietas autem^c, ut in firmo gradu consistat, sese intra fines suos relegit⁵; sicuti inde mihi dicta videtur superstitio, quod modo et praescripta ratione non contenta, supervacuam rerum inanium congeriem accumulet. Caeterum ut voces omittamus, aetatum omnium consensu receptum semper fuit, vitiari pervertique religionem falsis erroribus; unde colligimus, ubi zelo inconsiderato quidvis nobis permittimus, frivolum esse quem superstitiosi obtendunt praetextum. Quanvis tamen in omnium ore personet haec confessio, turpis interim se prodit inscitia, quod neque adhaerent uni Deo, neque delectum adhibent in eius cultu, sicuti antehac docuimus⁶. Atqui Deus, ut sibi ius suum vendicet, clamat se esse aemulum, ac severum 106 fore ultorem si cum ullo deo fictitio misceatur; deinde legitimum cultum definit, ut genus humanum sub obsequio contineat. Utrunque complectitur Lege sua, ubi primo sibi addicit fideles, ut illis sit unus legislator: deinde regulam praescribit qua rite ex suo arbitrio colatur. De Lege quidem, quia multiplex est eius usus ac finis, suo loco disseram: nunc partem hanc duntaxat attingo, fraenum illic impositum esse hominibus, ne ad vitiosos cultus declinent. Quod autem priore loco posui, tenendum est, nisi in uno Deo resideat quicquid proprium est divinitatis, honore suo ipsum spoliari, violarique eius cultum. || Atque hic^a intentiore cura animadvertere convenit quibus astutiis ludat superstitio^b. Neque enim ad alienos deos sic desciscit ut videatur summum Deum deserere, vel in aliorum ordinem redigere: sed dum supremum locum illi concedit, turbam minorum deorum circundat, inter quos propria eius officia partitur; ita (licet dissimulanter et callide) divinitatis gloria, ne apud unum tota maneat, dissecatur. Sic veteres olim, tam ex Iudaeis quam Gentibus, deorum patri et arbitro ingentem illam turbam subdiderunt, quibus communis esset, pro ordinis ratione, caeli et terrae cum summo Deo administratio. Sic aliquot retro seculis, Sancti qui hac vita excesserant, in Dei societatem evecti sunt, ut pro illo et colerentur et invocarentur et celebrarentur. Tali abominatione ne offuscari quidem putamus Dei maiestatem^c, quum magna ex parte supprimatur et extinguatur: nisi quod frigidam retinemus de suprema eius potentia opinionem; || interea involucris decepti, diducimur in varios deos.

1. Nous avons dit au commencement, que la cognoissance de Dieu n’est pas située en quelque froide speculation: mais qu’elle attire avec elle le service d’iceluy. Nous avons aussi touché en passant, en quelle façon il est deument honnoré: ce qui sera cy apres declairé plus à plein: seulement je repete en bref pour ceste heure, toutes fois et quantes que l’Escriture enseigne qu’il n’y a qu’un Dieu, qu’elle ne debat pas du nom ou titre pur, mais nous instruit aussi de ne pas transporter ailleurs ce qui ne compete qu’à la divinité: dont il appert en quoy la vraye religion differe d’avec les superstitions. Le mot Grec pour signifier service de Dieu, vaut autant comme service bien reiglé: en quoy on voit que les aveugles tatonnans en tenebres ont tousjours eu ceste apprehension, qu’il falloit tenir certaines reigles pour ne pas faillir, honorant Dieu à tors et à travers. Quant au mot de Religion, combien que Ciceron le deduise tresbien du mot de Relire,²² toutesfois la raison qu’il ameine est forcée et prise de trop loin, c’est que les serviteurs de Dieu ont tousjours releu et diligemment medité ce qui estoit de faire. Or plustost j’estime que ce mot est opposé à la trop grande licence et excessive, que la pluspart du monde s’est permise, c’est de prendre à la volée tout ce qui luy venoit au devant, mesme de voltiger legerement çà et là. Religion donc emporte autant comme une retraite et discretion meure et bien fondée: car la vraye pieté, pour avoir certain arrest et ferme, se recueille en ses limites: comme il me semble que la superstition a esté nommée, de ce qu’en ne se contentant pas de ce qui estoit ordonné de Dieu, elle a fait un amas superflu de choses vaines. Or laissant les mots à part, notons que de tous temps ce poinct a esté receu d’un accord, que la droite religion estoit corrompue et pervertie, quand on y mesloit des erreurs et faussetez. Dont nous pouvons recueillir, que tout ce que nous attentons par zele inconsideré n’est rien qui vaille: et que la couverture que pretendent les superstitieux est frivole. Or combien que ceste confession soit en la bouche de chacun, on voit d’autre costé une vilaine ignorance, en ce que les hommes ne se peuvent arrester à un seul Dieu, et n’ont nulle eslite en son service, comme desja nous avons monstré. Or Dieu pour maintenir son droit, prononce qu’il est jaloux, et que si on le mesle parmi les dieux controuvez, il en fera rude vengeance. Apres il determine quel est son vray service, afin de tenir le genre humain en bride. Il comprend l’un et l’autre en sa Loy, quand en premier lieu il ordonne que les fideles s’assujettissent à luy, le tenans pour legislateur. Apres il leur baille leur reigle, afin d’estre honnoré selon sa volonté. Or pource que la Loy a diverses fins et usages, nous en traiterons en son lieu: pour ceste heure je ne touche que cest article, c’est que Dieu par icelle a voulu brider les hommes à ce qu’ils ne declinent point à aucuns services vicieux et corrompus. Cependant retenons bien ce que j’ay dit, que Dieu est despouillé de son honneur, et que son service est violé, sinon que tout ce qui est propre à sa divinité luy soit laissé, pour resider en luy seul. Nous avons aussi à observer de quelles astuces la superstition se joue. Car elle ne nous fait pas tellement decliner à dieux estranges, qu’il semble advis que nous delaissions du tout le Dieu vivant, ou vueillons le reduire en nombre commun: mais en luy laissant le souverain degré, elle l’environne d’une multitude de petits dieux: entre lesquels elle partit sa vertu. Et ainsi la gloire de sa divinité est esparse çà et là, tellement qu’elle est toute dissipée. En ceste maniere les anciens idolatres, tant Juifs que Gentils, ont imaginé un Dieu souverain qui fust seigneur et pere dessus tous: auquel ils ontassubjetti un nombre infini d’autres dieux ausquels ils attribuyoient le gouvernement du monde en commun avec iceluy. C’est ce qu’on a fait par cy devant des saincts trespassez: car on les a exalté jusques à les faire compagnons de Dieu en les honnorant comme luy, et invocant, en leur rendant graces de tous biens. Il ne nous semble pas advis que la gloire de Dieu soit en rien obscurcie par ceste abomination, combien qu’elle en soit pour la plus grand’ part supprimée et esteinte: sinon que nous avons quelque imagination qu’il a souveraine vertu par dessus les autres: ce pendant estans deceus de tels entortillemens, nous sommes distraits apres beaucoup de dieux divers.

1. 112 We said, at the beginning, that the knowledge of God consists not in frigid speculation, but is accompanied by the worship of him. We also cursorily touched on the right method of worshipping him, which will be more fully explained in other places. I now only repeat, in few words, that whenever the Scripture asserts that there is but one God, it contends not for the bare name, but also teaches, that whatever belongs to the Deity, should not be transferred to another. This shows how pure religion differs from idolatry. The Greek word ευσεβεια certainly signifies right worship, since even blind mortals, groping in the dark, have always perceived the necessity of some certain rule, that the worship of God may not be involved in disorder and confusion. Although Cicero ingeniously and correctly derives the word religion from a verb signifying “to read over again,” or “to gather again;” yet the reason he assigns for it, that good worshippers often recollect, and diligently reconsider what is true, is forced and far-fetched. I rather think the word is opposed to a liberty of wandering without restraint; because the greater part of the world rashly embrace whatever they meet with, and also ramble from one thing to another; but piety, in order to walk with a steady step, collects itself within its proper limits. The word superstition also appears to me to import a discontent with the method and order prescribed, and an accumulation of a superfluous 113 mass of vain things. But to leave the consideration of words, it has been generally admitted, in all ages, that religion is corrupted and perverted by errors and falsehoods; whence we infer, that when we allow ourselves any thing from inconsiderate zeal, the pretext alleged by the superstitious is altogether frivolous. Although this confession is in the mouths of all, they betray, at the same time, a shameful ignorance, neither adhering to the one true God, nor observing any discrimination in his worship, as we have before shown. But God, to assert his own right, proclaims that he is “jealous,” and will be a severe avenger, if men confound him with any fictitious deity; and then, to retain mankind in obedience, he defines his legitimate worship. He comprises both in his law, where he first binds the faithful to himself, as their sole legislator; and then prescribes a rule for the right worship of him according to his will. Now, of the law, since the uses and ends of it are various, I shall treat in its proper place: at present, I only remark, that it sets up a barrier to prevent men turning aside to corrupt modes of worship. Let us remember, what I have already stated, that, unless every thing belonging to Divinity remain in God alone, he is spoiled of his honour, and his worship is violated. And here it is necessary to animadvert more particularly on the subtle fallacies of superstition. For it revolts not to strange gods, in such a manner as to appear to desert the supreme God, or to degrade him to a level with others; but, allowing him the highest place, it surrounds him with a multitude of inferior deities, among whom it distributes his honours; and thus, in a cunning and hypocritical manner, the glory of Divinity is divided among many, instead of remaining wholly in one. Thus the ancient idolaters, Jews as well as Gentiles, imagined one God, the Father and Governor of all, and subordinate to him a vast multitude of other deities; to whom, in common with the supreme God, they attributed the government of heaven and earth. Thus the saints, who departed out of this life some ages ago, are exalted to the society of God, to be worshipped, and invoked, and celebrated like him. We suppose, indeed, the glory of God not to be sullied with this abomination; whereas it is, in a great measure, suppressed and extinguished, except that we retain some faint notion of his supreme power; but, at the same time, deceived with such impostures, we are seduced to the worship of various deities.

1. Scripture, in teaching that there is but one God, does not make a dispute about words, but attributes all honour and religious worship to him alone. This proved, 1st, By the etymology of the term. 2d, By the testimony of God himself, when he declares that he is a jealous God, and will not allow himself to be confounded with any fictitious Deity.

104 We said at the commencement of our work (chap. 2), that the knowledge of God consists not in frigid speculation, but carries worship along with it; and we touched by the way (chap. 5 s. 6, 9, 10) on what will be more copiously treated in other places (Book 2, chap. 8)—viz. how God is duly worshipped. Now I only briefly repeat, that whenever Scripture asserts the unity of God, it does not contend for a mere name, but also enjoins that nothing which belongs to Divinity be applied to any other; thus making it obvious in what respect pure religion differs from superstition. The Greek word εὐσέβεια means “right worship;” for the Greeks, though groping in darkness, were always aware that a certain rule was to be observed, in order that God might not be worshipped absurdly. Cicero truly and shrewdly derives the name religion from relego, and yet the reason which he assigns is forced and farfetched—viz. that honest worshipers readand read again, and ponder what is true.¹ I rather think the name is used in opposition to vagrant license—the greater part of mankind rashly taking up whatever first comes in their way, whereas piety, that it may stand with a firm step, confines itself within due bounds. In the same way superstition seems to take its name from its not being contented with the measure which reason prescribes, but accumulating a superfluous mass of vanities. But to say nothing more of words, it has been universally admitted in all ages, that religion is vitiated and perverted whenever false opinions are introduced into it, and hence it is inferred, that whatever is allowed to be done from inconsiderate zeal, cannot be defended by any pretext with which 105the superstitious may choose to cloak it. But although this confession is in every man’s mouth, a shameful stupidity is forthwith manifested, inasmuch as men neither cleave to the one God, nor use any selection in their worship, as we have already observed.

But God, in vindicating his own right, first proclaims that he is a jealous God, and will be a stern avenger if he is confounded with any false god; and thereafter defines what due worship is, in order that the human race may be kept in obedience. Both of these he embraces in his Law when he first binds the faithful in allegiance to him as their only Lawgiver, and then prescribes a rule for worshipping him in accordance with his will. The Law, with its manifold uses and objects, I will consider in its own place; at present I only advert to this one, that it is designed as a bridle to curb men, and prevent them from turning aside to spurious worship. But it is necessary to attend to the observation with which I set out—viz. that unless everything peculiar to divinity is confined to God alone, he is robbed of his honour, and his worship is violated.

It may be proper here more particularly to attend to the subtleties which superstition employs. In revolting to strange gods, it avoids the appearance of abandoning the Supreme God, or reducing him to the same rank with others. It gives him the highest place, but at the same time surrounds him with a tribe of minor deities, among whom it portions out his peculiar offices. In this way, though in a dissembling and crafty manner, the glory of the Godhead is dissected, and not allowed to remain entire. In the same way the people of old, both Jews and Gentiles, placed an immense crowd in subordination to the father and ruler of the gods, and gave them, according to their rank, to share with the supreme God in the government of heaven and earth. In the same way, too, for some ages past, departed saints have been exalted to partnership with God, to be worshipped, invoked, and lauded in his stead. And yet we do not even think that the majesty of God is obscured by this abomination, whereas it is in a great measure suppressed and extinguished—all that we retain being a frigid opinion of his supreme power. At the same time, being deluded by these entanglements, we go astray after divers gods.

1. In het begin hebben wij gezegd, dat de kennis Gods niet gelegen is in een blote bespiegeling, maar dat zij zijn dienst met zich brengt. En terloops hebben wij aangeroerd, hoe Hij naar behoren gediend wordt; wat op andere plaatsen uitvoeriger zal moeten worden uitgelegd. Nu herhaal ik slechts in 't kort, dat, zo dikwijls als de Schrift verzekert, dat er een enig God is, zij niet strijdt om een blote naam, maar ook dit verordent, dat niet naar elders overgebracht worde, wat past voor de Godheid. En daaruit blijkt ook, in hoeverre de zuivere godsdienst verschilt van het bijgeloof. Zonder twijfel betekent het woord eusebeia bij de Grieken zoveel als rechte dienst, want altijd hebben zelfs de blinden, in de duisternis tastend, beseft, dat er een vaste regel moest worden gehouden, opdat God niet verkeerd gediend worde. Ofschoon Cicero het woord religio (godsdienst) naar waarheid of met verstand afleidt¹ van relegere (herlezen of opnieuw overwegen), is toch de reden, die hij aanwijst, ge dwongen en ver gezocht, namelijk deze, dat de rechte dienaars herhaaldelijk opnieuw overwogen en naarstig opnieuw over dachten, wat waar was. Ik meen veeleer, dat dit woord gesteld wordt tegenover de ongebonden teugelloosheid: want het grootste deel der wereld grijpt lichtvaardig aan al wat het tegen komt, ja vliegt zelfs heren derwaarts; de vroomheid echter, om in vaste positie staande te blijven, herleest of overweegt opnieuw zichzelf binnen haar eigen grenzen. Gelijk het mij toeschijnt, dat de superstitio (bijgeloof) zo genoemd is, omdat zij, niet tevreden met haar maat en de voorgeschreven orde, een overtollige hoop van ijdele dingen opeenstapelt. Maar, om de woorden te laten voor wat ze zijn, door het eenparig gevoelen van alle tijden is altijd aangenomen, dat de godsdienst door valse dwalingen geschonden en te gronde gericht wordt. Daaruit maken wij op, dat, wat wij ook met onbezonnen ijver ons veroorloven, het voorwendsel, dat bijgelovigen aanvoeren, geen waarde heeft. En hoewel de erkentenis hiervan op aller lippen is, verraadt zich intussen hun schandelijke onwetendheid, door dat ze noch de éne God aanhangen, noch onderscheid in acht nemen bij zijn dienst, zoals we tevoren geleerd hebben. En toch roept God, om zijn recht op te eisen, uit, dat Hij naijverig is en een strenge wreker zal zijn, wanneer Hij vermengd wordt met enige verzonnen god. Daarna duidt Hij nauwkeurig de wettige dienst aan, om het menselijk geslacht in gehoorzaamheid te houden. Deze twee zaken vat Hij samen in zijn wet, waar Hij in de eerste plaats de gelovigen aan zich verbindt, opdat Hij hun tot enig wetgever zij, en vervolgens schrijft Hij hun een regel voor, om daarnaar naar zijn welbehagen gediend te worden zoals het behoort. Daar het nut en het doel der wet veelvuldig is, zal ik over haar te zijner plaatse handelen; nu roer ik slechts dit stuk aan, dat in haar de mensen een teugel aangelegd is, opdat ze niet zouden afwijken tot valse godsdiensten. Wat ik echter in de eerste plaats gesteld heb, moet men vasthouden, namelijk dat God van zijn eer beroofd wordt en dat zijn dienst geschonden wordt, indien niet in Hem alleen berust alwat der Godheid eigen is. En hier moeten wij met meer ingespannen zorg op merken, met welke listigheden het bijgeloof bedriegelijk te werk gaat. Immers het vervalt niet zo tot vreemde goden, dat het de hoogste God schijnt te verlaten, of Hem tot de rang der anderen schijnt terug te brengen, maar terwijl het Hem de hoogste plaats toekent, omgeeft het Hem met een schare van mindere goden, onder welke het de ambten verdeelt, die Hem eigen zijn. Zo wordt (zij het tersluiks en listig) de eer der Godheid in stukken gesneden, om niet in haar geheel bij Hem alleen te blijven. Zo hebben eertijds de ouden, zowel uit de Joden als uit de heidenen, aan de Vader en Rechter der goden die grote schare ondergeschikt gemaakt, die gemeenschappelijk, naar gelang van hun rangorde, met de hoogste God het bestuur hadden van hemel en aarde. Zo zijn een aantal eeuwen terug, de heiligen, die uit dit leven verscheiden waren, Tot medegenootschap met God opgeklommen, zodat ze in zijn plaats gediend, aangeroepen en geprezen werden. Door zulk een gruwel menen wij, dat de majesteit Gods zelfs niet verduisterd wordt, hoewel zij voor een groot deel naar beneden gehaald en uitgeblust wordt, behalve dat wij een nietsbeduidende mening overhouden aangaande zijn opperste macht. Ondertussen worden wij, bedrogen door al die omhulsels, vaneengescheurd tot het navolgen van verschillende goden.

1. 51Wahre Religion bindet uns an Gott als den Einen und Einzigen

Wir haben eingangs ausgesprochen, daß die Erkenntnis Gottes nicht in kaltem Gedankenspiel besteht, sondern Gottes Verehrung mit sich bringt. Auch haben wir beiläufig bemerkt, wie Gott recht verehrt werden soll — was an anderer Stelle noch genauer auszuführen sein wird. Jetzt wiederhole ich nur in Kürze: Sooft die Schrift betont, daß nur ein einziger Gott ist, streitet sie nicht um den bloßen Namen, sondern schreibt auch vor, daß auf nichts anderes das übertragen werden soll, was der Gottheit zukommt. Eben daran wird der Unterschied zwischen reiner Religion und Aberglauben offenbar. Das griechische Wort „Eusebeia“ (Frömmigkeit) bedeutet sicher dasselbe wie „rechte Gottesverehrung“. Denn die Griechen hatten, obwohl sie immerzu blind im Finstern tappten, doch das Empfinden, es müsse eine gewisse Regel festgehalten werden, damit nicht Gott auf verkehrte Art verehrt würde. Das lateinische Wort „religio“ (Religion) leitet Cicero wahr und geistreich von relegere (wiederholt etwas lesen) ab. Aber die von ihm vorgebrachte Begründung dafür ist doch gezwungen und weit hergeholt. Er führt nämlich für seine Ableitung an, daß echte Verehrer der Gottheit immer wieder läsen und mit Fleiß überdächten, was wahr sei. Ich glaube vielmehr, daß dieses Wort den Gegensatz zu zügelloser Freiheit bezeichnen soll, weil der größte Teil der Welt alles, was sich darbietet, ohne Bedacht an sich nimmt, ja vom einen zum anderen flattert, die Frömmigkeit aber sich in ihren Grenzen sammelt, um fest auf ihrem Weg zu stehen. Ebenso scheint mir der Aberglaube seinen Namen daher zu haben, daß er, nicht zufrieden mit Maß und gesetzter Ordnung, unnütze und eitle Dinge in großen Mengen aufhäuft.

Wir wollen indessen die Worte auf sich beruhen lassen. Es ist, was die Sache selber angeht, zu allen Zeiten allgemein als bekannt angenommen worden, daß die Religion durch Irrtum verdorben und verdreht wird. Daraus schließen wir: alles, was wir in unbedachtem Eifer uns erlauben, ist ohne Wert, und jeder Vorwand, den abergläubische Menschen erheben, ist lächerlich. Obgleich nun dieses Geständnis in aller Munde ist, so zeigt sich doch darin eine schändliche Unwissenheit, daß man weder dem einen Gott anhängt, noch Freude an seiner Verehrung hat, wie ich oben darlegte. Aber Gott will sich sein Recht schaffen und nennt sich darum einen eifrigen Gott, droht auch, strenger Rächer zu sein, wenn man ihn mit irgendeinem erdachten Gott vermischen will. Alsdann beschreibt er die von ihm geforderte Gestalt der Verehrung, um das Menschengeschlecht im Gehorsam zu halten. Dies beides faßt er in seinem Gesetz zusammen: da erhebt er zunächst auf die Gläubigen Anspruch, um ihr einziger Gesetzgeber zu sein; und dann schreibt er die Regel vor, nach der er rechtschaffen und nach seinem Willen verehrt werden soll. Nun werde ich zwar vom Gesetze, weil seine Anwendung und sein Zweck sehr verschiedenartig ist, an seinem Ort zu reden haben. Jetzt berühre ich nur den Teil der Lehre vom Gesetz, der uns zeigt, daß dem Menschen hier ein Zügel angelegt wird, damit er nicht falscher Verehrung sich ergebe. Was ich aber schon oben ausgeführt habe, das muß auch hier festgehalten werden: wenn man nicht dem einigen Gott alles das zu eigen läßt, was göttliche Art ist, dann wird er seiner Ehre beraubt, dann wird seine Verehrung verdorben! Hier muß man nun mit besonderer Aufmerksamkeit darauf achten, mit was für List der Aberglaube umgeht. Denn er fällt nicht so zu anderen Göttern ab, daß er sich etwa merken ließe, daß er den höchsten Gott verläßt oder ihn mit anderen in eine Reihe stellt. Nein, er läßt ihm den 52 höchsten Gott verläßt oder ihn mit anderen in eine Reihe stellt. Nein, er läßt ihm den höchsten Platz — und umgibt ihn bloß mit einem Schwarm von kleineren Göttern, auf die er dann jene Tätigkeiten verteilt, die doch Gott selbst zukommen. So wird denn, listig und verschlagen natürlich, Gottes Ehre zerspalten, damit sie nicht ganz bei ihm allein bleibe. Auf diese Weise haben schon die Alten, Juden wie Heiden, dem Vater und Herrscher der Götter jene ungeheure Schar von Göttern unterstellt, die dann mit ihm gemeinsam, je nach ihrer Art und Stellung, Himmel und Erde regieren sollten. In gleicher Weise sind auch vor einigen Jahrhunderten die Heiligen, die aus diesem Leben geschieden waren, zu Gottes Mitgenossen gemacht worden, daß sie nun an seiner Statt verehrt, angerufen und gepriesen wurden! Wir halten dafür, daß durch derartige Abscheulichkeiten Gottes Majestät nicht nur in den Schatten gestellt, sondern vielmehr großenteils unterdrückt und gar ausgelöscht wird. Höchstens behalten wir dann einen kalten Gedanken von seiner Obergewalt; aber wir verfallen unterdessen, da wir uns durch den Schein, als hielten wir an Gottes Einheit fest, täuschen lassen, in Vielgötterei.

1. Die betekenis van die woorde religio en superstitio; die ware godsdiens verbind ons aan die enige almagtige God, en bygelowe wil Hom saam met vreemde gode aanbid

206 In die begin het ons gesê dat die kennis van God nie in koue bespiegeling geleë is nie¹ maar dat dit ook diens aan Hom meebring.

Maar ons het bloot terloops aan die wyse geraak waarop Hy na behore gedien moet word, omdat ons dit elders breedvoeriger moet verduidelik.² Nou herhaal ek slegs kortliks dat die Skrif elke keer wanneer dit verklaar dat daar maar net één God is, nie oor ’n blote term stry nie maar ook gebied dat niks wat sy Godheid toekom, op iets anders oorgedra mag word nie. Daaruit blyk tewens wat die verskil tussen bygeloof en die suiwer godsdiens is.

Die woord eusebeià³ het vir die Grieke net soveel krag as egte diens, omdat juis die mense wat altyd blind in die duisternis rondtas, gevoel het dat hulle aan ’n bepaalde maatstaf moes vashou om te verhoed dat God verkeerd gedien word. Hoewel Cicero die woord religie waar en verstandig van die Latynse woord relegere (herlees) aflei, is die rede wat hy daarvoor aanvoer, tog gedwonge en vergesog, naamlik dat opregte dienaars baie dikwels herlees en sorgvuldig oordink wat die waarheid is.⁴ Ek meen eerder dat die woord gestel word teenoor ongebonde teuelloosheid, omdat die grootste deel van die wêreld alles wat dit teëkom, onbesonne aangryp, ja, selfs heen en weer daarmee rondfladder. Maar godsvrug verbind hom aan bepaalde perke om op vaste voet te staan.

So skyn dit vir my asof die woord bygeloof ⁵ afgelei is daaruit dat dit met die maat en voorgeskrewe redelikheid nie tevrede is nie maar ’n oortollige versameling nuttelose dinge opmekaarstapel.

207 Maar kom ons los maar die woorde. Mense het deur al die eeue saamgestem en aanvaar dat die godsdiens deur valse dwalinge bedorwe en verwronge word. Daaruit lei ons af dat, wanneer ons ons enigiets uit onbesonne ywer toelaat, dit ’n waardelose dekmantel is wat bygelowiges voorhou. En hoewel hierdie belydenis uit die mond van alle mense weerklink, kom hulle skandelike onkunde tog intussen aan die lig, omdat hulle die een God nie aangehang en geen onderskeid in sy diens maak, soos ons hierin tevore geleer het nie.⁶ Maar om sy reg daarop vir Homself op te eis roep God uit dat Hy ’n jaloerse God is en dat Hy Hom streng sal wreek as Hy met ’n denkbeeldige god gelykgestel word.⁷ Daarop omskryf Hy die wettige diens om die mensdom aan Hom gehoorsaam te hou. Hy vat albei aspekte in sy wet saam wanneer Hy eers. die gelowiges aan Homself verbind sodat Hy hulle enigste Wetgewer is. Daarop skryf Hy ’n reël voor waarvolgens Hy na behore en na sy goeddunke gedien moet word. Omdat die wet menigvuldige gebruike en doelstellings het, sal ek op die regte plek daaroor praat.⁸ Nou roer ek slegs die onderwerp aan, naamlik dat daardeur ’n teuel op die mens gelê is om nie na die valse godsdienste af te wyk nie.

Ons moet egter vashou aan die beginsel wat ek in die eerste plek gestel het, naamlik dat Hy van sy eer beroof word en dat sy diens geskend word as alles wat eie aan sy Godheid is, nie in die enige God gevestig is nie.

Hier betaam dit ons om met groter sorgvuldigheid op te let met watter skelmstreke die bygeloof ons bedrieg. Want dit wyk nie so duidelik af na vreemde gode dat dit lyk asof dit die allerhoogste God verlaat of Hom saam met die ander gode groepeer nie. Maar terwyl die bygeloof aan Hom die hoogste plek verleen, omring dit Hom met ’n skare minder belangrike gode, en tussen hulle verdeel dit dan die funksies wat aan Hom eie is. So word die heerlikheid van sy Godheid, al is dit bedek en slinks, verskeur om dit nie volkome by Hom alleen te laat nie.⁹ So het die mense van ouds, uit sowel die Jode as die heidene, ’n groot menigte gode aan die vader en beskikker van die gode ondergeskik gemaak om die bestuur van hemel en aarde volgens rangorde met die allerhoogste God te deel. So is enkele eeue tevore ook die heiliges wat te sterwe gekom het, tot ’n vennootskap met God verhef om in sy plek gedien, aangeroep en verheerlik te word.¹⁰

208 Tog meen ons dat die majesteit van God nie deur so ’n gruwel verduister word nie, hoewel dit grotendeels daardeur onderdruk en uitgeblus word en ons niks anders as ’n koue gevoel van sy allerhoogste gesag oorhou nie. Intussen word ons deur hierdie dekmantel bedrieg en na verskeie ander gode verlei.

1. Мы уже говорили в самом начале, что познание Бога заключается не в отвлечённом созерцании, но неразрывно связано с поклонением Ему. Мы также затронули вопрос о том, каким образом надлежит почитать Бога. Нам ещё предстоит рассмотреть этот вопрос подробнее, пока же я только напомню, что Писание, говоря о существовании единого Бога, не просто называет его имя. Оно также учит нас воздерживаться от приписывания кому-либо другому качеств, подобающих одному лишь Божеству. Из этого становится понятно, чем истинная религия отличается от суеверий. Греческое слово «ευσεβεια», означающее богослужение, означает также служение правильное, упорядоченное. Отсюда мы можем заключить, что даже люди, бредущие во мраке, ощущали необходимость определённых правил для того, чтобы воздавать Богу почести надлежащим образом, а не как заблагорассудится.

Что же касается слова «religio», то Цицерон (Цицерон. О природе богов, II, 28, 72) правильно производит его от «relegere» («перечитывать»), однако обосновывает это явно натянутыми доводами. Так, он говорит, что служившие Богу постоянно перечитывали и размышляли над тем, что есть истина. Я же полагаю, что это слово, скорее, противостоит слишком явной и чрезмерной вольности и даже легковесному порханию, с которыми большинство людей относится к тому, что они встречают в жизни. «Религия», напротив, означает сдержанность, скромность, умеренность и основательность. Ибо истинное благочестие, чтобы быть твёрдым и надёжным, нуждается в определённых границах. Суеверие же (superstitio), как мне кажется, получило своё наименование от излишнего нагромождения (superfluum) всяческой суеты теми, кто не желал довольствоваться предписаниями Бога.

Но, оставив спор о словах, заметим следующее. Во все времена соглашались с тем, что правильная религия подрывается и извращается, если к ней примешиваются ложь и фальшь. Отсюда мы можем заключить, что все наши начинания, вызванные неразумным рвением, - просто дерзость, и напрасно пытаются их оправдать сторонники суеверий. Хотя на словах все исповедуют истинную веру, мы всё же сталкиваемся с воинствующим невежеством. Оно выражается в том, что, как мы уже показали, люди не могут удовольствоваться единым Богом и от всего сердца служить Ему. Бог же настаивает на своём праве. Поэтому Он ревниво охраняет это право и говорит, что если Его будут смешивать с выдуманными богами, то последует суровое возмездие. Он также определяет, как нужно почитать Его, с тем, чтобы держать человеческий род в узде.

И то и другое заключено в божественном Законе, где Бог в первую очередь требует от верующих повиновения Себе как Законодателю. Затем Бог даёт им своё наставление для того, чтобы Его почитали согласно его воле. У Закона есть различные цели и способы применения, о которых мы в своё время поговорим. Пока же я касаюсь только того аспекта, что Бог посредством Закона пожелал обуздать людей, не позволяя им склоняться к нечестивому и извращённому служению. Как я показал в одном из предыдущих разделов, если присущие одному лишь Божеству свойства приписываются кому-либо или чему-либо иному, то тем самым Богу наносится оскорбление и служение Ему извращается. Обратим внимание также на то, к каким уловкам прибегает суеверие. Оно не то чтобы целиком склоняет нас к чуждым богам, вынуждая совсем отречься от живого Бога или сводя Его к одному лишь имени. Оно действует иначе: по видимости сохраняя за Богом высший авторитет, оно окружает Его сонмом мелких богов, между которыми делит его могущество. Таким образом слава Божья приписывается многим существам и в конце концов совершенно рассеивается.

Так поступали древние идолопоклонники - иудеи и язычники. Они выдумали себе «Верховного бога», господина и отца всего сущего, и подчинили ему бессчётное множество прочих богов, которым приписывали совместное с верховным владыкой управление миром. Именно это теперь имеет место в отношении умерших святых: их превознесли до того, что стали считать равными Богу и почитать как Бога, обращаясь к ним с просьбами и вознося благодарственные молитвы. Разумеется, если у нас сохраняется представление о суверенной власти Бога, возвышающей Его над прочими богами, то слава Божья не затмевается полностью, хотя и умаляется. И однако, все эти извращения сбивают людей с толку, заставляя их устремляться к целому сонму богов.

2. | Quinetiam in hunc finem inventa est latriae et duliae, quam appellant, distinctio, quo impune viderentur Angelis et mortuis transcribi divini honores¹. Quem enim Sanctis cultum deferunt Papistae, nihil reipsa differre a Dei cultu palam est; promiscue enim et Deum et illos adorant: nisi quod dum urgentur, exceptione hac evadunt, Deo se illibatum servare quod suum est, quia latriam illi relinquant. Atqui de re non de voce quum sit quaestio, quis illis permittat tam secure in re omnium maxima ludere? Verum (ut hoc quoque omittamus) non 107 aliud tandem consequentur sua distinctione, quam cultum ab ipsis uni Deo praestari, aliis autem servitium; λατρεία enim apud Graecos valet quantum apud Latinos cultus: δουλεία vero proprie servitutem sonat; et tamen in Scripturis interdum confunditur hoc discrimen. Porro ut demus esse perpetuum, nempe inquirendum est quid utrunque valeat; δουλεία quidem servitus est, λατρεία cultus. Iam quin maius quiddam sit servire quam colere, nemo dubitat. Nam ei servire durum esset saepenumero quem colere non recusares; ita iniqua esset distributio, Sanctis assignare quod maius est, Deo quod minus est relinquere. At complures ex veteribus hac distinctione usi sunt. Quid tum, si omnes eam perspiciunt non modo impropriam esse, sed penitus frivolam?

2. Mesme c’est a ceste fin qu’on a inventé la distinction qu’on appelle de Latrie et Dulie: à ce qu’on peut transferer l’honneur de Dieu aux Anges et aux morts, sans peché. Car il est assez notoire que le service que les Papistes font à leurs saincts, ne differe en rien du service de Dieu: car ils adorent pareillement Dieu et les Saincts: sinon que quand on les presse, ils ont ce subterfuge, de dire qu’en reservant à Dieu seul l’honneur de Latrie, ils luy gardent le droit qui luy appartient Or veu qu’il est question de la chose, non pas du mot, quel propos y a-il de se jouer en une chose de si grande importance? Mais encores que nous leur accordions cela, qu’auront-ils obtenu, sinon qu’ils honnorent Dieu seul, et servent les saincts? Car Latrie en Grec, signifie autant qu’honneur: Dulie, est servitude. Et toutesfois ceste difference n’est pas tousjours observée en l’Escriture. Mais le cas posé que ceste distinction fust perpetuelle: il reste d’enquerir que l’un et l’autre vaut. Certes (comme nous avons dit) Dulie emporte servitude: Latrie, honneur. Or nul ne doute que servir ne soit beaucoup plus qu’honnorer: car il nous seroit souvent dur et fascheux de servir à ceux que nous ne refusons pas d’honnorer. Ainsi ce seroit un partage inique, d’assigner aux Saincts ce qui est le plus grand et de laisser le moindre à Dieu. On repliquera, que plusieurs des anciens docteurs ont usé de ceste distinction: mais que nous en peut-il challoir, si chacun voit qu’elle est non seulement impropre, mais du tout frivole?

2. On this account was invented the distinction of latria and dulia, as they express themselves, by which they conceived they might safely ascribe divine honours to angels and deceased men. For it is evident, that the worship which papists pay to the saints, differs not in reality from the worship 114 of God; for they adore God and them promiscuously; but when they are accused of it, they evade the charge with this subterfuge, that they preserve inviolate to God what belongs to him, because they leave him λατρεια. But since the question relates to a thing, not to a word, who can bear their careless trifling on the most important of all subjects? But, to pass this also, they will gain nothing at last by their distinction, but that they render worship to God alone, and service to the saints. For λατρεια, in Greek, signifies the same as cultus in Latin, [and worship in English;] but δουλεια properly signifies servitus, [service;] and yet, in the Scriptures, this distinction is sometimes disregarded. But, suppose it to be a constant distinction, it remains to be inquired, what is the meaning of each term. Λατρεια is worship; δουλεια is service. Now, no one doubts, that to serve is more than to worship or honour. For it would be irksome to serve many persons, whom you would not refuse to honour. So unjust is the distribution, to assign the greater to the saints, and leave to God that which is less. But many of the ancients, it is urged, have used this distinction. What is that to the purpose, if every one perceives it to be not only improper, but altogether frivolous?

2. The Papists in opposing this pure doctrine, gain nothing by their distinction of δυλια and λατρια.

The distinction of what is called δυλια and λατρια was invented for the very purpose of permitting divine honours to be paid to angels and dead men with apparent impunity. For it is plain that the worship which Papists pay to saints differs in no respect from the worship of God: for this worship is paid without distinction; only when they are pressed they have recourse to the evasion, that what belongs to God is kept unimpaired, because they leave him λατρια. But since the question relates not to the word, but the thing, how can they be allowed to sport at will with a matter of the highest moment? But not to insist on this, the utmost they will obtain by their distinction is, that they give worship to God, and service to the others. For λατρεὶα in Greek has the same meaning as worship in Latin; whereas 106δουλεὶα properly means service, though the words are sometimes used in Scripture indiscriminately. But granting that the distinction is invariably preserved, the thing to be inquired into is the meaning of each. Δουλεὶα unquestionably means service, and λατρεὶα worship. But no man doubts that to serve is something higher than to worship. For it were often a hard thing to serve him whom you would not refuse to reverence. It is, therefore, an unjust division to assign the greater to the saints and leave the less to God. But several of the ancient fathers observed this distinction. What if they did, when all men see that it is not only improper, but utterly frivolous?

2. Ja tot dit doel is ook uitgevonden wat zij het onderscheid noemen tussen latria en dulia; opdat daardoor ongestraft de goddelijke eer zou schijnen overgebracht te worden op engelen en doden. Want het is duidelijk, dat de dienst, die de pausgezinden de heiligen toebrengen, inderdaad in niets verschilt van de dienst Gods. Want zonder onderscheid aanbidden zij God en hen; behalve dat ze, wanneer ze in 't nauw gebracht worden, deze uitvlucht hebben, dat ze voor God onverkort bewaren, wat van Hem is, omdat ze Hem de latria laten. En toch, daar er kwestie is van de zaak en niet van het woord: wie zou hun toestaan zo rustig te spotten in een zaak, die tot de allerbelangrijkste behoort? Maar (om ook dit te laten lopen), zij zullen eindelijk met hun onderscheiding niets anders bereiken, dan dat de enige God door hen eer bewezen wordt, aan de anderen echter dienst. Want latreia betekent bij de Grieken hetzelfde als cultus bij de Latijnen, namelijk eerbewijs; douleia echter betekent eigenlijk dienstbetoon. En toch wordt in de Schriften dit onderscheid soms niet in acht genomen. Verder, ook al zouden we toegeven, dat het steeds in acht genomen werd, dan moeten we toch onderzoeken, welke kracht beide woorden heb ben. Douleia dan is dienstbetoon, latreia eerbetoon. Nu is er niemand, die betwijfelt, dat dienen iets meer inhoudt dan eren. Want dikwijls zou het moeilijk vallen iemand te dienen, wie ge met zoudt weigeren te eren; en zo zou het een onbillijke ver deling zijn, wanneer men de heiligen toedeelde wat meerder is en voor God overliet wat minder is. Maar, zo zal men zeggen, verscheidenen van de ouden hebben deze onderscheiding gebruikt Zeker, maar wanneer nu allen inzien, dat ze niet alleen onjuist is, maar ook door en door waardeloos?

2. "Dienst" und "Verehrung" sind dasselbe

Zu dem Zweck hat man nun auch die Unterscheidung zwischen „Verehrung“ und (bloßem) „Dienst“ aufgebracht: man wollte ungestraft den Engeln und den Toten göttliche Ehren beilegen können. Denn die Verehrung, die die Papisten den Heiligen angedeihen lassen, unterscheidet sich ja tatsächlich offenbar nicht von der Verehrung Gottes; denn man betet ja Gott und die Heiligen durcheinander an — nur, daß sie allen Angriffen mit der Behauptung begegnen, sie gäben doch Gott das Seine, weil sie ihm die „Verehrung“ vorbehielten! Aber es ist hier von der Sache und nicht von der Vokabel die Rede: und wer erlaubt ihnen da, mit solcher Selbstsicherheit in so wichtiger Sache Spielerei zu treiben? Aber — um auch dies zu übergehen — was kommt denn für sie eigentlich bei ihrer Unterscheidung anders heraus, als daß sie einzig und allein Gott „Verehrung“, den anderen aber „Dienst“ erweisen? Denn „latreia“ (Verehrung) bedeutet bei den Griechen genau dasselbe wie cultus (Verehrung) bei den Lateinern, douleia aber bedeutet Dienst, Knechtschaft; trotzdem wird in der Schrift dieser Unterschied oft verwischt. Aber wenn wir selbst zugeben wollten, der Unterschied bliebe gewahrt, so müßte gefragt werden, was die beiden Ausdrücke denn besagen. douleia ist also Dienst, latreia bedeutet Verehrung. Nun wird aber doch kein Mensch bezweifeln, daß Dienst etwas Größeres ist als Verehrung! Denn es wäre oft sehr hart, einem zu dienen, dem man die Verehrung nicht verweigern würde. Eben deshalb ist es eine völlig unangebrachte Verteilung, den Heiligen das Größere zuteil werden zu lassen, Gott aber das Kleinere, Geringere vorzubehalten. Trotzdem bedienen sich viele von den Alten dieser Unterscheidung. Was soll aber werden, wenn alle erkennen, daß sie unangebracht und frivol ist?

2. Die Skrif dui aan dat die onderskeid tussen diens en verering kunsmatig is

Ja, die onderskeid tussen latreia (verering)¹¹ en douleia (diens)¹² soos hulle dit noem, is ook met hierdie doel ontwerp, sodat dit sou lyk asof die eerbetoon van God straffeloos aan engele en afgestorwenes oorgedra kan word.¹³ Want dit is algemeen bekend dat die diens wat die pousgesindes aan heiliges bewys, in werklikheid niks van hulle diens aan God verskil nie. Want hulle aanbid God en die heiliges sonder onderskeid - behalwe dat hulle wanneer hulle in ’n hoek gedryf word, met hierdie voorbehoud¹⁴ probeer wegkom, naamlik dat hulle vir God ongeskonde behou wat aan Hom behoort, omdat hulle verering¹⁵ vir Hom laat. Maar aangesien die vraag nie oor ’n woord nie maar oor die werklikheid handel, wie sou dan toelaat dat hulle ons in ’n saak van die allergrootste belang so onbesorg mislei?

Maar om dit ook maar agterweë te laat: hulle sal met hulle onderskeid niks anders bereik as om verering aan die één God te betoon en diens  aan die ander nie, want die woord latreia het onder die Griekse Vaders dieselfde beteken as die woord cultus¹⁶ onder die Latynse Vaders. Maar douleia beteken eintlik ‘diens’. Nogtans word die onderskeid soms in die Skrif verwar.¹⁷

Gestel nou verder dat ons sou toegee dat die Skrif voortdurend dieselfde onderskeid maak, dan moet ons bowendien nog ondersoek instel na die 209  betekenis van elkeen. Douleia beteken naamlik ‘diens’ en latreia ‘verering’. Nou is daar niemand wat twyfel dat ‘dien’ ietwat belangriker as ‘vereer’ is nie. Want dit sou baie dikwels vir jou moeilik wees om iemand te dien, hoewel jy nie sou weier om hom te eer nie. Gevolglik sou dit ’n onbillike verdeling wees om aan heiliges iets wat belangriker is, toe te skryf en vir God iets wat minder belangrik is, oor te laat. Maar verskeie van die ou skrywers het van hierdie onderskeid gebruik gemaak. Wat nou gedaan as almal bemerk dat dit nie alleen onbetaamlik nie maar geheel en al ydel is?

2. Различие между latria и dulia было изобретено именно для того, чтобы почитание, подобающее Богу, можно было переносить на Ангелов и безгрешных усопших. Общеизвестно, что паписты поклоняются своим святым точно так же, как Богу, ибо они равно почитают Бога и святых. Когда же на них обрушивают упрёки, они начинают выкручиваться и утверждать, будто истинное поклонение - latria - воздают одному лишь Богу и поэтому невиновны перед Ним.

Речь идёт отнюдь не только о словах. Для чего же паписты предаются словесной игре там, где решается вопрос чрезвычайной важности? Но пусть даже мы согласимся с ними - что они выиграют? Получится так, что они почитают единого Бога, а служат святым. Ведь λατρεια по-гречески означает почитание, а δουλεια - служение. Это различие не всегда выдерживается в Писании. Но положим, что оно проводится строго и неизменно, всё равно остаётся вопрос: что, собственно, подразумевается под этими словами? Как уже было сказано, δουλεια означает служение, а λατρεια - почитание. Но ведь не подлежит сомнению, что служение - нечто гораздо более существенное, чем почитание. Зачастую нам бывает тягостно служить тем, кому мы не отказываем в почитании. Разве не было бы нечестивым такое распределение - воздавать святым большее, чем Богу? Могут возразить, что к такому различению прибегали многие древние учители. Но что нам за дело до этого, если совершенно очевидно, что оно не только неподобающе, но и совершенно безосновательно?

3. Omissis argutiis rem expendamus. Paulus quum Galatis reducit in memoriam quales fuerint priusquam essent illuminati in Dei notitia, dicit eos duliam exhibuisse iis qui natura non erant dii [Gal. 4. a. 8]. Utcunque latriam non nominet, an ideo excusabilis est eorum superstitio? Ipse quidem nihilominus perversam illam superstitionem damnat, cui nomen duliae imponit, quam si exprimeret latriae nomen. Et quum Christus Satanae insultum repellit hoc clypeo, scriptum esse, Dominum Deum tuum adorabis [Matth. 4. b. 10], non veniebat nominatim in quaestionem latria. Satan enim nonnisi προσκύνησιν exigebat. Similiter quum reprehenditur Iohannes ab Angelo quod in genua coram eo procidisset [Apocal. 19. b. 10], non debemus intelligere Iohannem tam fuisse amentem ut debitum soli Deo honorem vellet ad Angelum transferre. Sed quia fieri aliter nequit quin divinum aliquid sapiat cultus qui cum religione coniunctus est, προσκυνεὶν ille Angelum non potuit quin ex Dei gloria detraheret. Legimus quidem saepe, adoratos fuisse homines: sed ille fuit civilis honor, ut ita dicam: religio autem aliam habet rationem, quae simulatque coniuncta est cum cultu, divini honoris profanationem secum trahit. Idem et in Cornelio videre licet [Act. 10. d.25.]; neque enim tam male profecerat in pietate, quin summum cultum uni Deo tribueret. Quod ergo se coram Petro prosternit, non facit certe hoc animo ut eum adoret loco Dei; severe tamen Petrus ne hoc faciat prohibet. Cur, nisi quia nunquam tam articulate homines inter Dei et creaturarum cultum discernunt, quin promiscue transferant ad creaturam quod erat Dei proprium? || Proinde si volumus unum Deum habere, meminerimus ne tantulum^a quidem ex eius gloria delibandum quin retineat quod sibi pro 108 prium est^a. || Itaque Zacharias, ubi de Ecclesiae reparatione concionatur, diserte exprimit non modo unum fore Deum, sed unum quoque fore eius nomen [Zach. 14. b. 9]: nequid scilicet cum idolis commune habeat. Qualem vero cultum exigat Deus, alibi suo ordine videbitur. Nam Lege sua voluit praescribere hominibus quid fas sit ac rectum, et ideo ad certam normam eos astringere, ne quisque sibi permitteret cultum quemlibet comminisci. Sed quia non expedit multa miscendo onerare lectores, partem illam nondum attingo; hoc tenere sufficiat, quaecunque pietatis officia alio transferuntur quam ad unicum Deum, sacrilegio non carere. Ac primum quidem superstitio divinos honores vel Soli et aliis stellis, vel idolis affinxit: deinde sequuta est ambitio, quae mortales Dei spoliis ornando, quicquid sacrum erat profanare ausa est; et quanquam stabat principium illud, colere summum numen, Geniis tamen, diisque minoribus, aut heroibus mortuis promiscue sacrificia offerre usu receptum fuit. Adeo in hoc vitium proclivis est lapsus, ut quod sibi uni severe vendicat Deus, communicetur cum magna turba.

3. Laissant là ces subtilitez, considerons la chose telle qu’elle est. Sainct Paul reduisant en memoire aux Galatiens quels ils avoyent esté devant qu’estre illuminez en la cognoissance de Dieu, dit qu’ils ont servi à ceux qui de nature n’estoyent point dieux (Gal. 4:8). Combien qu’il n’use point du mot de Latrie, leur superstition est-elle pourtant excusable? Certes il ne la condamne pas moins en luy imposant le nom de Dulie, que s’il exprimoit le nom de Latrie. Et quand Christ repousse la tentation de Sathan de ce bouclier, disant qu’il est escrit, tu adoreras le Seigneur ton Dieu (Matth. 4:10): il n’estoit pas question de Latrie; car Sathan ne luy demandoit qu’une reverence, laquelle se nomme en Grec Proscynesis. Semblablement quand sainct Jean est reprins par l’Ange, de ce qu’il s’estoit agenouillé devant luy (Apoc. 19:10): il ne nous faut pas imaginer que Jean fust despourveu de sens, que de vouloir transporter à l’Ange l’honneur deu à un seul Dieu; mais pource qu’il ne se peut faire que l’honneur qui se fait par devotion ne comprenne en soy quelque partie de la majesté de Dieu, sainct Jean ne pouvoit adorer l’Ange sans frauder Dieu aucunement de sa gloire. Nous lisons assez souvent que les hommes ont esté adorez, mais c’estoit un honneur de civilité, qui concerne l’honnesteté humaine: mais la religion a un autre regard. Car si tost que par religion les creatures sont honnorées, l’honneur de Dieu est d’autant profané. Nous voyons le semblable en Corneille le Centenier. Car il n’avoit point tant mal profité en la crainte et service de Dieu, qu’il ne luy attribuast à luy seul l’honneur souverain: parquoy s’enclinant devant Sainct Pierre, il ne le fait pas en intention de l’adorer au lieu de Dieu: toutesfois sainct Pierre luy defend rigoureusement qu’il ne le face. Et pourquoy, sinon d’autant que les hommes ne sauront jamais si bien discerner en leur langage l’honneur de Dieu d’avec celuy des creatures, qu’en adorant les creatures par devotion, ils ne ravissent de faict à Dieu ce qui luy est propre, pour le faire commun à qui il n’appartient pas? Parquoy, si nous desirons d’avoir un seul Dieu, souvienne nous qu’on ne doit oster de sa gloire tant petit que ce soit: mais que tout ce qui luy appartient luy doit estre gardé. A ceste raison Zacharie parlant de la reparation de l’Eglise, exprime notamment qu’il y aura non seulement un seul Dieu, mais aussi que son nom sera un, pour monstrer qu’il n’aura rien de commun avec les idoles (Zach. 14:9). Or nous verrons ailleurs en son ordre quel service Dieu demande: car il a determiné par sa Loy ce qui est bon et droit, et par ce moyen a voulu astreindre les hommes à certaine norme, afin que chacun ne se donnast point congé de faire ce que bon luy sembleroit d’imaginer. Mais pource qu’il n’est pas expedient de charger les lecteurs en meslant plusieurs matieres ensemble, je n’entre pas là pour le present: qu’il nous suffise de savoir, quand les hommes attribuent aux creatures quelque service de religion ou de pieté, qu’ils commettent sacrilege. Au reste, la superstition a premierement deifié le soleil, les estoilies, ou les idoles. Depuis l’ambition est survenue, laquelle a emparé les hommes mortels des despouilles qu’elle avoit ravi à Dieu, et par ce moyen a profané tout ce qui estoit de saincteté. Et combien que tousjours ce principe demeuroit, d’honnorer un souverain Dieu, toutesfois la coustume n’a pas laissé d’estre receue, de sacrifier à leurs petis dieux, aux esprits et aux hommes trespassez, tant sommes nous enclins à ce vice, c’est de communiquer à une grande troupe ce que Dieu commande si estroitement luy estre reservé.

3. Leaving these subtleties, let us consider the subject itself. Paul, when he reminds the Galatians what they had been before they were illuminated in the knowledge of God, says, that they “did service to them which by nature were no gods.”¹⁸⁶ Though he mentions not λατρεια, (worship,) is their idolatry therefore excusable? He certainly condemns that perverse superstition, which he denominates δουλεια, (service,) equally as much as if he had used the word λατρεια, (worship.) And when Christ repels the assault of Satan with this shield, “It is written, Thou shalt worship the Lord thy God,”¹⁸⁷ the word λατρεια came not into the question; for Satan required nothing but προσκυνησις, (prostration, or adoration.) So, when John is reprehended by an angel, for having fallen on his knees before him,¹⁸⁸ we must not understand that John was so stupid as to intend to transfer to an angel the honour due exclusively to God. But since all worship, that is connected with religion, cannot but savour of Divine, he could not (προσκυνειν) prostrate himself before the angel, without detracting from the glory of God. We read, indeed, frequently, of men having been worshipped; but that was civil honour, so to speak; religion has a different design; and no sooner is religion connected with worship, or homage, than it produces a profanation of the Divine honour. We may see the same in Cornelius, who had not made such a small progress in piety, as not to ascribe supreme worship to God alone. When 115 he “fell down” before Peter, therefore, it certainly was not with an intention of worshipping him instead of God:¹⁸⁹ yet Peter positively forbade him to do it. And why was this, but because men never so particularly distinguish between the worship or homage of God, and that of the creatures, as to avoid transferring to a creature what belongs exclusively to God? Wherefore, if we desire to have but one God, let us remember, that his glory ought not, in the least, to be diminished; but that he must retain all that belongs to him. Therefore Zechariah, when speaking of the restoration of the Church, expressly declares, not only that “there shall be one Lord,” but also “that his name shall be one;”¹⁹⁰ signifying, without doubt, that he will have nothing in common with idols. Now, what kind of worship God requires, will be seen, in due course, in another place. For he hath been pleased, in his law, to prescribe to mankind what is lawful and right; and so to confine them to a certain rule, that every individual might not take the liberty of inventing a mode of worship according to his own fancy. But, since it is not proper to burden the reader, by confounding many subjects together, I shall not enter on that point yet; let it suffice to know, that no religious services can be transferred to any other than God alone, without committing sacrilege. At first, indeed, superstition ascribed Divine honours either to the sun, or to the other stars, or to idols. Afterwards followed ambition, which, adorning men with the spoils of God, dared to profane every thing that was sacred. And although there remained a persuasion, that they ought to worship a supreme God, yet it became customary to offer sacrifices promiscuously to genii, and inferior deities, and deceased heroes. So steep is the descent to this vice, to communicate to a vast multitude that which God particularly challenges to himself alone!

3. Passages of Scripture subversive of the Papistical distinction, and proving that religious worship is due to God alone. Perversions of Divine worship.

Laying aside subtleties, let us examine the thing. When Paul reminds the Galatians of what they were before they came to the knowledge of Gods he says that they “did service unto them which by nature are no gods,” (Gal. 4:8). Because he does not say λατρια, was their superstition excusable? This superstition, to which he gives the name of δυλια, he condemns as much as if he had given it the name of λατρια. When Christ repels Satan’s insulting proposal with the words, “It is written, Thou shalt worship the Lord thy God, and him only shalt thou serve,” (Mt. 4:10), there was no question of λατρια. For all that Satan asked was προσκὺνεσις (obeisance). In like manners when John is rebuked by the angel for falling on his knees before him (Rev. 19:10; 22:8, 9), we ought not to suppose that John had so far forgotten himself as to have intended to transfer the honour due to God alone to an angel. But because it was impossible that a worship connected with religion should not savour somewhat of divine worship, he could not προσκὺνει̑ν (do obeisance to) the angel without derogating from the glory of God. True, we often read that men were worshipped; but that was, if I may so speak, civil honour. The case is different with religious honour, which, the moment it is conjoined with worship, carries profanation of the divine honour along with it. The same thing may be seen in the case of Cornelius (Acts 10:25). He had not made so little progress in piety as not to confine supreme worship to God alone. Therefore, when he prostrates himself before Peter, he certainly does it not with the intention of adoring him instead of God. Yet Peter sternly forbids him. And why, but just because men never distinguish so accurately between the worship of God and the creatures as not to transfer promiscuously to the creature that which belongs only to God. Therefore, if we would have one God, let us remember that we can never appropriate the minutest portion of his glory without retaining what is his due. Accordingly, when Zechariah discourses concerning the repairing of the Church, he distinctly says not only that there would be one God, but also that he would have only one name—the reason being, that he might have nothing in common with idols. The nature of the worship which God requires will be seen in its own place (Book 2, c. 7 and 8). He has been pleased to prescribe in his Law what is lawful and right, and thus restrict men to a certain rule, 107lest any should allow themselves to devise a worship of their own. But as it is inexpedient to burden the reader by mixing up a variety of topics, I do not now dwell on this one. Let it suffice to remember, that whatever offices of piety are bestowed anywhere else than on God alone, are of the nature of sacrilege. First, superstition attached divine honours to the sun and stars, or to idols: afterwards ambition followed—ambition which, decking man in the spoils of God, dared to profane all that was sacred. And though the principle of worshipping a supreme Deity continued to be held, still the practice was to sacrifice promiscuously to genii and minor gods, or departed heroes: so prone is the descent to this vice of communicating to a crowd that which God strictly claims as his own peculiar right!

3. Laat ons deze spitsvondigheden laten varen en de zaak zelf overwegen Wanneer Paulus de Galaten in het geheugen terugroept, hoe zij waren, voordat zij in de kennis Gods verlicht waren, dan zegt hij, dat zij dulia, dienst, bewezen hebben aan hen, die van nature geen goden waren (Gal. 4:8) Ook al noemt hij de latria, eerbetoon, niet, is daarom hun bijgeloof te verontschuldigen? Hijzelf althans veroordeelt dat verkeerde bij geloof, dat hij de naam dulia geeft, evenzeer alsof hij het door de naam latria uitgedrukt had En toen Christus (Matt. 4:10) de aanval van Satan afweerde met dit schild, dat er geschreven is "de Here uw God zult gij aanbidden", kwam de latria onder die naam niet in het geding Want Satan eiste slechts de proskynesis, de aanbidding met kniebuiging. Evenzo, wanneer Johannes door de engel berispt wordt, omdat hij voor hem op de knieën gevallen was (Open. 19:10) dan moeten wij dat niet zo verstaan, alsof Johannes zo uitzinnig was, dat hij de aan God alleen verschuldigde eer op de engel wilde overbrengen. Maar omdat het niet anders kan, of het eerbetoon, dat met de godsdienst verbonden is, heeft iets goddelijks in zich, zo kon hij niet voor de engel nedervallen op de knieën zonder de ere Gods te kort te doen We lezen wel dikwijls, dat mensen aangebeden zijn. Maar dat was een burgerlijk eerbetoon, om het zo maar eens te noemen; maar met de godsdienst staat de zaak anders, want zodra als die met eerbetoon verbonden is, brengt dat een ontlening mee van de eer Gods. Ditzelfde kan men ook zien bij Cornelius (Hand. 10:25) immers deze had niet zulke slechte vorderingen gemaakt in de vroomheid, dat hij niet aan God alleen de hoogste eer toekende. Dat hij zich dus voor Petrus ter aarde werpt, doet hij ongetwijfeld niet met de bedoeling om hem te aanbidden in Gods plaats; toch verbiedt Petrus hem ernstig, dat te doen. En waarom anders dan om dat de mensen nooit zo precies onderscheid maken tussen de verering van God en die van schepselen, of ze brengen zonder onderscheid op het schepsel over wat Gode toekomt? Daarom indien wij een enig God willen hebben, moeten wij er aan den ken, dat met nog zo weinig aan zijn eer mag worden ontnomen, maar dat Hij moet behouden wat Hem toekomt. Wan neer dan ook Zacharias predikt over het herstel der Kerk (Zach. 14:9) zegt hij uitdrukkelijk, dat er niet alleen één God zal zijn, maar ook, dat zijn naam één zal wezen; klaarblijkelijk opdat Hij niets gemeen hebbe met de afgoden. Hoedanig eerbetoon echter God eist, zullen wij elders te zijner plaatse zien. Want in zijn wet heeft Hij de mensen willen voorschrijven, wat recht en juist is, en hen zo aan een vaste regel willen binden, opdat niet ieder zich zou veroorloven een of ander eerbetoon te ver zinnen. Maar omdat het niet nuttig is veel door elkaar te halen en zo de lezers te bezwaren, roer ik dat stuk nog niet aan. Het moge voldoende zijn vast te houden, dat alle plichtplegingen der vroomheid die op iets anders gericht zijn dan op de enige God, niet vrij zijn van heiligschennis. En eerst heeft het bijgeloof goddelijke eer toegedicht aan de zon en andere gesternten of aan de afgoden; daarna is de eerzucht gevolgd, die, door stervelingen te versieren met wat ze aan God ontroofde, het gewaagd heeft al wat heilig was te ontheiligen, en ofschoon dat beginsel stand hield, dat men de hoogste God moest eren, is het toch in gebruik gekomen om aan geesten en lagere goden of aan gestorven helden zonder onderscheid offers te brengen. Zo licht glijdt men tot deze zonde af, dat men een grote schare delen doet in datgene, waarop God op ernstige wijze alleen voor zich aanspraak maakt.

3. Götzendienst ist jeder Versuch, Gott das Seine zu rauben und es der Kreatur anzueignen

Aber wir wollen diese Spitzfindigkeiten jetzt verlassen und uns der Sache selbst zuwenden. Wenn Paulus die Galater daran erinnert, was sie eigentlich für Leute gewesen wären, bevor sie zur Erkenntnis Gottes erleuchtet wurden, so sagt er, sie hätten denen die douleia (den Dienst) erwiesen, die doch von Natur nicht Götter sind (Gal. 4,8). Da verwendet er also nicht das Wort „latreia“ — aber sollte ihr Aberglaube etwa damit entschuldigt sein? Er verdammt jedenfalls seinerseits diesen Aberglauben, den er als „Dienst“ bezeichnet, genau so, als hätte er den Ausdruck „latreia“ (Verehrung) gebraucht! Und wenn Christus dem Satan als Schild das Wort entgegenhält: „Du sollst Gott, deinen Herrn, anbeten ...“ (Matth. 4,10), so war doch dem Namen nach von der latreia gar keine Rede gewesen. Denn der Satan hatte „bloß“ die Proskynesis, die Anbetung verlangt. Wenn Johannes von dem Engel einen Vorwurf empfängt, weil er vor ihm auf die Knie gefallen sei (Apok. 19,10), so dürfen wir nicht annehmen, Johannes sei so töricht gewesen, daß er auf den Engel die Gott allein gebührende Ehre hätte übertragen wollen. Aber jede religiöse Ehrenerweisung hat notwendig etwas an sich, das Gott allein zu kommt, und deshalb konnte Johannes gar nicht vor dem Engel niederfallen, ohne 53 Gottes Ehre etwas zu nehmen. Wir lesen freilich öfters, daß Menschen angebetet worden sind. Aber das war sozusagen eine bürgerliche Ehrung. Mit der Religion ist es etwas anderes: sobald sie mit Verehrung (einer Kreatur) verbunden ist, trägt sie unweigerlich die Entweihung der Ehre Gottes in sich. Das kann man auch an Cornelius sehen (Apg. 10,25). Der war gewiß nicht so wenig in der Frömmigkeit fortgeschritten, daß er Gott nicht die höchste Verehrung zuerkannt hätte. Und wenn er sich vor Petrus niederwarf, so tat er das gewiß nicht in der Meinung, ihn an Stelle Gottes anzubeten. Aber Petrus verbietet es ihm doch scharf! Doch sicherlich deshalb, weil der Mensch niemals so genau zwischen Verehrung Gottes und Verehrung der Kreatur unterscheiden kann, als daß er nicht auf die Kreatur übertrüge, was doch Gott allein gehört! Wollen wir wirklich nur den einen Gott haben, so müssen wir darauf achten, ihm auch nicht das geringste von seiner Ehre zu rauben. Denn er muß behalten, was sein ist. So spricht Sacharja, wo er von der Erneuerung der Kirche redet, deutlich aus, es werde dann nicht nur ein Gott sein, sondern er werde auch nur einen Namen haben (Sach. 14,9). Denn Gott will nichts mit den Götzen gemein haben. Was für eine Verehrung nun Gott verlangt, das wollen wir an anderer Stelle sehen, wenn diese Frage an der Reihe ist. Denn in seinem Gesetz hat er den Menschen gebieten wollen, was vor ihm recht und richtig ist, und sie an eine feste Regel gewiesen, damit sich keiner eine Verehrung nach seinem Gutdünken auszudenken erlaubte! Aber ich will die Leser nicht damit belasten, daß ich allerlei miteinander behandle, und deshalb will ich auf diesen Gegenstand noch nicht kommen. Nur wollen wir das festhalten: Jede religiöse Verehrung, die einem anderen Wesen zuteil wird als dem einigen Gott, ist für Frevel zu achten. So hat der Aberglaube zuerst der Sonne und den anderen Gestirnen und dann den Götzen göttliche Ehren beigelegt. Alsdann folgte der Stolz, der die sterblichen Menschen mit dem zierte, das er Gott raubte, und auf diese Weise alles Heilige entweihte. Und obwohl auch der Grundsatz bestand, man müsse ein höchstes Wesen verehren, kam doch die Gewohnheit auf, den Genien oder den Halbgöttern oder auch den abgeschiedenen Helden Opfer darzubringen. So ist der Verfall zu diesem Frevel derart, daß eine ganze Schar von „Göttern“ das bekommt, was sich doch Gott so streng für sich allein vorbehalten hat!

3. Dit is beiligskennis om die eerbetoon wat God toekom, op iets of iemand anders oor te dra

Maar laat ons hulle spitsvondighede los en die werklikheid self oorweeg. Wanneer Paulus die Galasiërs daaraan herinner hoe hulle was voordat hulle in die kennis van God verlig is, sê hy dat hulle diens betoon het aan gode wat dit nie van nature was nie.¹⁸ Moet hulle bygeloof dan vir hulle ’n verontskuldiging wees omdat hy nie van ‘verering’ melding maak nie? Sover dit hom aangaan, verdoem hy nietemin hulle bedorwe bygeloof, en daaraan gee hy die naam ‘diens’, net asof hy dit met die woord verering tot uitdrukking bring. En wanneer Christus die aanval van die Satan met hierdie skild afweer dat daar geskrywe is “Jy moet die Here jou God aanbid”,¹⁹ het die woord verering²⁰ nie in besonder in gedrang gekom nie, want die Satan het niks anders van Christus as ’n kniebuiging²¹ geëis nie. Net so wanneer Johannes deur die engel bestraf word omdat hy op sy knieë voor hom neergeval het.²² Ons moet nie daaronder verstaan dat Johannes so waansinnig was dat hy die eer wat aan God alleen verskuldig is, op ’n engel wou oordra nie. Maar omdat dit nie anders kon as dat die eerbetoon wat aan die godsdiens verbind is, ook ’n mate van goddelikheid insluit nie, kon hy nie sy knieë voor die engel buig sonder om aan die heerlikheid van God afbreuk te doen nie.

Ons lees trouens dikwels dat mense geëerbiedig is, maar dit was, om dit so te stel, ’n blote burgerlike eerbewys. Maar met die godsdiens is dit anders gesteld, omdat dit die ontheiliging van die eer van God meebring sodra dit met verering gepaard gaan. Ons kan dieselfde bemerk in die geval van Cornelius. Want hy het nie sulke swak vordering in godsvrug 210  gemaak dat hy nie die hoogste eer aan God alleen sou betoon nie. Die feit dat hy hom dus voor Petrus neergewerp het, het hy sekerlik nie gedoen met die doel om hom in plaas van God te aanbid nie. Petrus gebied hom egter streng om dit nie te doen nie.²³ Waarom dan anders as omdat die mens nooit so uitdruklik tussen die eerbewys aan God en dié aan sy skepsele onderskeid maak nie, sonder om iets wat in besonder aan God toekom, sonder onderskeid op ’n skepsel oor te dra?

As ons daarom een God wil hê, moet ons daaraan gedagtig wees dat selfs nie eens die geringste deeltjie van sy heerlikheid van Hom weggeneem kan word en dat Hy nogtans behou wat aan Hom behoort nie. Wanneer Sagaria dus oor die herstel van die kerk preek,²⁴ maak hy uitdruklik duidelik dat daar nie alleen net één God moet wees nie maar dat ook sy Naam Een moet wees, sodat Hy naamlik niks met hulle afgode sou deel nie.

Wat die aard van die eer is wat God van ons eis, sal ons elders op die regte plek daarvoor sien.²⁵ Want dit was sy wil om in sy wet aan die mens voor te skryf wat betaamlik en reg is, en om hom daarom aan ’n vaste reël te verbind, sodat niemand homself sou toelaat om ’n willekeurige verering vir Hom uit te dink nie.

Maar omdat dit my nie betaam om baie aspekte van die saak saam te groepeer en my lesers te oorlaai nie, roer ek dié onderwerp nog nie hier aan nie. Dit sou genoeg wees om te onthou dat dit nie sonder heiligskennis is om enige plig van die godsvrug op ’n ander as op die enige God oor te dra nie. Maar allereers het bygeloof eerbewyse van God aan die son, die sterre of aan afgode geheg. Daarop het eersug gevolg, wat gewaag het om alles wat heilig was, te ontheilig deur die sterflike mens te tooi met dit wat van God geroof is. Hoewel hierdie beginsel gebly het dat hulle die allerhoogste God moes dien, is dit deur gebruik aanvaar om sonder onderskeid offers aan beskermgeeste en gode wat minder belangrik is, of gestorwe helde te bring. Die mens is so maklik geneig om in hierdie sonde te verval om iets wat God ten strengste vir Homself alleen opeis, met ’n groot menigte gode te deel.

3. Оставив в стороне все эти ухищрения, рассмотрим вопрос по существу. Напоминая галатам о том, кем они были до того, как узнали Бога, св. Павел говорит, что они служили богам, которые по природе вовсе не боги (Гал 4:8). Так что же, если св. Павел не употребил при этом слова «latria», то суеверие галатов простительно? Разумеется, произнося слово «dulia», он осуждает их не меньше, чем если бы назвал их суеверие «latria». И когда Христос отказывается поклониться Сатане, ссылаясь на написанное: «Господу Богу твоему поклоняйся» (Мф 4:10), - речь здесь идёт не о «latria». Ведь Сатана требовал от Христа всего лишь поклона, по-гречески «προσκυνεσις». Точно так же, когда Ангел укоряет св. Иоанна за то, что тот пал к ногам его (Отк 19:10), не надо думать, будто Иоанн был столь безумен, что пожелал воздать Ангелу почесть, подобающую одному лишь Богу. Но поскольку любое поклонение включает в себя почитание какого-либо проявления божественного величия, то св. Иоанн не мог поклониться Ангелу, в какой-то степени не отнимая у Бога подобающей Ему чести.

Нам нередко приходится читать о людях, которым кланялись. Но при этом речь идёт о поклоне вежливости, о человеческой учтивости. Иное дело религия. Всякий раз, когда в религии почитаются тварные существа, профанируется почитание Бога. Так и в случае сотника Корнилия. Будучи мужем богобоязненным и добродетельным, он, конечно, почитал как верховного владыку одного лишь Бога. Поэтому, кланяясь св. Петру, он вовсе не имел намерения поклониться ему вместо Бога. И тем не менее св. Пётр сурово запретил ему это делать (Деян 10:25). Для чего? Для того, чтобы люди, не умевшие на своём обыденном языке отличать почитание Бога от почитания творений и религиозно поклонявшиеся тварным созданиям, не отнимали у Бога чести, принадлежащей Ему одному, и не воздавали её тем, кому она не принадлежит. Ведь если мы хотим иметь единого Бога, то должны помнить: непозволительно даже в ничтожной степени умалять его славу, но следует в полной мере воздавать принадлежащую Ему честь. Поэтому и Захария, говоря о восстановлении Церкви, пророчествует, что тогда не только Бог будет един, но и имя его едино. Этим он хочет показать, что Бог не имеет ничего общего с идолами (Зах 14:9).

В своё время мы рассмотрим, какого служения требует Бог. Ибо Он определил в своём Законе, что хорошо и праведно, и тем самым указал людям определённую норму, чтобы никто не вздумал вводить какие-то правила по своему собственному усмотрению. Не буду пока углубляться в эту тему, чтобы не обременять читателя рассмотрением нескольких предметов сразу. Нам достаточно уяснить одно: когда люди из религиозных побуждений тем или иным образом поклоняются тварному созданию, они совершают святотатство.

Вначале суеверие привело к обожествлению солнца, звёзд и идолов. Затем люди, профанируя всё святое, принялись наряжать таких же смертных людей в одежды, похищенные у Бога. И хотя на словах почитание единого Бога сохранилось, процветал обычай приносить жертвы маленьким божкам, духам и усопшим. Так сильна в нас склонность к этому пороку - отдавать многим то, что Бог строго заповедал беречь для Него одного.