1. 88 VERUM ut Scriptura, rudi crassoque hominum ingenio consulens, populariter loqui solet, ubi verum Deum a falsis discernere vult, idolis praecipue eum opponit; non quod probet quae subtilius et elegantius a Philosophis traduntur, sed quo melius detegat mundi stultitiam, imo amentiam in quaerendo Deo, quandiu suis quisque speculationibus adhaeret. Exclusiva igitur definitio quae passim occurrit, in nihilum redigit quicquid divinitatis propria opinione sibi fabricant homines: quia Deus ipse solus est de se idoneus testis². Interea quum hic brutus stupor totum orbem occupaverit, ut visibiles Dei figuras appeterent, atque ita ex ligno, lapide, auro, argento, aliave mortua et corruptibili materia formarent deos, tenendum nobis est hoc principium, impio mendacio corrumpi Dei gloriam quoties ei forma ulla affingitur. Itaque Deus in Lege postquam sibi uni asseruit deitatis gloriam, ubi docere vult quem cultum probet, vel repudiet, mox adiungit, Non facies tibi sculptile, neque similitudinem ullam [Exod. 20. a. 4]: quibus verbis licentiam nostram coercet, ne ipsum ulla visibili effigie repraesentare tentemus; ac formas omnes breviter enumerat, quibus iam olim coeperat eius veritatem in mendacium convertere superstitio. Scimus enim Solem adoratum fuisse a Persis; quotquot etiam astra in caelo cernebant stultae Gentes, totidem sibi finxerunt deos. Iam nullum prope animal fuit quod 89 Aegyptiis non esset dei figura^a. Graeci vero supra alios sapere visi sunt, quod sub humana forma Deum colerent [Maximus Tyrius Platonic. Serm.38]¹. Atqui imagines Deus inter se non comparat, quasi altera magis, altera minus conveniat: sed absque exceptione repudiat simulachra omnia, picturas, aliaque signa quibus eum sibi propinquum fore putarunt superstitiosi.

1. Or selon que l’Escriture se conformant à la rudesse et infirmité des hommes parle grossierement, quand elle veut discerner le vray Dieu d’avec ceux qui ont esté faussement controuvez: elle l’oppose specialement aux idoles. Non pas qu’elle approuve ce que les Philosophes ont inventé avec belle couleur, mais pour mieux descouvrir la sottise du monde, mesmes pour monstrer que tous, pendant qu’ils s’arrestent à leurs speculations sont hors du sens. Parquoy en oyant que Dieu est mis à part en ce que toute divinité forgée au monde est exclue, apprenons de cela que tout ce que les hommes controuvent de leur cerveau est abatu et mis à neant: pource qu’il n’y a que Dieu seul tesmoin suffisant de soy. Cependant pource que ceste sottise brutalle a eu la vogue par tout le monde, d’appeler des images visibles pour figurer Dieu: et de fait ils s’en sont bastis de bois, de pierre, or, argent et toute matiere corruptible: il nous faut tenir ceste maxime, toutes fois et quantes qu’on represente Dieu en image, que sa gloire est faussement et meschamment corrompue. Parquoy Dieu en sa Loy, apres avoir declaré que c’est à luy seul que toute majesté appartient, voulant enseigner quel service il approuve ou rejecte, adjouste tantost apres, Tu ne te feras image, ou statue, ou remembrance aucune (Ex. 20:4): qui est pour tenir en bride toute audace, afin que nous n’attentions point de le representer par nulle figure visible. Mesme il recite brefvement les especes dont la superstition des hommes avoit commencé desja de long temps de falsifier sa verité. Car nous savons que le Soleil a esté adoré des Perses: et d’autant d’estoilles que les povres aveugles ont veu au ciel, ils s’en sont fait des Dieux: autant de bestes qu’il y en a en terre, ont esté figures de Dieu en Egypte, voire jusques aux oignons et pourreaux. Les Grecs ont bien pensé estre plus sages et discrets en adorant Dieu sous figures humaines. Or est-il ainsi, que Dieu en condamnant les images, ne fait pas comparaison de l’une à l’autre, pour savoir laquelle convient bien ou mal: mais sans exception reprouve toutes statues, peintures, et autres figures par lesquelles les idolatres ont cuidé qu’il leur soit prochain.¹⁷

1. 97 Now, as the Scripture, in consideration of the ignorance and dulness of the human understanding, generally speaks in the plainest manner,—where it intends to discriminate between the true God and all false gods, it principally contrasts him with idols; not that it may sanction the more ingenious and plausible systems of the philosophers, but that it may better detect the folly and even madness of the world in researches concerning God, as long as every one adheres to his own speculations. That exclusive definition, therefore, which 98 every where occurs, reduces to nothing whatever notions of the Deity men may form in their own imaginations; since God alone is a sufficient witness concerning himself. In the mean time, since the whole world has been seized with such brutal stupidity, as to be desirous of visible representations of the Deity, and thus to fabricate gods of wood, stone, gold, silver, and other inanimate and corruptible materials, we ought to hold this as a certain principle, that, whenever any image is made as a representation of God, the Divine glory is corrupted by an impious falsehood. Therefore God, in the law, after having asserted the glory of Deity to belong exclusively to himself, when he intends to show what worship he approves or rejects, immediately adds, “Thou shalt not make unto thee any graven image, or any likeness.” In these words he forbids us to attempt a representation of him in any visible figure; and briefly enumerates all the forms by which superstition had already begun to change his truth into a lie. For the Persians, we know, worshipped the sun; and the foolish heathen made for themselves as many gods as they saw stars in the heavens. There was scarcely an animal, indeed, which the Egyptians did not consider as an image of God. The Greeks appeared wiser than the rest, because they worshipped the Deity under the human form.¹⁶⁰ But God compares not idols with each other, as though one were better or worse than another; but rejects, without a single exception, all statues, pictures, and other figures, in which idolaters imagined that he would be near them.

1. God is opposed to idols, that all may know he is the only fit witness to himself. He expressly forbids any attempt to represent him by a bodily shape.

90 As Scripture, in accommodation to the rude and gross intellect of man, usually speaks in popular terms, so whenever its object is to 91discriminate between the true God and false deities, it opposes him in particular to idols; not that it approves of what is taught more elegantly and subtilely by philosophers, but that it may the better expose the folly, nay, madness of the world in its inquiries after God, so long as every one clings to his own speculations. This exclusive definition, which we uniformly meet with in Scripture, annihilates every deity which men frame for themselves of their own accord—God himself being the only fit witness to himself. Meanwhile, seeing that this brutish stupidity has overspread the globe, men longing after visible forms of God, and so forming deities of wood and stone, silver and gold, or of any other dead and corruptible matter, we must hold it as a first principle, that as often as any form is assigned to God, his glory is corrupted by an impious lie. In the Law, accordingly, after God had claimed the glory of divinity for himself alone, when he comes to show what kind of worship he approves and rejects, he immediately adds, “Thou shalt not make unto thee any graven image, or any likeness of any thing that is in heaven above, or in the earth beneath, or in the water under the earth,” (Exod. 20:4). By these words he curbs any licentious attempt we might make to represent him by a visible shape, and briefly enumerates all the forms by which superstition had begun, even long before, to turn his truth into a lie. For we know that the Sun was worshipped by the Persian. As many stars as the foolish nations saw in the sky, so many gods they imagined them to be. Then to the Egyptians, every animal was a figure of God.¹ The Greeks, again, plumed themselves on their superior wisdom in worshipping God under the human form (Maximum Tyrius Platonic. Serm. 38). But God makes no comparison between images, as if one were more, and another less befitting; he rejects, without exception, all shapes and pictures, and other symbols by which the superstitious imagine they can bring him near to them.

1. Maar zoals de Schrift, tegemoet komend aan het onbeholpen en onontwikkelde verstand der mensen, op gemeenzame wijze pleegt te spreken, zo stelt zij, wanneer ze de ware God van de valse goden wil onderscheiden, Hem voornamelijk tegen over de afgoden; niet omdat ze goedkeurt, wat op verfijnder en sierlijker wijze door de wijsgeren geleerd wordt, maar opdat ze des te beter zou openbaar maken de dwaasheid, ja de zinneloosheid der wereld, die ze, zo lang ieder zijn eigen bespiegelingen aanhangt, bij het zoeken naar God aan de dag legt. Zo maakt de bepaling van God, die men overal in de Schrift ontmoet, en die al het andere uitsluit, alles te niet, wat de mensen zich naar hun eigen opvatting als godheid vervaardigen; want God zelf is alleen een voldoende getuige aangaande zichzelf. Intussen, daar deze onmenswaardige dwaasheid de ganse wereld bevangen heeft, dat men zichtbare gedaanten Gods begeerde, en zo uit hout, steen, goud, zilver en andere dode en vergankelijke stof goden vormde, moeten wij dit beginsel vasthouden, dat door een goddeloze leugen Gods eer wordt aangetast, zo dikwijls Hem enige gedaante wordt toegedicht. Daarom wanneer God in de wet, nadat Hij voor zich alleen de eer der Godheid heeft opgeëist, wil leren, welke dienst Hij goedkeurt of verwerpt, voegt Hij er terstond aan toe (Ex. 20:4) "Gij zult u geen gesneden beeld, noch enige gelijkenis maken"; door welke woorden Hij onze ongebondenheid breidelt, opdat wij niet zouden pogen Hem door enige zichtbare afbeelding voor te stellen. En in 't kort noemt Hij alle gedaanten op, door welke het bijgeloof reeds van ouds begonnen was Zijn waarheid in leugen te verkeren. Want we weten, dat de zon aangebeden werd door de Perzen. Zoveel sterren ook de dwaze heidenen aan de hemel zagen, even zoveel goden hebben zij zich voorgesteld. Er was schier geen enkel dier meer, dat voor de Egyptenaren niet de gedaante van een god was. De Grieken echter schenen boven de anderen wijs te zijn, omdat ze God dienden in menselijke gedaante¹ En toch vergelijkt God de afbeeldingen niet met elkander, alsof de ene meer, de andere minder paste; maar zon der uitzondering verwerpt Hij alle beelden, schilderingen en andere tekenen, door welke de bijgelovigen meenden, dat Hij hun nabijheid zou zijn.

1. 40Jede bildhafte Darstellung Gottes ist uns verwehrt

Die Schrift redet gewiß, um dem rohen und beschränkten Verständnis der Menschen entgegenzukommen, von Gott allgemein in schlichter Weise. Wo sie ihn von den falschen Göttern unterscheiden will, da stellt sie ihn deshalb besonders den Götzen entgegen. Damit erkennt sie nicht etwa die feinere und geschicktere Lehre der Philosophen an, sondern sie will nur die Torheit der Welt um so besser enthüllen, ja diesen Wahnsinn, dem man erliegt, wenn auf der Suche nach Gott jeder seinen eigenen Spekulationen nachhängt! Wenn die Schrift Gott allgemein ganz für sich allein beschreibt und alle sonstige „Gottheit“ in der Welt scharf von ihm fernhält, so macht sie damit alles zunichte, was sich die Menschen aus eigenem Gutdünken an Göttern hergestellt haben: denn Gott allein ist vollgültiger Zeuge von sich selbst.

Nun hat aber der rohe Unsinn die ganze Welt ergriffen, daß man eine sichtbare Gestalt Gottes haben will und sich deshalb aus Holz, Stein, Gold, Silber oder sonstigem totem und vergänglichem Stoff Götter bildet; darum wollen wir als Grundsatz festhalten: Gottes Ehre wird in frevlerischem Betrug angegriffen, wo man ihm irgendwelche äußere Gestalt andichtet. Nachdem sich deshalb Gott im Gesetz die Ehre der Gottheit allein zugesprochen, fügt er, um zu zeigen, welche Art der Verehrung er billigt und welche er verwirft, gleich hinzu: „Du sollst dir kein Bildnis noch irgendein Gleichnis machen ...“ (Ex. 20,4). Damit hält er unsere Frechheit im Zaum und verbietet uns jeden Versuch, ihn in irgendeinem sichtbaren Bilde darzustellen. Alle Formen zählt er auf, in denen der Aberglaube schon damals seine Wahrheit in Lüge zu verkehren angefangen hatte. Wir wissen ja auch, daß die Perser die Sonne angebetet haben; soviel Sterne die törichten Heiden am Himmel sahen, soviel Götter erdachten sie sich. Es gab fast kein Tier, das die Ägypter nicht als Gottesbild verwendet hätten. Die Griechen schienen klüger zu sein als andere, da sie Gott unter menschlicher Gestalt verehrten (Maximus Tyrius, Philosophoumena II,3). Aber Gott macht unter den Bildern keinen Unterschied, als ob etwa das eine doch besser passend sei als das andere, sondern er verwirft ohne Ausnahme alle Götzenstandbilder, alle gemalten Idole und alle anderen Zeichen, unter denen der Aberglaube Gottes Nähe zu besitzen wähnt.

1. Die mens word verbied om enige afbeelding van God te maak

185 Maar soos die Skrif die onkundige en ruwe verstand van die mens in ag neem en gewoonlik in die alledaagse taal spreek wanneer dit die ware God van die valse gode wil onderskei, stel dit God ook besonderlik teenoor die afgode. Dit doen die Skrif nie omdat dit die opvattinge wat filosowe met groot subtiliteit en elegansie leer, goedkeur nie, maar om die dwaasheid van die wêreld, ja, sy waansin in sy soeke na God te ontmasker so lank as wat elkeen aan sy eie spekulasies in verband daarmee verknog is. Die uitsluitlike beskrywing van God wat oral daarin voorkom, maak dus elke vorm van godheid wat die mens uit eie opvatting vir homself skep, tot niet omdat God alleen ’n bekwame getuie van Homself is.²

’n Redelose stompsinnigheid het die hele wêreld intussen hier beetgepak om sigbare beelde van God na te jaag. Gevolglik het hulle gode van hout, klip, goud, silwer of ander dooie en bederfbare materiaal gemaak.

Daarom moet ons aan hierdie beginsel vashou dat die heerlikheid van God deur goddelose leuentaal geskend word so dikwels as wat enige gestalte aan Hom toegedig word. Nadat God dus in sy wet die heerlikheid van sy Godwees vir Homself opgeëis het, en wanneer Hy ons wil leer watter vorm van aanbidding Hy goedkeur of afkeur, voeg Hy onmiddellik daarop by: “Jy mag geen gesnede beeld of enige gelykenis maak nie”.³ Met hierdie woorde lê Hy ons bandeloosheid aan bande sodat ons nie mag poog om Hom in enige sigbare gestalte weer te gee nie.

Hy noem ook kortliks al die vorms op waarin die bygeloof alreeds eenmaal begin het om die waarheid in die leuen te verander. Want ons weet dat die son deur die Perse aanbid is. Die heidene het in hulle dwaasheid net soveel gode vir hulleself versin as wat hulle sterre in die hemel kon sien. Daar was feitlik nie ’n dier wat die Egiptenare nie as ’n 186 afbeelding van ’n god beskou het nie. Vir die Grieke het dit weer gelyk asof hulle meer wysheid as al die ander het omdat hulle hulle god in die gestalte van ’n mens gedien het.⁴

En tog vergelyk God die beelde nie met mekaar asof die een meer en die ander minder betaamlik is nie. Maar Hy verwerp sonder uitsondering alle beelde, skilderye an ander tekeninge waarmee bygelowiges dink dat Hy naby hulle sal wees.

1. Св. Писание, приспосабливаясь к невежеству и немощи людей, пользуется языком простым и грубым. Когда же речь заходит об отличении истинного Бога от ложных богов, оно особенно свирепо ополчается против идолов - не для того, чтобы одобрить красивые построения философов, но чтобы нагляднее показать глупость мира и убедить людей, что, пока они цепляются за свои выдумки, они безумны.

Писание утверждает, что существует лишь один Бог, и отвергает все придуманные в мире божества. Оно учит, что Бог сам достаточно свидетельствует о Себе, а вымышленные людьми идолы должны быть свергнуты и преданы забвению.

Тем не менее этот нелепый обычай представлять Бога в зримых образах распространился по всему свету: повсюду люди изготовляют изображения Бога из дерева, камня, серебра или другой тленной материи. Поэтому необходимо твёрдо держаться следующего принципа: всякий раз, когда Бога представляют в зримом образе, нечестиво и злонамеренно умаляют его славу. Ведь сам Бог в своём Законе, разъясняя, какое поклонение Ему угодно или неугодно, говорит так: «Не делай себе кумира и никакого изображения». Тем самым Он хочет обуздать дерзость людей, чтобы мы не вздумали изображать Его в каком-либо зримом образе. Писание даже кратко перечисляет те виды суеверий, предаваясь которым люди с незапамятных времён извращали истину. Например, персы поклонялись солнцу; глупые язычники принимали сонм звёзд за богов, а в Египте богами почиталось множество животных, включая гусей и свиней. Больше мудрости и смирения проявили греки, поклонявшиеся Богу в облике человека. Однако Бог, осуждая почитание изображений, не сравнивает их между собой с целью определить, которое из них более подобает Ему, а которое - менее. Он отвергает все без исключения статуи, картины и прочие образы, посредством которых идолопоклонники пытаются приблизить Его к себе.

2. Id colligere promptum est ex rationibus quas prohibitioni adiungit. || Primum apud Mosen^b, Memento quod Iehovah loquutus tibi^c sit in valle Horeb: vocem audisti, corpus non vidisti; observa ergo teipsum, ne forte deceptus, facias tibi ullam^d similitudinem, etc. [Deut. 4. c. 15]². || Videmus ut aperte vocem suam opponat Deus omnibus figuris: ut sciamus a Deo desciscere quicunque visibiles eius formas appetunt. Ex Prophetis sufficiet unus || Iesaias qui^e in hac demonstratione plurimus est, ut doceat indecora et absurda fictione foedari Dei maiestatem, dum^f incorporeus materia corporea, invisibilis visibili simulachro, spiritus re inanimata, immensus exigui^g ligni, lapidis, vel auri frusto assimilatur^h [Iesa. 40. d. 18³, et 41. b. 7, g. 29 et 45. b. 9, et 46. b. 5⁴]. In eundem quoque modum ratiocinatur Paulusⁱ, Genus quum simus Dei, non existimandum auro, et argento, aut lapidi arte sculpto, aut^k invento hominis Divinum esse simile [Act. 17. g. 29]. Unde constat, || quicquid statuarum erigitur vel imaginum pingitur ad Deum figurandum^l, || simpliciter ei^m displicere ceu quaedam maiestatis suae dedecoraⁿ. || Et quid mirum si haec e caelo Spiritus sanctus oracula detonet, quum ad talem confessionem e terra edendam miseros quoque et caecos idololatras cogat? Nota est illa Senecae querimonia, quae apud Augustinum legitur: Sacros (inquit) immortales, inviolabilesque deos in materia vilissima, atque ignobili dedicant, illisque hominum et ferarum habitus induunt^o: || quidam vero mixto sexu, et diversis corporibus: ac numina vocant quae si accepto spiritu 90 occurrerent, monstra haberentur [Lib. 6. de Civit. Dei, ca. 10]¹; unde rursus palam apparet, frivolo cavillo elabi imaginum patronos, qui obtendunt Iudaeis fuisse vetitas quod ad superstitionem proclives essent². Quasi vero ad gentem unam pertineat quod Deus ex aeterna sua essentia, et continuo naturae ordine adducit. Neque vero Iudaeos Paulus alloquebatur, sed Athenienses, quum errorem in Deo figurando refelleret.

2. Cecy est aisé à cognoistre par les raisons qui sont adjoustées à la defense. Il est dit en Moyse, Souvienne-toy que l’Eternel a parlé à toy en la vallée d’Oreb. Tu as ouy sa voix: tu n’as point veu de corps. Garde toy donques d’estre deceu, en te faisant nulle remembrance que ce soit (Deut. 4:15). Nous voyons que notamment Dieu oppose sa voix à toutes figures, pour monstrer que tous ceux qui luy font des formes visibles, se destournent de luy. Quant aux Prophetes, un seul Isaye suffira, comme il insiste par dessus tous les autres en ceste remonstrance, que la majesté de Dieu est vilainement et sans aucune couleur deffigurée, quand luy qui n’a point de corps, est faict semblable à une matiere corporelle: quand on luy fait une remembrance visible, à luy qui est invisible: quand on le veut faire ressembler luy qui est esprit, à une chose morte: et quand on lui donne pour pourtraict quelque piece de pierre, de bois, ou d’or, comme ainsi soit qu’il remplisse tout de son essence infinie (Is. 40:18; 41:7, 29; 45:9; 46:5). Voila aussi comme S. Paul argue: Puis que nous sommes la lignée de Dieu, il ne faut point penser que la divinité ressemble à or, ou argent, ou pierre taillée, ou quelque autre artifice d’homme (Act. 17:29). Dont nous pouvons conclurre, que toutes statues qu’on taille, ou images qu’on paint pour figurer Dieu, luy desplaisent precisement, comme opprobres de sa majesté. Et ne se faut esbahir si le sainct Esprit prononce haut et clair telles sentences du ciel: veu qu’il contraint les povres idolatres d’en faire confession icy bas. La complainte de Seneque que recite sainct Augustin, est assez notoire: c’est qu’on dedie les dieux qui sont sacrez, immortels, et inviolables, en des matieres viles et de nul pris, et qu’on les vest de figures d’hommes et de bestes, à la poste d’un chacun: mesmes qu’on les fait masles et femelles tout ensemble, ou on les figure en divers corps, et puis apres on les appelle dieux. Or s’ils avoyent ames pour se mouvoir, on les auroit en horreur comme des monstres: dont il a appert derechef, que ceux qui entreprennent d’estre advocats des images, taschent d’eschapper par une cavillation trop frivole, en pretendant qu’elles ayent esté defendues aux Juifs, pource qu’ils estoyent enclins à superstition: comme si ce que Dieu met en avant de son essence eternelle et de l’ordre continuel de nature, se restraignoit à une seule nation. Qui plus est, sainct Paul en preschant contre l’idolatrie, ne s’adressoit point aux Juifs, mais parloit au peuple d’Athenes.

2. This it is easy to infer from the reasons which he annexes to the prohibition. First, in the writings of Moses: “Take ye therefore good heed unto yourselves; for ye saw no manner of similitude, on the day that the Lord spake unto you in Horeb, out of the midst of the fire: ye heard the voice of the words, but saw no similitude; lest ye corrupt yourselves, and make you a graven image, the similitude of any figure,” &c.¹⁶¹ We see how expressly God opposes his “voice” to every “manner of similitude,” to show, that whoever desires visible representations of him, is guilty of departing from him. It will be sufficient to refer to one of the Prophets, Isaiah,¹⁶² who insists more than all the others on this argument, that the Divine Majesty is dishonoured by mean and absurd fiction, when he that is incorporeal is likened to a corporeal form; he that is invisible, to a visible image; he that is a spirit, to inanimate matter; and he that fills immensity, to a log of wood, a small stone, or a lump of gold. Paul also reasons in the same manner: “Forasmuch, then, as we are the offspring of God, we 99 ought not to think that the Godhead is like unto gold, or silver, or stone, graven by art and man's device.”¹⁶³ Whence it follows, that whatever statues are erected, or images painted, to represent God, they are only displeasing to him, as being so many insults to the Divine Majesty. And why should we wonder at the Holy Spirit thundering forth such oracles from heaven, since he compels the blind and wretched idolaters to make a similar confession on earth? Well known is the complaint of Seneca, which is cited by Augustine: “They dedicate (says he) the vilest and meanest materials to represent the sacred, immortal, and inviolable gods; and give them some a human form, and some a brutal one, and some a double sex, and different bodies; and they confer the name of gods upon images which, if animated, would be accounted monsters.” Hence it further appears that the pretence set up by the advocates for idols, that they were forbidden to the Jews because they were prone to superstition, is only a frivolous cavil, to evade the force of the argument. As if truly that were peculiarly applicable to one nation, which God deduces from his eternal existence, and the invariable order of nature! Besides, Paul was not addressing the Jews, but the Athenians, when he refuted the error of making any similitude of God.

2. Reasons for this prohibition from Moses, Isaiah, and Paul. The complaint of a heathen. It should put the worshipers of idols to shame.

This may easily be inferred from the reasons which he annexes to his prohibition. First, it is said in the books of Moses (Deut. 4:15), “Take ye therefore good heed unto yourselves; for ye saw no manner of similitude in the day that the Lord spake unto you in Horeb, out of the midst of the fire, lest ye corrupt yourselves, and make you a graven image, the similitude of any figure,” &c. We see how plainly God declares against all figures, to make us aware that all longing after such visible shapes is rebellion against him. Of the prophets, it will be sufficient to mention Isaiah, who is the most copious on this subjects (Isaiah 40:18; 41:7, 29; 45:9; 46:5), in order to show how the majesty of God is defiled by an absurd and indecorous fiction, when he who is incorporeal is assimilated to corporeal matter; he who is invisible to a visible image; he who is a spirit to an inanimate object; and he who fills all space to a bit of 92paltry wood, or stone, or gold. Paul, too, reasons in the same way, “Forasmuch, then, as we are the offspring of God, we ought not to think that the Godhead is like unto gold, or silver, or stone, graven by art and man’s device,” (Acts 17:29). Hence it is manifest, that whatever statues are set up or pictures painted to represent God, are utterly displeasing to him, as a kind of insults to his majesty. And is it strange that the Holy Spirit thunders such responses from heaven, when he compels even blind and miserable idolaters to make a similar confession on the earth? Seneca’s complaint, as given by Augustine De Civit. Dei, c. 10, is well known. He says “The sacred immortal, and invisible gods they exhibit in the meanest and most ignoble materials, and dress them in the clothing of men and beasts; some confound the sexes, and form a compound out of different bodies, giving the name of deities to objects, which, if they were met alive, would be deemed monsters.” Hence, again, it is obvious, that the defenders of images resort to a paltry quibbling evasion, when they pretend that the Jews were forbidden to use them on account of their proneness to superstition; as if a prohibition which the Lord founds on his own eternal essences and the uniform course of nature, could be restricted to a single nation. Besides, when Paul refuted the error of giving a bodily shape to God, he was addressing not Jews, but Athenians.

2. Dit kan men gemakkelijk opmaken uit de redenen, die Hij aan het verbod toevoegt. In de eerste plaats zegt Hij bij Mozes: "Gedenk, dat de HERE met u gesproken heeft In het dal van Horeb; gij hebt zijn stem gehoord, maar zijn gedaante niet gezien, wacht u dan wel, dat gij u niet bedriegt en u enige gelijkenis maakt enz." (Deut. 4:15) Wij zien, dat God duidelijk zijn stem stelt tegenover alle gedaanten, opdat wij mogen weten, dat van God afwijken allen, die zichtbare gedaanten van Hem begeren te hebben. Van de profeten zal alleen Jesaja voldoende zijn, die in het aantonen van deze zaak het uitvoerigst is, om te leren, dat door een ongepast en ongerijmd verzinsel Gods majesteit bezoedeld wordt, wanneer Hij, die onlichamelijk is, aan lichamelijke stof, Hij, die onzichtbaar is, aan een zicht baar beeld, Hij, die Geest is, aan een onbezield voorwerp, Hij, die onmetelijk is, aan een klein stuk hout, steen of goud gelijk gemaakt wordt. (Jes. 40:18; 41:7,29; 45:9; 46:5) Op de zelfde wijze redeneert ook Paulus (Hand. 17:29) "Wij dan, zijnde Gods geslacht moeten niet menen, dat de Godheid goud, of zilver, of steen gelijk zij, welke door mensenkunst en bedenking gesneden zijn." Daaruit blijkt duidelijk, dat al wat er aan beelden opgericht of aan afbeeldingen geschilderd wordt om God uit te beelden, Hem volstrekt mishaagt als een ontering van zijn majesteit. En wat wonder is het, dat de Heilige Geest uit de hemel deze uitspraken als donderslagen neerzendt, daar Hij ook ellendige en blinde afgodendienaars noopt zulk een belijdenis van de aarde af uit te spreken? Bekend is de klacht van Seneca, die men bij Augustinus leest¹ : "De heilige, onsterfelijke en onaantastbare goden," zo zegt hij, "stellen zij voor in alledaags en onaanzienlijk materiaal en bekleden ze met het uiterlijk van mensen en dieren, sommigen stellen hen voor als wezens van gemengd geslacht en uit ongelijksoortige lichamen saam gesteld; en zij noemen goden wezens die, wanneer ze leven ontvingen en men hen ontmoette, voor monsters zouden gehouden worden." En daaruit blijkt wederom duidelijk, dat degenen, die de beelden verdedigen, met een minderwaardige spitsvondigheid voor de dag komen, wanneer ze voorwenden, dat de beelden de Joden verboden waren, omdat zij geneigd waren tot bij geloof. Alsof slechts een volk aanging wat God uit zijn eeuwig Wezen en uit de onafgebroken orde der natuur aanvoert. En Paulus sprak ook niet tot de Joden, maar tot de Atheners toen hij de dwaling, die gelegen is in het uitbeelden van God weerlegde.

2. Jede bildliche Darstellung Gottes widerspricht seinem Wesen

Das kann man leicht aus den Gründen entnehmen, die Gott jenem Verbot beigibt. So spricht er zu Mose: „Gedenke, was der Herr dir im Tale am Horeb gesagt hat; seine Stimme hast du gehört, aber seine Gestalt nicht gesehen. Darum sieh dich vor, daß du dich nicht verführen lässest, dir irgendein Bildnis zu machen ...“ (Deut. 4,15; nicht Luther). Wir sehen, wie Gott sein Wort klar allen Bildern und Gestaltungen entgegensetzt, damit wir wissen: wer eine sichtbare Gestalt Gottes haben will, der fällt von ihm ab! Aus den Propheten mag allein Jesaja angeführt werden, der mit besonderem Nachdruck hierauf den Finger legt, um zu lehren, daß Gottes Majestät in ungeziemender und schändlicher Einbildung in den Schmutz gezogen wird, wenn er, der Leiblose, in körperlichem Stoff, der Unsichtbare in sichtbarem Bildwerk, der Geist in seelenlosem Dinge, der Unermeßliche und Unendliche in einem Stück geringem Holz oder Stein oder Gold dargestellt wird (Jes. 40,18; 41,7.29; 45,9; 46,5). Ebenso urteilt auch Paulus: „Sind wir denn göttlichen Geschlechts, so sollen wir nicht meinen, die Gottheit sei gleich den goldenen, silbernen und steinernen Bildern, durch menschliche Kunst und Gedanken gemacht“ (Apg. 17, 41 29). Es steht also fest: was je an Standbildern errichtet oder an Bildern gemalt wird, um Gott darzustellen, das mißfällt ihm stracks als Schändung seiner Majestät. Dann ist es aber auch nicht verwunderlich, daß der Heilige Geist, der solches vom Himmel her kundmacht, auch gelegentlich auf Erden arme, blinde Götzendiener zum gleichen Bekenntnis zwingt! Bekannt ist jene Klage des Seneca, die man bei Augustin liest: „Die heiligen, unsterblichen, unverletzlichen Götter verehren sie im gemeinsten und unedelsten Stoff, ziehen ihnen das Gewand von Menschen und Tieren an, manche denken sie zweigeschlechtlich oder aus zweierlei Leibern zusammengesetzt, und sie nennen das Götter, was, wenn es Leben hätte und einem begegnete, als Ungeheuer gelten müßte“ (Augustin, Vom Gottesstaat, Buch 6, Kap. 10). Hieraus wird wiederum klar, daß die Verteidiger der Bilder sich mit fauler Sophisterei helfen, wenn sie einwenden, das Gebot der Bilderverehrung sei (bloß) den Juden wegen ihres Hangs zum Aberglauben gegeben worden. Als ob sich das, was Gott aus seinem ewigen Wesen und der unauflöslichen Ordnung der Natur offenbart, bloß auf ein einziges Volk beziehen könnte! Zudem wendet sich Paulus in der eben angeführten Rede, in der er dem Irrtum einer Abbildung Gottes entgegentritt, ja gar nicht an Juden, sondern an die Athener!

2. Elke vergestalting van God onteer sy majesteit

Dit kan geredelik afgelei word uit die redes wat Hy by die verbod voeg. Eerstens kom die volgende in Moses voor: “Dink daaraan dat die Here in die dal Horeb tot jou gespreek het; jy het sy stem gehoor maar sy liggaam nie gesien nie. Neem jouself dus in ag dat jy jouself nie mislei en vir jou enige gelykenis maak nie, ensovoorts”.⁵ Hier sien ons dat God sy stem duidelik teenoor alle beelde stel sodat ons mag weet dat elkeen wat sigbare beelde van Hom najaag, van God afwyk.

Onder al die profete sal Jesaja alleen genoeg wees. Sy verduideliking leer ons breedvoerig dat die majesteit van God deur ’n onbetaamlike en sinnelose verdigsel verontreinig word wanneer Hy wat geen liggaam het nie, met liggaamlike materiaal; wanneer Hy wat onsigbaar is met ’n sigbare beeld; wanneer Hy wat Gees is, met ’n lewelose voorwerp en wanneer Hy wat oneindig is, met ’n klein stukkie hout klip of goud nageboots word.⁶ Paulus se redenasie is dieselfde: “Aangesien ons dan die geslag van God is, moet ons nie dink dat die Godheid aan goud of silwer of klip, die beeldwerk van menslike kuns of uitvinding gelyk is nie”.⁷ Hieruit is dit duidelik dat elke beeld wat opgerig of elke afbeelding wat geskilder word om God te vergestalt, Hom doodeenvoudig mishaag as ’n ontering van sy majesteit. Is dit dan verbasend as die Heilige Gees hierdie godsprake vanuit die hemel laat weergalm aangesien Hy ellendige en blinde afgodedienaars dwing om van die aarde af ook so ’n belydenis af te lê? Die klagte van Seneca wat ons in Augustinus kan lees, is bekend. Hy sê naamlik: “Hulle stel die heilige, onsterflike en onskendbare gode in die goedkoopste onedele materiaal voor en hulle beklee hulle met die gestalte van mense en diere. Sommige van hulle is trouens dubbelslagtig en het verskillende liggame. Hulle noem 187 dit gode wat as hulle jou in lewende lywe sou teëkom, as gedrogte beskou sou word”.⁸

Hieruit blyk weer baie duidelik dat die beskermers van beelde met ’n onbeduidende uitvlug probeer wegkom. Hulle voorwendsel is dat beelde vir die Jode verbode was omdat hulle tot bygeloof geneig was.⁹ Net asof iets wat God uit sy ewige Wese en die voortdurende orde van die natuur voortbring, net maar op een volk betrekking sou hê! Maar Paulus praat nie met die Jode nie maar met die Atheners wanneer hy die dwaling wat begaan word wanneer God afgebeeld word, weerlê.

2. Это легко понять из обоснования одной из заповедей, которое Бог даёт через Моисея: «Глас слов Его вы слышали, но образа не видели, а только глас ... Твёрдо держите в душах ваших, что вы не видели никакого образа в тот день, когда говорил вам Господь на Хориве из среды огня, чтобы вы не развратились и не сделали себе изваяний, изображений какого-либо кумира» (Втор 4:12-16). Мы видим, что Бог явно противопоставляет свой голос любым изображениям, показывая тем самым, что всякие зримые формы только отвращают от Него. Что касается пророков, то достаточно сослаться на Исайю, особенно настаивавшего на недопустимости изображений Бога. Так, он утверждает, что божественное величие подвергается злостному искажению всякий раз, когда бестелесного Бога уподобляют телесной материи; когда невидимому придают видимый образ; когда Духа хотят уподобить неодушевлённой вещи; когда в куске камня, дерева или золота пытаются изобразить Того, чья бесконечная сущность наполняет Собою всю вселенную (Ис 40:18; 41:7,29; 45:9; 46:5). К этим запретам присоединяется св. Павел: «Итак, мы, будучи родом Божиим, не должны думать, что Божество подобно золоту, или серебру, или камню, получившему образ от искусства и вымысла человеческого» (Деян 17:29).

Отсюда мы можем заключить, что любые статуи или живописные изображения, в которых мы представляем Бога, прогневляют Его именно потому, что оскорбляют божественное величие. Стоит ли удивляться этим речениям Св. Духа, ясно и отчётливо произносимым с небес? Ведь их цель именно в том, чтобы помешать служителям идолов в их идолопоклонстве. Известна жалоба Сенеки (переданная Августином), что люди оскорбляют священных, бессмертных и неприкосновенных богов тем, что изготовляют их изображения из низкой и презренной материи, представляют их в образе людей и животных - как кому вздумается; придают им вид мужчин и женщин одновременно или какие-либо иные обличья, а затем называют эти изображения богами! Между тем, если бы они были наделены душой и могли двигаться, то внушали бы ужас, словно чудовища.

Отсюда становится очевидным, что так называемые защитники иконопочитания пытаются увильнуть от обвинений с помощью слишком легковесных уловок. Они утверждают, что якобы противостоят влиянию склонных к суеверию иудеев. Как будто Откровение о вечной сущности Бога и неизменном мировом порядке обращено к одному-единственному народу! Кроме того, св. Павел обращается со своей проповедью против идолопоклонства вовсе не к иудеям, а к афинянам.

3. | Exhibuit quidem interdum Deus^a certis signis numinis^b sui praesentiam^c, ut diceretur spectari facie ad faciem: sed omnia quae unquam edidit signa, || apte quadrabant ad rationem docendi, et simul aperte monebant homines de incomprehensibili eius essentia. Nubes enim et fumus et flamma, quanquam symbola erant caelestis gloriae, quasi iniecto fraeno cohibebant omnium mentes ne penetrare altius tentarent [Deut. 4. b. 11]^d. || Quare ne Moses quidem^e (cui tamen^f prae aliis familiarissime se patefecit^g) precibus adeptus est^h ut faciem illam cerneret; quin responsum accepit, non esse hominem tanti fulgoris capacem[Exod. 33. d. 20ⁱ]. || Apparuit Spiritus sanctus sub specie columbae [Matth. 3. d. 16]: sed dum protinus evanuit, quis non videt, unius momenti symbolo admonitos esse fideles Spiritum invisibilem credendum esse? ut eius virtute et gratia contenti, nullam sibi externam figuram accerserent. Nam quod sub forma hominis Deus interdum apparuit, praeludium fuit futurae in Christo revelationis. Itaque hoc praetextu minime licuit Iudaeis abuti ut sibi deitatis symbolum erigerent sub humana figura. || Propitiatorium quoque, unde praesentiam virtutis suae sub Lege exeruit Deus^k, sic compositum erat ut innueret optimum divinitatis aspectum hunc esse, dum animi supra se admiratione efferuntur^l. Cherubim siquidem alis extentis illud^m 91 operiebant: velum obtegebat: locus ipse procul reconditus satis per se occulebat [Exod. 25. b. 17.18. 21.]. Proinde insanire eos minime obscurum est^a qui simulachra Dei et Sanctorum exemplo illorum Cherubim defendere conantur^{b 1}. Quid enim^c obsecro volebant^d imagunculae illae, nisi imagines repraesentandis Dei mysteriis non esse idoneas? quando in hoc formatae erant, ut alis velantes^e propitiatorium, || non oculos modo humanos, sed omnes sensus prohiberent a Dei intuitu: atque ita temeritatem corrigerent^f. || Huc accedit quod Prophetae Seraphim sibi in visione ostensos velata facie nobis pingunt^g [Iesa. 6. a. 2.^h]: quo significant tantum esse divinae gloriae fulgorem ut Angeli quoque ipsi a rectoⁱ intuitu arceantur^k, et tenues eius scintillae, quae in Angelis emicant, ab oculis nostris sint subductae. Quanquam Cherubim de quibus nunc agitur, ad veterem Legis^l paedagogiam pertinuisse agnoscunt quicunque recte iudicant. Ita in exemplum eos^m trahere quod nostrae aetati serviat, absurdum est. Praeteriit enim seculum illud puerile, ut ita loquar, cui eiusmodi rudimentaⁿ destinata erant^{o 2}. || Ac sane pudendum est, profanos scriptores magis dextros esse Legis Dei interpretes quam Papistas. Iudaeis per ludibrium exprobrat Iuvenalis, quod puras nubes et caeli numen adorent³. Perverse quidem et impie: verius tamen loquitur, Dei effigiem apud illos extare negans, quam Papistae, qui visibilem aliquam Dei effigiem fuisse garriunt⁴. Quod autem populus ille fervida celeritate subinde ad idola sibi quaerenda prorupit, non aliter quam aquae ex magna scaturigine violento impetu ebulliunt: hinc potius discamus quanta sit ingenii nostri ad idololatriam propensio, ne vitii communis culpam regerendo in Iudaeos, sub vanis peccandi illecebris mortiferum somnum dormiamus^p.

3. Vray est que Dieu s’est quelque fois monstré present sous certains signes, tellement que l’Escriture dit, qu’on l’a veu face à face: mais tous les signes qu’il a jamais choisis pour apparoistre aux hommes, estoyent propres pour enseigner, et advertissoyent les hommes de son essence incomprehensible. Car la nuée et la fumée et la flambe (Deut. 4:11), combien que ce fussent signes de la gloire de Dieu, ne laissoyent point d’estre comme brides pour retenir les esprits, afin qu’ils n’essayassent point de monter trop haut Parquoy Moyse, auquel Dieu s’est communiqué plus familierement qu’à tous autres, n’a peu luy-mesme obtenir de le voir face à face: mais luy a esté respondu, que l’homme mortel n’estoit point capable d’une si grande clarté (Ex. 33:13 ss.). Le S. Esprit est apparu sous la figure d’un pigeon (Matth. 3:16), mais veu que cela s’est tantost esvanouy, chacun voit que les fideles ont esté advertis par un signe transitoire, et non pas de longue durée, qu’il falloit croire le S. Esprit invisible, afin que se reposant en sa grace et vertu, ils ne cerchassent nulle figure. Quant à ce que Dieu jadis est apparu quelque fois sous la forme d’un homme, cela a esté comme une ouverture ou preparatif de la revelation qui devoit estre faite en la personne de Jesus Christ. Parquoy il n’a point esté licite aux Juifs, sous ombre de cela, de se faire nulle statue humaine. De fait, aussi le propiciatoire duquel Dieu desployoit sa vertu en grande evidence, estoit tellement ordonné, qu’il enseignoit qu’il n’y a nul moyen de regarder Dieu, que quand les entendemens sont ravis par dessus eux en admiration (Ex. 25:17, 18, 21). Car les Cherubins ayant des aisles estendues le couvroyent: il y avoit le voile au devant pour le cacher: le lieu estoit tellement reclus qu’on y pouvoit rien voir. Parquoy c’est chose notoire, que ceux qui s’efforcent de maintenir les images de Dieu et des saincts par l’exemple des Cherubins, sont despourveus de sens et de raison. Car que signifioyent ces petites images-là, sinon qu’il n’y a nulle figure visible qui soit propre à representer les mysteres de Dieu? veu qu’en faisant ombre pour couvrir le propiciatoire, elles avoyent l’office de forclorre non seulement la veue, mais tout sens humain, afin de corriger par ce moyen toute temerité. Il y a aussi que les Prophetes nous descrivent que les Seraphins qui leur ont esté monstrez en vision, avoyent la face couverte (Is. 6:2), pour signifier que la clarté de la gloire de Dieu est si grande, que les Anges mesmes en sont reboutez, pour ne la pouvoir regarder en perfection: et aussi que les estincelles d’icelle, qui sont imprimées en eux, nous sont cachées, quant à la veue charnelle: combien que les Cherubins ayent esté estabiis seulement pour la doctrine puerille de la Loy, qui a pris fin. Parquoy ce seroit une chose absurde de les tirer en exemple pour servir en nostre temps. Car nous savons que le temps auquel tels rudimens ont esté assignez est passé: comme en cela S. Paul nous discerne d’avec les Juifs: mesmes c’est une grand’honte que les escrivains payens et incredules ayent mieux et plus adroitement exposé la Loi de Dieu que les Papistes. Juvenal reproche aux Juifs qu’ils adoroyent les nuées toutes pures et la divinité du ciel. Vray est qu’il parle faussement et d’un stile pervers et vilain: toutesfois en confessant que les Juifs n’ont eu nulle image, il dit plus vray que les Papistes, qui leur veulent faire à croire l’opposite. Quant à ce que ce peuple-là a esté si bouillant à retourner coup à coup apres les idoles, et y a esté transporté d’aussi grande hastivité comme seroit l’impetuosité d’une eau bien roide: apprenons en un tel miroir combien l’esprit humain est enclin à l’idolatrie, plutost que de charger les Juifs du vice qui est general à tous, et par ce moyen nous endormir en vaines flatteries, comme si nous n’estions point coulpables, ressemblans à ceux que nous condamnons.

3. Sometimes indeed God hath discovered his presence by certain signs, so that he was said to be seen “face to face;”¹⁶⁴ but all the signs which he ever adopted, were well calculated for the instruction of men, and afforded clear intimations of his incomprehensible essence. For “the cloud, and the smoke, and the flame,”¹⁶⁵ though they were symbols of celestial glory, nevertheless operated as a restraint on the minds of all, to prevent their attempting to penetrate any further. Wherefore even Moses (to whom he manifested himself more familiarly than to any other) obtained not by his prayers a sight of the face of God, but received this answer: “Thou canst not see my face; for there shall no man see my face and live.”¹⁶⁶ The Holy Spirit once appeared in the form of a dove;¹⁶⁷ but, as he presently disappeared again, who does not perceive that by this momentary symbol the faithful are taught that they should believe the Spirit to be invisible? that, being content with his power and grace, they might make no external representation of him. The appearances of God in the human form were preludes to his future manifestation in Christ. Therefore the Jews were not permitted to make this a pretext for erecting a symbol of Deity in the figure of a man. “The mercy seat”¹⁶⁸ also, from which, under the law, God displayed the presence of his power, was so constructed, as to suggest that the best contemplation of the 100 Divine Being is when the mind is transported beyond itself with admiration. For “the cherubim” covered it with their extended wings; the veil was spread before it; and the place itself was sufficiently concealed by its secluded situation. It is manifestly unreasonable therefore to endeavour to defend images of God and of the saints, by the example of those cherubim. For, pray, what was signified by those little images but that images are not calculated to represent the Divine mysteries? since they were formed in such a manner as, by veiling the mercy seat with their wings, to prevent not only the eyes, but all the human senses, from prying into God, and so to restrain all temerity. Moreover, the Prophet describes the seraphim whom he saw in a vision, as having “their faces covered;”¹⁶⁹ to signify, that the splendour of the Divine glory is so great, that even the angels themselves cannot steadfastly behold it; and the faint sparks of it, which shine in the angels, are concealed from our view. The cherubim, however, of which we are now speaking, are acknowledged by all persons of sound judgment to have been peculiar to the old state of tutelage under the legal dispensation. To adduce them, therefore, as examples for the imitation of the present age, is quite absurd. For that puerile period, as I may call it, for which such rudiments were appointed, is now past. And, indeed, it is a shameful consideration, that heathen writers are more expert interpreters of the Divine law than the papists. Juvenal reproaches and ridicules the Jews for worshipping the white clouds and Deity of heaven. This language, indeed, is perverse and impious; but in denying that there was any image of God among them, he speaks with more truth than the papists, who idly pretend that there was some visible figure of him. But as that nation frequently broke out into idolatry, with great and sudden impetuosity, resembling the violent ebullition of water from a large spring, hence let us learn the strong propensity of the human mind to idolatry, lest, imputing to the Jews a crime common to all, we should be fascinated by the allurements of sin, and sleep the sleep of death.

3. Consideration of an objection taken from various passages in Moses. The Cherubim and Seraphim show that images are not fit to represent divine mysteries. The Cherubim belonged to the tutelage of the Law.

It is true that the Lord occasionally manifested his presence by certain signs, so that he was said to be seen face to face; but all the signs he ever employed were in apt accordance with the scheme of doctrine, and, at the same time, gave plain intimation of his incomprehensible essence. For the cloud, and smoke, and flame, though they were symbols of heavenly glory (Deut. 4:11), curbed men’s minds as with a bridle, that they might not attempt to penetrate farther.Therefore, even Moses (to whom, of all men, God manifested himself most familiarly) was not permitted though he prayed for it, to behold that face, but received for answer, that the refulgence was too great for man (Exod. 33:20). The Holy Spirit appeared under the form of a dove, but as it instantly vanished, who does not see that in this symbol of a moment, the faithful were admonished to regard the Spirit as invisible, to be contented with his power and grace, and not call for any external figure? God sometimes appeared in the form of a man, but this was in anticipation of the future revelation in Christ, and, therefore, did not give the Jews the least pretext for setting up a symbol of Deity under the human form. The mercy-seat, also (Exod. 25:17, 18, 21), where, under the Law, God exhibited the presence of his power, was so framed, as to intimate that God is best seen when the mind rises in admiration above itself: the Cherubim with outstretched wings shaded, and the veil covered it, while the remoteness of the place was in itself a sufficient concealment. It is therefore mere infatuation to attempt to defend images of God and the saints by the example of the Cherubim. For 93what, pray, did these figures mean, if not that images are unfit to represent the mysteries of God, since they were so formed as to cover the mercy-seat with their wings, thereby concealing the view of God, not only from the eye, but from every human sense, and curbing presumption? To this we may add, that the prophets depict the Seraphim, who are exhibited to us in vision, as having their faces veiled; thus intimating, that the refulgence of the divine glory is so great, that even the angels cannot gaze upon it directly, while the minute beams which sparkle in the face of angels are shrouded from our view. Moreover, all men of sound Judgment acknowledge that the Cherubim in question belonged to the old tutelage of the law. It is absurd, therefore, to bring them forward as an example for our age. For that period of puerility, if I may so express it, to which such rudiments were adapted, has passed away. And surely it is disgraceful, that heathen writers should be more skilful interpreters of Scripture than the Papists. Juvenal (Sat. 14) holds up the Jews to derision for worshipping the thin clouds and firmament. This he does perversely and impiously; still, in denying that any visible shape of Deity existed among them, he speaks more accurately than the Papists, who prate about there having been some visible image. In the fact that the people every now and then rushed forth with boiling haste in pursuit of idols, just like water gushing forth with violence from a copious spring, let us learn how prone our nature is to idolatry, that we may not, by throwing the whole blame of a common vice upon the Jews, be led away by vain and sinful enticements to sleep the sleep of death.

3. God heeft wel soms door zekere tekens de tegenwoordigheid van zijn Godheid getoond, zodat er werd gezegd, dat Hij gezien werd van aangezicht tot aangezicht; maar alle tekenen, die Hij ooit heeft laten zien, pasten doelmatig bij de wijze van onderricht en herinnerden de mensen tevens duidelijk aan de onbegrijpelijkheid van zijn Wezen. Want hoewel de wolk en de rook en de vlam tekenen waren van Gods heerlijkheid, hielden ze als het ware als met een breidel aller harten er van terug, dat ze zouden trachten dieper door te dringen (Deut. 4:11) Daar om heeft zelfs Mozes (aan wie Hij zich toch meer dan aan anderen op zeer gemeenzame wijze heeft geopenbaard) door ge beden niet kunnen gedaan krijgen, dat hij Gods aanschijn aan schouwde; ja zelfs ontving hij het antwoord, dat een mens niet in staat is zulk een glans te verdragen (Ex. 33:13 e.v.). De Heilige Geest is verschenen onder de gedaante van een duif (Matt. 3:16) maar doordat die terstond verdween, ziet een ieder, dat de gelovigen door dit teken, dat slechts een ogen blik duurde, vermaand werden te geloven, dat de Geest onzichtbaar is, opdat ze, tevreden met zijn kracht en genade, naar geen enkele uiterlijke gestalte zouden zoeken. Want dat God somtijds verschenen is onder de gedaante van een mens, was een voorspel van de toekomstige openbaring in Christus. Daarom mochten de Joden allerminst dit als een voorwendsel misbruiken, om zich een teken der Godheid op te richten in een menselijk« gestalte. Ook het verzoendeksel, van waar God onder de wet de tegenwoordigheid zijner kracht openbaarde, was zo saamgesteld, dat het te kennen gaf, dat het beste aan schouwen der Godheid dit is, wanneer de harten uit bewondering zich boven zichzelf verheffen (Ex. 25:17,18,21) Want de Cherubim bedekten het met uitgebreide vleugelen, het voorhangsel verhulde het, en reeds de diep verscholen plaats zelf verborg het. Daarom is het allerminst duister, dat zij dwaas handelen, die beeltenissen van God en van de heiligen trachten te verdedigen met het voorbeeld van de Cherubim. Want wat, vraag ik u, wilden die beeldjes anders te kennen geven, dan dat beelden niet geschikt zijn om de verborgenheden Gods voor te stellen? Daar ze hiertoe gevormd waren, om, met hun vleugelen het verzoendeksel bedekkend, niet alleen de ogen der mensen, maar al hun zinnen van de aanblik Gods af te houden en zo de vermetelheid terecht te wijzen. Hier komt nog bij, dat de profeten (Jes. 6:2) ons de Serafs, die hun in een gezicht getoond werden, schilderen met omhuld gelaat, waardoor ze te kennen geven, dat de glans der Goddelijke heerlijkheid zo groot is, dat ook de engelen zelf van een rechtstreekse aanblik afgehouden werden, en dat de kleine vonken daarvan, die in de engelen schitteren, aan onze ogen onttrokken zijn. Trouwens de Cherubim, over wie nu gesproken wordt, behoorden, volgens de erkentenis van allen, die juist oordelen, tot de oude onderwijzing der wet. Daarom is het ongerijmd hen aan te halen als een voorbeeld, dat voor onze tijd dient. Want die kinderlijke tijd, om zo te zeggen, voor welke een dergelijk begin onderwijs bestemd was, is voorbijgegaan. En inderdaad moet men er zich over schamen, dat de heidense schrijvers verstandiger uitleggers zijn van de wet Gods dan de pausgezinden. Juvenalis werpt de Joden spottend voor de voeten dat ze de heldere wolken en de Godheid des hemels aanbidden.¹. Dit verwijt is wel onjuist en goddeloos, maar toch spreekt hij meer in overeenstemming met de waarheid, door te zeggen, dat hij hen geen afbeelding van God bestaat, dan de pausgezinden, die bazelen, dat er geen zichtbare afbeelding van God geweest is. Wat nu betreft het feit, dat het volk der Joden herhaaldelijk in driftige haast er toe gekomen is om zich afgoden te zoeken, evenals wateren uit een grote bronwel met geweldige kracht opborrelen: laat ons hieruit liever leren, hoe groot de neiging is van ons ver stand tot afgodendienst, opdat we niet, door de schuld van een vergrijp, dat ons allen gemeen is, op de Joden te laden, onder de ijdele verlokkingen der zonde een doodbrengende slaap slapen.

3. Die mancherlei unmittelbaren Offenbarungen Gottes geben kein Recht zur Herstellung von Bildern

Nun hat gewiß Gott zuweilen seine heilige Gegenwart so enthüllt, daß es heißt, er sei „von Angesicht zu Angesicht“ gesehen worden. Aber alle Zeichen, die er je gewährte, waren ganz dazu angetan, das Volk zu belehren, und gemahnten die Menschen zugleich deutlich an die Unbegreiflichkeit seines Wesens. Denn es traten Wolken und Flammen auf und legten, obwohl sie Merkzeichen seiner himmlischen Herrlichkeit sind, zugleich aller Zudringlichkeit den Zaum an, um die Menschen an jedem Versuch zu hindern, höher vorzustoßen (Deut. 4,11). Deshalb ist nicht einmal dem Mose, dem sich Gott doch vertrauter zeigte als allen anderen, auf seine Bitten hin gewährt worden, sein Angesicht zu schauen; vielmehr empfing er die Antwort, solchen Glanz könne kein Mensch ertragen (Ex. 33,20). Gewiß erschien der Heilige Geist in Gestalt einer Taube (Matth. 3,16). Aber er verschwand doch gleich wieder, und so handelt es sich bei seiner Erscheinung offenbar um ein flüchtiges Merkzeichen, durch das die Gläubigen ermahnt werden sollen, an den Heiligen Geist als den Unsichtbaren zu glauben, damit sie, mit seiner Kraft und Gnade zufrieden, sich keine äußere Darstellung erdenken möchten. Daß Gott zuweilen in Menschengestalt erschien, das war das Vorspiel der künftigen Offenbarung in Christus. Dies durften also die Juden keinesfalls als Vorwand mißbrauchen, um sich ein Zeichen der Gottheit unter Menschengestalt zu machen. Auch der „Gnadenstuhl“, von dem aus sich Gott zur Zeit des Gesetzes wirksam gegenwärtig erwies, war so gestaltet, daß er andeutete, das beste Anschauen der Gottheit sei, wenn sich die Seelen in Bewunderung über sich erheben. Bedeckten ihn doch die Cherubim mit ausgebreiteten Flügeln, verdeckte ihn doch der Vorhang — ja, die Lade schon machte ihn verborgen! (Ex. 25,17.18.21). Es ist deshalb offenkundiger Wahn, wenn man versucht, Bilder Gottes oder der Heiligen mit dem Beispiel dieser Cherubim zu verteidigen. Was bedeuteten denn in aller Welt diese Bilder anders, als daß Bilder untüchtig seien, die Geheimnisse Gottes darzustellen? Sie waren doch dazu bestimmt, mit ihren Flügeln den „Gnadenstuhl“ zu verhüllen, auf diese Weise den menschlichen Augen und allen Sinnen den Anblick Gottes zu verwehren und so aller Verwegenheit sich entgegenzustellen! Und wenn die Propheten die ihnen in ihren Gesichten gezeigten Seraphim mit verhülltem Angesicht darstellen (Jes. 6,2), so zeigen sie dadurch an, daß der Glanz der göttlichen Herrlichkeit so stark ist, daß ihn auch die Engel nicht unmittelbar anzuschauen vermögen, und daß selbst die zarten Fünkchen, die an den Engeln erstrahlen, unserem Auge entzogen werden müssen. Außerdem wird von allen, die recht urteilen, anerkannt, daß die Cherubim, von denen hier die Rede ist, zur damaligen Erziehung unter dem Gesetz gehören. Deshalb ist es widersinnig, sie als 42 Beweis für unsere Zeit anführen zu wollen. Denn das kindliche Zeitalter — wenn ich mich so ausdrücken darf —, dem solche Anfangsgründe zugewiesen waren, ist vergangen! Es ist wirklich beschämend, daß weltliche Schriftsteller bessere Ausleger des Gesetzes Gottes sind als die Papisten. So wirft Juvenal den Juden höhnisch vor, sie verehrten leere Wolken und des Himmels Gottheit. Das ist gewiß verkehrt und gottlos geredet, aber es liegt, da Juvenal die Existenz eines Götterbildes bei den Juden bestreitet, immerhin mehr Wahrheit darin als in dem Gerede der Papisten, es sei irgendein sichtbares Abbild Gottes vorhanden gewesen! Nun ist freilich das Volk oft genug so hitzig und schnell dazu übergegangen, sich Götzen zu verschaffen, wie wenn aus einer großen Quelle das Wasser mit gewaltiger Wucht hervorbricht. Aber daraus sollen wir doch vielmehr lernen, wie groß unser angeborener Hang zum Götzendienst ist, damit wir nicht die Schuld für ein allgemeines Verderben auf die Juden schieben und selbst in todbringendem Schlaf den eitlen Lockungen der Sünde erliegen!

3. Die feit dat God sy Goddelike mag soms openbaar, bied geen regverdiging daarvoor om Hom af te beeld nie

God het wel soms die teenwoordigheid van sy Goddelike mag met bepaalde tekens geopenbaar, sodat gesê kan word dat Hy van aangesig tot aangesig gesien kon word. Maar al die tekens wat Hy ooit daarvan gegee het, was voortreflik gepas om ons te onderwys en terselfdertyd het hulle die mens duidelik vermaan in verband met die onbegryplikheid van sy Wese.

Want hoewel die wolke, die rook en die vlamme simbole van sy hemelse heerlikheid was, het dit die verstand van almal aan bande gelê asof ’n teuel op hulle gelê is om nie te poog om die tekens dieper te deurgrond nie.¹⁰

Daarop het selfs nie eens Moses, aan wie Hy Hom bo ander met die grootste vertroudheid geopenbaar het, met sy gebede dit reggekry om sy aangesig te aanskou nie. Ja, hy het as antwoord daarop verneem dat ’n mens nie by magte is om so ’n groot glans te aanskou nie.¹¹ Die Heilige Gees het in die gedaante van ’n duif verskyn.¹² Maar wie kan nie sien dat toe dit weer eensklaps verdwyn het, die gelowiges deur die teken van ’n oogwenk vermaan is dat hulle moet glo dat die Gees onsienlik is nie? Die doel daarvan was dat hulle met sy krag en genade tevrede moes wees en geen uitwendige gestalte vir hulle moet soek nie.

Want die feit dat God soms in die gedaante van ’n mens verskyn het, was ’n voorspel tot sy openbaring in Christus in die toekoms. Gevolglik was dit die Jode glad nie veroorloof om onder dekmantel hiervan in die gestalte van ’n mens vir hulle ’n teken van goddelikheid op te rig nie.

188 Die versoendeksel, vanwaar God die nabyheid van sy krag onder die wet beoefen het, was ook so saamgestel dat dit te kenne gegee het dat die beste aanskouing van sy Godheid voorgekom het wanneer hulle hulle gemoedere uit verwondering tot Hom verhef.¹³ Want gerubs het dit met uitgespreide vleuels bedek; die voorhangsel het dit verberg; die ver afgesonderde ligging daarvan het dit op sigself genoegsaam versteek.

Daarom is dit baie duidelik dat die mense van hulle verstand af is wat beelde van God en heiliges na aanleiding van die voorbeeld van die gerubs probeer verdedig.¹⁴

Want wat, vra ek jou, is die betekenis van hierdie beeldjies anders as net dat hulle nie geskik is om die geheimenisse van God weer te gee nie?

Want hulle is tog gemaak om met hulle vleuels die versoendeksel te bedek en nie alleen die oë van die mens nie maar ook al sy sintuie te verhinder om God te aanskou en sodoende die roekeloosheid van die mens reg te stel.

Hierby kom dat die profete die serafyne wat in gesigte aan hulle verskyn het, vir ons met bedekte gelaat skets.¹⁵ Daarmee dui hulle aan dat die glans van die heerlikheid van God so groot is dat ook engele self daarvan weerhou word om God regstreeks te aanskou. Die klein vonkies van sy heerlikheid wat in die engele skitter, is ook vir ons oë verborge. En tog erken almal wat dit reg beoordeel, dat die gerubs wat nou onder behandeling is, tot die ou onderwysing van die wet behoort. Dit is gevolglik onvanpas om hulle as ’n voorbeeld wat ook vir ons leeftyd kan geld, by te sleep.

Want die eeu van kindwees, om nou maar so daarvan te praat, waarvoor onderwysings van hierdie aard bedoel was, het reeds verbygegaan.¹⁶ En dit is inderdaad ’n skande dat die heidense skrywers bekwamer uitlêers van die wet van God is as die pousgesindes.

Juvenalis verwyt die Jode spottend omdat hulle suiwer net wolke en ’n godheid van die hemel aanbid.¹⁷ Hy is wel verkeerd en goddeloos, maar tog spreek hy ’n baie waar woord as hy sê dat daar by hulle nie ’n beeld van hulle God bestaan nie anders as by die pousgesindes, wat klets dat daar wel ’n sigbare gestalte van God onder hulle bestaan het.¹⁸ Maar die 189 feit dat die volk kort-kort in hulle soektog na afgode in ’n vurige drif uitgebars het en soos water met geweldige krag uit ’n magtige fontein uitgeborrel het, moet ons eerder leer hoe groot ons neiging van nature tot afgodediens is, sodat ons nie, deur die skuld vir hierdie algemene oortreding op die Jode af te skuif, onder ydele lokmiddels van die sonde in ’n dodelike slaap verval nie.

3. Несомненно, Бог неоднократно являл Себя людям в различных знамениях, вследствие чего в Писании говорится о видении Бога лицом к лицу. Но все эти знамения, когда-либо избранные Им для того, чтобы явить Себя, служат лишь указанием на его непостижимую сущность. Например, облако, дым и огонь (Втор 4:11), хотя и знаменовали собой славу Божью, не переставали служить при этом как бы уздой для человеческого духа, не позволяя ему вознестись слишком высоко. Даже Моисей, общавшийся с Богом ближе, чем все прочие люди, так и не смог увидеть его лица: по слову Господа, смертный человек не в состоянии вынести столь ослепительного света (Исх 33:20). Св. Дух явился в виде голубя (Мф 3;16), но его быстрое исчезновение должно было стать для верующих указанием на то, что голубь - лишь преходящий знак. А Св. Духа надлежит считать невидимым и не пытаться представить в каком-либо образе, но мирно пребывать в его силе и благодати.

То, что Бог некогда являлся и в образе человека, было как бы приготовлением к будущему откровению в лице Иисуса Христа. Ведь и тогда евреям было запрещено делать статуи людей. Повеление Бога относительно изготовления ковчега, в котором Он намеревался открываться Моисею, также направлены на то, чтобы люди поняли: нет иного способа узреть Бога, кроме воспарения ума ввысь в поклонении Ему (Исх 25:17, 18:21). Поэтому крышку ковчега обвивают своими распростёртыми крыльями херувимы, покрывала так прячут его и всё святилище от посторонних глаз, что никто не может разглядеть его. Отсюда очевидно, что те, кто пытается доказать правомерность изображений Бога и святых ссылкой на этих херувимов, говорят вздор. Ведь они как раз и указывают на то, что божественные тайны не могут быть выражены в каком-либо зримом образе! Обвивая своими крылами крышку ковчега, херувимы скрывают Бога не только от глаз, но и от всякого чувственного восприятия и тем самым смиряют человеческую дерзость.

Пророки тоже свидетельствуют, что зримо являвшиеся им серафимы закрывали лицо (Ис 6:2). Это означает, что сияние Божьей славы так сильно, что даже Ангелы не в силах прямо смотреть на Бога и вынуждены прикрывать лицо. Более того, даже запечатлённые в Ангелах отблески этой славы невыносимы для нашего плотского зрения. А ведь херувимы были нужны в приготовительном, ныне завершённом наставлении в Законе! Поэтому в наше время вообще нелепо ссылаться на них. Время этих рудиментов прошло, и в этом св. Павел также видит отличие христиан от иудеев. Не позорно ли, что языческие и неверующие авторы точнее и правильнее излагали божественный Закон, чем паписты? Так, Ювенал высмеивает иудеев за поклонение чистым облакам и обожествление неба (Ювенал. Сатиры, V, 14, ст. 94 сл.). Конечно, он говорит при этом много лжи и низостей, однако в признании того, что у иудеев нет культа изображений, он более прав, нежели пытающиеся утверждать обратное паписты. Движимый мятежным духом, еврейский народ начал обращаться к идолам, а затем впал в неистовое идолопоклонство. Этот пример должен послужить нам наглядным уроком. Мы видим, до какой степени человеческий дух склонен к идолослужению, и не должны обвинять одних лишь иудеев в пороке, присущем всем нам. Тогда мы сумеем избежать сладкого самообольщения, будто мы не виновны и ни в чём не походим на тех, кого осуждаем.

4. 92 Eodem tendit illud, Simulachra Gentium argentum et aurum, opera manuum hominum [Psal. 115, b. 4, et 135. c. 15.]: quia et ex materia colligit Propheta, non esse deos quorum effigies aurea est vel argentea: et pro confesso sumit, quidquid proprio sensu concipimus de Deo, insipidum esse figmentum. Aurum potius et argentum nominat, quam lutum vel lapidem, ne vel splendor vel pretium idolis reverentiam conciliet. Concludit tamen in genere, nihil minus esse probabile quam ex mortua qualibet materia conflari deos. Interea non minus in altero insistit, nimis vesana temeritate efferri mortales, qui evanidum spiritum in singula momenta precario trahentes, Dei honorem conferre audent idolis. Fateri cogetur homo se animal esse ephemeron, et pro Deo tamen haberi volet metallum cui deitatis originem dedit. Unde enim idolis principium, nisi ex hominum arbitrio? Iustissima est profani illius poetae subsannatio,

Olim truncus eram ficulnus, inutile lignum,

Quum faber, incertus scamnum faceretne, etc.

Maluit esse Deum [Horat. 1. Ser. Saty. 8.]¹;

scilicet terrenus homuncio qui singulis fere momentis vitam exhalat, suo artificio Dei nomen et honorem ad mortuum truncum transferet². Sed quia Epicureus ille facete ludendo, nullam religionem curavit, omissis eius et similium dicteriis, pungat nos, imo transfodiat obiurgatio Prophetae, Nimium esse vecordes qui ex eodem ligno se calefaciunt, furnum accendunt coquendo pani, assant carnem vel elixant, deumque fabricant coram quo supplices ad precandum se prosternunt [Iesa. 44. 12]³. Itaque alibi non tantum ex Lege reos peragit, sed exprobrat quod ex fundamentis terrae non didicerint [Iesa. 40. 21]: quando scilicet nihil minus consentaneum, quam velle Deum qui immensus est ac incomprehensibilis, redigere ad quinque pedum mensuram. Et tamen portentum hoc quod palam naturae ordini repugnat, consuetudo ostendit esse hominibus naturale. Tenendum porro est, hac loquendi forma passim notari superstitiones, quod opera sint manuum hominum, quae Dei authoritate carent [Iesa. 2. b.8, et 31. c. 7, et 57. c. 10. Oseae 14. b. 4, Mich. 5. d. 13.⁴]: ut hoc fixum sit, detestabiles esse omnes cultus quos a seipsis homines excogitant. Furorem exaggerat Propheta in Psalmo, quod auxilium implorent a rebus mortuis, sensuque carentibus qui intelligentia 93 ideo praediti sunt ut sciant sola Dei virtute omnia moveri. Sed quia tam populos omnes quam privatim unumquenque rapit naturae corruptela ad tantam dementiam, dira imprecatione tandem fulminat Spiritus, Similes illis fiant qui faciunt ea, et quicunque illis fidunt [Psal. 115. d. 8.]. || Notandum autem, non minus similitudinem vetari quam sculptile: quo inepta Graecorum cautio refutatur. Belle enim defunctos se putant si Deum non sculpant, dum in picturis licentiosius quam ullae aliae gentes lasciviunt^a. Atqui Dominus non a statuario modo sibi erigi effigiem, sed a quolibet artifice effingi^b prohibet: quia perperam et cum maiestatis suae contumelia sic assimilatur^c.

4. Ce qui est dit au Pseaume, que les idoles des payens sont or et argent, ouvrage de main d’homme, tend à une mesme fin (Ps. 115:4; 135:15). Car le Prophete demonstre par la matiere, que ce ne sont point dieux, quand ils sont figurez par or et argent: et prend pour article resolu, que tout ce que nous concevons de Dieu en nostre sens propre, n’est que sotte resverie. Il nomme plustost l’or et l’argent que la boue ou les pierres, afin que le prix ou beauté ne nous induise point à quelque reverence. Toutesfois il conclud finalement, qu’il n’y a nulle raison ne propos, de forger des dieux d’une matiere morte: mais notamment il insiste sur ce poinct, que c’est une audace furieuse aux hommes mortels, de s’eslever si haut que d’attribuer l’honneur de Dieu à leurs idoles, veu qu’à grand’peine sont-ils asseurez d’avoir souffle à respirer pour une minute. L’homme sera contraint de confesser que sa vie est d’un jour, et neantmoins il voudra qu’on tienne pour dieu quelque metal auquel il aura donné origine de divinité. Car d’où vient le principe de majesté à toutes idoles, sinon du plaisir et appetit des hommes? Surquoy il y a une risée d’un certain Poete payen bien à propos: c’est qu’il introduit une idole parlant: J’estoye jadis un tronc de figuier, une piece inutile de bois, quand le menusier estant en doute de ce qu’il en devoit faire, a mieux aymé que je fusse un dieu. N’est-ce pas merveille qu’un homme terrien, duquel en respirant la vic s’escoule quasi à chacune minute, presume de transferer par son artifice à un tronc tout sec le nom et l’honneur de Dieu? Mais pource que ce Poete-là estant un Epicurien ne s’est soucié de nulle religion, mais a seulement voulu brocarder la folie du monde: laissans à part ses faceties et de ses semblables, que nous soyons points, voire transpercez au vif, de la remonstrance que nous fait le Prophete: C’est que ceux qui se chauffent du mesme bois dont ils font leur dieu, rotissent et font bouillir leur chair, et cuisent leur pain, et se prosternent pour adorer le marmouset, qu’ils ont fait, sont par trop insensez (Is. 44:15). Parquoy en un autre passage non seulement il leur fait leur procés par la Loy: mais il leur reproche qu’ils n’ont point appris des fondemens de la terre (Is. 2:8; 31:7; 57:6; Osée 14:3; Mich. 5:12; Ps. 115:8): pource qu’il n’y a rien plus estrange que de vouloir mesurer à cinq pieds celuy qui est infini et incomprehensible: et toutesfois la coustume monstre qu’une abomination si enorme, laquelle ouvertement repugne à l’ordre de nature, est un vice naturel aux hommes. Il faut bien aussi retenir que l’Escriture, voulant condamner les superstitions, use souventesfois de ceste forme de parler, qu’elles sont ouvrages de main d’homme, pource qu’elles sont desnuées de l’authorité de Dieu: afin que nous ayons une reigle infallible, que tous les services divins que les hommes se forgent sont detestables (Is. 40:12). Le crime est encores plus aggravé au Pseaume, d’autant que les hommes qui sont créez avec intelligence, pour cognoistre que toutes choses se conduisent par la seule vertu de Dieu, vont au recours des choses mortes, et qui n’ont nul sentiment. Mais pource que la corruption de nostre meschante nature ravit et transporte quasi tout le monde, tant en general qu’en particulier à une telle rage, finalement le sainct Esprit foudroye de ceste horrible malediction, que tous ceux qui font les idoles et s’y fient, leur soyent faits semblables. Or Dieu defend en general toutes remembrances que les hommes luy cuydent faire, soit de marteaux ou de pinceaux: pource que tout cela derogue à sa Majesté.

4. To the same purpose is that passage, “The idols of the heathen are silver and gold, the work of men's hands;”¹⁷⁰ for the Prophet concludes, from the very materials, that they are no gods, whose images are made of gold or of silver; and takes it for granted, that every conception we form of the Deity, merely from our own understandings, is a foolish imagination. He mentions gold and silver rather than clay or stone, that the splendour or the value of the materials may procure no reverence for the idols. But he concludes in general, that nothing is more improbable, than that gods should be manufactured 101 from any inanimate matter. At the same time he insists equally on another point—that it is presumption and madness in mortal men, who are every moment in danger of losing the fleeting breath which they draw, to dare to confer upon idols the honour due to God. Man is constrained to confess that he is a creature of a day, and yet he will have a piece of metal to be worshipped as a god, of the deity of which he is the author; for whence did idols originate, but in the will of men? There is much propriety in that sarcasm of a heathen poet, who represents one of their idols as saying, “Formerly, I was the trunk of a wild fig-tree, a useless log; when the artificer, after hesitating whether he would make me a stool or a deity, at length determined that I should be a god.”¹⁷¹

A poor mortal, forsooth, who is, as it were, expiring almost every moment, will, by his workmanship, transfer to a dead stock the name and honour of God. But as that Epicurean, in his satirical effusions, has paid no respect to any religion,—leaving this sarcasm, and others of the same kind, we should be stung and penetrated by the rebuke which the Prophet¹⁷² has given to the extreme stupidity of those, who, with the same wood, make a fire to warm themselves, heat an oven for baking bread, roast or boil their meat, and fabricate a god, before which they prostrate themselves, to address their humble supplications. In another place, therefore, he not only pronounces them transgressors of the law, but reproaches them for not having learned from the foundations of the earth;¹⁷³ since, in reality, there is nothing more unreasonable than the thought of contracting the infinite and incomprehensible God within the compass of five feet. And yet this monstrous abomination, which is manifestly repugnant to the order of nature, experience demonstrates to be natural to man. It must be further observed, that idols are frequently stigmatized as being the works of men's hands, unsanctioned by Divine authority; in order to establish this principle, that all modes of worship which are merely of human invention, are detestable. The Psalmist aggravates this madness, forasmuch as men implore the aid of dead and insensible things, who are imbued with understanding to know that all things are directed solely by the power of God. But since the corruption of nature carries all nations in general, and each individual in particular, to such an excess of frenzy, the Spirit at length thunders out this direful imprecation: “Let those that make them be like unto them and every one that trusteth in them.”¹⁷⁴ Let it be observed, that all similitudes are equally as much forbidden as graven images; which refutes the foolish subterfuge of the Greeks; for they think themselves quite safe, if they 102 make no sculpture of Deity, while in pictures they indulge greater liberty than any other nations. But the Lord prohibits every representation of him, whether made by the statuary, or by any other artificer, because all similitudes are criminal and insulting to the Divine Majesty.

4. The materials of which idols are made, abundantly refute the fiction of idolaters. Confirmation from Isaiah and others. Absurd precaution of the Greeks.

To the same effect are the words of the Psalmist (Psalms 115:4, 135:15), “Their idols are silver and gold, the works of men’s hands.” From the materials of which they are made, he infers that they are not gods, taking it for granted that every human device concerning God is a dull fiction. He mentions silver and gold rather than clay or stone, that neither splendour nor cost may procure reverence to idols. He then draws a general conclusion, that nothing is more unlikely than that gods should be formed of any kind of inanimate matter. Man is forced to confess that he is but the creature of a day (see Book 3 c. 9 s. 2), and yet would have the metal which he has deified to be regarded as God. Whence had idols their origin, but from the will of man? There was ground, therefore, for the sarcasm of the heathen poet (Hor. Sat. I. 8), “I was once the trunk of a fig-tree, a useless log, when the tradesman, uncertain whether he should make me a stool, &c.,chose rather that I should be a god.” In other words, an earth-born creature, who breathes out his life almost every moment, is able by his own device to confer the name and honour of deity on a lifeless trunk. But as that Epicurean poet, in indulging his wit, had no regard for religion, without attending to his jeers or those of his fellows, let the rebuke of the prophet sting, nay, cut us to the heart, when he speaks of the extreme infatuation of 94those who take a piece of wood to kindle a fire to warm themselves, bake bread, roast or boil flesh, and out of the residue make a god, before which they prostrate themselves as suppliants (Isaiah 44:16). Hence, the same prophet, in another place, not only charges idolaters as guilty in the eye of the law, but upbraids them for not learning from the foundations of the earth, nothing being more incongruous than to reduce the immense and incomprehensible Deity to the stature of a few feet. And yet experience shows that this monstrous proceeding, though palpably repugnant to the order of nature, is natural to man. It is, moreover, to be observed, that by the mode of expression which is employed, every form of superstition is denounced. Being works of men, they have no authority from God (Isa. 2:8, 31:7; Hos. 14:3; Mic. 5:13); and, therefore, it must be regarded as a fixed principle, that all modes of worship devised by man are detestable. The infatuation is placed in a still stronger light by the Psalmist (Psalm 115:8), when he shows how aid is implored from dead and senseless objects, by beings who have been endued with intelligence for the very purpose of enabling them to know that the whole universe is governed by Divine energy alone. But as the corruption of nature hurries away all mankind collectively and individually into this madness, the Spirit at length thunders forth a dreadful imprecation, “They that make them are like unto them, so is every one that trusteth in them.”¹ And it is to be observed, that the thing forbidden is likeness, whether sculptured or otherwise. This disposes of the frivolous precaution taken by the Greek Church. They think they do admirably, because they have no sculptured shape of Deity, while none go greater lengths in the licentious use of pictures. The Lord, however, not only forbids any image of himself to be erected by a statuary, but to be formed by any artist whatever, because every such image is sinful and insulting to his majesty.

4. Dezelfde bedoeling ligt ook hierin (Ps. 115:4 en 135:15) "de afgoden der heidenen zijn zilver en goud, het werk van des mensen handen"; want ook uit de stof maakt de profeet op dat het geen goden zijn, wier beeld van goud is of van zilver, en hij neemt als een uitgemaakte zaak, dat alle opvatting om trent God, die wij op ons eigen gevoelen baseren, een dwaas verzinsel is. Hij noemt liever goud en zilver, dan klei of steen, opdat niet de glans of de waarde de afgodsbeelden eerbiediging zou verschaffen. Hij besluit echter in 't algemeen, dat niets minder waarschijnlijk is, dan dat uit enige dode stof goden gesmeed zouden worden. Intussen wijst hij met niet minder klem op iets anders, namelijk, dat met een al te dolzinnige vermetelheid de mensen zich verheffen, die een vergankelijke adem als een gunst telkens voor een ogenblik verkregen, in en uitademen en het toch wagen Gods eer op afgoden over te bren gen. De mens zal genoodzaakt zijn te erkennen, dat hij een levend wezen is van een dag, en toch willen, dat men als God beschouwt een metaal, waaraan hij de oorsprong der Goddelijkheid gegeven heeft. Want waaruit hebben de afgoden hun begin anders dan uit de wil der mensen? Volkomen juist is de spotternij van de heidense dichter:¹ "Eertijds was ik de tronk van een vijgeboom, nutteloos brandhout, Maar toen de werkman weifelde, wat hij zou maken: een bank, of enz. Wilde hij liever, dat ik een god zou zijn." Denk u eens in: een aards mensje, dat schier ieder ogenblik zijn leven uitblaast, zal door zijn kunst de naam en de eer van God op een dood blok hout overdragen. Maar daar die Epicureïsche dichter, geestig spottend, zich in 't geheel niet om godsdienst bekommerd heeft, zullen wij de spotwoorden van hem en zijns gelijken laten voor wat ze zijn, maar ons moge priemen, ja doorboren de berisping van de profeet, als hij zegt, dat al te waanzinnig zijn zij, die van hetzelfde hout vuur aanleggen en er zich bij warmen, de oven stoken om brood te bakken, vlees te braden of te koken, en een god maken, voor wie zij knielen en zich neerbuigen om hem te aanbidden (Jes. 44:12) Daarom stelt hij hen elders (Jes. 40:21) schuldig niet alleen uit de wet, maar verwijt hun, dat zij uit de grondvesten der aarde geen lering hebben getrokken; dewijl er ongetwijfeld niets minder passend is dan God, die oneindig en onbegrijpelijk is, te willen beperken tot een maat van vijf voeten. En toch toont de gewoonte aan, dat deze zonderlinge manier van doen, die openlijk strijdt tegen de orde der natuur, de mensen van nature eigen is. Verder moeten we onthouden, dat op vele plaatsen (Jes. 2:8; 31:7; 57:10; Hos.14:4; Micha 5:12) de afgoderijen met deze manier van zeggen worden aangeduid, dat ze werken zijn van mensenhanden, die het gezag van God missen; zodat dit vaststaat, dat alle godsdiensten verfoeilijk zijn, die de mensen in zichzelf uitdenken. Nog meer laat de profeet deze razernij uitkomen in de Psalm (Ps. 115) wanneer hij er op wijst, dat Zij, die daartoe met inzicht begaafd zijn, opdat ze mogen weten, dat alles alleen door Gods kracht bewogen wordt, hulp vragen van dingen, die dood zijn en gevoel missen. Maar omdat de verdorvenheid der natuur zowel alle volken als ook een ieder in het bijzonder tot zo grote krankzinnigheid weg sleurt, slingert ten laatste de Geest deze vreselijke bliksem der vervloeking: "dat die hen maken hun gelijk worden, en al wie op hen vertrouwt" (Ps. 115:8) Men moet echter opmerken dat een gelijkenis evenzeer verboden wordt als een gesneden beeld; waardoor de zotte behoedzaamheid der Grieken weerlegd wordt. Want zij menen, dat zij er keurig van afkomen, wanneer ze God niet in beeldhouwwerk afbeelden, terwijl ze in schilderingen ongebondener te werk gaan dan enig ander volk. En toch verbiedt de Here niet alleen, dat Hem door de beeldhouwer een beeltenis wordt opgericht, maar ook dat Hij door welke kunstenaar dan ook wordt uitgebeeld: want zo wordt Hij verkeerd en met krenking van zijn majesteit voor gesteld.

4. Die Schriftwidrigkeit der Bilder. Die Bilder - "der Laien Bücher"?

Eben darauf zielt das Wort: „Die Bilder der Heiden sind Silber und Gold, von Menschenhänden gemacht“ (Ps. 115,4; 135,15). Denn aus der Stofflichkeit folgert der Prophet, daß Bilder von Gold und Silber nicht Götter sein können; des weiteren setzt er als unwidersprochen voraus, daß, was wir selbst von Gott erdacht haben, ein törichtes Gebilde ist. Er nennt aber Gold und Silber lieber als Lehm und Stein, damit nicht Glanz und Wert den Götzenbildern Ehre verschaffe. Jedoch zieht er allgemein den Schluß, es sei nichts unglaublicher, als daß man aus irgendwelchem toten Stoff Götter machen könne. Nicht weniger aber besteht er darauf, daß der Mensch, der Gottes Ehre den Götzen zu geben wagt, von ganz toller Vermessenheit sich treiben läßt, da er doch selbst den flüchtigen Odem in jedem Augenblick seines Lebens leihweise empfängt. Der Mensch muß sich selbst als Geschöpf eines einzigen Tages bekennen — und er will ein Metall, dem er erst selbst die Göttlichkeit beilegt, für Gott gehalten wissen! Denn woher stammen die Götzen anders, als aus menschlichem Gutdünken? Da besteht der Spott des weltlichen Dichters ganz zu Recht: „Ein Feigenklotz, ein wenig nützes Holz war ich, als einst der Zimmermann, unschlüssig, was aus mir werden sollte, ein Schemel oder sonst ein Ding — zum Gott mich lieber machen wollte.“ (Horaz).

So will der Mensch, das Erdengebild, der fast in jedem Augenblick sein Leben ausatmet, mit seiner Kunst Gottes Namen und Gottes Ehre auf einen toten Klotz übertragen! Indessen ist jener Horaz in seinem tollen Spott ein Epikuräer, und er fragt nach keiner Religion; deshalb wollen wir seine und seinesgleichen Scherzreden fahren lassen. Besser soll uns der Ernst des Propheten treffen, ja durchbohren, wenn er den Wahnsinn der Menschen züchtigt, die aus dem gleichen Holz sich wärmen, den Ofen heizen, Brot backen, Fleisch kochen und braten — und sich einen Gott machen, vor dem sie sich anbetend niederwerfen! (Jes. 44,12ff.) Deshalb wirft er ihnen an anderer Stelle ihre Schuld nicht nur auf Grund des Gesetzes vor, sondern hält ihnen zugleich tadelnd vor Augen, daß sie auch aus den Urgründen der Erde nicht die erforderliche Lehre gezogen hätten (Jes. 40,21) — da doch nichts so widersinnig sei, als Gott, den Unermeßlichen und Unbegreiflichen, auf ein Maß von fünf Fuß beschränken zu wollen. Und dennoch zeigt die Erfahrung, daß diese ungeheure Verirrung, die doch offenkundig gegen die Ordnung der Natur geht, dem Menschen natürlich ist! — Es ist weiter zu bemerken, daß die Schrift dem Aberglauben immer wieder mit der Bemerkung entgegentritt, er sei das „Werk von Menschenhänden“, das der göttlichen Beglaubigung entbehrt (Jes. 2,8; 31,7; 57,10, Hos. 14,4, Micha 5,12). Damit soll ganz unerschütterlich feststehen, daß alle Arten der Gottesverehrung, die die Menschen sich ausdenken, ein Greuel sind. Mit heftigem Zorn tritt 43 der Prophet im Psalm (115) dagegen auf, daß Menschen von toten und fühllosen Dingen Hilfe erwarten, denen doch Gott soviel Verstand gegeben hat, daß sie wissen: es wird alles durch Gottes Kraft bewegt und regiert! Aber die Völker wie auch jeden einzelnen für sich allein treibt ja die Verderbnis der Natur zu solchem Wahnsinn, und deshalb donnert am Schluß der Heilige Geist mit schrecklichem Fluch: „Wer so tut und auf dergleichen sein Vertrauen setzt, der möge jenen (Götzenbildern, die doch tot sind) gleich werden!“ (Ps. 115,8; Luther etwas anders). Auch muß man wohl beachten, daß das „Gleichnis“ nicht weniger untersagt wird als das „Bildnis“. So erweist sich der törichte Vorwand der Griechen (= Ostkirche) als falsch: diese meinen, sie hätten alles Verlangte getan, wenn sie Gott nicht in Werken der Bildhauerkunst darstellen — während sie sich in gemalten Bildern schlimmer als irgendwelche anderen Völker die Zügel schießen lassen. Aber der Herr verbietet nicht bloß, daß ihm vom Bildhauer ein Bildnis gemacht werde, sondern er will überhaupt von keinem Künstler gebildet werden; denn solche Abbildung geschieht verkehrt und unter Verachtung seiner Majestät.

4. Die Skrif verbied beelde en skilderye van God

Die volgende het dieselfde strekking: die afgodsbeelde van die heidene is silwer en goud - die werk van mensehande.¹⁹ Want die profeet lei nie alleen uit die materiaal daarvan af dat hulle nie gode is nie omdat hulle beelde uit goud of silwer is, maar ook lei hy uitdruklik af dat alles wat ons na eie goeddunke in verband met God bedink, ’n dwase versinsel is.

Hy noem dit eerder goud en silwer as klei of klip, sodat die glans of waarde daarvan nie eerbied vir die afgode teweeg sou bring nie. Hy kom nogtans tot die algemene slotsom dat niks minder waarskynlik is as dat die gode uit een of ander dooie materiaal bestaan nie. Intussen dring hy aan die ander kant nie minder daarop aan nie dat die sterflike mens deur ’n uitermatige rasende onbesonnenheid in vervoering gebring word, omdat hy waag om die eer van God op afgode oor te dra hoewel hy elke oomblik van sy lewe in sy benarde toestand sy verganklike asem inhaal.

Die mens sal gedwing word om te erken dat hy ’n eendagwese is, en nogtans sal hy die begeerte koester om die metaal waaraan hy die oorsprong van sy godheid gegee het, as God te beskou. Want waaruit het afgode hulle oorsprong anders as net uit die goeddunke van die mens?

Die volgende bespotting van ’n bekende heidense digter is dus deeglik gegrond:

Eenmaal was ek ’n stam van ’n wildevyeboom - ’n waardelose stuk hout; en tog was die skrynwerker onseker of hy van my ’n bank moes maak; hy het verkies dat ek liewer ’n god moes wees.²⁰

Siedaar! ’n aardse mensie wat feitlik enige oomblik sy asem gaan uitblaas, sal die Naam en die eer van God in sy kunswerk op ’n dooie stomp oordra!²¹ Maar omdat hierdie aanhanger van Epikuros met sy fyn bespotting hom oor geen godsdiens bekommer het nie, moet ons van sy sarkasme en dié van mense soos hy afsien. Laat die teregwysing van die profeet ons eerder prikkel, ja, laat dit ons deurboor, naamlik dat die mense uitermatig waansinnig is wat hulle met dieselfde hout verwarm,

’n oond aansteek om brood te bak en vleis te braai of te kook en dan ’n 190 god daaruit te maak voor wie hulle hulle eerbiedig neerwerp om tot hom te bid.²² Daarom beskuldig hy hulle nie soseer na aanleiding van die wet nie, maar hy verwyt hulle elders²³ omdat hulle nie uit die grondlegging van die aarde geleer het nie, naamlik dat niks minder betaamlik is as om God, wat grensloos en onbegryplik is, te verklein tot ’n afmeting van vyf voet nie. En tog toon die gebruik aan dat hierdie gedrog wat oop en bloot met die natuurorde in stryd is, ’n natuurlike eienskap van die mens is.

Voorts moet ons in gedagte hou dat die bygelowe oral met dié wyse van spreke gebrandmerk word, naamlik dat dit werke van mensehande is wat sonder die gesag van God is.²⁴ Die gevolg is dat dit onwrikbaar vasstaan dat elke vorm van godsdiens wat die mens uit homself uitdink, verfoeilik is. In die psalm vergroot die profeet hulle raserny omdat hulle die hulp van dooie voorwerpe wat sonder gevoel is, inroep. Hulle is nogtans juis om dié rede met verstand begaaf, om te weet dat alles deur die krag van God beweeg word. Maar omdat die bedorwenheid van hulle natuur sowel alle volkere as elke mens afsonderlik na so ’n groot waansin meesleur, donder die Heilige Gees uiteindelik hierdie verskriklike vloek oor hulle: Laat die wat hulle maak, net soos hulle word - en elkeen wat op hulle vertrou.²⁵

Ons moet egter daarop let dat ’n skildery sowel as ’n beeld verbied word. Hiermee word die sinnelose verskoning van die Grieke weerlê. Want hulle dink dat hulle hulle plig pragtig nagekom het as hulle God nie in beelde uitbeeld nie, terwyl hulle met groter losbandigheid as al die ander heidene in skilderye vrye teuels aan hulle luste gee.²⁶ En tog verbied die Here nie net dat ’n beeld nie deur ’n beeldhouer vir Hom gemaak mag word nie, maar ook dat enige gelykenis van Hom deur enige kunstenaar weergegee mag word, omdat Hy verkeerdelik en tot versmading van sy majesteit so afgebeeld word.

4. В Книге псалмов говорится о том, что идолы язычников - золото и серебро, дело рук человеческих (Пс 113:12; 134:15). Тем самым пророк хочет показать, что никакие это не боги, коль скоро изображения их сделаны из золота и серебра, и утверждает как несомненную истину, что все собственно человеческие представления о Боге - всего лишь примитивные фантазии. При этом пророк называет золото и серебро (а не глину или камень) для того, чтобы ценность и красота материала не стали для нас причиной благоговейного отношения к этим изваяниям. Он заключает, что бессмысленно изготовлять богов из мёртвой материи. Смертные слишком много берут на себя, приписывая своим идолам божественные достоинства, не будучи при этом уверенными даже в том, что их собственная жизнь продлится ещё хоть мгновение. Человек признаёт быстротечность своей жизни и тем не менее выдаёт за Бога какой-то металл, которому приписывает божественное происхождение! Так откуда же идолы обретают величие, как не от людской прихоти и тщеславия? Здесь будут очень кстати насмешливые слова одного языческого поэта, у которого идол говорит: «Некогда я был стволом смоковницы, бесполезным куском дерева. Столяр же, не зная, что из него изготовить, почёл за лучшее сделать меня богом» (Гораций. Сатиры, I, 8, ст. 1-3). Разве не поразительно, что земной человек, жизнь которого улетучивается с каждым вздохом, воображает себя способным с помощью искусства придать высохшему куску дерева имя и достоинство бога?

Но оставим в стороне грубые насмешки этого поэта и ему подобных: он ведь был эпикурейцем и вовсе не был обеспокоен за какую-либо религию, но хотел только посмеяться над глупостью мира. Обратимся к наставлению пророка, слова которого метят прямо в нас. Он говорит: люди, которые греются, варят мясо и пекут хлеб с помощью того же дерева, из которого делают своего бога, а затем повергаются ниц перед ими же сделанным истуканом, - такие люди более чем неразумны (Ис 44:12 сл.). В другом месте пророк не только осуждает их с точки зрения Закона, но и обвиняет в незнании оснований земли (Ис 40:21). Ведь нет ничего нелепее попытки измерить человеческою мерой Того, кто бесконечен и непостижим. И тем не менее жизнь показывает, что эта противоестественная мерзость - порок самой человеческой природы. Надлежит помнить о том, что Писание, осуждая суеверия, зачастую говорит о них как о делах рук человеческих, ибо они лишены божественного авторитета (Ис 2:8; 31:7; 57:6; Ос 14:3; Мих 5:13).

Тем самым нам даётся непреложное правило: все изготовленные людьми божества ненавистны Богу. В псалмах это преступление предстаёт ещё более тяжким, ибо люди, сотворённые разумными и способными к познанию того, что всё сущее направляется единой силой Божьей, обращаются к мёртвым и бесчувственным предметам. Поскольку же порча человеческой природы расползается среди людей и затрагивает почти всех - как в целом, так и в частностях, - постольку Св. Дух поразил людей страшным проклятием: «подобны им да будут делающие их» (Пс 113/114:16)! (Во французской версии опущены три имеющие существенное значение фразы,следующие за данной фразой в латинском тексте: «Необходимо отметить, что картины («образы»)запрещены не в меньшей степени, чем фигуры, сделанные резцом. Тем самым опровергаются глупыеоправдания греческих христиан, которые полагают, будто прекрасно вышли из затруднения, посколькуони не делают скульптур Бога. Но в то же время они потворствуют живописным изображениям больше,чем какой-либо другой народ».) Ибо Бог запрещает любые свои изображения, какие только может сделать человек с помощью резца или кисти, так как они умаляют его величие.

5. | Scio quidem illud vulgo esse plusquam tritum, Libros idiotarum esse imagines^d. Dixit hoc Gregorius¹: at longe aliter pronuntiat Spiritus Dei, in cuius schola si edoctus fuisset hac in parte^e, nunquam ita loquutus foret. Nam quum Ieremias lignum esse doctrinam vanitatis pronuntiat [Ierem. 10. a. 3.]: quum Habacuc docet conflatile esse doctorem^f mendacii [Habac. 2. b. 18]: certe hinc generalis colligenda est doctrina, futile esse, adeoque mendax, quicquid de Deo ex imaginibus homines didicerint. Siquis excipiat, eos a Prophetis reprehendi qui simulachris ad impiam superstitionem abutebantur²: fateor id quidem: sed addo, quod omnibus conspicuum est, in totum damnari ab illis quod Papistae pro certo axiomate sumunt, imagines esse pro libris. Opponunt enim vero Deo simulachra, tanquam res contrarias, et quae nunquam simul convenire possint. Haec, inquam, comparatio, in locis illis quos nuper citavi, statuitur: quum unus sit verus Deus quem colebant Iudaei, perperam et falso confingi visibiles figuras quae Deum repraesentent: ac misere deludi omnes qui Dei cognitionem inde petunt. Denique nisi ita res haberet, fallacem esse et adulterinam quaecunque ex simulachris petitur Dei cognitio, non ita generaliter damnarent eam Prophetae. Saltem hoc habeo^g; quum vanitatem et mendacium esse docemus, quod^h simulachris Deum effingere homines tentant, nihil aliud 94 quam de verbo ad verbum nos referre quod Prophetae tradiderunt.

5. Je say bien que cela est tenu comme un commun proverbe, Que les images sont les livres des idiots. S. Gregoire l’a aussi dit: mais l’Esprit de Dieu en a bien prononcé autrement: en l’escole duquel si S. Gregoire eust esté plainement enseigné, il n’eust jamais parlé tel langage. Et quand Jeremie dit que c’est doctrine de vanité: et Habacuc, que l’image de fonte est un docteur de mensonge, nous avons à recueillir de là une doctrine generale, Que tout ce que les hommes apprennent de Dieu par les images est frivole, et mesme abusif (Jerem. 10:3; Habac. 2:18). Si quelcun replique que les Prophetes reprennent ceux qui abusoyent des simulacres à superstition mauvaise, je le confesse: mais je di d’autre part, ce qui est patent et notoire à chacun, qu’ils condamnent cependant ce que les Papistes tiennent pour maxime infallible: assavoir que les images servent de livres. Car ils mettent tous simulacres à l’opposite de Dieu, comme choses contraires, et qui ne se peuvent nullement accorder. De fait, aux passages que j’ay allegué, ce poinct est couché comme resolu: comme ainsi soit qu’il n’y ait qu’un seul vray Dieu lequel les Juifs adoroyent, que toutes figures qu’on fait pour representer Dieu, sont fausses et perverses: et que tous ceux qui pensent cognoistre Dieu par ce moyen sont malheureusement deceuz. Bref, s’il n’estoit ainsi que la cognoissance qu’on cuide avoir de Dieu par les images fust menteuse et bastarde: les Prophetes ne les condamneroyent pas ainsi sans exception. Pour le moins j’ay ceci gagné, qu’en disant que ce n’est que mensonge et vanité, de vouloir figurer Dieu par images visibles, nous ne faisons que reciter de mot à mot ce que les Prophetes ont enseigné.

5. I know that it is a very common observation, that images are the books of the illiterate. Gregory said so; but very different is the decision of the Spirit of God, in whose school had Gregory been taught, he would never have made such an assertion. For, since Jeremiah pronounces that “the stock is a doctrine of vanities,”¹⁷⁵ since Habakkuk represents “a molten image” as “a teacher of lies,”¹⁷⁶—certainly the general doctrine to be gathered from these passages is, that whatever men learn respecting God from images is equally frivolous and false. If any one object, that the Prophets only reprehended those who abuse images to the impious purposes of superstition,—that indeed I grant; but affirm also, what is evident to every one, that they utterly condemn what is assumed by the papists as an indubitable axiom, that images are substitutes for books. For they contrast images with the true God, as contraries, which can never agree. This comparison, I say, is laid down in those passages which I have just cited; that, since there is only one true God, whom the Jews worshipped, there can be no visible figures made, to serve as representations of the Divine Being, without falsehood and criminality; and all who seek the knowledge of God from such figures are under a miserable delusion. Were it not true, that all knowledge of God, sought from images, is corrupt and fallacious, it would not be so uniformly condemned by the Prophets. This at least must be granted to us, that, when we maintain the vanity and fallaciousness of the attempts of men to make visible representations of God, we do no other than recite the express declarations of the Prophets.

5. Objection,—That images are the books of the unlearned. Objection answered, 1. Scripture declares images to be teachers of vanity and lies.

I am not ignorant, indeed, of the assertion, which is now more than threadbare, “that images are the books of the unlearned.” So said Gregory:² but the Holy Spirit goes a very different decision; and had Gregory got his lesson in this matter in the Spirit’s school, he never would have spoken as he did. For when Jeremiah declares that “the stock is a doctrine of vanities,” (Jer. 10:8), and Habakkuk, “that the molten image” is “a teacher of lies,” the general doctrine to be inferred certainly is, that every thing respecting God which is learned from images is futile and false. If it is objected that the censure of the prophets is directed against those who perverted images to purposes of impious superstition, I admit it to be so; but I add (what must be obvious to all), that the prophets utterly condemn 95what the Papists hold to be an undoubted axiom—viz. that images are substitutes for books. For they contrast images with the true God, as if the two were of an opposite nature, and never could be made to agree. In the passages which I lately quoted, the conclusion drawn is, that seeing there is one true God whom the Jews worshipped, visible shapes made for the purpose of representing him are false and wicked fictions; and all, therefore, who have recourse to them for knowledge are miserably deceived. In short, were it not true that all such knowledge is fallacious and spurious, the prophets would not condemn it in such general terms. This at least I maintain, that when we teach that all human attempts to give a visible shape to God are vanity and lies, we do nothing more than state verbatimwhat the prophets taught.

5. Ik weet wel, dat het een algemeen en overbekend ge zegde is, dat de beelden de boeken der leken zijn. Dit heeft Gregorius gezegd; maar de Geest Gods verkondigt het geheel anders, en wanneer Gregorius in dit opzicht bij Hem ter schole was geweest, zou hij nooit zo gesproken hebben. Want daar Jeremia (Jer. 10:3) verkondigt, dat de leer der ijdelheid hout is, daar Habakuk (Hab. 2:18) leert, dat het gegoten beeld een leugen leraar IS, moet voorzeker hieruit de algemene leer worden op gemaakt, dat nietig, ja zelfs leugenachtig is al wat de mensen aangaande God uit beelden leren. Indien men de tegenwerping zou maken, dat door de profeten bestraft worden zij, die de beelden tot goddeloos bijgeloof misbruikten, dan erken ik dat; maar ik voeg er aan toe, wat aan een ieder duidelijk is, dat door hen ten volle veroordeeld wordt, wat de pausgezinden als een onbetwistbare grondstelling beschouwen, namelijk, dat de beelden dienst doen als boeken. Want de profeten stellen de beelden tegenover de ware God, als aan elkander tegengestelde zaken, die nooit met elkander kunnen overeenstemmen. Deze vergelijking, zeg ik, wordt in de plaatsen, die ik zoëven aanhaalde, opgesteld, namelijk, dat, daar er een waarachtig God is, die de Joden dienden, verkeerdelijk en valselijk zichtbare gestalten uitgedacht worden, die God moeten voorstellen, en dat jammerlijk misleid worden allen, die de kennis van God daaruit zoeken te verkrijgen. Ten slotte, als de zaak niet zo stond, dat de kennis Gods, die men uit de beelden tracht te verkrijgen, bedriegelijk en vals is, zouden de profeten haar niet zo m het algemeen veroordelen. Tenminste ik houd dit staande: wanneer wij leren, dat het ijdelheid en leugen is, dat de mensen God door beelden pogen voor te stellen, dan doen wij niet anders dan van woord tot woord herhalen, wat de profeten hebben geleerd.

5. Die Schrift urteilt anders

Nun kenne ich sehr wohl die allgemein mehr als gebräuchliche Redeweise, die Bilder seien „der Laien Bücher“. Das hat Gregor (Papst Gregor I.) gesagt. Der Heilige Geist aber lehrt uns ganz etwas anderes, und wenn sich Gregor an diesem Stück in seiner Schule hätte unterrichten lassen, so hätte er diesen Ausspruch nie getan. Denn wenn Jeremia erklärt, ein Holz lehre nur unnütze Dinge (Jer. 10,3), wenn Habakuk das (Götzen-)Gebild einen Lügenlehrer nennt (Hab. 2,18), dann ist doch daraus ganz allgemein zu entnehmen, daß alles nichtig, ja lügenhaft ist, was der Mensch von den Bildern lernen könnte. Wenn nun jemand einwenden wollte, die Propheten träten doch gegen solche Leute auf, welche die Bilder zu gottlosem Aberglauben mißbrauchten, so gebe ich das zwar zu, aber ich füge hinzu, was jedermann einleuchtet, nämlich daß jene (die Propheten) gerade das voll und ganz verurteilen, was bei den Papisten geradezu als sicherer Grundsatz gilt, nämlich, daß die Bilder an die Stelle von Büchern treten könnten. Denn die Propheten setzen dem wahren Gott die Bilder entgegen, als Dinge, die in schroffem Gegensatz zu ihm stehen und nie mit ihm übereinkommen können! Dieser Gegensatz (zwischen Gott und den Bildern) findet sich an den oben angeführten Stellen: da es der eine und wahre Gott war, den die Juden verehrten, so war es verkehrt und falsch, sichtbare Gestalten zu bilden, die Gott darstellen sollten — und alle, die von da her Gotteserkenntnis erwarteten, ließen sich jämmerlich betrügen. Wäre die aus den Bildern gewonnene Gotteserkenntnis nicht trügerisch und verkehrt, dann würden sie die Propheten nicht so allgemein verdammen. Wenn wir also lehren, daß es Eitelkeit und Lüge ist, wenn der Mensch versucht, Gott in Bildern darzustellen, so geben wir bloß wörtlich wieder, was die Propheten ausgesagt haben!

5. Beelde kan nie as die “boeke van leke” beskou word nie, omdat die profete elke vorm van die kennis van God wat so verkry word, as vals en bedrieglik verdoem het

Ek weet wel dat die algemene uitdrukking dat beelde die boeke van 191  leke is, al meer as verslete is. Gregorius het dit al gesê.²⁷ Maar die Gees van God lê ’n heel ander verklaring af, en as hy daarin geskoold was, sou hy dit nooit gesê het nie. Want wanneer Jeremia verklaar dat hout ’n leer tot ydelheid is,²⁸ en wanneer Habakuk leer dat ’n beeld ’n onderwyser van die leuen is,²⁹ dan moet ons sekerlik hieruit die algemene leerstelling aflei dat alles wat die mens in verband met God uit beelde kan leer, gevaarlik en ook leuenagtig is. As iemand hierteen die beswaar sou opper dat die mense wat beelde vir goddelose bygeloof misbruik het, deur die profete bestraf word,³⁰ erken ek dit wel. Maar dan voeg ek tog by - en dit is iets wat aan almal bekend is - dat die profete die uitdrukking dat beelde soos boeke is, wat die pousgesindes as ’n onwrikbare beginsel aanvaar, verdoem. Want die profete stel beelde teenoor God, wat as teenoorgesteldes nooit met mekaar gerym kan word nie.

Hierdie vergelyking, sê ek, word gestel in die verwysings wat ek so pas aangehaal het, naamlik dat, aangesien daar maar net een ware God is wat die Jode gedien het, verkeerdelik en ook valslik sigbare beelde geskep word om God voor te stel en dat almal droewig mislei word wat probeer om kennis van God in dié bron te soek. Kortom: as dit nie die toedrag van sake was nie, sou die profete nie elke vorm van die kennis van God wat uit beelde geput word, so algemeen as vals en bedrieglik verdoem het nie.

Nou het ek dit ten minste in my guns, naamlik dat ons niks anders doen nie as om woord vir woord weer te gee wat die profete geleer het wanneer ons leer dat dit ydel en leuenagtig is dat die mens poog om God met beelde weer te gee.

5. Уже вошло в поговорку, что иконы суть книги для неграмотных. Так сказал св. Григорий (Григорий Великий. Письма, XI, 10 (МРL, LХХVII, 1128). [Григорий Великий (ок. 549-604), папа римскийГригорий I с 590 г.]), но Дух Божий высказался иначе. И если бы св. Григорий вполне прошёл его школу, то никогда не произнёс бы этих слов. Когда Иеремия говорит, что «уставы народов - пустота» (Иер 10:3), а Аввакум называет литого истукана лжеучителем (Авв 2:18), мы должны уяснить из этого общий смысл учения: все попытки людей познать Бога с помощью изображений тщетны, более того - нечестивы. Если мне скажут, что пророки обвиняли тех, кто злоупотребляет изображениями, в злостном суеверии, я с этим соглашусь. Со своей же стороны скажу вполне очевидную вещь. Пророки осуждают как раз то, что паписты считают не подлежащим никакому сомнению, а именно: использование изображений в роли книг. Ведь при этом они противопоставляют всяческие образы и самого Бога как противоположности, причём непримиримые. Фактически в приведённых выше библейских текстах подразумевается, что существует один истинный Бог, которому поклоняются евреи, и любые изображения Бога лживы и нечестивы, а все надеющиеся с их помощью познать Бога жестоко заблуждаются. Короче, если бы знание о Боге, которое люди думают обрести через образы, не было ложным и противоречащим Божьему Закону, то пророки не осудили бы изображения столь безоговорочно. По крайней мере для меня очевидно, что достаточно просто процитировать слова пророков, чтобы доказать ложность и тщету достигаемых с помощью зримых образов представлений о Боге.

6. | Legantur^a praeterea^b quae de hac re Lactantius et Eusebius scripserunt^c, qui pro certo assumere non dubitant, mortales fuisse omnes quorum simulachra visuntur^{d 1}. Nec aliter Augustinus, qui secure pronuntiat nefas esse non modo adorare simulachra, sed Deo collocare^{e 2}. || Neque tamen aliud dicit quam quod multis ante annis in Concilio Elibertino decretum fuerat: cuius hoc est tricesimum sextum^f, caput, Placuit in templis non haberi picturas: ne quod colitur vel adoratur, in parietibus pingatur^{g 3}. || Sed in primis memorabile quod ex Varrone alibi citat idem Augustinus, suaque subscriptione confirmat, Qui primi deorum simulachra induxerunt, eos et metum dempsisse, et errorem addidisse [Lib. 4. de Civit. Dei cap. 9. et 31.].⁴ Hoc si solus Varro diceret, parum fortasse haberet authoritatis: pudorem tamen nobis merito incutere deberet, quod homo Ethnicus, quasi in tenebris palpans, ad hanc lucem pervenerit, ideo indignas esse Dei maiestate corporeas imagines, quia metum eius diminuant hominibus, erroremque augeant. Res certe ipsa testatur vere hoc non minus quam prudenter fuisse dictum: sed Augustinus a Varrone mutuatus, tanquam ex suo sensu profert. Ac primum quidem admonet, primos de Deo errores, quibus homines sunt impliciti, non coepisse a simulachris, sed nova materia superaddita, crevisse. Deinde ideo imminui aut etiam tolli Dei timorem interpretatur, quia facile possit eius numen in simulachrorum stultitia ineptoque et absurdo figmento contemni; quod secundum utinam non tam 95 verum esse experiremur. Quisquis ergo rite doceri cupiet, aliunde quam ex simulachris discat quod de Deo sciendum est.

6. Davantage qu’on lise ce que Lactance et Eusebe, deux des plus anciens docteurs de l’Eglise, ont escrit de ceste matiere, et on trouvera qu’ils prennent ce fondement pour cértain et infallible, que tous ceux qu’on figure par images, ont esté mortels. Sainct Augustin n’en dit pas moins: declairant que c’est chose illicite et meschante, non seulement d’adorer images, mais d’en dresser pour representer Dieu. Et n’ameine rien qui n’eust ja esté determiné au paravant au Concile Elibertin, dont le trentesixiesme Decret est tel, Il a esté conclu qu’il n’y eust point de peinture aux temples, afin que ce qu’on doit adorer et servir, ne soit peint aux parois. Mais c’est une sentence digne de memoire, que celle qu’allegue sainct Augustin, de Varro homme payen, Que ceux qui ont mis les premiers en avant les idoles, ont osté la crainte de Dieu du monde, et ont augmenté l’erreur. Si Varro seul eust dit cela, il n’auroit possible guere d’authorité: et toutesfois ce nous devroit estre une grand’honte, qu’un homme payen, comme tastonnant en tenebres, ait attaint jusques à cette clairté, de dire que les images visibles qu’on fait à Dieu, sont indecentes à sa majesté, d’autant qu’elles diminuent la crainte d’icelle entre les hommes, et font croistre l’erreur. Certes c’est chose notoire que cela est aussi vray comme il a esté prudemment escrit. Au reste, sainct Augustin empruntant ceste sentence de Varro, la prend comme certaine, remonstrant en premier lieu, que les premiers erreurs qu’ont eu les hommes, quant à transfigurer Dieu, n’ont pas commencé par les images: mais se sont augmentez alors, comme un feu s’allume de plus en plus selon le bois qu’on y apporte de nouveau. Apres il expose que la crainte de Dieu est amoindrie par les idoles, voire quelque fois du tout abatue: pource que la gloire de sa divinité est vilipendée en une chose si sotte et lourde, comme est un marmouset: et pleust à Dieu que nous n’eussions point la pratique de ce second article, telle qu’elle est! Pourtant quiconque desire d’estre bien et proprement enseigné, qu’il apprenne d’ailleurs que des images, ce qui est à cognoistre de Dieu.

6. Read likewise what has been written on this subject by Lactantius and Eusebius, who hesitate not to assume as a certainty, that all those whose images are to be seen, were mortal men. Augustine also confidently asserts the unlawfulness, not only of worshipping images, but even of erecting any with reference to God. Nor does he advance any thing different from what had, many years before, been decreed by the Elibertine council, the thirty-sixth chapter of which is as follows: “It hath been decreed, that no pictures be had in the churches, and that what is worshipped or adored be not painted on the walls.” But most remarkable is what Augustine elsewhere cites from Varro, and to the truth of which he 103 subscribes—“That they who first introduced images of the gods, removed fear and added error.” If this had been a mere assertion of Varro alone, it might have perhaps but little authority; yet it should justly fill us with shame, that a heathen, groping as it were in the dark, attained so much light as to perceive that corporeal representations were unworthy of the Divine Majesty, being calculated to diminish the fear of God, and to increase error among mankind. The fact itself demonstrates this to have been spoken with equal truth and wisdom; but Augustine, having borrowed it from Varro, advances it as his own opinion. And first he observes that the most ancient errors concerning God, in which men were involved, did not originate from images, but were increased by them, as by the superaddition of new materials. He next explains that the fear of God is thereby diminished, and even destroyed; since the foolish, ridiculous, and absurd fabrication of idols would easily bring his Divinity into contempt. Of the truth of this second remark, I sincerely wish that we had not such proofs in our own experience. Whoever, therefore, desires to be rightly instructed, he must learn from some other quarter than from images, what is to be known concerning God.

6. Answer continued, 2. Ancient Theologians condemn the formation and worship of idols.

Moreover, let Lactantius and Eusebius¹ be read on this subject.² These writers assume it as an indisputable fact, that all the beings whose images were erected were originally men. In like manner, Augustine distinctly declares, that it is unlawful not only to worship images, but to dedicate them. And in this he says no more than had been long before decreed by the Libertine Council, the thirty-sixth Canon of which is, “There must be no pictures used in churches: Let nothing which is adored or worshipped be painted on walls.” But the most memorable passage of all is that which Augustine quotes in another place from Varro, and in which he expressly concurs:—“Those who first introduced images of the gods both took away fear and brought in error.” Were this merely the saying of Varro, it might perhaps be of little weight, though it might well make us ashamed, that a heathen, groping as it were in darkness, should have attained to such a degree of light, as to see that corporeal images are unworthy of the majesty of God, and that,because they diminish reverential fear and encourage error. The sentiment itself bears witness that it was uttered with no less truth than shrewdness. But Augustine, while he borrows it from Varro, adduces it as conveying his own opinion. At the outset, indeed, he declares that the first errors into which men fell concerning God did not originate with images, but increased with them, as if new fuel had been added. Afterwards, he explains how the fear of God was thereby extinguished or impaired,his presence being brought into contempt by foolish, and childish, and absurd representations.³ The truth of this latter remark I wish we did not so thoroughly experience. Whosoever, therefore, is desirous of being instructed in the true knowledge of God must apply to some other teacher than images.

6. Men leze bovendien wat Lactantius en Eusebius over deze zaak geschreven hebben, die niet aarzelen voor vast aan te nemen, dat allen, wier beelden men ziet, stervelingen geweest zijn. Evenzo Augustinus, die onbeschroomd uitspreekt, dat het zonde is niet alleen beelden te aanbidden, maar ook ze voor God op te richten. En toch zegt hij niets anders, dan wat vele jaren tevoren op het Elibertinische concilie besloten was, welks zes en dertigste besluit aldus luidt: "Er is besloten, dat er in de kerken geen schilderijen zullen zijn, opdat niets, wat vereerd of aangebeden wordt, op de wanden geschilderd worde". Maar vooral is vermeldenswaard wat dezelfde Augustinus elders¹ uit Varro aanhaalt, en met zijn ondertekening bevestigt: dat zij, die het eerst de beelden der goden hebben ingevoerd, de vrees hebben weggenomen en de dwaling hebben vermeerderd. Indien alleen Varro dit zeide, zou het misschien weinig gezag hebben; maar toch zou het ons terecht met schaamte moeten vervullen, dat een heidens man, als het ware in de duisternis tastend, tot dit licht gekomen is, dat hierom de lichamelijke afbeeldingen Gods majesteit onwaardig zijn, omdat ze bij de mensen de vrees voor Hem verminderen en de dwaling vermeerderen. Voorzeker de zaak zelf getuigt, dat dit gezegde even waar als verstandig was; maar Augustinus, die het ontleend heeft aan Varro, vermeldt het alsof het uit zijn eigen inzicht voortkomt. En in de eerste plaats maakt hij er opmerkzaam op, dat de eerste dwalingen aangaande God, waarin de mensen geraakt zijn, niet begonnen zijn bij de beelden, maar dat die dwalingen, doordat hun nieuwe stof toegevoegd werd, door de beelden zijn toegenomen. Vervolgens legt hij uit, dat daardoor de vreze Gods verminderd of zelfs weggenomen wordt, omdat zijn Goddelijkheid in de dwaasheid der beelden en in hun onpassende en ongerijmde vorming gemakkelijk kan geminacht worden. Helaas, onder vonden wij maar niet zozeer de waarheid van dit tweede punt! Al wie dus naar behoren onderwezen begeert te worden, moet van elders, en niet uit de beelden leren, wat hij over God moet weten.

6. Die Kirchenlehrer haben zum Teil auch anders geurteilt

Man lese auch, was hierüber Lactantius und Eusebius geschrieben haben. Sie erklären grundsätzlich, daß Wesen, die man in Bildern abgebildet sehen kann, notwendig sterblich sein müssen. Auch Augustin urteilt nicht anders. Er erklärt nicht nur die Anbetung von Bildern für Frevel, sondern auch das Unterfangen, sie Gott zu weihen. Damit spricht er nichts anderes aus, als was viele Jahre zuvor das Konzil zu Elvira (im Jahre 306) zum Beschluß erhoben hatte. Denn dessen 36. Kanon lautet: „In den Tempeln (Kirchen) sollen keine Gemälde sein, damit nicht an die Wände gemalt werde, was man verehren oder anbeten soll.“ Aber in besonderer Weise ist denkwürdig, was Augustin aus Varro anführt und selbst völlig unterschreibt: „Die zuerst Bildnisse der Götter einführten, die haben den Menschen die (Gottes-)Furcht weggenommen und ihnen dafür den Irrtum gegeben.“ (Vom Gottesstaat 4,9; 31,2). Hätte das bloß Varro gesagt, so hätte es vielleicht wenig Autorität. Aber auch dann müßte es uns doch billig beschämen, daß ein Heide, obwohl im Dunkeln tappend, doch Licht genug geschaut hat, um einzusehen, daß körperliche 44 Bilder der Majestät Gottes unwürdig sind, weil sie unter den Menschen die Ehrfurcht vor ihm vermindern und den Irrtum vergrößern. Die Sache selbst bezeugt, daß dies ebenso wahr wie weise geredet ist, und Augustin, der den Ausspruch aus Varro entlehnt, bringt ihn als seine eigene Meinung vor. Er erinnert zunächst daran, daß die ersten Irrtümer über Gott, in die sich die Menschen verstrickt haben, nicht bei den Götzenbildern ihren Anfang hatten, daß sie aber dann, nachdem sie (eben an den Bildern) weitere Nahrung gefunden, kräftig zunahmen. Dann zeigt er, wie jene (von Varro behauptete) Minderung oder gar Aufhebung der Furcht Gottes eben deshalb erfolge, weil seine Gottheit durch die Narrheit der Bildnisse und durch ungeziemende und widersinnige Darstellung leicht in Verachtung gerate. Das letztere bestätigt die Erfahrung nur allzusehr! Wer also recht belehrt werden will, der muß anderswo als bei den Bildern lernen, was man von Gott wissen muß!

6. Getuienis uit die Kerkvaders bevestig ook dat ons God nie uit beelde kan leer ken nie

Daarbenewens moet ook gelees word wat Lactantius³¹ en Eusebius³² in verband hiermee geskrywe het. Hulle aarsel nie om dit as gewis en seker te aanvaar dat almal van wie beelde gesien kan word, sterflike mense was 192 nie. Augustinus doen dieselfde.³³ Hy verklaar sonder voorbehoud dat dit sondig is nie alleen om beelde te aanbid nie maar ook om dit vir God op te rig.³⁴ Tog sê hy dieselfde as ’n besluit wat baie jare tevore in die Konsilie van Elvira geneem is. Die ses-en-dertigste hoofstuk daarvan lui:

Die kerkvergadering het besluit dat geen skilderye in ons kerke aangehou mag word nie en dat geen skildery op die mure daarvan aangebring mag word wat gedien of aanbid word nie.³⁵

Maar die aanhaling wat Augustinus elders uit Varro³⁶ put, is besonder gedenkwaardig. Augustinus onderskryf en bekragtig dit ook, naamlik dat die mense wat eerste beelde van die gode ingevoer het, hulle van hulle vrees ontneem en die dwaling versterk het.³⁷ As Varro alleen die bewering gemaak het, sou dit miskien weinig gesag gehad het. Tog sou . dit ons tereg met skaamte moes vervul het dat ’n heiden wat in die duisternis rondgetas het, tot hierdie lig gekom het, naamlik dat tasbare beelde die majesteit van God nie waardig is nie omdat hulle die mens se vrees vir God verminder en hulle dwaling laat toeneem. Die werklikheid getuig sekerlik daarvan dat sy bewering waar en wys was.

Maar Augustinus bring dit wat hy aan Varro ontleen het, uit eie gevoel aan die lig. Eerstens leer hy ons dat die eerste dwalinge in verband met God waarin die mens verstrik geraak het, nie by beelde begin het nie maar dat die dwalinge toegeneem het toe nuwe materiaal daarby gevoeg is.³⁸ Ten tweede verklaar hy dat die vrees vir God verminder of selfs tot niet gemaak word omdat sy Godheid maklik in die dwaasheid van die beelde en die onpaslike en onsinnige versinsel daarvan geminag kan word. Het ons tog maar net nie uit eie ervaring geleer dat die tweede punt so waar is nie!

Wie ook al dus die begeerte koester om na behore geleer te word, moet gevolglik van elders as van beelde leer wat hy van God moet weet.  193  

6. Обратимся к тому, что писали об этом предмете Лактанций и Евсевий, древнейшие учители Церкви (Лактанций. Божественные установления, I, 8 р.; II, 17, 6; Евсевий. Приготовление к Евангелию,II, 4; III, 2 (МРG, XXI, 131, 161)). Они полагали несомненным, что всё то, что человек может представить в виде образов, относится к вещам тленным. Им вторит св. Августин, заявлявший, что нечестиво и беззаконно не только поклоняться иконам и изваяниям, но и воздвигать их как изображения Бога («Грешно воздвигать изображения Бога в христианском храме» Августин. О вере исимволе веры, 7, 14 (МРL, XL, 188)). Эти слова полностью согласуются с принятым ранее тридцать шестым постановлением Элибертинского собора, гласящим: «Решено, что в храмах не должно быть никаких картин, что являющееся предметом поклонения и богослужения не должно изображаться на стенах».

Здесь стоит упомянуть приводимую св. Августином сентенцию язычника Варрона, который сказал, что те, кто впервые стал поклоняться идолам, изгнали из мира страх Божий и умножили заблуждение (Августин. О граде Божием, IV, c.IX, XXXI, 2 (МРL, XLI, 119, 138) - сочинение Варрона, на которое ссылается Августин, не сохранилось). Если бы так говорил один Варрон, то мы, возможно, могли бы и не считаться с его мнением. И всё же нам должно быть стыдно, что язычнику удалось как бы на ощупь выйти к свету истины и понять, что зримые изображения Бога не подобают его величию, ибо умаляют страх Божий среди людей и умножают заблуждение. Несомненно, так оно и есть. Заимствуя эту мысль у Варрона, св. Августин замечает, что ошибочные, искажённые представления людей о Боге первоначально не были связаны с образами, но с появлением последних распространились подобно огню, полыхающему тем сильнее, чем больше подбрасывают в него поленьев. Далее св. Августин утверждает, что через почитание идолов страх Божий умаляется, а порой и вовсе исчезает, ибо при этом слава Божества приписывается нелепому и грубому истукану! Бог хочет, чтобы мы вовсе оставили обычай воздвигать идолов. Поэтому всякий желающий получить надлежащее знание о Боге должен искать к Нему иной путь.

7. | Quare siquid frontis habent Papistae, ne posthac effugio isto utantur, libros esse idiotarum imagines¹: quod tam aperte pluribus Scripturae testimoniis refellitur. Tametsi ut hoc illis concedam, ne sic quidem multum profecerint pro idolis suis tuendis. Cuiusmodi portenta pro Deo obtrudant notum est^a. || Quas vero sanctis picturas vel statuas^b dicant^c, quid sunt nisi perditissimi luxus et obscoenitatis exemplaria? ad quae siquis formare se^d vellet, fustuario dignus sit. Equidem lupanaria pudicius et modestius cultas meretrices ostendunt quam templa eas quas volunt censeri^e virginum^f imagines. || Martyribus nihilo decentiorem fingunt habitum. || Componant ergo sua idola^g vel ad modicum saltem pudorem, ut paulo verecundius mentiantur alicuius sanctitatis libros esse. Sed tum quoque^h respondebimus, non hanc esse in sacris locisⁱ docendi fidelis populi^k rationem: quem^l longe alia doctrina quam istis naeniis illic^m institui vultⁿ Deus^o. In verbi sui praedicatione et sacris mysteriis communem illic^p omnibus doctrinam proponi iussit^q: || in quam parum sedulo intentum sibi animum esse produnt qui oculis ad idola contemplanda circumaguntur. || Quos ergo^r vocant Papistae^s idiotas, quorum ruditas solis imaginibus doceri sustineat^t? Hos scilicet, quos pro suis discipulis agnoscit Dominus^u: || quos caelestis suae philosophiae revelatione dignatur: 96 quos salutaribus regni sui mysteriis vult erudiri. Fateor quidem, ut res habent, hodie esse non paucos qui talibus libris carere nequeant^a. Sed unde quaeso, isthaec stupiditas, nisi quod ea doctrina fraudantur quae sola erat ad eos^b formandos idonea? || Neque enim alia de causa, qui praeerant Ecclesiis, resignarunt idolis docendi vices, nisi quia ipsi muti erant. || Christum vera Evangelii praedicatione^c depingi, et quodammodo ob oculos nostros crucifigi testatur Paulus [Galat. 3. a. 1.]. || Quorsum igitur^d attinebat^e tot passim in templis^f cruces erigi^g, ligneas, lapideas, argenteas^h et aureas, si probe et fideliter illudⁱ inculcaretur, Christum esse mortuum^k ut in cruce maledictionem nostram sustineret^l, ¹peccata nostra^m expiaret corporis sui sacrificio², sanguinequeⁿ ablueret³, || nos denique reconciliaret Deo Patri⁴? || Ex quo uno^o plus discere poterant quam ex mille crucibus ligneis aut lapideis^p; nam in aureas et argenteas avari mentes et oculos tenacius forte defigunt, quam in ulla Dei verba.

7. Si les Papistes ont quelque goutte d’honnesteté, qu’ils n’usent plus doresnavant de ces subterfuges, que les images sont les livres des idiots: veu qu’ils sont conveincuz du contraire par tant de tesmoignages de l’Escriture. Mais encore que je leur accorde cela, si n’auront-ils pas beaucoup gagné. Chacun voit quels desguisemens monstrueux ils font à Dieu. Quant est des peintures, ou autres remembrances qu’ils dedient aux saincts: que sont-ce, sinon patrons de pompe dissolue, et mesme d’infameté? ausquels si quelcun se vouloit conformer, il seroit digne du fouet. Qu’ainsi soit, les putains seront plus modestement accoustrées en leurs bordeaux, que ne sont point les images des Vierges aux temples des Papistes: l’ornement des Martyrs n’est de rien plus convenable. Qu’il y ait donques quelque peu d’honnesteté en leurs images, s’ils veulent colorer leurs mensonges en pretendant que ce seront livres de quelque saincteté. Mais encores respondrons nous, que ce n’est point la maniere d’enseigner les Chrestiens au temple, lesquels Dieu veut là estre autrement endoctrinez que de ces fatras. Il propose une doctrine commune à tous, en la predication de sa parolle et aux sacremens. Ceux qui prennent loisir de jetter les yeux çà et là pour contempler les images, monstrent qu’ils ne sont gueres affectionnez à l’adresse que Dieu leur donne. Mais encores je demande à ces bons docteurs, quels sont ces idiots qui ne peuvent estre enseignez que par images: ils ne peuvent alleguer d’autres, sinon ceux que nostre Seigneur advoue pour ses disciples, et ausquels il fait cest honneur de reveler ses secrets celestes: comme il commande qu’ils leur soyent communiquez. Je confesse, selon que les choses sont aujourdhuy, qu’ils s’en trouvera beaucoup qui ne se peuvent passer de tels livres, c’est à dire d’idoles. Mais d’où vient, je vous prie, ceste stupidité, sinon qu’ils se sont privez de ceste saincte doctrine, laquelle estoit propre à les enseigner? Et de fait, les prelats de l’eglise n’ont eu autre raison de resigner aux idoles l’office d’enseigner, sinon d’autant qu’eux estoyent muets. S. Paul tesmoigne que Jesus Christ nous est peint au vif par la predication de l’Evangile, voire crucifié devant noz yeux (Gal. 3:1): dequoy donc servoit-il d’eslever aux temples tant de croix de pierre et de bois, d’or et d’argent, si cela eust esté bien imprimé au peuple, que Christ a esté crucifié pour porter nostre malediction en la croix? pour effacer noz pechez par son sacrifice? nous laver par son sang, et nous reconcilier à Dieu son Pere? Car de ceste simple parolle on eut peu plus profiter vers les simples, que de mille croix de bois ou de pierre. Quant à celle d’or et d’argent, je confesse que les avaricieux y seroflt plus attentifs qu’à nulles parolles de Dieu.

7. If the papists have any shame, let them no longer use this subterfuge, that images are the books of the illiterate; which is so clearly refuted by numerous testimonies from Scripture. Yet, though I should concede this point to them, it would avail them but little in defence of their idols. What monsters they obtrude in the place of Deity is well known. But what they call the pictures or statues of their saints—what are they but examples of the most abandoned luxury and obscenity? which if any one were desirous of imitating, he would deserve corporal punishment. Even prostitutes in brothels are to be seen in more chaste and modest attire, than those images in their temples, which they wish to be accounted images of virgins. Nor do they clothe the martyrs in habits at all more becoming. Let them adorn their idols, then, with some small degree of modesty, that the pretence of their being books of some holiness, if not less false, may be less impudent. But even then, we will reply, that this is not the method to be adopted in sacred places for the instruction of the faithful, whom God will have taught a very different doctrine from any that can be learned from such insignificant trifles. He hath commanded one common doctrine to be there proposed to all, in the preaching of his word, and in his sacred mysteries; to which they betray great inattention of mind, who are carried about by their eyes to the contemplation of idols. Whom, then, do the papists call illiterate, whose ignorance 104 will suffer them to be taught only by images? Those, truly, whom the Lord acknowledges as his disciples; whom he honours with the revelation of his heavenly philosophy; whom he will have instructed in the healthful mysteries of his kingdom. I confess, indeed, as things are now circumstanced, that there are at present not a few who cannot bear to be deprived of such books. But whence arises this stupidity, but from being defrauded of that teaching which alone is adapted to their instruction? In fact, those who presided over the churches, resigned to idols the office of teaching, for no other reason but because they were themselves dumb. Paul testifies, that in the true preaching of this gospel, Christ is “evidently set forth,” and, as it were, “crucified before our eyes.”¹⁷⁷ To what purpose, then, was the erection of so many crosses of wood and stone, silver and gold, every where in the temples, if it had been fully and faithfully inculcated, that Christ died that he might bear our curse on the cross, expiate our sins by the sacrifice of his body, cleanse us by his blood, and, in a word, reconcile us to God the Father? From this simple declaration they might learn more than from a thousand crosses of wood or stone; for perhaps the avaricious fix their minds and their eyes more tenaciously on the gold and silver crosses, than on any part of the Divine word.

7. Answer continued,—3. The use of images condemned by the luxury and meretricious ornaments given to them in Popish Churches. 4. The Church must be trained in true piety by another method.

Let Papists, then, if they have any sense of shame, henceforth desist from the futile plea, that images are the books of the unlearned—a plea so plainly refuted by innumerable passages of Scripture. And yet were I to admit the plea, it would not be a valid defence of their peculiar idols. It is well known what kind of monsters they obtrude upon us as divine. For what are the pictures or statues to which they append the names of saints, but exhibitions of the most shameless luxury or obscenity? Were any one to dress himself after their model, he would deserve the pillory. Indeed, brothels exhibit their inmates more chastely and modestly dressed than churches do images intended to represent virgins. The dress of the martyrs is in no respect more becoming. Let Papists then have some little regard to decency in decking their idols, if they would give the least plausibility to the false allegation, that they are books of some kind of sanctity. But even then we shall answer, that this is not the method in which the Christian people should be taught in sacred places. Very different from these follies is the doctrine in which God would have them to be there instructed. His injunction is, that the doctrine common to all should there be set forth by the preaching of the Word, and the administration of the sacraments,—a doctrine to which little heed can be given by those whose eyes are carried too and fro gazing at idols. And who are the unlearned,whose rudeness admits of being taught by images only? Just those whom the Lord acknowledges for his disciples; those whom he honours with a revelation of his celestial philosophy, and desires to be trained in the saving mysteries of his kingdom. I confess, indeed, as matters now are, there are not a few in the present day who cannot want such books. But, I ask, whence this stupidity, but just because they are defrauded of the only doctrine which was fit to instruct them? The simple reason why those who had the charge of churches resigned the office of teaching to idols was, because they themselves were dumb. Paul declares, that by the true preaching of the gospel Christ is portrayed and in a manner crucified before our eyes (Gal. 3:1). Of what use, then, were the erection in churches of so many crosses of wood and stone, silver and gold, if this doctrine were faithfully and honestly preached—viz. Christ died that he might bear our curse upon the tree, that he might expiate our sins by the sacrifice of his body, wash them in his blood, and, in short, reconcile us to God the Father? From this one doctrine the people would learn more than from a thousand crosses of wood and stone. As for crosses of gold and silver, it may be true that the avaricious give their eyes and minds to them more eagerly than to any heavenly instructor.

7. Daarom, indien de pausgezinden nog enige schaamte hebben, moeten ze voortaan met meer die uitvlucht gebruiken, dat de beelden de boeken der leken zijn, welke uitvlucht zo duidelijk door verscheidene getuigenissen der Schrift weerlegd wordt. En ook al zou ik hun dit toegeven, dan zouden ze daardoor toch nog niet veel gevorderd zijn in het beschermen van hun afgoden. Wat voor soort wonderlijke dingen zij de mensen in plaats van God opdringen, is bekend. En wat zijn de schilderstukken of de beelden, die zij de heiligen wijden, anders dan toonbeelden van een zeer verdorven weelde en onreinheid ? Indien iemand zich naar die afbeeldingen zou willen regelen, zou hij waard zijn met stokken te worden ge slagen. Voorwaar de bordelen vertonen de hoeren kuiser en zediger opgesierd, dan de kerken de afbeeldingen, die ze voor de afbeeldingen van maagden gehouden willen zien. De martelaren stellen zij voor met een uiterlijk, dat in 't geheel niet eerbaarder is. Ze mochten dus hun afgoden tenminste wel met enige ingetogenheid bekleed afbeelden, om een weinig zediger de leugen uit te spreken, dat zij de boeken zijn van een of andere heiligheid. Maar ook dan zullen wij antwoorden, dat dit niet de manier is om op heilige plaatsen het gelovige volk te onderwijzen, daar God wil, dat het op die plaats door een ge heel andere leer onderwezen wordt dan door die nietige dingen. Hij heeft bevolen, dat daar in de prediking van zijn Woord en de bediening der heilige sacramenten een allen gemeen schappelijke leer wordt geboden; naar zij, die hun ogen laten ronddwalen om de beelden te beschouwen, verraden daar door, dat zij met te weinig ijver hun geest inspannen tot het horen van die leer. Wie noemen de pausgezinden dan leken die in hun ongeletterdheid alleen door beelden kunnen onder wezen worden? Voorwaar zodanigen, die de Here erkent als zijn discipelen; die Hij de openbaring van zijn hemelse wijsheid waardig keurt; die Hij door de heilaanbrengende verborgenheden van zijn Koninkrijk wil onderwezen zien. Ik erken, dat, zoals de zaken staan, er tegenwoordig niet weinigen zijn, die zulke hoeken niet kunnen ontberen. Maar vanwaar, zo vraag ik, komt die domheid, anders dan doordat hun de leer onthouden wordt, die alleen geschikt was om hen te vormen? Immers om geen andere reden hebben de oversten der kerken aan de beelden de taak om te onderwijzen overgelaten, dan omdat zij zelf stom waren. Paulus getuigt (Gal. 3:1) dat Christus door de ware prediking van het evangelie afgeschilderd wordt, en in zekere zin voor onze ogen gekruisigd wordt. Waartoe diende het dan, dat overal in de kerken zoveel kruisen opgericht werden, houten, stenen, zilveren en gouden, wanneer dit maar goed en getrouwelijk ingeprent werd, dat Christus gestorven is om aan het kruis onze vloek te dragen, onze zonden te boeten door de offerande zijns lichaams, ze met zijn bloed af te wassen en tenslotte ons met God de Vader te verzoenen? En hieruit alleen hadden zij meer kunnen leren dan uit duizend houten of stenen kruisen; want aan gouden en zilveren kruisen hechten hebzuchtigen wellicht hun hart en ogen steviger dan aan enig woord van God.

7. Die Bilder der Papisten sind auch gänzlich ungeeignet. Es gäbe gar keine "Laien", wenn die Kirche ihre Pflicht getan hätte!

Wenn also die Papisten noch einige Scham in sich haben, so mögen sie sich fürderhin nicht mehr der Ausflucht bedienen, die Bilder seien „der Laien Bücher“ — denn das wird allzu deutlich in vielen Zeugnissen der Schrift widerlegt. Aber wenn ich es ihnen trotz allem zugäbe, so würden sie in der Verteidigung ihrer Götzen doch nicht viel gewinnen. Denn es ist ja bekannt, was für Ungeheuer sie an Gottes Statt setzen! Und die Gemälde und Bildsäulen, die sie den Heiligen errichten — was sind die anders als Musterbilder der verderbtesten Üppigkeit und Schamlosigkeit? Würde sich einer nach solchem Vorbild wirklich richten, der wäre Prügelns wert! Die Dirnen in ihren Hurenwinkeln sind schamhafter und züchtiger bekleidet als das, was die Papisten in ihren Kirchen für Bilder von Jungfrauen gehalten wissen wollen! Auch den Märtyrern geben sie keine anständigere Gewandung. Deshalb sollen sie ihre Götzen zuerst einmal etwas anständiger darstellen, damit sie etwas sittsamer lügen können, das seien Bücher von irgendwelcher Heiligkeit!

Aber selbst dann werden wir noch antworten, dies sei nicht die rechte Art und Weise, das gläubige Volk an geheiligter Stätte zu unterweisen: denn Gott will, daß das Volk mit einer ganz anderen Lehre als mit solchen Narrenpossen unterrichtet werde! Er stellt allen Menschen die eine, gemeinsame Lehre vor Augen und läßt sie in der Predigt seines Wortes und den heiligen Sakramenten unterweisen. Solche Menschen aber, die ihre Augen umherschweifen lassen, um die Bilder zu beschauen, können auf diese Lehre nicht die gebührende Aufmerksamkeit verwenden!

Was für Menschen sind das aber auch, welche die Papisten „Laien“ nennen, deren Unwissenheit bloß mit Bildern sollte behoben werden können? Es sind doch die, welche der Herr als seine Jünger anerkennt, die er der Offenbarung seiner himmlischen Lehre (philosophia) würdigt, die er in den heilsamen Geheimnissen seines Reiches will erziehen lassen! Nun mögen es freilich, wie die Dinge liegen, heutzutage wenige sein, die solche Bücher entbehren können! Aber ich frage: woher kommt denn diese Unwissenheit anders, als daher, daß man diese Menschen der Lehre beraubt hat, die allein geschickt war, sie zu bilden? Wenn die Vorsteher der Kirche den Bildern das Lehramt übertragen haben, so geschah das aus keinem anderen Grunde, als weil sie selber — stumm waren: Paulus bezeugt, daß durch die wahre Predigt des Evangeliums Christus abgemalt, ja sozusagen vor unseren Augen gekreuzigt wird! (Gal. 3,1). Wozu also soviele Kreuze überall in den Kirchen, aus Holz und Stein, Silber und Gold? Man hätte sie gewiß nicht aufzurichten brauchen, wenn man treulich gepredigt hätte, daß Christus den Tod erlitten hat, um am Kreuze für uns den Fluch zu tragen, um unsere Sünde mit dem Opfer seines Leibes zu sühnen, mit seinem Blute abzuwaschen und uns mit dem Vater zu versöhnen! Aus diesem einen hätte man mehr lernen können als aus tausend hölzernen oder steinernen Kreuzen — denn auf die goldenen und silbernen 45 richten die Geizhälse ihre Augen doch vielleicht steifer als auf irgendein Wort Gottes!

7. Die onwelvoeglikheid van die pousgesindes se beelde het tot verwronge onderwysing gelei

As die pousgesindes dan nog enige skaamte het, moet hulle daarom hierna nie weer van die uitvlug gebruik maak dat beelde die boeke van leke is nie, omdat hulle stelling so duidelik deur baie getuienis van die Skrif weerlê word. Selfs al sou ek dit nog toegee, sou hulle nogtans nie veel in die verdediging van hulle afgode vorder nie. Dit is bekend watter soort gedrogte hulle in die plek van God aan mense opdring.

Maar wat is die skilderye of standbeelde wat hulle aan heiliges wy, anders as voorbeelde van die verderflikste praal en onwelvoeglikheid?

As iemand hom daarvolgens sou wou vorm, sou hy ’n pak slae verdien.

Bordele stel weliswaar hoere wat met groter kuisheid en beskeidenheid beklee is, ten toon, as wat hulle kerke die sogenaamde beelde van maagde vertoon. Vir martelare versin hulle ’n voorkoms wat ewe onpaslik is. Laat hulle dus hulle afgode ten minste met ’n matige bekeidenheid klee, sodat hulle met ’n klein bietjie meer ontsag kan lieg dat dit boeke van die een of ander heiligheid is.

Maar dan sal ons antwoord daarop ook nog wees dat dit nie die wyse is waarop die gelowiges in heilige plekke onderwys moet word nie. God wil naamlik dat sy volk met ’n heeltemal ander onderwysing as hulle treurmares onderwys moet word. Hy het gebied dat die algemene leer in die verkondiging en in die heilige geheimenisse van sy Woord daar aan almal voorgehou moet word. Mense wat hulle laat mislei om met hulle oë afgode te aanskou, toon aan dat hulle weinig toewyding en ywer vir die leer het.

Maar wie noem die pousgesindes dan leke, wie se onkunde slegs deur beelde onderrig kan word? Natuurlik is dit die mense wat die Here as sy dissipels erken en wat Hy waardig ag om sy hemelse wysheid aan hulle te openbaar. Dit is mense wat Hy in die verborgenhede van sy koninkryk tot hulle heil wil laat opvoed. Ek erken inderdaad dat soos sake tans staan, daar vandag baie mense is wat nie sonder sulke boeke kan klaarkom nie. Maar van waar kom hierdie stompsinnigheid, vra ek jou, anders as om hulle van die leer te beroof wat alleen geskik is om hulle te vorm? Want die mense wat oor die kerk gestel is, het die onderwysingsamp om geen ander rede aan afgode toegewys as net omdat hulle self stom was nie.

Paulus getuig dat Christus deur die opregte verkondiging van die evangelie afgeskilder en so voor ons oë gekruisig word.³⁹ Wat is dan die doel daarvan dat daar oral in hulle kerke kruise van hout, klip, silwer en goud opgerig word as dit ons, soos dit hoort, getrou ingeprent word dat 194 Christus gesterf het om ons vloek aan die kruis te dra, deur die offerande van sy liggaam vir ons sondes versoening te doen en met sy bloed af te was en ons uiteindelik met God die Vader te versoen? Hieruit alleen kon hulle meer leer as uit duisend kruise van hout of van klip want gieriges vestig miskien hulle verstand en oë vaster op hulle silwer- en goue kruise as op enige woord van God.

7. Если у папистов есть хоть капля совести, пусть они впредь откажутся от лживых уверений, будто иконы суть книги для неграмотных. Ведь множество свидетельств Писания должно было бы убедить их в обратном! Но даже если бы в этом вопросе я согласился с ними, они бы немного выиграли. Всякий увидит, в каком жутком облике представляют они Бога. Что же касается живописных или иных изображений святых, то что это, как не образцы разнузданной роскоши и бесстыдства? Кто согласится принять их, того следовало бы подвергнуть порке. Распутницы в своих вертепах предстают менее разряженными, чем выглядят девственницы на изображениях в папистских храмах. Не более подобающи и одеяния мучеников. Так что если папистам угодно изображать свои лживые картины в красках, выдавая их за нечто вроде священных книг, то пусть соблюдают хоть какую-то благопристойность. Но и в таком случае мы скажем, что это неподходящий способ наставления христиан в храме. Богу угодно, чтобы оно совершалось иначе, нежели при помощи этой дребедени. Он сообщает общее для всех людей учение путём возвещения своего Слова и в Таинствах. Тот, кто праздно глазеет по сторонам и разглядывает изображения, обнаруживает полное безразличие к обращению к нему Бога.

Наконец, я спрашиваю этих достопочтенных наставников: кто же эти невежды, не способные обучаться иначе, как посредством изображений? На кого они могут указать, как не на тех, кого наш Господь избрал Себе в ученики и удостоил откровения небесных тайн, пожелав их им сообщить? Исходя из нынешнего положения вещей, я готов признать, что найдётся немало людей, не способных обойтись без подобных «книг», то есть без идолов. Но я спрашиваю, откуда происходит это невежество, как не от того, что они лишены святого учения, в котором бы надлежало их наставлять? В самом деле, прелаты Церкви только на том основании уступили дело обучения идолам, что сами немы. Св. Павел свидетельствует, что Иисус Христос начертан перед нашими глазами Евангельской вестью, как бы распят перед нами (Гал 3:1). К чему тогда воздвигать в храмах такое множество крестов из дерева, серебра и золота? Ведь народу внушают, что Христос был распят для того, чтобы понести за нас проклятие на кресте, искупить наши грехи своею жертвой, омыть нас своею кровью и примирить с Богом, своим Отцом. Это простое Слово несёт в себе более пользы для простецов, чем тысяча крестов из дерева или камня. Что же касается золотых и серебряных распятий, то, конечно, алчные до богатства люди выкажут к ним более почтения, нежели к словам Бога.

8. | Porro, de idolorum origine, publico fere consensu receptum est quod in libro Sapientiae habetur: primos scilicet extitisse eorum authores, qui hunc honorem detulerunt mortuis^q, ut ipsorum memoriam superstitiose colerent [Sapien. 14. b. 15.]. Et sane fateor perversum hunc morem fuisse vetustissimum: nec facem fuisse nego qua accensus hominum ad idololatriam furor magis exarsit: non tamen concedo hunc fuisse primum mali fontem. Idola enim iam fuisse prius in usu quam ista in consecrandis mortuorum imaginibus ambitio invaluisset, (cuius apud profanos scriptores crebra fit mentio^r) constat ex Mose. Quum Rachelem narrat [Gene. 31. c. 19.] furatam esse patris sui idola, non secus ac de communi vitio loquitur. Unde colligere licet, hominis ingenium perpetuam, ut ita loquar, esse idolorum fabricam. A diluvio quaedam erat mundi palingenesia: atqui non multi anni fluunt quin sibi homines pro libidine deos fingant. || Ac credibile est, superstite adhuc sancto Patriarcha, idololatriae deditos fuisse nepotes, ut oculis suis non sine acerbissimo dolore cerneret idolis foedari terram, cuius corruptelas 97 nuper Deus tam horribili iudicio purgaverat. Nam Thare et Nachor iam ante natum Abraham falsorum deorum cultores erant, sicuti testatur Iosue [Iosue 24. a. 2]. Quum tam cito desciverit progenies Sem, quid de posteris Cham iudicabimus qui in patre suo pridem fuerant maledicti? || Ita est sane. || Mens hominis, ut^a superbia et temeritate est referta^b, Deum pro captu suo imaginari audet: ut hebetudine laborat, imo crassissima ignorantia est obruta^c, pro Deo vanitatem et inane spectrum concipit. Ad haec mala accedit nova improbitas, quod homo qualem intus concepit Deum, exprimere opere tentat. Mens igitur idolum gignit: manus parit. Hanc esse idololatriae originem, quod homines Deum sibi adesse non credunt nisi carnaliter exhibeat se praesentem, prodit Israelitarum exemplum [Exod. 32. a. 1]. || Nescimus, dicebant, quid isti Mosi contigerit: fac nobis deos qui nos praecedant. Deum quidem esse noverant, cuius experti virtutem erant in tot miraculis: sed propinquum sibi esse non confidebant nisi oculis cernerent corporeum vultus eius symbolum, quod sibi testimonium esset gubernantis^d Dei. A praeeunte ergo imagine volebant cognoscere Deum itineris sibi esse ducem^e. Id quotidiana experientia docet, inquietam semper esse carnem, donec sibi simile figmentum nacta est in quo se pro Dei imagine inaniter soletur. Omnibus fere a condito mundo seculis, || huic caecae cupiditati ut^f obsequerentur homines^g, erexerunt signa in quibus Deum sibi prae oculis carnalibus obversari^h credebantⁱ.

8. Quant à l’origine et source des idoles, on tient ce qui est escrit au livre de Sapience comme resolu: c’est que ceux qui ont voulu honorer les morts qu’ils avoyent aimez, ont commencé ceste superstition, leur faisant quelque remembrance, afin qu’on eust tousjours memoire d’eux (Sapience 14, 15). Or je confesse que ceste mauvaise et perverse façon a esté fort ancienne: et ne nie pas que ce n’ait esté comme un flambeau, pour allumer tousjours plus la rage des hommes à se desborder en idolatrie. Toutesfois je ne confesse pas que ç’ait esté la premiere fontaine: car il appert par Moyse que les idoles ont esté en usage long temps auparavant que ceste folle ambition de consacrer des images aux trespassez regnast entre les hommes. Quand il recite que Rachel desroba les idoles de son pere, il parle comme d’un vice tout commun (Gen. 31:19). Dont on peut voir que l’esprit de l’homme est une boutique perpetuelle et de tout temps pour forger idoles. Le monde fut renouvellé apres le deluge comme par une seconde naissance, toutesfois il ne s’est point passé long temps que les hommes ne controuvassent des dieux à leur fantasie: mesmes il est vray semblable que desja du vivant de ce sainct Patriarche les successeurs se sont adonnez à l’idolatrie: tellement qu’avec grande tristesse il a veu de ses propres yeux la terre qui nagueres avoit esté purgée de ces pollutions, par un si horrible jugement estre derechef souillée d’idoles. Car Tharé et Nachor devant qu’Abraham fust né servoyent desja aux faux dieux, comme le tesmoigne Josué (Josué 24:2). Puis que la lignée de Sem s’est si tost abastardie, que jugerons nous de la race de Cam, laquelle desja de long temps estoit maudite en la personne de son pere? Voila que c’est: l’entendement humain, comme il est rempli d’orgueil et temerité, prend l’audace d’imaginer Dieu tel que son apprehension le porte: comme il est lourd et comme accablé d’ignorance brutale, il conçoit au lieu de Dieu toute vanité et je ne say quels fantosmes. Avec tous ces maux il y a l’outrecuidance, qu’il ose attenter d’exprimer au dehors les follies qu’il a conceu en soy touchant de Dieu. Parquoy l’esprit humain engendre les idoles, et la main les enfante. Que telle soit la source d’idolatrie, assavoir que les hommes ne croyent point que Dieu leur soit prochain, sinon qu’ils l’ayent present d’une façon charnelle, il appert par l’exemple du peuple d’Israel. Nous ne savons, disoyentils, qu’il est advenu à Moyse: pourtant qu’on nous face des dieux qui marchent devant nous (Exode 32:1). Ils cognoissoyent bien que celuy qui leur avoit fait sentir sa vertu en tant de miracles, estoit Dieu: mais ils ne se fioyent pas qu’il leur fust prochain, s’ils ne voyoyent à l’œil quelque figure corporelle de luy, qui leur fust comme tesmoignage de sa conduite. En somme, ils vou-loyent avoir quelque image qui les menast à Dieu: et l’experience monstre tous les jours cela, que la nature des hommes ne se peut tenir quoye jusques à ce qu’elle ait rencontré quelque masque ou fantosme, respondant à sa follie, pour s’y esjouir comme en la remembrance de Dieu. Et n’y a eu aage depuis la creation du monde, auquel les hommes pour obeir à ceste cupidité insensée, ne se soyent dressez des signes et figures, ausquelles ils ont pensé que Dieu se monstrast à eux.

8. Respecting the origin of idols, the generally received opinion agrees with what is asserted in the book of Wisdom;¹⁷⁸ namely, that the first authors of them were persons who paid this honour to the dead, from a superstitious reverence for their memory. I grant that this perverse custom was very ancient, and deny not that it greatly contributed to increase the rage of mankind after idolatry; nevertheless, I cannot concede that it was the first cause of that evil. For it appears from Moses, that idols were in use long before the introduction of that ostentatious consecration of the images of the dead, which is frequently mentioned by profane writers. When he relates that Rachel stole her father's idols,¹⁷⁹ he speaks as of a common corruption. Whence we may infer, that the mind of man is, if I may be allowed the expression, a perpetual manufactory of idols. After the deluge, there was, as it were, a regeneration of the world; but not many years elapsed before men fabricated gods according to their own fancy. And it is probable, that while the holy patriarch was yet alive, his posterity were addicted to idolatry, so that, with the bitterest grief, he might, with his own eyes, behold the earth which God had lately purged from its corruptions by such a dreadful judgment, 105 again polluted with idols. For Terah and Nachor, before the birth of Abraham, were worshippers of false gods, as is asserted by Joshua.¹⁸⁰ Since the posterity of Shem so speedily degenerated, what opinion must we entertain of the descendants of Ham, who had already been cursed in their father? The true state of the case is, that the mind of man, being full of pride and temerity, dares to conceive of God according to its own standard; and, being sunk in stupidity, and immersed in profound ignorance; imagines a vain and ridiculous phantom instead of God. These evils are followed by another; men attempt to express in the work of their hands such a deity as they have imagined in their minds. The mind then begets the idol, and the hand brings it forth. The example of the Israelites proves this to have been the origin of idolatry, namely, that men believe not God to be among them, unless he exhibit some external signs of his presence. “As for this Moses,” they said, “we wot not what is become of him; make us gods which shall go before us.”¹⁸¹ They knew, indeed, that there was a God, whose power they had experienced in so many miracles; but they had no confidence in his being present with them, unless they could see some corporeal symbol of his countenance, as a testimony of their Divine Guide. They wished, therefore, to understand, from the image going before them, that God was the leader of their march. Daily experience teaches, that the flesh is never satisfied, till it has obtained some image, resembling itself, in which it may be foolishly gratified, as an image of God. In almost all ages, from the creation of the world, in obedience to this stupid propensity, men have erected visible representations, in which they believed God to be presented to their carnal eyes.

8. The second division of the chapter. Origin of idols or images. Its rise shortly after the flood. Its continual progress.

In regard to the origin of idols, the statement contained in the Book of Wisdom has been received with almost universal consent—viz. that they originated with those who bestowed this honour on the dead, from a superstitious regard to their memory. I admit that this perverse practice is of very high antiquity, and I deny not that 97it was a kind of torch by which the infatuated proneness of mankind to idolatry was kindled into a greater blaze. I do not, however, admit that it was the first origin of the practice. That idols were in use before the prevalence of that ambitious consecration of the images of the dead, frequently adverted to by profane writers, is evident from the words of Moses (Gen. 31:19). When he relates that Rachel stole her father’s images, he speaks of the use of idols as a common vice. Hence we may infer, that the human mind is, so to speak, a perpetual forge of idols. There was a kind of renewal of the world at the deluge, but before many years elapse, men are forging gods at will. There is reason to believe, that in the holy Patriarch’s lifetime his grandchildren were given to idolatry: so that he must with his own eyes, not without the deepest grief, have seen the earth polluted with idols—that earth whose iniquities God had lately purged with so fearful a Judgment. For Joshua testifies (Josh. 24:2), that Torah and Nachor, even before the birth of Abraham, were the worshipers of false gods. The progeny of Shem having so speedily revolted, what are we to think of the posterity of Ham, who had been cursed long before in their father? Thus, indeed, it is. The human mind, stuffed as it is with presumptuous rashness, dares to imagine a god suited to its own capacity; as it labours under dullness, nay, is sunk in the grossest ignorance, it substitutes vanity and an empty phantom in the place of God. To these evils another is added. The god whom man has thus conceived inwardly he attempts to embody outwardly. The mind, in this way, conceives the idol, and the hand gives it birth. That idolatry has its origin in the idea which men have, that God is not present with them unless his presence is carnally exhibited, appears from the example of the Israelites: “Up,” said they, “make us gods, which shall go before us; for as for this Moses, the man that brought us up out of the land of Egypt, we wet not what is become of him,” (Exod. 22:1). They knew, indeed, that there was a God whose mighty power they had experienced in so many miracles, but they had no confidence of his being near to them, if they did not with their eyes behold a corporeal symbol of his presence, as an attestation to his actual government. They desired, therefore, to be assured by the image which went before them, that they were journeying under Divine guidance. And daily experience shows, that the flesh is always restless until it has obtained some figment like itself, with which it may vainly solace itself as a representation of God. In consequence of this blind passion men have, almost in all ages since the world began, set up signs on which they imagined that God was visibly depicted to their eyes.

8. Verder, over de oorsprong der afgodsbeelden is met na genoeg algemene instemming aangenomen, wat staat geschreven in het (Boek der Wijsheid 14:15) namelijk dat de eerste uitvinders daarvan diegenen geweest zijn, die aan de doden deze eer bewezen, dat ze de herinnering aan hen bijgelovig vierden. En zeker, ik erken, dat deze verkeerde gewoonte zeer oud is, en ik loochen niet, dat zij de fakkel geweest is, waardoor de dolle drift der mensen tot beeldendienst ontstoken is en daarna heftiger ontvlamd is; maar toch geef ik niet toe, dat dit de eerste bron van het kwaad geweest is. Want dat de afgodsbeelden reeds in gebruik waren, voordat dat streven om de beelden der doden te wijden toegenomen was (waarvan bij de heidense schrijvers herhaaldelijk melding gemaakt wordt), blijkt duidelijk uit wat Mozes zegt. Wanneer hij verhaalt (Gen. 31:19) dat Rachel de afgodsbeelden van haar vader gestolen had, dan spreekt hij daarover als over een algemeen verbreid kwaad. Daaruit kan men opmaken, dat het verstand van de mens om zo te zeggen, een werkplaats is, waar voortdurend afgoden gemaakt worden. Na de zondvloed was er een zekere weder geboorte der wereld, en toch gaan niet vele jaren voorbij, of de mensen vormen zich naar hun goeddunken goden. En het is te geloven, dat nog tijdens het leven van de heilige aartsvader zijn kleinzonen zich aan de beeldendienst hebben overgegeven, zodat hij niet zonder de bitterste smart met zijn eigen ogen zag, dat de aarde door afgoden verontreinigd werd, de aarde, wier schandvlekken God kort te voren door zulk een vreselijk oordeel had weggewist. Want Terah en Nahor waren reeds voor de geboorte van Abraham vereerders van valse goden zoals Josua getuigt (Jozua 24:2) En daar het nakroost van Sem zo spoedig is afgeweken, wat zullen wij dan oordelen over de nakomelingen van Cham, die in hun vader reeds lang te voren vervloekt waren? Ongetwijfeld de zaak staat zo. De geest van de mens, vervuld als ze is van trots en vermetelheid, durft zich, naar eigen bevatting, God voorstellen; overeenkomstig de domheid, waaraan ze lijdt, ja de zeer grove onwetendheid, waaronder hij bedolven is, bedenkt hij ijdelheid en een ledige hersenschim in de plaats van God. Bij deze kwade dingen komt nog een nieuwe slechtheid, namelijk deze, dat de mens God naar de opvatting, die hij innerlijk van Hem heeft, tracht uit te drukken in een stuk werk. De geest verwekt dus het afgodsbeeld, de hand brengt het ter wereld. Dat dit de oorsprong is van de beeldendienst, namelijk dat de mensen niet geloven, dat God bij hen is, tenzij Hij zich vleselijk in hun tegenwoordigheid vertoont blijkt uit het voorbeeld der Israëlieten (Ex. 32:1 e.v.). "Wij weten niet," zeiden zij, "wat deze Mozes geschied is: maak ons goden, die voor ons aangezicht gaan." Zij wisten wel, dat er een God was, wiens kracht zij in zoveel wonderen onder vonden hadden; maar zij vertrouwden niet, dat Hij in hun nabijheid was, tenzij zij met hun ogen zagen een lichamelijk teken van zijn aanschijn, dat hun tot een getuigenis kon zijn, dat God hen bestuurde. Uit een beeld dus, dat hun voorging, wilden zij te weten komen, dat God hun leidsman was op de weg. Dit leert de dagelijkse ervaring, dat het vlees altijd onrustig is, totdat het een aan zichzelf gelijk verzinsel gevonden heeft, waarin het een ijdele troost vindt, alsof het een afbeeldsel van God ware. Opdat de mensen aan deze blinde begeerte gehoor zouden geven, hebben zij, schier in alle eeuwen van de schepping der wereld af, tekenen opgericht, van welke zij geloofden, dat God daarin voor hun vleselijke ogen tegenwoordig was.

8. Der Ursprung der Bilder

Was den Ursprung der Götzenbilder betrifft, so hält man allgemein die Darstellung im Buche der Weisheit für richtig (Weisheit 14,15), nämlich: Urheber der Götzenbilder seien solche Menschen gewesen, die den Verstorbenen eine derartige Ehre erwiesen, daß sie schließlich ihr Gedächtnis abergläubisch verehrten. Nun glaube ich gewiß auch, daß dieser verkehrte Brauch sehr alt ist, ich will auch nicht leugnen, daß er wie eine Fackel gewirkt hat, um den wilden Hang der Menschen zum Götzendienst noch mehr anzufachen. Aber ich gebe nicht zu, daß dies die Quelle solchen Übels sei. Denn daß es schon früher Götzen gab, bevor überhaupt jene Sucht, den Verstorbenen zu ihrem Gedächtnis Bilder zu weihen, recht aufkam, von der ja bei den weltlichen Schriftstellern öfters die Rede ist, das geht aus Mose hervor. Dieser berichtet (Gen. 31,19), daß Rahel ihres Vaters Götzen stahl — und redet dabei wie von einem allgemein verbreiteten Laster. Daraus geht hervor, daß der Menschengeist zu allen Zeiten sozusagen eine Werkstatt von Götzenbildern gewesen ist. Seit der Sintflut kam es gewissermaßen zu einer Neugeburt der Welt — aber es gingen wenig Jahre dahin, bis die Menschen sich nach ihrem Gelüste Götzenbilder herstellten! Es ist wohl glaublich, daß noch zu Lebzeiten des heiligen Erzvaters (Noah) seine Enkel dem Götzendienst verfielen, so daß er mit eigenen Augen unter bitterstem Schmerz gewahren mußte, wie die Erde mit Götzen verunreinigt wurde — obwohl doch Gott kurz zuvor ihre Verderbnis in so schrecklichem Gericht ausgefegt hatte! Denn Tharah und Nahor waren schon vor der Geburt des Abraham Verehrer falscher Götter, wie Josua bezeugt (Jos. 24,2). Wenn schon das Geschlecht des Sem so schnell abfiel, was sollen wir dann erst von den Nachkommen des Ham sagen, die doch schon zuvor in ihrem Vater verflucht waren? Es ist tatsächlich so: der Menschengeist, voll Hochmut und Vermessenheit, wagt sich einen Gott nach seinem Fassungsvermögen auszudenken, und weil er von Schwachsichtigkeit befallen, ja von scheußlichster Unwissenheit umhüllt ist, so erfaßt er in Wirklichkeit an Gottes Statt ein nichtiges Ding, ja ein eitles Gespenst!

Zu solchen Übeln kommt dann neuer Frevel, insofern der Mensch Gott nun auch mit dem Werk darzustellen versucht, so wie er ihn innerlich ersonnen. Der Geist nämlich erzeugt das Götzenbild, die Hand gebiert es! Der Ursprung des Götzendienstes besteht, wie das Beispiel der Israeliten zeigt (Ex. 32,1ff.), darin, daß der Mensch nicht glaubt, Gott werde ihm zur Seite stehen, wenn er sich nicht leiblich als gegenwärtig darstellt. „Wir wissen nicht“, so sagten die Israeliten, „was diesem Mose zugestoßen ist. Mache uns Götter, die vor uns hergehen.“ Sie wußten wohl, daß Gott sei, und sie hatten ja seine Kraft an soviel Wundern selbst erfahren. Aber sie glaubten nicht, er sei ihnen nahe, wenn sie nicht mit eigenen Augen ein körperliches Merkzeichen seines Angesichts sähen, das ihnen die Leitung durch Gott verbürgte. An einem ihnen vorangehenden Bilde wollten sie also erkennen, daß Gott ihr Führer auf der Wanderung sei! Auch die alltägliche Erfahrung bezeugt, daß das Fleisch stets unruhig ist, bis es ein Gebild seinesgleichen erhascht hat, dessen es sich als eines Bildes Gottes töricht getrösten könne. Um diesem blinden Gelüste zu frönen, haben die Menschen zu allen Zeiten fast seit Erschaffung der Welt Zeichen errichtet, in welchen sie Gott vor ihren fleischlichen Augen zu schauen wähnten!

8. Die mens se verstand skep voortdurend nuwe afgode en sy hand gee daaraan vorm in sy begeerte om vir hom ’n sigbare god voor te stel

Verder is die uiteensetting in verband met die oorsprong van afgode soos dit in die boek Wysheid weergegee word,⁴⁰ oor die algemeen deur almal aanvaar. Daarin staan naamlik geskryf dat die eerste skeppers daarvan mense was wat aan gestorwenes hierdie eer bewys het om hulle nagedagtenis bygelowig te eerbiedig.⁴¹ Ek erken inderdaad dat hierdie verwronge gebruik baie oud is, en ek ontken ook nie dat dit ’n fakkel was waardeur die waansin van die mens aangevuur is en al hoe meer opgevlam het nie. Maar tog gee ek nie toe dat dit die eerste bron van die kwaad was nie. Want uit Moses se boeke is dit bekend dat afgode alreeds gebruik is nog voordat die gejaag daarna om beelde vir afgestorwenes op te rig, veld gewen het. In heidense skrywers word dit herhaalde kere vermeld.⁴² Wanneer Moses vertel dat Ragel haar vader se afgode gesteel het, praat hy daarvan as ’n algemene oortreding.⁴³ Daaruit kan ons aflei dat die mens se verstand, om dit so te stel, voortdurend ’n fabriek van afgode is.

Na die sondvloed het daar ’n wedergeboorte van die wêreld plaasgevind, maar tog het daar nie baie jare verloop voordat die mens na sy willekeur vir hom gode versin het nie. Ons kan ook glo dat die heilige aartsvader nog gelewe het toe sy nasate hulle aan afgodediens oorgegee het, sodat hy nie sonder die bitterste smart nie met sy eie oë moes aanskou dat die aarde waarvan God die bedorwenheid nog maar so pas met sy verskriklike gerig gereinig het, met afgode verontreinig word. Want soos Josua getuig, het Tera en Nahor alreeds voor die geboorte van 195 Abraham valse gode gedien.⁴⁴ Aangesien die nageslag van Sem so vinnig afgewyk het, wat sal ons oordeel dan oor die nageslag van Gam wees, terwyl hulle reeds vroeër in hulle vader vervloek was?⁴⁵ Dit is gewis so: namate die mens se verstand met hooghartigheid en onbesonnenheid volgestop is, waag hy om God na sy bevatlikheid in sy verbeelding voor te stel; namate sy verstand onder sy stompsinnigheid swoeg, ja, onder die grofste onkunde begrawe is, versin dit ydelheid en ’n sinnelose skim in die plek van God. By hierdie euwels kom die ongekende boosheid dat die mens die durf aan die dag lê om God in sy werk voor te stel soos hy Hom in sy gemoed begryp het. Sy verstand skep dus sy afgod en sy hand gee daaraan vorm.

Die voorbeeld van die Israeliete toon dat dit die oorsprong van afgodediens is, naamlik dat die mens nie glo dat God naby hom is nie behalwe as God Hom ook vleeslik aan hom openbaar. Hulle het gesê:

“Ons weet nie wat met Moses gebeur het nie - maak vir ons gode om voor ons uit te trek”.⁴⁶ Hulle het wel geweet dat God bestaan, omdat hulle sy krag in soveel wonderwerke ervaar het; maar hulle het nie vertrou dat Hy naby hulle is nie, tensy hulle ’n liggaamlike teken van sy aangesig kon aanskou om vir hulle te getuig dat God hulle regeer. Uit die beeld wat hulle voorgegaan het, sou hulle dus kennis neem daarvan dat God hulle op hulle reis geleide gedoen het. Daaglikse ervaring leer ons egter dat ons vlees voortdurend rusteloos is totdat dit ’n versinsel soos hyself gevind het waarin hy hom, in plaas van in die beeld van God, ydel kan vertroos. Om dus hierdie blinde begeerte te gehoorsaam het die mens in feitlik alle eeue sedert die skepping van die wêreld beelde opgerig waarin hulle geglo het dat God voor hulle vleeslike oë aanwesig is.

8. Окончательным ответом на вопрос о происхождении идолов обычно считают сказанное в Книге Премудрости: будто начало этому суеверию положили те, кто хотел почтить умерших близких. Они установили погребальный культ, чтобы сохранить память об усопших (Прем 14:15).

Я не отрицаю, что этот скверный и нечестивый обычай очень древен и подобен факелу, ярко освещающему неистовую страсть людей к идолослужению. Однако я не согласен с тем, что именно он - его первоисточник. Ведь Моисей сообщает, что идолов почитали задолго до того, как среди людей воцарился безумный обычай посвящать изображения усопшим. Рассказывая о похищении Рахилью отцовских идолов (Быт 31:19), он говорит об этом как о широко распространённом пороке. Отсюда очевидно, что человеческая душа во все века представляла собой как бы кузницу, в которой выковывают идолов. После потопа мир обновился, пережив второе рождение. Тем не менее спустя немного времени люди вновь принялись выдумывать себе богов. Более того, представляется вероятным, что уже при жизни святого патриарха его потомки впали в идолопоклонство, и он с великой печалью глядел, как земля, только что очищенная от этой заразы страшной карой, вновь покрывается идолами. Ведь, по свидетельству Иисуса Навина, еще до рождения Авраама Фарра и Нахор уже служили ложным богам (Ис Нав 24:2). Потомство Сима вскоре выродилось, но что сказать о семени Хамовом, издревле проклятом в лице своего родителя?

Итак, мы приходим к следующему выводу: человеческий разум, будучи преисполнен гордыни и безрассудства, отваживается воображать себе Бога по собственной мерке; поскольку же он туп и пребывает в звероподобном невежестве, то суетно мыслит вместо Бога всяческих призраков. Вдобавок ко всему он ещё имеет наглое намерение выражать возникающие у него безумные фантазии о Боге во внешних формах. Поэтому дух человеческий зачинает идолов, а рука рождает их на свет. Пример израильского народа показывает, что источник идолопоклонства именно в том, что люди совсем не верят в близость Бога, если не представляют Его себе в телесном облике: «Встань, и сделай нам бога, который бы шёл перед нами; ибо с этим человеком, Моисеем ... не знаем, что сделалось» (Исх 32:1). Израильтяне прекрасно понимали, что Являвший им свою силу в стольких чудесах есть сам Бог. Но они не верили, что Он с ними. Они хотели собственными глазами увидеть его телесный облик, который засвидетельствовал бы его присутствие. Повседневный опыт показывает, что именно такова человеческая природа. Она не может успокоиться, пока не найдёт отвечающей её неразумию маски или призрачного образа, чтобы тешиться им, совершая как бы поминки по Богу. И не было от сотворения мира такого времени, когда люди, повинуясь этой безумной страсти, не воздвигали бы изображений и знаков в уверенности, что в них являет им Себя сам Бог.

9. | Tale figmentum sequitur protinus adoratio: || quum enim^k Deum se homines in simulachris^l intueri arbitrarentur, et ipsum quoque illic^m coluerunt. Tandem toti et animis et oculis illic affixi, magis obrutescere coeperunt: et quasi aliquid divinitatis inesset, obstupescere et admirari. || Iam constat, homines ad simulachrorum cultum non ante prorumpere, quam crassiore aliqua opinione sint imbuti: non quidem ut deos existiment, sed quia vim aliquam divinitatis illic inhabitare imaginantur. Itaque sive Deum sive creaturam tibi in simulachro repraesentes, ubi ad venerationem prosterneris, iam superstitione aliqua fascinatus es. Hac ratione, Dominusⁿ non statuas modo erigi ad se effigiandum fabrefactas, sed titulos etiam quoslibet et lapides 98 consecrari vetuit qui in adorationem prostarent. || ^aEadem quoque ratione in praecepto Legis^b altera pars de adoratione subiicitur. Nam simulatque efficta est Deo visibilis forma, huic quoque alligatur illius virtus. Ita stupidi sunt homines ut Deum affigant ubicunque affingunt; ac proinde^c fieri non potest quin adorent. Neque interest idolumne simpliciter colant, an Deum in idolo: haec semper idololatria est, quum idolo, qualicunque colore, exhibentur divini honores. Et quia superstitiose coli non vult Deus, illi eripitur quicquid confertur in idola. || Huc animum^d advertant qui ad defensionem execrabilis idololatriae^e, qua multis antehac seculis vera religio submersa subversaque fuit^f, miseros praetextus aucupantur^g. Non reputantur, inquiunt, pro diis imagines¹. Nec tam prorsus incogitantes erant Iudaei ut non meminissent Deum fuisse cuius manu eductie ssent ex Aegypto^h antequam fabricarent vitulum. || Quin Aaroni dicenti, illos esse deos a quibus liberati essent e terra Aegypti, intrepide annuebant, non dubia significatione, velle se retinere illum Deum liberatorem, modo praeeuntem in vitulo conspicerent. || Nec ita stupidi fuisse Ethnici credendi sunt ut non intelligerent Deum aliumⁱ esse quam ligna et^k lapides. Mutabant enim pro arbitrio simulachra, deos semper eosdem^l animo retinebant: et multa erant uni deo^m simulachra, nec pro multitudine complures tamen deos sibi fingebantⁿ: praeterea nova quotidie consecrabant, nec putabant tamen se novos facere deos. || Legantur excusationes quas ab idololatris sui seculi fuisse praetextas refert Augustinus: nempe quum arguerentur, respondebant vulgares, se non visibile illud colere, sed numen quod illic invisibiliter habitabat. Qui vero purgatioris, ut ipse loquitur, religionis erant, nec simulachrum nec daemonium se colere aiebant: sed per effigiem corpoream intueri eius rei signum quam colere deberent [In Psalmum 113.]². || Quid 99 ergo? Omnes idololatrae, sive ex Iudaeis, sive ex Gentibus, || non aliter quam dictum est fuerunt animati; spirituali^a intelligentia non contenti, certiorem ac propiorem ex simulachris impressum iri sibi putabant. Postquam semel placuit praepostera ista Dei assimulatio, nullus finis factus, donec novis subinde praestigiis delusi, in imaginibus Deum vim suam exerere opinarentur. || Nihilominus et Deum aeternum Iudaei, unum verumque caeli ac terrae Dominum, sub talibus simulachris persuasi erant se colere^b: et Gentes, suos licet falsos deos, quos tamen in^c caelo habitare fingerent.

9. Or il faut que telles imaginations amenent quant et quant une sotte devotion d’adorer les i mages: et de fait, quand les hommes ont pensé qu’ils voyoyent Dieu ou sa remembrance aux images, ils l’ont là aussi honnoré. Et en la fin, ayans là fichez leurs yeux et leurs sens, ils s’y sont abestiz, estans ravis en admiration, comme s’il y eust eu quelque divinité. Il appert donc que les hommes ne se jettent point à faire honneur aux idoles, qu’ils n’ayent ja conceu quelque opinion lourde et charnelle: non pas d’estimer que les idoles soyent dieux, mais en imaginant qu’il y habite quelque vertu divine. Par ainsi ceux qui s’adonnent à adorer les simulacres, soit qu’ils se proposent d’adorer là Dieu ou ses Saincts, sont desjà ensorcelez de superstition. Parquoy Dieu non seulement a defendu de faire statues pour representer sa Majesté, mais aussi de consacrer aucuns tiltres ne pierres qui fussent dressées pour y faire adoration. Par une mesme raison, au second precepte de la Loy a esté adjousté de ne point adorer les images. Car si tost qu’on a inventé quelque forme visible à Dieu, on y attache sa vertu: d’autant que les hommes sont si stupides, d’enclorre Dieu où ils ont imaginé sa presence: pourtant il est impossible qu’ils n’adorent là mesme. Et ne peut chaloir s’ils adorent l’idole simplement, ou Dieu en l’idole: car c’est tousjours idolatrie, quand on presente à l’idole quelque service divin, sous quelque couleur que ce soit. Et pource que Dieu ne veut point estre servi par superstition, tout ce qu’on attribue à l’idole luy est ravy et desrobé. Que tous ceux qui cherchent des malheureuses cavillations pour maintenir les idolatries de la Papauté, pensent bien a cecy. Il est certain que la vraye religion a esté confuse et comme aneantie de long temps par les choses execrables qui se sont commises: et toutesfois telles abominations trouvent des advocats tant et plus pour les maintenir. Les images, disent-ils, ne sont point tenues pour Dieu. Je respon que les Juifs n’estoyent pas si despourveus de sens, qu’ils ne seussent que c’estoit Dieu qui les avoit tiré d’Egypte, devant qu’ils forgeassent le veau. Mesme quand Aaron publia que c’estoyent les dieux qui les avoyent delivrez, ils s’y accordoyent sans difficulté: signifians par cela qu’ils se vouloyent bien tenir à Dieu qui avoit esté leur redempteur, moyennant qu’ils eussent sa remembrance en la figure du veau. Nous ne devons pas aussi penser que les Payens eussent esté si sots, qu’ils ne cogneussent que Dieu estoit autre chose qu’une piece de bois ou de pierre: car ils changeoyent les simulacres selon que bon leur sembloit, retenans tousjours les mesmes dieux. Davantage chacun de leurs dieux avoit plusieurs simulacres: neantmoins ils ne disoyent point pour cela qu’un dieu fust divisé. Finalement ils consacroyent journellement nouvelles idoles, et leur intention n’estoit pas de faire des dieux nouveaux. Qu’on lise les excuses que sainct Augustin recite avoir esté pretendues par les idolatres de son temps:¹⁸ c’est ce que les plus idiots respondoyent, qu’ils n’adoroyent pas ceste forme visible qu’on leur reprochoit estre leurs dieux, mais la divinité qui habitoit là invisiblement. Quant à ceux qui estoyent les plus purs, ils respondoyent, comme il dit, qu’ils n’adoroyent ne l’idole, ne l’esprit figuré par icelle: mais que sous ceste figure corporelle, ils avoyent seulement un signe de ce qu’ils devoyent adorer. Neantmoins tous les idolatres qui furent jamais, tant Juifs que Payens, ont esté abreuvez de ceste fantasie que nous avons dite: c’est que ne se contentans point d’avoir cogneu Dieu spirituellement, ils en ont voulu avoir une cognoissance plus familiere par images visibles. Or apres avoir ainsi contrefait Dieu, il n’y a eu nulle fin, jusques à ce qu’estans aveuglez de diverses illusions les unes sur les autres, ils ont pensé que Dieu ne vouloit monstrer sa vertu que sous les images. Cependant les Juifs avoyent ce propos, d’adorer sous leurs simulacres le Dieu eternel, createur du ciel et de la terre: les Payens aussi cuidoyent bien adorer leurs dieux habitans au ciel.

9. Such an invention is immediately attended with adoration; for when men supposed that they saw God in images, they also worshipped him in them. At length, both their eyes and their minds being wholly confined to them, they began to grow more stupid, and to admire them, as though they possessed some inherent divinity. Now, it is plain that men did not rush into the worship of images, till they had imbibed some very gross opinion respecting them; not, indeed, that they believed them to be gods, but they imagined that something of Divinity resided in them. When you prostrate yourself, therefore, in adoration of an image, whether you suppose it to represent God or a creature, you are already fascinated with superstition. For this reason the Lord hath prohibited, not only the erection of statues made as representations of him, but also the consecration of any inscriptions or monuments to 106 stand as objects of worship. For the same reason, also, another point is annexed to the precept in the law concerning adoration. For as soon as men have made a visible figure of God, they attach Divine power to it. Such is the stupidity of men, that they confine God to any image which they make to represent him, and therefore cannot but worship it. Nor is it of any importance, whether they worship simply the idol, or God in the idol; it is always idolatry, when Divine honours are paid to an idol, under any pretence whatsoever. And as God will not be worshipped in a superstitious or idolatrous manner, whatever is conferred on idols is taken from him. Let this be considered by those who seek such miserable pretexts for the defence of that execrable idolatry, with which, for many ages, true religion has been overwhelmed and subverted. The images, they say, are not considered as gods. Neither were the Jews so thoughtless as not to remember, that it was God by whose hand they had been conducted out of Egypt, before they made the calf. But when Aaron said that those were the gods by whom they had been liberated from Egypt, they boldly assented;¹⁸² signifying, doubtless, that they would keep in remembrance, that God himself was their deliverer, while they could see him going before them in the calf. Nor can we believe the heathen to have been so stupid, as to conceive that God was no other than wood and stone. For they changed the images at pleasure, but always retained in their minds the same gods; and there were many images for one god; nor did they imagine to themselves gods in proportion to the multitude of images: besides, they daily consecrated new images, but without supposing that they made new gods. Read the excuses, which, Augustine says,¹⁸³ were alleged by the idolaters of the age in which he lived. When they were charged with idolatry, the vulgar replied, that they worshipped, not the visible figure, but the Divinity that invisibly dwelt in it. But they, whose religion was, as he expresses himself, more refined, said, that they worshipped neither the image, nor the spirit represented by it; but that in the corporeal figure they beheld a sign of that which they ought to worship. What is to be inferred from this, but that all idolaters, whether Jewish or Gentile, have been guided by the notion which I have mentioned? Not content with a spiritual knowledge of God, they thought that they should receive more clear and familiar impressions of him by means of images. After they had once pleased themselves with such a preposterous representation of God, they ceased not from being deluded with new fallacies, till they imagined that God 107 displayed his power in images. Nevertheless, the Jews were persuaded that, under such images, they worshipped the eternal God, the one true Lord of heaven and earth; and the heathen, that they worshipped their false gods, whom they pretended to be inhabitants of heaven.

9. Of the worship of images. Its nature. A pretext of idolaters refuted. Pretexts of the heathen. Genius of idolaters.

After such a figment is formed, adoration forthwith ensues: for when once men imagined that they beheld God in images, they also worshipped him as being there. At length their eyes and minds becoming wholly engrossed by them, they began to grow more and 98more brutish, gazing and wondering as if some divinity were actually before them. It hence appears that men do not fall away to the worship of images until they have imbibed some idea of a grosser description: not that they actually believe them to be gods, but that the power of divinity somehow or other resides in them. Therefore, whether it be God or a creature that is imaged, the moment you fall prostrate before it in veneration, you are so far fascinated by superstition. For this reason, the Lord not only forbade the erection of statues to himself, but also the consecration of titles and stones which might be set up for adoration. For the same reason, also, the second commandment has an additional part concerning adoration. For as soon as a visible form is given to God, his power also is supposed to be annexed to it. So stupid are men, that wherever they figure God, there they fix him, and by necessary consequence proceed to adore him. It makes no difference whether they worship the idol simply, or God in the idol; it is always idolatry when divine honours are paid to an idol, be the colour what it may. And because God wills not to be worshipped superstitiously whatever is bestowed upon idols is so much robbed from him.

Let those attend to this who set about hunting for miserable pretexts in defence of the execrable idolatry in which for many past ages true religion has been buried and sunk. It is said that the images are not accounted gods. Nor were the Jews so utterly thoughtless as not to remember that there was a God whose hand led them out of Egypt before they made the calf. Indeed, Aaron saying, that these were the gods which had brought them out of Egypt, they intimated, in no ambiguous terms, that they wished to retain God, their deliverer, provided they saw him going before them in the calf. Nor are the heathen to be deemed to have been so stupid as not to understand that God was something else than wood and stone. For they changed the images at pleasure, but always retained the same gods in their minds;¹ besides, they daily consecrated new images without thinking they were making new gods. Read the excuses which Augustine tells us were employed by the idolaters of his time (August. in Ps. 113). The vulgar, when accused, replied that they did not worship the visible object, but the Deity which dwelt in it invisibly. Those, again, who had what he calls a more refined religion, said, that they neither worshipped the image, nor any inhabiting Deity, but by means of the corporeal image beheld a symbol of that which it was their duty to worship. What then? All idolaters whether Jewish or Gentile, were actuated in the very way which has been described. Not contented with spiritual understanding, they thought that images would give them a surer and nearer impression. When once this preposterous representation of God was adopted, there was 99no limit until, deluded every now and then by new impostures, they came to think that God exerted his power in images.¹ Still the Jews were persuaded, that under such images they worshipped the eternal God, the one true Lord of heaven and earth; and the Gentiles, also, in worshipping their own false gods, supposed them to dwell in heaven.

9. Op zulk een verzinsel volgt terstond de aanbidding; want daar de mensen meenden, dat zij in de beelden God aanschouwden, hebben zij Hem daarin ook vereerd. Eindelijk, met hart en ogen geheel eraan gehecht, zijn ze begonnen nog meer te verdwazen en de beelden vol verbazing te bewonderen, alsof er iets Goddelijks in was. Nu staat vast, dat de mensen niet eerder tot het dienen van beelden komen, dan wanneer ze vervuld zijn van een of andere grove mening; wc l niet dat ze de beelden voor goden houden, maar dat ze zich verbeelden, dat er een of andere kracht van Goddelijkheid in woont. Daarom, hetzij ge God, hetzij een schepsel u door een beeld aanschouwelijk maakt, wanneer gij u tot verering ter aarde werpt, dan zijt ge reeds door afgoderij betoverd. Daarom heeft de Here niet alleen verboden, dat beelden opgericht worden, die gemaakt zijn om Hem uit te beelden, maar ook dat allerlei opschriften en stenen gewijd worden, om misbruikt te worden tot aanbidding. Om dezelfde reden ook wordt in het voorschrift der wet het andere deel over de aanbidding toegevoegd. Want zodra als er voor God een zichtbare gedaante gevormd is, wordt daaraan ook zijn kracht verbonden. Zo dom zijn de mensen, dat zij God kluis teren aan de plaats, waar ze Hem afbeelden, en daarom kan het niet anders, of ze aanbidden Hem daar ook. En het doet er niet toe, of ze alleen het beeld eren, of God in het beeld: dat is altijd beeldendienst, wanneer aan het beeld, onder welk voorwendsel dan ook, Goddelijke eer bewezen wordt. En omdat God niet afgodisch vereerd wil worden, wordt Hem ontroofd, wat aan de beelden geschonken wordt. Laat hen dit ter harte nemen, die ter verdediging van de verfoeilijke beeldendienst, waardoor vele eeuwen geleden de ware godsdienst ondergedompeld en omvergeworpen is, ellendige voorwendsels zoeken te vinden. De beelden, zo zeggen zij, worden niet gehouden voor goden. Ook de Joden waren niet zo door en door onnadenkend, dat zij zich niet herinnerden, dat het God geweest was, door wiens hand zij uit Egypte waren geleid, voordat zij het gouden kalf maakten. Ja ook, toen Aäron zeide, dat dat de goden waren, door welke zij uit Egypteland bevrijd waren, stemden zij dat onverschrokken toe, daarmee niet onduidelijk te kennen gevend dat ze die God, die hen bevrijd had, wilden behouden, wanneer ze Hem maar in het kalf voor zich uit konden zien gaan. Ook mag men van de heidenen niet geloven, dat ze zo dom geweest zijn, dat ze niet begrepen, dat God iets anders was dan hout en steen. Want zij veranderden naar hun goeddunken de beelden, maar hielden altijd dezelfde goden in de geest; ook had een god veel beelden, en toch stelden ze zich niet verscheidene goden voor in overeenstemming met de hoeveelheid beelden; bovendien wijdden zij dagelijks nieuwe beelden, maar meenden toch niet, dat ze nieuwe goden maakten. Men leze de verontschuldigingen, die, naar Augustinus vermeldt¹, de beeldendienaars van zijn tijd als vergelijking gebruikten: immers wanneer ze beschuldigd werden, antwoordden de eenvoudige mensen, dat ze niet dat zichtbare vereerden, maar de Godheid, die daarin onzichtbaar woonde. Zij echter, die zoals hij zelf zegt, een zuiverder godsdienstig gevoel hadden, zeiden, dat ze noch het beeld, noch de geest vereerden, maar dat ze door het lichamelijke beeld het teken aanschouwden van datgene, wat ze moesten vereren. Welnu: alle beeldendienaars, hetzij uit de Joden, hetzij uit de heidenen, zijn niet anders gezind geweest dan zoals gezegd werd: met geestelijke kennis niet tevreden, meenden zij, dat hun uit de beelden een zekerder en vertrouwelijker kennis zou ingeprent worden. En toen eenmaal die verkeerde gelijkstelling aan God hun behaagde ging het steeds verder, totdat ze herhaaldelijk door nieuwe begoocheling bedrogen, meenden, dat God in de beelden zijn kracht uitte. Desniettemin waren de Joden overtuigd, dat ze de eeuwige God, de enige en waarachtige Heer des hemels en der aarde, in dergelijke beelden dienden; en ook de heidenen, dat ze hun, zij het dan ook valse, goden dienden, die nochtans, naar hun opvatting, in de hemel woonden.

9. Von der Aufrichtung der Bilder zum Bilderdienst

Solcher Herstellung von Bildwerken folgt dann alsbald die Anbetung. Da die Menschen in ihren Bildern Gott anzuschauen vermeinten, so erwiesen sie ihm auch dort Verehrung. Da sie nun mit Seele und Auge ganz an die Bilder gefesselt waren, so begannen sie schließlich immer mehr in tierisches Wesen zu verfallen und staunten sie bewundernd an, als ob etwas Göttliches darin wäre. Gewiß ist, 46 daß die Menschen zur Anbetung der Bilder erst dann fortschreiten, wenn sich schon ein größerer Wahn ihrer bemächtigt hat. Sie meinen dann freilich nicht eben, die Bilder seien Götter, sondern bilden sich ein, es wohnte in ihnen irgendeine göttliche Kraft. Ob man sich nun die Kreatur oder Gott im Bilde darstellt: sobald man sich zur Verehrung niederwirft, ist man von irgendeinem Wahnglauben bezaubert! Aus diesem Grunde hat Gott nicht nur verboten, ihm Standbilder zu errichten, die ihn selbst darstellen sollen, sondern auch, ihm Inschriften oder Steine zu weihen, die etwa zur Anbetung aufgestellt würden! Deshalb redet auch das Gebot des Gesetzes in seinem zweiten Teil von der Anbetung. Denn sobald man Gott eine sichtbare Gestalt angedichtet hat, legt man dieser auch seine Kraft bei. Die Menschen sind so betört, daß sie Gott an das binden, was sie zu seiner Abbildung geschaffen haben — und dann ist die Anbetung die unvermeidliche Folge! Dabei macht es nun gar nichts aus, ob man einfach das Götzenbild anbetet, oder Gott in dem Götzenbild. Denn es ist stets Götzendienst, wenn man dem Bilde, gleich unter was für einem Vorwande, göttliche Ehre erweist. Und weil Gott nicht abergläubisch verehrt werden will, so wird ihm geraubt, was man den Götzen gibt. Das sollten sich alle die merken, welche zur Verteidigung des verfluchten Götzendienstes, durch den schon seit Jahrhunderten die wahre Religion ertränkt und erstickt worden ist, nach elenden Vorwänden haschen! So sagt man: die Bilder werden ja gar nicht für Götter gehalten! So völlig unwissend waren die Juden wahrhaftig nicht, daß sie etwa, bevor sie das Kalb machten, vergessen hätten, daß es Gott war, durch dessen Hand sie aus Ägyptenland geführt worden waren! Als Aaron sagte: „Das sind deine Götter, die dich aus Ägyptenland ausgeführt haben“, da sagten sie unerschrocken „ja“ dazu und bezeugten damit ohne allen Zweifel, sie wollten den Gott, der ihr Befreier war, behalten — nur wollten sie ihn in dem Kalbe vorangehen sehen! Man soll doch auch die Heiden nicht für so dumm halten, daß sie etwa nicht wüßten, daß ein Gott etwas anderes sei denn Holz oder Stein. Denn sie veränderten die Bilder nach Gutdünken, behielten aber die Götter stets gleich in ihrer Seele. Auch hatte ein Gott viele Bilder, aber man erdachte sich doch deshalb nicht eine dementsprechende Menge von Göttern. Außerdem weihten die Heiden alle Lage neue Bilder; aber sie dachten nicht daran, damit etwa neue Götter zu machen. Man sollte die Entschuldigungen lesen, die nach Augustins Bericht von den Götzendienern seiner Zeit vorgewendet wurden. Wenn man sie anklagte, so gaben die Unklugen durchweg die Antwort, sie verehrten doch nicht das Sichtbare, sondern die Gottheit, die dort unsichtbar wohne! Und wer — nach Augustins Worten — eine reinere Religionsübung hatte, der gab an, weder das Bild, noch den Götzen zu verehren, sondern im leiblichen Bilde Merkzeichen dessen zu suchen, was man verehren müsse (Augustin, Zu Psalm 113). Was ergibt sich daraus? Alle Götzendiener, ob Juden oder Heiden, waren nicht anders gesinnt, als ich geschildert habe: mit der geistlichen Erkenntnis nicht zufrieden, meinten sie aus den Bildern eine nähere und gewissere zu empfangen. Nachdem ihnen aber einmal diese abergläubische Darstellung Gottes gefallen hatte, gab es kein Ende mehr, bis sie, durch wiederholte Gaukeleien getäuscht, zu der Meinung kamen, Gott übe in den Bildern seine Kraft aus. Trotzdem waren die Juden überzeugt, den ewigen Gott, den einigen, wahren Herrn Himmels und der Erde in solchen Bildern zu verehren, und auch die Heiden meinten so ihren Göttern Verehrung zu erweisen, die zwar falsche Götter waren, von denen sie aber doch glaubten, daß sie im Himmel wohnten.

9. Wanneer die eer van God aan ’n afgod betoon word, is dit altyd afgodediens

Aanbidding volg onmiddellik op so ’n versinsel, want aangesien die mens gedink het dat hy God in sy beelde kon aanskou, het hy Hom ook daarin gedien. Uiteindelik het hulle hulle met hart en oë daaraan vasgenael en begin om nog stompsinniger te word, en asof iets van sy Godheid daarin aanwesig was, het hulle begin om dit in verdwasing te bewonder. Dit staan in elk geval vas dat die mens nie in beeldediens uitgebars het voordat hy nie met ’n baie growwe opvatting in verband daarmee bevange was nie - nie omdat hulle dink dat hulle beelde gode 196 is nie, maar omdat hulle hulle verbeel dat ’n goddelike krag daarin woon.

As jy God of ’n skepsel dus vir jou in ’n beeld voorstel en as jy jou daarvoor neerbuig om dit te eerbiedig, is jy alreeds deur bygeloof betower. Daarom het die Here nie alleen verbied dat beelde opgerig word wat gemaak is om Hom af te beeld nie, maar ook dat alle inskripsies en klippe geheilig word wat tot sy aanbidding misbruik sou kon word. Daarom word daar in die voorskrif van die wet ook ’n tweede deel in verband met sy aanbidding bygevoeg. Want sodra ’n sigbare gestalte aan God toegedig word, word sy krag ook daaraan verbind. Die mens is so onverstandig dat hy God vasheg aan al die plekke waar hy Hom afbeeld.

Daarom kan hy ook nie anders as om Hom daar te aanbid nie. Dit maak ook geen verskil of hy doodeenvoudig net ’n afgod of God in sy afgod vereer nie. Dit is altyd afgodediens wanneer die eer van God onder watter dekmantel ook al aan ’n afgod betoon word.⁴⁷ En omdat God nie bygelowig gedien wil word nie, word Hy van al die eer wat aan ’n afgod betoon word, beroof. Laat almal dit dan ter harte neem wat treurige voorwendsels najaag om ’n verfoeilike afgodediens te verdedig waardeur die ware godsdiens eeue tevore alreeds ondergedompel en vernietig is.

“Maar”, sê hulle, “ons beelde word tog nie as gode beskou nie.”⁴⁸ Die Jode was ook nie so onbesonne dat hulle nie daaraan gedink het dat dit God was deur wie se hand hulle uit Egipte gelei is voordat hulle die kalf gemaak het nie. Ja, toe Aâron vir hulle sê dat dit die gode is deur wie hulle uit Egipteland verlos is, het hulle onversaag hulle instemming daarmee betuig en sonder aarseling te kenne gegee dat hulle Hom as die God wat hulle verlos het, wil behou, mits hulle Hom kon aanskou wanneer Hy hulle in die beeld van ’n kalf vooruitgaan.⁴⁹ Ons moet ook nie glo dat die heidene so onnosel was dat hulle nie kon besef dat God iets anders as hout of klippe is nie. Hulle het immers hulle beelde na willekeur verander maar altyd dieselfde gode in hulle harte behou. Een god het ook baie beelde gehad, en tog het hulle nie uit die menigte beelde van die een god meer gode versin nie. Daarbenewens het hulle elke dag nuwe beelde ingewy, maar tog het hulle nie gedink dat hulle nuwe gode skep nie. Lees maar die verskonings wat volgens Augustinus deur die afgodedienaars van sy tyd as dekmantel gebruik is.

Wanneer hulle van afgodediens aangekla is, het die gewone mense geantwoord dat hulle nie die sigbare beeld dien nie maar die godheid 197 wat onsigbaar daarin woon. Soos Augustinus self vertel, het die mense wat ’n suiwerder godsdiens aangehang het, verklaar dat hulle nog die beeld nog ’n gees daarin gedien het, maar dat hulle deur die liggaamlike afbeelding die kenteken van die saak wat hulle moes dien, aanskou het.⁵⁰

Waarom dan so? Al die afgodedienaars, of hulle nou ook al uit die Jode of uit die heidene afkomstig was, het dieselfde gesindheid gehad as waarvan ons melding gemaak het. Hulle was nie met die geestelike kennis alleen tevrede nie maar het gedink dat ’n sekerder en nader kennis deur beelde tuisgebring word. Nadat die voorbarige gélykstelling met God hulle eenmaal behaag het, het hulle nie opgehou voordat hulle deur nuwe streke om die bos gelei is en hulle verbeel het dat God sy krag in beelde tot uiting bring nie. Nietemin was die Jode daarvan oortuig dat hulle die ewige God en enige ware Here van hemel en aarde in sulke beelde dien; die heidene het weer gedink dat hulle gode dien wat, al was hulle vals, volgens hulle in die hemel gewoon het.

9. Итак, эти фантазии всякий раз обязательно приводят к абсурдному почитанию идолов. В самом деле: люди воздавали почести образам, думая, что видят в них Бога или достоверное его изображение. В конце концов постоянная сосредоточенность зрения и всех чувств на образах одурманивает идолопоклонников, заставляя их благоговеть перед идолом, словно перед божеством. Люди впадают в идолопоклонство в результате того, что сначала в них укореняется примитивный плотский взгляд на идолов - пусть не как на богов, но всё-таки как на вместилище некоей божественной силы. Следовательно, те, кто почитает образы, уже околдованы суеверием. И не имеет значения, кого они думают почтить в изображениях - Бога или святых. Поэтому Бог запретил не только изготавливать якобы представляющие его величие статуи, но и посвящать Себе какие-либо знаки или камни, служащие предметами поклонения. По этой причине вторая заповедь Закона дополнена требованием не почитать никаких изображений. Ведь едва люди выдумают какой-нибудь образ Бога, как тут же приписывают ему божественную силу. Они оказываются настолько глупы, что заключают Бога в какое-то вымышленное обиталище, и в результате почитание самого Бога оказывается невозможным.

При этом неважно, поклоняются ли просто идолу или Богу в идоле. Если идолу совершается служение как божеству, то в каком бы виде оно ни совершалось, оно всегда остаётся идолопоклонством. А поскольку Бог никоим образом не желает, чтобы Ему служили из суеверия, то всё приписываемое идолу оказывается украденным у Бога.

Пусть те, кто так неловко пытается найти какие-то доводы в защиту папистского идолопоклонства, хорошенько поразмыслят над этим. Очевидно, что истинная религия давно искажена и едва ли не уничтоженасовершаемым нечестием, и тем не менее эти мерзкие дела находят множество защитников! Изображения вовсе не принимают за Бога, твердят они. На это я отвечу: когда евреи делали золотого тельца, они вовсе не пребывали в неведении относительно того, что именно Бог вывел их из Египта. И когда Аарон заявил, что телец и есть освободивший их от рабства Бог, они с этим сразу же согласились, выказав тем самым готовность служить Богу-Избавителю при условии, что у них будет его памятное изображение в виде тельца.

Не стоит думать, будто язычники были настолько глупы, что не отличали Бога от куска дерева или камня: изображения богов менялись у них по усмотрению, тогда как сами боги оставались прежними. Кроме того, каждый их бог имел множество изображений, но при этом отнюдь не утверждалось, что богов столько, сколько образов. Наконец, язычники ежедневно воздвигали новых идолов, вовсе не намереваясь тем самым творить новых богов.

Обратимся к приводимым св. Августином обычным оправданиям идолопоклонников его времени, которые состояли в том, что, дескать, даже самые последние невежды почитают не эти видимые формы, но невидимо обитающее в них божество. Наименее погрязшие в скверне идолопоклонства сказали бы, что почитают не идола и не изображаемого им духа, а считают это материальное изображение знаком того, чему должно поклоняться. На самом же деле идолопоклонники всех времён - как иудеи, так и язычники - увлечены фантазией, о которой мы говорили: не довольствуясь духовным познанием Бога, они стремятся обрести непосредственное знание о Нём с помощью зримых образов. Прибегая к изображениям Бога, они не знают удержу в этом занятии, пока в полном ослеплении иллюзиями не доходят до утверждения, что Бог пожелал явить свою силу не иначе, как в образах. При этом иудеи уверяют, что в изображениях поклоняются вечному Богу, Творцу неба и земли, язычники же заявляют, что почитают своих богов, живущих на небе.

10. | Hoc qui antehac factum, et nostra etiam memoria fieri negant, impudenter^d mentiuntur. Cur enim coram illis prosternuntur? Cur sese ad illa, precaturi, tanquam ad Dei aures^e, convertunt? || Siquidem verum est quod ait Augustinus, Neminem orare vel adorare sic intuentem simulachrum, qui non sic afficiatur ut ab eo exaudiri se putet, vel sibi praestari quod desiderat, speret [In Psalmum 113.]¹. || Cur inter eiusdem Dei simulachra tantum discrimen ut altero praeterito, aut vulgariter honorato, alterum omni solenni honore prosequantur? Cur in visendis simulachris, quorum similia domi suae habent, votivis peregrinationibus se fatigant? || Cur pro illis hodie^f, tanquam pro aris et focis, ad caedes usque et strages digladiantur, ut facilius laturi sint unicum Deum^g sibi eripi quam sua idola? Et tamen nondum crassos vulgi errores (qui pene infiniti sunt, et omnium fere corda occupant) enumero: tantum indico quod ipsi profitentur quum se maxime ab idololatria purgare volunt. Non vocamus, inquiunt, nostros deos². Neque illi aut Iudaei, aut Gentiles olim^h vocabant:ⁱ et tamen Prophetae^k passim^l illis fornicationes cum ligno et lapide exprobrare non desinebant: tantum ob ea quae quotidie ab iis^m fiunt qui Christiani haberi volunt, nempe quod. Deum in ligno et lapide carnaliter venerabanturⁿ.

10. Ceux qui veulent nier que cela n’aitesté fait par cy devant, et ne se face encore à present, sont menteurs par trop effrontez. Car pourquoy est-ce qu’on s’agenouille devant les images? Pourquoy est-ce qu’on se tourne vers icelles en voulant prier Dieu, comme pour approcher de ses aureilles. Car ce que dit sainct Augustin est tresvray,¹⁹ Que nul ne peut prier ou adorer regardant ainsi vers les simulacres, qu’il ne soit touché comme s’il estoit exaucé de là, ou qu’il n’espere de là ce qu’il demande. Davantage pourquoy font-ils si grande difference entre les simulacres d’un mesme dieu? Car laissant là un crucifix, ou une image de leur nostre dame, ou n’en tenant point grand conte, ils mettent leur devotion à une autre. Pourquoy est-ce qu’ils trotent si loin en pelerinage pour voir un marmouset, duquel ils ont le sembable à leur porte? et pourquoy est-ce qu’aujourdhuy ils combatent si furieusement pour leurs idoles, les maintenant à feu et à sang, en sorte qu’ils aimeroyent mieux que la majesté de Dieu fust abolie, que de souffrir leurs temples vuides de tels fatras? Encore ne raconte-je pas les plus lourdes sottises du commun populaire, lesquelles sont infinies, et regnent mesme en ceux qui se reputent bien sages: seulement je parle de ce qu’ils alleguent, en se voulant excuser d’idolatrie. Nous ne les appelons pas, disent-ils, nos dieux. Autant en pouvoyent dire anciennement les Juifs et les Payens: et de fait ils avoyent bien ces repliques en la bouche: neantmoins les Prophetes ne cessoyent de leur reprocher qu’ils paillardoyent avec le bois et la pierre, seulement pour les superstitions qui se commettent aujourdhuy entre ceux qui se nomment Chrestiens: assavoir qu’ils honnoroyent Dieu charnellement, se prosternans devant les idoles.

10. Those who deny that this has been done in time past, and even within our own remembrance, assert an impudent falsehood. For why do they prostrate themselves before images? And when about to pray, why do they turn themselves towards them, as towards the ears of God? For it is true, as Augustine says,¹⁸⁴ “That no man prays or worships thus, looking on an image, who is not impressed with an opinion that he shall be heard by it, and a hope that it will do for him as he desires.” Why is there so great a difference between images of the same god, that one is passed by with little or no respect, and another is honoured in the most solemn manner? Why do they fatigue themselves with votive pilgrimages, in going to see images resembling those which they have at home? Why do they at this day fight, even to slaughter and destruction, in defence of them, as of their country and religion, so that they could part with the only true God more easily than with their idols? Yet I am not here enumerating the gross errors of the vulgar, which are almost infinite, and occupy nearly the hearts of all; I only relate what they themselves allege, when they are most anxious to exculpate themselves from idolatry. “We never,” say they, “call them our gods.” Nor did the Jews or heathen in ancient times call them their gods; and yet the Prophets, in all their writings, were constantly accusing them of fornication with wood and stone, only on account of such things as are daily practised by those who wish to be thought Christians; that is, for worshipping God, by corporeal adoration before figures of wood or stone.

10. Evasion of the Papists. Their agreement with ancient idolaters.

It is an impudent falsehood to deny that the thing which was thus anciently done is also done in our day. For why do men prostrate themselves before images? Why, when in the act of praying, do they turn towards them as to the ears of God? It is indeed true, as Augustine says (in Ps. 113), that no person thus prays or worships, looking at an image, without being impressed with the idea that he is heard by it, or without hoping that what he wishes will be performed by it. Why are such distinctions made between different images of the same God, that while one is passed by, or receives only common honour, another is worshipped with the highest solemnities? Why do they fatigue themselves with votive pilgrimages to images while they have many similar ones at home?² Why at the present time do they fight for them to blood and slaughter, as for their altars and hearths, showing more willingness to part with the one God than with their idols? And yet I am not now detailing the gross errors of the vulgar—errors almost infinite in number, and in possession of almost all hearts. I am only referring to what those profess who are most desirous to clear themselves of idolatry. They say, we do not call them our gods. Nor did either the Jews or Gentiles of old so call them; and yet the prophets never ceased to charge them with their adulteries with wood and stone for the very acts which are daily done by those who would be deemed Christians, namely, for worshipping God carnally in wood and stone.

10. Zij die loochenen, dat dit vroeger geschied is en ook in onze tijd nog geschiedt, liegen onbeschaamd. Want waarom werpen zij zich voor de beelden ter aarde? Waarom wenden zij zich tot hen om te bidden, als tot Gods oren? Want juist is, wat Augustinus zegt¹ : dat niemand bidt of aanbidt, terwijl hij het beeld zo aanschouwt, of hij komt in deze stemming, dat hij meent door het beeld verhoord te worden, of hoopt, dat hem geschonken wordt, wat hij begeert. Waarom is er tussen de beelden van dezelfde God een zo groot verschil, dat, terwijl ze het ene voorbijgaan, of slechts eenvoudig vereren, ze het andere alle mogelijke plechtige eerbewijzen toebrengen? Waarom vermoeien ze zich door de bedevaarttochten, die ze volgens hun gelofte maken, om beelden te bezoeken, wier gelijken ze in hun eigen huis hebben? Waarom strijden zij heden ten dage voor hen, alsof het ging om haardstede en altaar, zelfs tot moord en slachting toe, zodat ze het gemakkelijker zouden verduren, dat de enige God hun ontroofd werd dan hun beelden? En toch som ik nog niet op de grove dwalingen van de grote massa (die schier ontelbaar zijn en nagenoeg aller harten in beslag nemen) ; ik wijs slechts aan, wat zij zelf openlijk ver klaren, wanneer ze zich het meest willen reinigen van de beschuldiging van beeldendienst. Wij noemen de beelden niet onze goden, zo zeggen ze. Dat deden ook de Joden of de heidenen oudtijds niet; en toch hielden de profeten niet op hun overal hoererij te verwijten, die ze pleegden met hout en steen, en dat slechts om dezelfde handelingen, die dagelijks ver richt worden door hen, die voor Christenen willen gehouden worden: namelijk omdat ze God in hout en steen vleselijk vereerden.

10. Bilderdienst in der Kirche

Wer nun meint, das sei vor Zeiten geschehen, komme aber zu unseren Tagen nicht mehr vor, der lügt unverschämt. Weshalb wirft man sich denn vor den Bildern nieder? Weshalb wendet man sich mit Bitten an sie wie an Gottes Ohr? Denn es ist doch wahr, was Augustin sagt: keiner schaue ein Bild in Gebet und Anbetung an, der nicht innerlich von dem Glauben erfüllt sei, von ihm erhört zu 47 werden, oder von der Hoffnung, es werde ihm geschenkt, was er erbitte! (Augustin, Zu Psalm 113). Weshalb macht man unter den Bildern desselben Gottes einen solchen Unterschied, daß man das eine übergeht oder bloß auf gewöhnliche Weise achtet, das andere aber mit allerlei großartiger Ehrung geradezu verfolgt? Weshalb ermüdet man sich in feierlich gelobten Wallfahrten, um Bilder zu schauen, die doch jeder selbst ähnlich zu Hause hat? Weshalb kämpft man noch heutzutage für sie wie für Haus und Herd, bis zu Mord und Totschlag? Man würde sich sogar leichter den einigen Gott entreißen lassen als seine Götzenbilder! Und dabei führe ich nicht einmal die groben Irrtümer des Volkes auf, die beinahe ohne Ende sind und fast alle Herzen besessen halten. Ich zähle nur auf, was gerade die bekennen, die sich am meisten von dem Vorwurf des Götzendienstes reinigen möchten! Wir nennen sie doch gar nicht unsere Götter, sagen sie. Auch Juden und Heiden nannten sie ehedem nicht so, und doch hörten die Propheten nicht auf, ihnen Hurerei mit Holz und Steinen vorzuwerfen — und das bloß um desselben Frevels willen, der alle Tage von Leuten geschieht, die für Christen gehalten werden wollen. Dieser Frevel bestand darin, daß man Gott in Holz und Stein fleischlich verehrte!

10. Afgodediens word vandag nog in die Roomse Kerk voortgesit

Mense wat beweer dat dit nie tevore plaasgevind het nie en selfs nou nog in ons heugenis nie plaasvind nie, lieg onbeskaamd. Want waarom buig hulle hulle voor hulle neer? Waarom wend hulle hulle tot die beelde asof dit tot die ore van God is wanneer hulle gaan bid? Want wat Augustinus gesê het, is waar, naamlik dat daar niemand is wat ’n beeld so aanskou wanneer hy bid of dit eerbiedig dat hy nie so ontroer word dat hy glo dat hy daardeur verhoor word of hoop dat aan hom gegee sal word wat hy verlang nie.⁵¹ Waarom is daar tussen die beelde van dieselfde god so ’n groot verskil dat hulle die een verbygaan of doodgewoon vereer maar ’n ander met plegtige eerbewys huldig? Waarom vermoei hulle hulle met bedevaarte om beelde te besoek waarvan hulle die gelyke in hulle eie huise het? Waarom veg hulle vandag daarvoor soos vir hulle huisaltare en hulle haard en is hulle bereid om daarvoor moord en doodslag te pleeg? Hulle sal geredeliker toelaat dat die enige God eerder as hulle afgode van hulle weggeneem word.

En tog vermeld ek nog nie die growwe dwaling van die gewone mense nie wat bykans eindeloos is en feitlik almal se harte inneem. Ek dui slegs aan wat hulle self erken wanneer hulle hulle grootliks van afgodediens wil verontskuldig. Hulle sê: “Ons noem hulle nie ons gode 198 nie’.⁵² Maar ook die Jode of die heidene het hulle vroeër nie hulle gode genoem nie. En tog het die profete nie opgehou om hulle oor hulle hoerery met hout en klip tereg te wys nie⁵³ en dit weens die dinge wat elke dag nog deur mense wat as Christene beskou wil word, gedoen word, naamlik dat hulle God vleeslik in hout en klip vereer het.

10. Отрицающие то, что так было прежде и есть теперь, - просто бессовестные лжецы. Почему же тогда преклоняют колена перед идолами? Почему, желая обратиться с молитвой к Богу, обращаются к идолам, словно от этого Бог скорее её услышит? Верно говоритсв. Августин, что никто не молился и не поклонялся бы образам, если бы не испытывал ощущения, что молитва его услышана, и не ожидал бы в ответ её исполнения (Августин. Толкования на псалмы, Пс 113 (II), 4-6 (MPL, XXXVII, 1484)).

Далее, почему так разнятся между собой изображения одного и того же бога? Почему люди, пренебрегая одним распятием или изображением Богоматери, глубоко почитают другое? Почему пускаются в дальнее странствие ради лицезрения какой-то фигурки, в то время как подобная ей имеется рядом с ними? Почему, наконец, они сегодня так ожесточённо борются за своих идолов, отстаивая их огнём и кровью, что предпочли бы скорее увидеть уничтоженной славу Божью, чем свои храмы без этих безделушек? Я умалчиваю о множестве наиболее вопиющих по своей нелепости воззрений черни, разделяемых, впрочем, и теми, кто выдаёт себя за мудрецов. Я говорю только о доводах, которые они приводят в оправдание своего идолопоклонства. «Мы не называем изображения богами», - говорят они. То же самое могли сказать в древности иудеи и язычники. И такие заявления действительно раздавались из их уст. Тем не менее пророки неустанно обвиняли их в блуде с деревом и камнем, обличали за те самые суеверия, которые сегодня обычны для называющих себя христианами. Я имею в виду почитание Бога в телесном образе и преклонение колен перед идолами.

11. | Quanquam non ignoro, nec dissimulandum est, distinctione 100 ipsos elabi magis arguta, cuius paulo post iterum plenior fiet mentio^{a 1}. Cultum enim quem simulachris suis impendunt, εἰδωλοδουλείαν esse obtendunt, εἰδωλολατρείαν esse negant². Sic enim loquuntur, dum cultum quem appellant duliae, sine Dei iniuria statuis et picturis posse communicari docent^b. Ergo innoxios se arbitrantur si tantummodo servi sint idolorum, non etiam cultores. Quasi vero non aliquanto levius sit colere quam servire^c. Et tamen dum in Graeca voce latebras captant, secum ipsi pugnant admodum pueriliter. Nam quum λατρεύειν nihil aliud Graecis significet quam colere: perinde valet quod dicunt, acsi imagines suas fateantur se colere, sed absque cultu. Nec est quod obiiciant, aucupia me in verbis tendere: sed ipsi dum tenebras conantur offundere simplicium oculis, inscitiam suam produnt. Quamlibet tamen sint diserti, nunquam sua eloquentia consequentur ut rem unam et eandem nobis duas esse probent. In re, inquam, ostendant discrimen, ut habeantur veteribus idololatris dissimiles. Sicuti enim reatum non effugiet adulter aut homicida, si aliud ascititium sceleri suo nomen imposuerit: ita istos subtili nominis commento absolvi absurdum est, si causa nihil ab idololatris differunt, quos damnare ipsi etiam coguntur. Atqui tantum abest ut ab illorum causa suam seiungant, ut potius fons totius mali sit praepostera aemulatio, qua cum illis certarunt, dum symbola quibus Deum sibi figurent, et suo ingenio sibi comminiscuntur, et suis manibus confingunt.

11. Je n’ignore pas et ne veux dissimuler, qu’ils ont une autre distinction plus subtile, de laquelle nous traitterons encores cy apres plus au long: c’est qu’ils se couvrent, que l’honneur qu’ils font à leurs images est de Dulie, non point de Latrie: comme s’ils disoyent que c’est service, et non pas honneur. Parquoy il leur semble qu’ils sont innocens, n’estans que serviteurs de leurs idoles: comme si le service n’emportoit pas plus que la reverence. Qui plus est, cerchans une cachette frivole sous les mots Grecs de Latrie et de Dulie, lesquels ils n’entendent point: ils se contredisent le plus follem ent du monde: car comme ainsi soit que Latreuein en Grec ne signifie que Reverer, ce qu’ils disent vaut autant comme s’ils confessoyent qu’ils reverent leurs images sans reverence, et qu’ils les honorent sans les honorer. Et ne faut point qu’ils repliquent que je les surpren cauteleusement sur le mot: car ce sont-ils qui cerchent d’eblouir les yeux des simples ignorang, et cependant descouvrent leur bestise. Toutesfois quand ils seroyent les plus eloquens du monde, si ne feront-ils jamais tant par leur belle rhetorique, qu’une mesme chose soyent deux. Laissons les mots à part. Quant au fait, qu’ils nous montrent en quoy et comment ils different des anciens idolatres pour n’estre point tenuz semblables à eux. Car comme un adultere, ou un meurtrier n’eschappera pas en desguisant les crimes par noms estranges: aussi il n’y a nul propos que ceux-ci, en forgeant des noms à la vollée soyent absous: et que cependant ils ressemblent en la chose ou au fait les anciens idolatres, lesquels eux-mesmes sont contrains de condamner. Or tant s’en faut que leur cause soit separée, que plustost la source de tout le mal est une folle convoitise qu’ils ont eu de les ensuivre, se forgeant en leurs esprits des remembrances pour figurer Dieu, et puis les bastissans de leurs mains.

11. I am neither ignorant, nor desirous of concealing, that they evade the charge by a more subtle distinction, which will soon be noticed more at large. They pretend that the reverence which they pay to images is ειδωλοδουλεια, (service of images,) but deny that it is ειδωλολατρεια (worship of images.) For in this manner they express themselves, when they maintain, that the reverence which they call dulia, may be given to statues or pictures, without injury to God. They consider themselves, therefore, liable to no blame, while they are only the servants of their idols, and not worshippers of them; as though worship were not rather inferior to service. And yet, while they seek to shelter themselves under a Greek term, they contradict themselves in the most childish manner. For 108 since the Greek word λατρευειν signifies nothing else but to worship, what they say is equivalent to a confession that they adore their images, but without adoration. Nor can they justly object, that I am trying to insnare them with words: they betray their own ignorance in their endeavours to raise a mist before the eyes of the simple. But, however eloquent they may be, they will never be able, by their rhetoric, to prove one and the same thing to be two different things. Let them point out, I say, a difference in fact, that they may be accounted different from ancient idolaters. For as an adulterer, or homicide, will not escape the imputation of guilt, by giving his crime a new and arbitrary name, so it is absurd that these persons should be exculpated by the subtle invention of a name, if they really differ in no respect from those idolaters whom they themselves are constrained to condemn. But their case is so far from being different from that of former idolaters, that the source of all the evil is a preposterous emulation, with which they have rivalled them by exercising their minds in contriving, and their hands in forming, visible symbols of the Deity.

11. Refutation of another evasion or sophism—viz. the distinction of δυλια and λατρια.

I am not ignorant, however, and I have no wish to disguise the fact, that they endeavour to evade the charge by means of a more subtle distinction, which shall afterwards be fully considered (see infra, s. 16, and chap. 12 s. 2). The worship which they pay to their images they cloak with the name of εἰδωλοδυλεία (ιδολοδυλια), and deny to be εἰδωλολατρεία (ιδολατρια). So they speaks holding that the worship which they call δυλια may, without insult to God, be paid to statues and pictures. Hence, they think themselves blameless if they are only the servants, and not the worshippers, of idols; as if it were not a lighter matter to worship than to serve. And yet, 100while they take refuge in a Greek term, they very childishly contradict themselves. For the Greek word λατρεύειν having no other meaning than to worship, what they say is just the same as if they were to confess that they worship their images without worshipping them. They cannot object that I am quibbling upon words. The fact is, that they only betray their ignorance while they attempt to throw dust in the eyes of the simple. But how eloquent soever they may be, they will never prove by their eloquence that one and the same thing makes two. Let them show how the things differ if they would be thought different from ancient idolaters. For as a murderer or an adulterer will not escape conviction by giving some adventitious name to his crime,so it is absurd for them to expect that the subtle device of a name will exculpate them, if they, in fact, differ in nothing from idolaters whom they themselves are forced to condemn. But so far are they from proving that their case is different, that the source of the whole evil consists in a preposterous rivalship with them, while they with their minds devise, and with their hands execute, symbolical shapes of God.

11. Nu weet ik zeer goed, en dat mag ik niet verzwijgen, dat ze zich er trachten uit te praten door een meer spitsvondige onderscheiding, waarvan een weinig verder uitvoeriger sprake zal zijn. Want zij wenden voor, dat de dienst, die zij de beelden bewijzen idolodulia (beeldendienst) is, maar niet idololatria (beeldenverering). Want zo spreken ze, wanneer ze leren, dat de dienst, die zij dulia noemen, aan beelden en schilderijen kan bewezen worden zonder dat Gode onrecht geschiedt. Dus menen ze onschuldig te zijn, wanneer ze slechts dienaren zijn van de beelden, en niet ook vereerders. Alsof het niet vrij wat gemakkelijker was te vereren dan te dienen. En toch, terwijl ze in een Grieks woord een schuilplaats zoeken strijden ze zeer kinderlijk tegen zichzelf. Want daar het woord iatreuein voor de Grieken niets anders betekent dan dienen, heeft wat zij zeggen dezelfde betekenis alsof ze bekenden, dat zij hun beelden dienen, maar zonder dienst. En zij kunnen mij niet voor de voeten werpen, dat ik hen in woorden zoek te vangen; maar, terwijl ze de ogen der eenvoudigen trachten te verduisteren, verraden ze hun eigen onwetendheid. Hoe welbespraakt ze echter ook zijn, nooit zullen ze door hun welsprekendheid gedaan krijgen, dat ze ons bewijzen, dat een en hetzelfde ding twee dingen zijn. Laat hen, zo zeg ik, onderscheid aantonen in de zaak zelf, als ze niet gelijk geacht willen worden aan de oude beeldendienaars. Want evenals een overspeler of een doodslager niet aan de staat van beschuldiging zal ontkomen, wanneer hij zijn misdaad met een andere naam bestempelt, zo zou het ongerijmd zijn, wanneer zij door het vernuftig ver zinnen van een naam vrijgesproken werden, indien ze in de zaak zelf niets verschillen van de beeldendienaars, die ze ook zelf gedwongen worden te veroordelen. En toch is het er zover vandaan, dat ze hun zaak van die der beeldendienaars kunnen scheiden, dat veeleer de oorsprong van het gehele kwaad gelegen is in een verkeerde wedijver, waarmee zij met hen gestreden hebben, doordat ze de tekenen, waarin ze zich God afbeelden, met hun geest uitdenken en met hun handen vormen.

11. Sinnlose Ausflüchte der Papisten

Indessen weiß ich sehr wohl, und es soll auch nicht verschwiegen werden, daß sie sich mit einer sehr spitzfindigen Unterscheidung zu helfen suchen, auf die ich später noch näher eingehen will (vgl. Kap. 12,2). Sie behaupten nämlich, die Verehrung, die sie ihren Bildern erweisen, sei Bilderdienst (Idodulie), leugnen aber, es sei Bilderverehrung (Idolatrie). Dieser „Dienst“, sagen sie, könne ohne Beleidigung Gottes Standbildern und Gemälden zuteil werden. So meinen sie unschuldig zu sein, da sie ja nur Diener, nicht aber Verehrer der Bilder seien! Als ob verehren nicht im Grunde gar etwas weniger wäre als Dienen! Und während sie hinter dem griechischen Wort einen Schlupfwinkel suchen, widersprechen sie sich doch selbst auf ganz kindische Weise. Denn da das griechische „latreuein“ (von dem „Idolatrie“ herkommt) nichts anderes bedeutet als „Verehrung erweisen“, so bedeutet das, was sie sagen, soviel, als wenn sie behaupten wollten, sie verehrten ihre Bilder, aber ohne Verehrung! Sie dürfen aber auch nicht sagen, ich versuchte sie in Worten zu fangen; sie bringen ja selbst, während sie einfachen Leuten Sand in die Augen zu streuen versuchen, ihre Unwissenheit ans Licht. So beredt sie auch sein mögen, sie werden uns doch mit aller Beredsamkeit nie zu beweisen vermögen, daß ein und dieselbe Sache zweierlei Sache sei! Sie sollen den Unterschied in der Sache nachweisen, damit man sie von den alten Götzendienern unterscheiden kann! Denn wie ein Ehebrecher oder Mörder der Anklage nicht dadurch entgeht, daß er seinem Verbrechen einen anderen Namen gibt, so wäre es auch widersinnig, wenn sie durch Unterstellung eines spitzfindig erdachten Namens von dem Vorwurf des Götzendienstes freikämen, wo sie sich doch in der Tat von den Götzendienern nicht unterscheiden, die sie notgedrungen selbst verdammen müssen! Aber sie können sich von der Sache der Götzendiener gar nicht trennen, ja, der verkehrte Wetteifer mit ihnen ist gerade der Ursprung des ganzen Übels; denn sie erfinden aus eigenem Geiste die Merkzeichen (symbola), unter denen sie sich Gott vorstellen wollen, und fertigen sie mit eigener Hand an.

11. Die pousgesindes probeer slinks uitvlug soek deur hulle op die betekenis van die Griekse woorde te beroep

Tog is ek nie onbekend daarmee nie, en dit moet ook nie weggeveins word nie, dat hulle met ’n baie skerpsinnige onderskeiding probeer ontvlug. ’n Bietjie later sal daarvan vollediger melding gemaak word.⁵⁴ Want hulle gee voor dat die diens wat hulle aan beelde bewys, beeldediens is, en hulle verklaar dat dit nie beeldeaanbidding is nie.⁵⁵ Want so praat hulle wanneer hulle leer dat die verering wat hulle diens noem,⁵⁶ sonder om God te veronreg deur beelde en skilderye gedeel kan word. Hulle meen dat hulle onskuldig is as hulle slegs maar dienaars van die beelde en nie vereerders daarvan is nie - net asof ’n bietjie ligter sonde begaan word as hulle die beelde vereer eerder as om dit te dien. En terwyl hulle ’n skuilplek in die Griekse woord soek, is hulle erg kinderagtig in stryd met hulleself. Want aangesien die woord latreuein vir die Grieke niks anders as ‘vereer’ beteken nie, dra dit wat hulle sê, net soveel krag as hulle sou erken dat hulle hulle beelde vereer sonder verering. Hulle het ook geen gronde om die beswaar te opper dat ek vir hulle valstrikke met woorde stel nie. Maar hulle toon self hulle eie onkunde wanneer hulle stof in die oë van die eenvoudiges probeer strooi. Al sou hulle dus ook hoe welsprekend wees, sou hulle dit nooit met welsprekendheid kon regkry om ons wys te maak dat een en dieselfde ding twee dinge is nie.

Maar, sê ek, laat hulle dan maar vir ons aantoon dat daar in werklikheid ’n verskil is tussen hulle en die afgodedienaars van ouds. ’n Owerspeler of moordenaar ontvlug nie sy skuld as hy ’n ander woord aflei en sy misdaad daarmee benoem nie. Net so dwaas is dit om hulle op grond van die slinkse uitvinding van ’n woord vry te spreek as hulle saak geen verskil toon met afgodedienaars wat hulle self ook gedwing word om te 199 verdoem nie. Hulle saak kan hoegenaamd nie van die saak van die mense in die ou tyd geskei word nie. Die oorsaak van die kwaad moet eerder gesoek word in die verkeerde nabootsing waarmee hulle met die mense van die ou tyd wedywer wanneer hulle vernuftig tekens versin en dit met hulle hande vervaardig om God daarmee vir hulleself voor te stel.

11. Я знаю и не скрываю, что почитатели изображений проводят и другое, более тонкое различение, о котором мы скажем подробнее. Так, они говорят, что почитание образов представляет собой не поклонение, а служение. Поэтому они считают себя невиновными, будучи всего лишь служителями своих идолов, - как будто служение не предполагает нечто большее, чем просто почтительное отношение! Более того, прикрываясь греческими словами, но не понимая их точного смысла, эти люди впадают в нелепейшее противоречие. Ведь «latreia» означает всего лишь «почтительно относиться»; так что из их заявления следует, что они чтут свои образы без почтения. И пусть не упрекают меня в том, что я ловлю их на слове. Напротив, это они пытаются заморочить головы простецам, обнаруживая при этом собственную глупость. Но даже если бы они красноречием превзошли всех, то и тогда с помощью самой великолепной риторики не смогли бы представить одну и ту же вещь как две разные.

Но оставим слова и обратимся к делу. Пусть почитатели образов покажут нам, чем и как они отличаются от идолопоклонников древности, чтобы их не уподобляли последним. Ведь какими бы новыми именами ни называл прелюбодей или убийца своё преступление, он не избежит кары. Так и почитатели идолов не будут оправданы только потому, что изобрели для идолопоклонства новые имена. По существу и по своему поведению они подобны тем самым идолопоклонникам древности, которых вынуждены осуждать. Однако их преступление должно быть выделено особо: ведь первопричиной всего этого зла оказывается большей частью их бездумное желание подражать идолопоклонникам в создании в своих душах образных представлений о Боге и в воплощении их в изображениях.

12. | Neque tamen ea superstitione teneor ut nullas prorsus imagines ferendas censeam. Sed quia sculptura et pictura Dei dona sunt, purum et legitimum utriusque usum requiro: ne quae Dominus in suam gloriam et bonum nostrum nobis contulit, ea non tantum polluantur praepostero abusu, sed in nostram quoque perniciem convertantur. Deum effingi visibili specie nefas esse putamus, quia id vetuit ipse, et fieri sine aliqua gloriae eius deformatione non potest^d. Ac ne in hac 101 opinione nos solos esse putent^a, omnes sanos scriptores id semper improbasse reperient qui in eorum monumentis versati fuerint.^b Si ne figurare quidem Deo corpoream effigiem fas est, multo minus ipsam pro Deo, vel Deum in ipsa colere licebit. Restat igitur ut ea sola pingantur ac sculpantur quorum sint capaces oculi: Dei maiestas, quae oculorum sensu longe superior est, ne indecoris spectris corrumpatur. In eo genere partim sunt historiae ac res gestae, partim imagines ac formae corporum, sine ulla rerum gestarum notatione. Priores, usum in docendo vel admonendo aliquem habent: secundae, quid praeter oblectationem afferre possint non video. Et tamen constat tales fuisse omnes propemodum imagines quae hactenus in templis prostiterunt. Unde iudicare licet, non iudicio aut delectu, sed stulta et inconsiderata cupiditate illic fuisse excitatas. Omitto quam perperam et indecenter magna ex parte sint effictae, quam licentiose hic pictores et statuarii lascivierint, quam rem paulo ante attigi^{c 1}: tantum dico, etiamsi nihil vitii inesset, nihil tamen habere ad docendum momenti.

12. Toutesfois je ne suis pas tant scrupuleux, de juger qu’on ne doive endurer ne souffrir nulles images: mais d’autant que l’art de peindre et tailler sont dons de Dieu, je requier que l’usage en soit gardé pur et legitime: afin que ce que Dieu a donné aux hommes pour sa gloire et pour leur bien, ne soit perverti et pollu par abuz desordonné: et non seulement cela, mais aussi tourné en nostre ruine. Je n’estime pas qu’il soit licite de representer Dieu sous forme visible, pource qu’il a defendu de ce faire: et aussi pource que sa gloire est d’autant defiguree et sa verité falsifiée. Et afin que nul ne s’abuse, ceux qui ont leu les anciens Docteurs, trouveront que je suis de tresbon accord avec eux en cela. Car ils ont reprouvé toutes figures de Dieu, comme desguisemens prophanes. S’il n’est point licite de figurer Dieu par effigie corporelle, tant moins sera-il permis d’adorer une image pour Dieu ou d’adorer Dieu en icelle. Il reste donc qu’on ne peinde et qu’on ne taille sinon les choses qu’on voit à l’œil. Parainsi, que la majesté de Dieu, qui est trop haute pour la veue humaine, ne soit point corrompue par fantosmes, qui n’ont nulle convenance avec elle. Quant à ce qui est licite de peindre ou engraver, il y a les histoires pour en avoir memorial: ou bien figures, ou medales de bestes, ou villes, ou pais. Les histoires peuvent profiter de quelque advertissement, ou souvenance qu’on en prend: touchant du reste, je ne voy point à quoy il serve, sinon à plaisir. Et toutesfois il est notoire que les images qu’on a en la Papauté sont quasi toutes de ceste façon: dont il est aisé de voir qu’elles ont esté dressées non point de jugement rassis et consideré, mais d’une sotte convoitise et desraisonnable. Je laisse à dire pour le present combien elles sont faites mal à propos, quelles absurditez on y voit, et quelle licence les peintres et tailleurs se sont donnez à y faire des badinages plus que ridicules, comme j’en ay desjà touché: seulement je di, encores que ces vices n’y fussent point, qu’elles ne sont point faites pour enseigner.

12. Nevertheless, I am not so scrupulous as to think that no images ought ever to be permitted. But since sculpture and painting are gifts of God, I wish for a pure and legitimate use of both; lest those things, which the Lord hath conferred on us for his glory and our benefit, be not only corrupted by preposterous abuse, but even perverted to our ruin. We think it unlawful to make any visible figure as a representation of God, because he hath himself forbidden it, and it cannot be done without detracting, in some measure, from his glory. Let it not be supposed that we are singular in this opinion; for that all sound writers have uniformly reprobated the practice, must be evident to persons conversant with their works. If, then, it be not lawful to make any corporeal representation of God, much less will it be lawful to worship it for God, or to worship God in it. We conclude, therefore, that nothing should be painted and engraved but objects visible to our eyes: the Divine Majesty, which is far above the reach of human sight, ought not to be corrupted by unseemly figures. The subjects of those arts consist partly of histories and transactions, partly of images and corporeal forms, without reference to any transactions. The former are of some use in information or recollection; the latter, as far as I see, can furnish nothing but amusement. And yet it is evident, that almost all the images, which have hitherto been set up in the churches, have been of this latter description. Hence it may be seen, that they were placed there, not with judgment and discrimination, but from a foolish and inconsiderate passion for them. I say nothing here of the 109 impropriety and indecency conspicuous in most of them, and the wanton licentiousness displayed in them by the painters and statuaries, at which I have before hinted: I only assert, that even if they were intrinsically faultless, still they would be altogether unavailing for the purposes of instruction.

12. Third division of the chapter—viz. the use and abuse of images.

I am not, however, so superstitious as to think that all visible representations of every kind are unlawful. But as sculpture and painting are gifts of God, what I insist for is, that both shall be used purely and lawfully,—that gifts which the Lord has bestowed upon us, for his glory and our good, shall not be preposterously abused, nay, shall not be perverted to our destruction. We think it unlawful to give a visible shape to God, because God himself has forbidden it, and because it cannot be done without, in some degree, tarnishing his glory. And lest any should think that we are singular in this opinion, those acquainted with the productions of sound divines will find that they have always disapproved of it. If it be unlawful to make any corporeal representation of God, still more unlawful must it be to worship such a representation instead of God, or to worship God in it. The only things, therefore, which ought to be painted or sculptured,are things which can be presented to the eye; the majesty of God, which is far beyond the reach of any eye, must not be dishonored by unbecoming representations. Visible representations are of two classes—viz. historical, which give a representation of events, and pictorial, which merely exhibit bodily shapes and figures. The former are of some use for instruction or admonition. The latter, so far as I can see, are only fitted for amusement. And yet it is certain, that the latter are almost the only kind which have hitherto been exhibited in churches. Hence we may infer, that the exhibition was not the result of judicious selection, but of a foolish and inconsiderate longing. I say nothing as to the improper and unbecoming form in which they are presented, or the wanton license in which sculptors and painters have here indulged (a point to which I alluded a little ago, supra, s. 7). I only say, that though they were otherwise faultless, they could not be of any utility in teaching.

12. En toch ben ik niet met zulk een bijgeloof bevangen, dat ik van oordeel ben, dat men in 't geheel geen beelden mag dulden. Maar omdat de beeldhouwkunst en de schilderkunst gaven Gods zijn, verlang ik van beide een zuiver en wettig gebruik, opdat, wat God ons tot zijn eer en tot ons welzijn gegeven heeft, niet slechts niet door een verkeerd misbruik bezoedeld wordt, maar ook niet tot ons verderf wordt aangewend. God af te beelden in een zichtbare gedaante houden wij voor ongeoorloofd, omdat Hij zelf het verboden heeft, en omdat het niet kan geschieden zonder ontheiliging zijner eer. En opdat ze niet menen, dat wij in deze mening alleen staan, zullen zij, die thuis zijn in de geschriften van alle gezonde schrijvers, bevinden, dat dezen het altijd afgekeurd hebben. Indien het zelfs niet geoorloofd is God in een lichamelijke beeltenis af te beelden, zal het nog veel minder vergund zijn, die beeltenis als God, of God in haar te dienen. Dus blijft slechts over, dat alleen die dingen geschilderd of gebeeldhouwd worden, voor welke de ogen ontvankelijk zijn: Gods majesteit, die ver uitgaat boven wat de ogen kunnen waarnemen, mag niet door ongepaste gestalten worden onteerd. Tot die soort behoren deels geschiedenissen en gebeurtenissen, deels beelden en gedaanten van lichamen zonder enige aanduiding van gebeurtenissen. De eerste groep heeft enig nut bij het onderwijzen en vermanen; wat de tweede groep anders kan schenken dan genieting, zie ik niet in. En toch staat vast, dat van die aard bijna alle beeltenissen geweest zijn, die tot nog toe in de kerkgebouwen ten toon gestaan hebben. Daaruit kan men opmaken, dat ze niet door oordeel of keuze, maar door een dwaze en onberedeneerde begeerte daar zijn opgericht. Ik zwijg ervan, hoe verkeerd en onpassend zij grotendeels gemaakt zijn, hoe bandeloos hierin de schilders en beeldhouwers hun lusten hebben botgevierd, want daarover heb ik kort te voren gesproken; ik beweer slechts, dat, ook al was er geen enkele fout in, ze toch niet de minste betekenis hebben voor onderwijzing.

12. Keine Verwerfung der Kunst überhaupt

Gewiß will ich nicht etwa in abergläubischer Scheu behaupten, man dürfe überhaupt keine Bilder haben. Aber weil Bildhauerkunst und Malerei Gottes Geschenke sind, so fordere ich reinen und rechtmäßigen Gebrauch dieser Künste, damit nicht, was uns Gott zu seiner Ehre und unserem Nutzen zuteil werden ließ, durch verkehrten Gebrauch befleckt werde oder gar zu unserem Verderben führe. Gott in sichtbarer Gestalt abzubilden, halten wir für unrecht, weil er es selbst untersagt hat und weil es nicht ohne Entstellung feiner Herrlichkeit geschehen kann. Aber man soll nicht meinen, wir stünden mit dieser Überzeugung allein. Denn man wird finden, daß alle besonnenen Kirchenlehrer derartiges mißbilligt haben — sofern man 48 ihre Werke kennt. Wenn es nun schon unerlaubt ist, Gott in sichtbarer Gestalt darzustellen, so ist es noch viel weniger erlaubt, das Bild an Stelle Gottes oder Gott im Bilde zu verehren. Es soll also nur das gemalt oder gebildet werden, was unsere Augen fassen können. Aber Gottes Majestät, die weit über alle Wahrnehmung der Augen hinausgeht, darf nicht durch unwürdige Schaubilder entweiht werden. Zu jener (erlaubten) Art von Bildern gehören Geschichten und Geschehnisse und auch körperliche Bilder und Gestalten ohne Bezug auf alles Geschichtliche. Die ersteren haben zur Belehrung und Ermunterung einen Nutzen. Was die zweite Gruppe außer der Ergötzung noch für Nutzen haben soll, sehe ich nicht. Und doch waren gerade von dieser Art fast alle Bilder, die bisher in den Kirchen sich befanden. Daraus geht hervor, daß sie nicht aus wohlerwogenem Urteil, sondern in törichter und unüberlegter Gier dort aufgestellt wurden. Hierbei übergehe ich, wie verkehrt und schamlos oft die Darstellungen sind, wie ungehemmt sich die Maler oder Bildhauer oft haben gehen lassen; denn davon habe ich bereits oben gesprochen. Ich meine nur, daß diese Darstellungen auch dann zur Lehre untauglich wären, wenn sie von diesen Fehlern frei wären.

12. Die funksies en grense van die kuns

Ek is nogtans nie so met die bygeloof behep dat ek sou meen dat ons geen beelde hoegenaamd moet verdra nie. Maar omdat beeldhou en skilder gawes van God is, vereis ek ’n suiwer en grondige gebruik daarvan, sodat die gawes wat die Here tot sy heerlikheid en tot ons seën aan ons gegun het, nie alleen nie deur die misbruik daarvan besoedel word nie maar ook nie tot ons verderf omgekeer word nie. Ons opvatting is dat dit sonde is om God in ’n sigbare gestalte af te beeld omdat Hy dit self verbied het en omdat dit nie sonder misvorming van sy heerlikheid kan geskied nie. En hulle moet nie reken dat net ons hierdie opvatting huldig nie. Die mense wat hulle met hulle geskrifte besig hou, sal trouens vind dat alle skrywers met gesonde oordeel dit nog altyd afgekeur het. As dit ons dan nie eens geoorloof is om ’n liggaamlike beeld vir God voor te stel nie, is dit des te meer ongeoorloof om dit in God se plek te stel of om God daarin te dien. Daar bly dus oor dat slegs die voorwerpe geskilder of uitgebeeld mag word wat ons oë kan sien.

Maar die majesteit van God, wat ver bo ons sintuiglike waarneming verhewe is, mag nie met oneerbiedige afbeeldinge bederf word nie. Onder eersgenoemde val deels die geskiedenis en gebeure en deels beelde en liggaamlike gestaltes wat geen besondere historiese betekenis het nie. Eersgenoemde het wél net in onderwysing en vermaning voordele, maar van laasgenoemde kan ek nie sien watter voordeel dit anders as genot inhou nie. En tog staan dit vas dat byna al die beelde wat hulle tot dusver in hulle kerke ten toon gestel het, sulke beelde was. Daaruit kan ons aflei dat die beelde nie oordeelkundig of keurig nie maar uit ’n dwase en onoorwoë begeerte daar opgerig is. Ek laat maar agterweë hoe verkeerd en onbetaamlik die beelde vir die grootste deel gemaak is; hoe vrysinnig skilders en beeldhouers hulle luste laat botvier het. Ek het hierdie aspek ’n rukkie tevore reeds aangeroer.⁵⁷ Ek sê slegs dat selfs al sluit dit geen gebrek in nie, dit nogtans niks het wat vir ons onderwysing van belang kan wees nie.

200

12. Я не настолько придирчив, чтобы считать непозволительными и нетерпимыми всякие изображения вообще. Но поскольку искусство живописи и ваяния - это дар Божий, я требую его осмотрительного и законного применения, дабы то, что Бог даровал людям для его прославления и для их блага, из-за беспорядочного использования не подверглось извращению и осквернению. Более того, не стало бы нашей погибелью. Я считаю непозволительным изображать Бога в какой-либо зримой форме потому, что Он запретил это делать, а также потому, что тем самым оскверняется божественная слава и извращается божественная истина. Тот, кто читал древних учителей, признает, что я не расхожусь с ними во мнении, ибо они осуждали любые изображения Бога как мирские поделки. Если же непозволительно представлять Бога в телесном облике, то ещё непозволительнее поклоняться образу как Богу или Богу в образе.

Пусть люди изображают кистью и высекают из камня лишь те вещи, что видимы оком. Но не доступное человеческому зрению величие Бога недопустимо искажать выдуманными образами, не имеющими с ним ничего общего. Дозволено же изображать достойные памяти события, людей, животных, города, страны. Увековеченные в образах события послужат зрителю предупреждением или напоминанием. Что же касается всего остального, то единственное назначение этих изображений я вижу в том, чтобы доставлять удовольствие. Между тем, почти все образы, которым поклоняются паписты, принадлежат к этому последнему роду. Отсюда очевидно, что они были созданы не по здравому рассуждению, но под влиянием нелепых и безумных желаний. Умолчу пока о том, насколько они несообразны и абсурдны и какую дерзость обнаруживают художники и скульпторы, позволяя себе изготовлять эти более чем смехотворные картинки. Я лишь утверждаю, что, даже если бы не было всех этих пороков, образы создаются отнюдь не с целью наставления.

13. Verum illo quoque discrimine omisso, an ullas omnino imagines, sive quae res gestas, sive quae hominum corpora figurent, habere in templis Christianis expediat, obiter expendamus. Principio, siquid nos movet veteris Ecclesiae authoritas, meminerimus quingentis circiter annis, quibus magis adhuc florebat religio, et syncerior doctrina vigebat, Christiana templa fuisse communiter ab imaginibus vacua². Ergo tunc primum in ornamentum templorum ascitae sunt quum ministerii synceritas nonnihil degenerasset. Non disputabo ecquid rationis habuerint qui primi fuerunt eius rei authores: verum si aetatem cum aetate conferas, videbis illos^d multum declinasse ab eorum integritate qui imaginibus caruerant. Quid? an passuros fuisse putamus sanctos illos patres Ecclesiam tandiu ea re carere quam utilem ac salutarem esse iudicarent? At certe quia videbant in ea aut nihil aut minimum utilitatis, plurimum autem subesse periculi, repudiarunt magis consilio et ratione, quam ignoratione aut negligentia praetermiserunt. Quod etiam Augustinus claris verbis testatur, Quum his sedibus 102 locantur, inquit, honorabili sublimitate, ut a precantibus atque immolantibus attendantur, ipsa similitudine animatorum membrorum atque sensuum, quanvis sensu et anima careant, afficiunt infirmos animos, ut vivere ac spirare videantur, etc. [Epist. 49.]¹. Et alibi, Hoc enim facit et quodammodo extorquet illa figura membrorum, ut animus in corpore vivens magis arbitretur sentire corpus, quod suo simillimum videt, etc. Paulo post, Plus valent simulachra ad curvandam infoelicem animam, quod os, oculos, aures, pedes habent: quam ad corrigendam, quod non loquuntur, neque vident, neque audiunt, neque ambulant [In Psal. 113]². Haec sane videtur causa esse cur Iohannes non tantum a simulachrorum cultu sed ab ipsis quoque simulachris cavere nos voluerit [1. Iohan. 5. d. 21]. || Et nos horribili insania, quae ad totius fere pietatis interitum orbem antehac occupavit, plus nimio sumus experti, simulatque in templis collocantur imagines, quasi signum idololatriae erigi: quia sibi temperare non potest hominum stultitia, quin protinus ad superstitiosos cultus delabatur. Quod si nec tantum periculi immineret, quum tamen expendo in quem usum destinata sint templa, nescio quomodo indignum mihi videtur eorum sanctitate, ut alias recipiant imagines quam vivas illas et iconicas, quas verbo suo Dominus consecravit: Baptismum intelligo et Coenam Domini, cum aliis ceremoniis quibus oculos nostros et studiosius detineri, et vividius affici convenit quam ut alias hominum ingenio fabrefactas requirant. || En incomparabile imaginum bonum, quod nulla pensatione resarciri potest, || si Papistis creditur.

13. Mais laissans ceste distinction, voyons comme en passant, s’il est expedient d’avoir des images aux temples de Chrestiens: soit qu’elles contiennent declaration d’histoire, ou qu’elles monstrent seulement quelque effigie d’homme ou de femme. Pour le premier, si l’authorité de l’Eglise ancienne a quelque vigueur entre nous, notons que par l’espace de cinq cens ans ou environ, du temps que la Chrestienté estoit en sa vigueur, et qu’il y avoit plus grande pureté de doctrine, les temples des Chrestiens ont communement esté nets et exemptez de telle souilleure. Ainsi, depuis que le ministere de l’Eglise s’est abastardi, on s’est avisé de forger des images pour orner les temples. Je ne disputeray point quelles raisons ont eu les premiers autheurs de ceste invention: mais si on compare un aage avec l’autre, l’integrité de ceux qui se sont passez d’images, merite bien d’estre prisée au prix de la corruption qui est survenue depuis. Or je vous prie, qui est-ce qui pensera que ces saincts Peres eussent privé à leur escient l’Eglise d’une chose, qu’ils eussent cognu luy estre utile et salutaire? Mais aucontraire, pource qu’ils voyoyent qu’il n’y avoit nulle utilité, et dangier apparent de beaucoup de grans maux, ils l’ont rejettée par bonne prudence et avis, plustost que laissée par oubly ou nonchalance. Ce que sainct Augustin tesmoigne clairement, en disant qu’on ne peut colloquer les images en sieges hauts et honnorables, pour estre regardées de ceux qui prient et adorent, qu’elles n’attirent les sens des infirmes, comme si elles avoyentsens etame.²⁰ Item en un autre passage,²¹ La figure des membres humains qu’on voit aux idoles, contraint l’esprit des hommes à imaginer qu’un corps qu’il voit semblable au sien, est vivant, etc. Item, Les simulacres ont plus de vertu à courber les povres ames, en ce qu’ils ont bouches, yeux, aureilles et pieds, qu’ils n’ont à les redresser, en ce qu’ils ne parlent, ne voyent, n’oyent et ne cheminent point. Et il est bien vray semblable que pour ceste cause S. Jean nous exhorte de nous garder non seulement de l’idolatrie, mais aussi des idoles (1 Jean 5:21). Et de faict, nous avons par l’horrible rage dont la religion a esté renversée par tout, experimenté trop plus qu’il ne seroit de besoin, que si tost qu’il y a des images en un temple, c’est comme une baniere dressée pour attirer les hommes à idolatrer. Car la folie de nostre entendement ne se peut tenir qu’elle ne decline et decoule comme eau à sottes devotions et superstitieuses. Et encores que les dangers n’y fussent pas si apparens, si est-ce que quand je considere à quel usage les temples sont dediez et ordonnez, il me semble que c’est chose mal seante à leur saincteté, qu’on y mette d’autres images que celles que Dieu a consacrées par sa parolle, lesquelles ont sa vraye marque imprimée. J’enten le Baptesme et la saincte Cene du Seigneur, aveques les ceremonies: ausquelles noz yeux doivent estre si attentifs, et tous noz sens si bien affectionnez, qu’il ne soit plus question d’appeler images forgées à la fantasie des hommes. Voila le bien inestimable pour lequel les Papistes s’escarmouchent tant, qu’il leur semble qu’il n’y ait nulle recompense qui vaille un marmouset guignant de travers, et faisant la mine tortue.

13. But, passing over that difference also, let us consider, as we proceed, whether it be expedient to have any images at all in Christian temples, either descriptive of historical events, or representative of human forms. In the first place, if the authority of the ancient Church have any influence with us, let us remember, that for about five hundred years, while religion continued in a more prosperous state, and purer doctrine prevailed, the Christian churches were generally without images. They were then first introduced, therefore, to ornament the churches, when the purity of the ministry had begun to degenerate. I will not dispute what was the reason which influenced the first authors of them; but if you compare one age with another, you will see that they were much declined from the integrity of those who had no images. Who can suppose, that those holy fathers would have permitted the Church to remain so long destitute of what they judged useful and salutary for it? The fact was, that, instead of omitting them through ignorance or negligence, they perceived them to be of little or no use, but, on the contrary, pregnant with much danger; and, therefore, intentionally and wisely rejected them. This is asserted in express terms by Augustine: “When they are fixed,” says he, “in those places in an honourable elevation, to attract the attention of those who are praying and sacrificing, though they are destitute of sense and life, yet, by the very similitude of living members and senses, they affect weak minds, so that they appear to them to live and breathe,” &c.¹⁸⁵ And in another place: “For that representation of members leads, and, as it were, constrains, the mind, which animates a body, to suppose that body to be endued with perception, which it sees to be very similar to its own,” &c. And a little after: “Idols have more influence to bow down an unhappy soul, because they have a mouth, eyes, ears, and feet, than to correct it, because they neither speak, nor see, nor hear, nor walk.” This indeed appears to be the reason of John's exhortation to “keep ourselves,” not only from the worship of idols, but “from idols” themselves. And we have found it too true, that, through the horrible frenzy, which, almost to the total destruction of piety, hath heretofore possessed the world, as soon as images are set up in churches, there is, as it were, a standard of idolatry 110 erected; for the folly of mankind cannot refrain from immediately falling into idolatrous worship. But, even if the danger were less, yet, when I consider the use for which temples were designed, it appears to me extremely unworthy of their sanctity, to receive any other images, than those natural and expressive ones, which the Lord hath consecrated in his word; I mean Baptism, and the Supper of the Lord, and the other ceremonies, with which our eyes ought to be more attentively engaged, and more sensibly affected, than to require any others formed by human ingenuity. Behold the incomparable advantages of images! the loss of which, if you believe the papists, nothing can compensate.

13. Whether it is expedient to have images in Christian temples.

But, without reference to the above distinction, let us here consider, whether it is expedient that churches should contain representations of any kind, whether of events or human forms. First, then, if we attach any weight to the authority of the ancient Church, let us remember, that for five hundred years, during which religion was in a more prosperous condition, and a purer doctrine flourished, Christian churches were completely free from visible representations(see Preface, and Book 4, c. 9 s. 9). Hence their first admission as an ornament to churches took place after the purity of the ministry had somewhat degenerated. I will not dispute as to the rationality of the grounds on which the first introduction of them proceeded, but if you compare the two periods, you will find that the latter had greatly declined from the purity of the times when images were unknown. What then? Are we to suppose that those holy fathers, if they had judged the thing to be useful and salutary, would have allowed the Church to be so long without it? Undoubtedly, because they saw very little or no advantage, and the greatest danger in it, they rather rejected it intentionally and on rational grounds, than omitted it through ignorance or carelessness. This is clearly attested by Augustine in these words (Ep. 49. See also De Civit. Dei, lib 4 c. 31) “When images are thus placed aloft in seats of honour, to be beheld by those who are praying or sacrificing, though they have neither sense nor life, yet from appearing as if they had both, they affect weak minds just as if they lived and breathed,” &c. And again, in another passage (in Ps. 112) he says, “The effect produced, and in a manner extorted, by the bodily shape, is, that the mind, being itself in a body, imagines that a body which is so like its oven must be similarly affected,” &c. A little farther on he says, “Images are more capable of giving a wrong bent to an unhappy soul, from having mouth, eyes, ears, and feet, than of correcting it, as they neither speak, nor see, nor hear, nor walk.” This undoubtedly is the reason why John (1 John 5:21) enjoins us to beware, not only of the worship of idols, but also of idols themselves. And from the fearful infatuation under which the world has hitherto laboured, almost to the entire destruction of piety, we know too well from experience that the moment images appear in churches, idolatry has as it were raised its banner; because the folly of manhood cannot moderate itself, but forthwith falls away to superstitious worship. Even were the danger less imminent, still, when I consider the proper end for which churches are erected, it appears to me more unbecoming their sacredness than I well can tell, to admit any other images than those living symbols which the Lord has consecrated by his own word: I mean Baptism and the Lord’s Supper, with the other ceremonies. By these our eyes ought to be more steadily fixed, and more vividly impressed, than to require the aid of any images which the wit of man may devise. Such, then, is the incomparable blessing of images—a 102blessing, the want of which, if we believe the Papists, cannot possibly be compensated!¹

13. Maar laat ons, die onderscheiding nu daargelaten, ter loops overwegen, of het dienstig is, in 't algemeen beeltenissen, hetzij die gebeurtenissen, hetzij lichamen van mensen weer geven, in de Christelijke kerken te hebben. Om te beginnen moeten wij, indien het gezag van de oude kerk bij ons iets betekent, ons herinneren, dat ongeveer vijfhonderd jaren lang, gedurende welke de godsdienst nog meer bloeide, en de zuiverder leer nog in haar kracht was, de Christelijke kerken algemeen zonder beelden geweest zijn. Dus zijn ze eerst toen tot versiering der kerken aangenomen, toen de zuiverheid van de bediening een weinig ontaard was. Ik zal niet nagaan of zij, die daartoe de eerste stoot gegeven hebben, enige reden daarvoor hadden; maar wanneer men de ene tijd vergelijkt met de andere, dan zal men zien, dat zij ver afgeweken waren van de zuiverheid van hen, die geen beelden gehad hadden. Hoe nu? Zouden wij menen, dat die heilige vaderen zouden geduld hebben, dat de kerk zo lange tijd die zaak ontbeerde, wanneer zij die voor nuttig en heilzaam gehouden hadden ? Integendeel, ongetwijfeld omdat zij zagen, dat daarin of geen of zeer weinig nut gelegen was, maar wel een zeer groot gevaar, hebben zij het meer met verstandig overleg en op grond van goede redenering verworpen, dan uit onbekendheid en onachtzaamheid nagelaten. Ook Augustinus betuigt dit met duidelijke woorden¹. "Terwijl de beelden," zo zegt hij, "gezet worden op een eervolle verheven plaats, opdat ze de opmerkzaamheid trekken van hen, die bid den en offeren, maken ze, hoewel ze zonder gevoel en leven zijn, juist door hun gelijkenis met levende ledematen en zinnen, op zwakke zielen de indruk, dat ze schijnen te leven en te ade men, enz." En elders² : "want die gedaante der ledematen veroorzaakt en noopt er in zekere zin toe, dat de ziel, die in het lichaam leeft, lichter meent, dat dat lichaam, hetwelk ze vol komen gelijk ziet aan het hare, gevoel heeft enz." En een weinig verder: "de beelden hebben groter vermogen om de ongelukkige ziel te buigen, omdat ze een mond, ogen, oren en voeten hebben, dan om haar te verbeteren, omdat ze niet spreken, niet zien, niet horen en niet lopen." Dit schijnt ongetwijfeld de reden te zijn, waarom Johannes (Joh. 1 Joh. 5:21) wilde, dat wij ons zouden hoeden niet slechts voor de afgodendienst, maar ook voor de afgoden zelf. En wij hebben door de vreselijke razernij, die voor dezen de wereld bevangen heeft schier tot ondergang van de gehele Godzaligheid, maar al te zeer ondervonden, dat, zodra als in de kerken beelden geplaatst worden, als het ware het vaandel van de beeldendienst wordt opgestoken; want de dwaasheid der mensen kan er zich niet van weerhouden terstond tot bijgelovige verering te vervallen. En ook al zou niet zo groot gevaar dreigen, schijnt het mij toch, wanneer ik bedenk tot welk doel de kerken bestemd zijn, op enigerlei wijze hun heiligheid onwaardig, dat zij andere beelden ontvangen dan die levende en uitbeeldende, die God door zijn Woord geheiligd heeft. Ik bedoel de doop en het avondmaal des Heren, met de andere ceremoniën, door welke onze ogen zo naarstig behoren te worden in beslag genomen en zo levendig geroerd, dat ze niet zoeken naar andere, die door het vernuft der mensen gemaakt zijn. Zie daar dan het onvergelijkelijke nut der beelden, dat tegen geen enkele vergoeding kan opwegen, wanneer men de pausgezinden wil geloven.

13. Die Kirche hat, solange die Lehre in ihr noch rein und kräftig war, die Bilder abgelehnt

Aber wir wollen auch diese Unterscheidung fahren lassen und ein wenig darüber nachdenken, ob es gut ist, in den Kirchen überhaupt irgendwelche Bilder zu haben — gleichviel ob nun geschichtliche Darstellungen oder menschliche Bildnisse. Zuerst wollen wir uns — sofern uns die Autorität der Alten Kirche überhaupt etwas bedeutet! — ins Gedächtnis rufen, daß durch ungefähr fünfhundert Jahre hindurch die christlichen Kirchen allgemein ohne alle Bilder waren. Und das war eine Zeit, in der die Religion vorzüglich blühte und eine reinere Lehre waltete! Die Bilder sind also erst zu einer Zeit zum Schmuck der Kirchen herbeigeholt worden, als die Reinheit des kirchlichen (Lehr-)Amtes bereits erheblich in Verfall geraten war. Ich will nicht darüber streiten, was für Gründe die ersten Urheber dieses Brauchs hatten, vergleicht man aber Zeitalter mit Zeitalter, so wird man sehen, daß sie wesentlich von der (in der Lehre bestehenden) Lauterkeit der älteren Zeit abgewichen waren, die ohne Bilder ausgekommen war. Sollte man denn auch wirklich glauben können, die heiligen Väter hätten die Kirche so lange eine Sache entbehren lassen, die sie für nützlich und heilsam hielten? Nein, weil sie in ihr nichts oder nur wenig Nützliches, wohl aber sehr viel Gefährliches erblickten, deshalb haben sie sie nicht in Unwissenheit und Nachlässigkeit fahren lassen, sondern mit Absicht und guten Gründen verworfen. Dafür ist Augustinus ein klarer Zeuge. „Wenn die Bilder ihren Platz in ehrenvoller Höhe erhalten, damit sie von den Betenden und Opfernden gesehen werden, so ergreifen sie, obwohl sie selbst ohne Empfinden und ohne Seele sind, doch durch ihre Ähnlichkeit mit belebten Gliedern und Sinnen die einfältigen Seelen derart, daß sie zu leben und zu atmen scheinen ... (Brief 102). Und an anderer Stelle schreibt er: „Die äußere Gestalt der Glieder hat zur Folge, ja erzwingt es, daß die Seele, die doch selbst im Leibe lebt, auf den Gedanken kommt, der Leib, den sie vor sich sieht, sei auch beseelt, weil er dem eigenen so ähnlich sieht ...“ (Zu Ps. 113). Kurz darauf: „Die Bilder dienen vielmehr dazu, die arme Seele niederzudrücken — da sie einen Mund, Augen, Ohren und Beine haben —, als sie zu bessern — da sie weder sprechen, noch sehen, noch hören, noch gehen“ (Zu Ps. 113). Dies ist dann auch wohl sicher der Grund gewesen, weshalb Johannes uns nicht nur vor der Verehrung der Bilder, sondern auch vor den Bildern selbst warnt (1. Joh. 5,21). Und wir haben inmitten des schrecklichen Irrwahns, der bisher die Welt zum Untergang fast aller wahren Religion beherrschte, mehr als genug die Erfahrung gemacht, daß, sobald Bilder in den Kirchen zur Aufstellung kommen, diese zum Zeichen des Götzendienstes werden — denn die Torheit der Menschen kann kein Maß halten und verfällt sofort in rein abergläubische Verehrung! Aber wenn auch nicht soviel Gefahr dabei wäre, so weiß ich 49 doch, wenn ich überlege, zu welchem Zweck die Kirchen bestimmt sind, nicht, wie es ihrer Heiligkeit anders als zur Unehre ausschlagen könnte, andere Bilder in sich aufzunehmen als jene lebendigen und klaren, die der Herr in seinem Worte eingesetzt hat. Ich meine damit die Taufe und das Mahl des Herrn mit den anderen Zeremonien, von denen unsere Augen stärker angezogen und lebendiger ergriffen werden sollten, als daß sie noch andere nötig hätten, die Menschenkunst geschaffen hat!

Das also ist das unvergleichliche Gut der Bilder, das angeblich durch nichts ersetzt werden kann — wenn man den Papisten glauben wollte!

13. Doop en nagmaal is die enigste lewensgetroue ‘beelde’ van die Woord wat in die kerk toegelaat mag word

Maar die onderskeid daargelaat; laat ons terloops oorweeg of dit betaamlik is om hoegenaamd enige beeld, of dit nou ook al die geskiedenis of die liggame van mense uitbeeld, in die kerke van Christene te hou.

As die gesag van die kerk van ouds enige invloed op ons het, moet ons in die eerste plek onthou dat die kerke van die Christene bykans vyfhonderd jaar waarin die godsdiens meer as tans gebloei het en die egte leer van krag tot krag gegaan het, oor die algemeen sonder beelde was.⁵⁸ Beelde is gevolglik die eerste keer as versiering vir hulle kerke aangewend toe die suiwerheid van die bediening ietwat agteruitgegaan het.

Ek sal nie redeneer oor die redes wat die eerste invoerders daarvan vir hulle optrede gehad het nie, maar as ’n mens een era met ’n ander vergelyk, sal jy opmerk dat hulle ver afgewyk het van die onkreukbaarheid van die mense wat geen beelde gehad het nie. Waarom dan so? Of reken ons dat daardie heilige vaders sou toegelaat het dat die kerk so lank sonder iets sou bly as hulle van oordeel was dat dit voordelig en heilsaam was?

Maar omdat hulle sekerlik gesien het dat daarin geen of weinig voordeel is nie maar eerder baie meer gevaar, het hulle dit met insig en rede van die hand gewys eerder as uit onkunde en agtelosigheid agterweë gelaat. Daarvan getuig Augustinus ook in die volgende duidelike woorde: “Wanneer hulle met eerbiedige verhewenheid in hierdie plekke geplaas word om deur mense wat bid en offer, opgemerk te word, ontroer die beelde hulle swak gemoedere juis deur die ooreenkoms van lewende ledemate en sinne sodat, hoewel hulle sonder sintuie en lewe is, dit lyk asof hulle lewe en asem haal”⁵⁹ En elders sê hy: “Want die voorstelling van die ledemate veroorsaak en dwing die verstand, wat in die liggaam leef, om te dink dat so ’n liggaam, wat hy sien presies net soos hyself lyk, iets sintuiglik ervaar”.

’n Entjie verder sê hy: “Beelde het eerder die vermoë om ’n ongelukkige siel neer te buig omdat hulle wel ’n mond, oë, ore en voete het, as die vermoë om ’n siel te verbeter omdat hulle nie kan praat of sien of hoor of 201 loop nie”.⁶⁰ Skynbaar is dit inderdaad ook die rede waarom Johannes wou hê dat ons nie alleen teen die verering van beelde moes waak nie maar juis teen die beelde self.⁶¹

As gevolg van die verskriklike waansin wat tot vernietiging van feitlik alle godsvrug die wêreld vroeër reeds beetgepak het, het ons self ook meer as te veel ervaar dat as ’t ware ’n vaandel vir afgodediens opgerig word sodra beelde in kerke geplaas word. Want die dwaasheid van die mens kan hom nie daarvan weerhou om dadelik in ’n bygelowige verering daarvan te verval nie. Maar as daar tog nie so ’n groot gevaar ons van dié kant af bedreig nie, lyk dit tog vir my, wanneer ek nadink oor die doel waarvoor ons kerke bestem is, asof dit hulle heiligheid op die een of ander wyse nie waardig is om ander beelde as die lewende en lewensgetroue beelde⁶² wat die Here deur sy Woord geheilig het, te aanvaar nie. Ek bedoel natuurlik die doop en die nagmaal van die Here tesame met die ander plegtighede waardeur ons oë so ywerig besig gehou en so lewendig ontroer behoort te word dat dit nie ander beelde wat deur die vernuf van die mens gemaak is, nodig het nie. Siedaar! die onvergelyklike seën van beelde waarteen geen vergoeding opweeg nie -  ten minste as ons die pousgesindes moet glo.⁶³

13. Но оставим это различение и рассмотрим, нужны ли вообще в христианских храмах какие-либо изображения, будь то наглядно представленные события или просто мужские и женские фигуры. Относительно первых заметим следующее. Если древняя Церковь для нас ещё авторитетна, не стоит забывать, что в течение почти пятисот лет, когда христианство переживало расцвет и хранило неповреждённую чистоту учения, в храмах обыкновенно не было мазни. Когда же церковное учение повредилось, люди принялись для украшения храмов создавать образы. Не буду вдаваться в рассуждения о том, какими мотивами руководствовались авторы этого нововведения. Но если мы сравним различные эпохи, то увидим, что целокупное достоинство тех, кто утвердил присутствие образов в храмах, во многом уступало достоинству тех, у кого не было образов. Поэтому я спрашиваю: можно ли думать, что святые отцы умышленно лишили Церковь заведомо полезного и спасительного для неё? Напротив, они видели, что изображения совершенно бесполезны, более того - чреваты большим злом. Поэтому они благоразумно и предусмотрительно их отвергли, вместо того чтобы по забывчивости или беспечности дозволить. О том же свидетельствует св. Августин. Он запрещает помещать изображения на почётных и возвышенных местах, чтобы они не привлекали взоры молящихся и не вводили в соблазн нетвёрдых в вере, представляясь им одушевлёнными (Августин. Письма, 102, 18 (MPL, XXXIII, 377)).

Теперь выскажемся относительно второго рода изображений. Человекоподобный вид идолов вызывает у людей мысль, будто это тело, так напоминающее их собственное, обладает жизнью. Кроме того, телесные образы скорее гнут несведущие души, чем распрямляют их, так как имеют рот, глаза, уши и ноги, но при этом не говорят, не видят, не слышат и не ходят. Вероятно, именно поэтому св. Иоанн призывает нас хранить себя не только от идолопоклонства, но и от идолов (1 Ин 5:21). В самом деле, пройдя через это гнусное, извратившее веру безумие, мы на опыте убедились, сколь вредны образы. Ведь стоит им появиться в храме, как они подобно знамени влекут людей к идолопоклонству. Таков жалкий наш разум, что он не может удержаться от того, чтобы не стремиться подобно воде вслед за нелепыми верованиями и суевериями.

Но даже если бы опасность образов не была столь очевидна, всё равно, когда я думаю о предназначении храмов, мне кажется, что присутствие в них каких-либо образов, кроме тех, которые сам Бог освятил и запечатлел своим Словом, не подобает их святости. Я имею в виду крещение и святое причастие, а также богослужение, которое должно настолько поглощать наше зрение и прочие чувства, чтобы и речи не могло быть о наслаждении фантазиями человеческого ума. Вот то бесценное благо, из-за которого паписты ломают столько копий в убеждении, что ничто не сравнимо по ценности с подмигивающей и гримасничающей фигуркой идола.

14. Iam satis multa, opinor, de hac re dicta forent, nisi manum quodammodo mihi iniiceret Synodus Nicena^a, non illa celeberrima quam coegit Constantinus Magnus^b, sed quae Irenes Imperatricis iussu et auspiciis^c ante annos octingentos habita est. Decrevit enim non habendas modo in templis esse imagines, sed etiam adorandas³. Quicquid enim dixerim, magnum ex adverso praeiudicium afferet Synodi authoritas. Etsi, ut verum 103 fatear, non tam hoc me movet, quam ut appareat lectoribus, quorsum evaserit eorum furor qui imaginum magis fuerunt cupidi quam Christianos decebat. Sed hoc primum expediamus. Qui hodie simulachrorum usum tuentur, Nicenae illius Synodi patrocinium allegant. Extat autem refutatorius liber sub Caroli Magni nomine, quem ex dictione colligere licet eodem fuisse tempore compositum¹. Illic Episcoporum sententiae qui concilio interfuerunt recitantur, et argumenta quibus pugnarunt. Dixit Iohannes legatus Orientalium, Creavit Deus hominem ad imaginem suam: atque inde collegit habendas igitur esse imagines². Idem commendari nobis putavit imagines hac sententia, Ostende mihi faciem tuam, quia speciosa est³. Alius, ut probaret collocandas esse in altaribus, hoc testimonium citavit, Nemo accendit lucernam, et ponit eam sub modio⁴. Alius, ut earum aspectum nobis utilem monstraret, adduxit versum ex Psalmo, Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine⁵. Alius similitudinem hanc arripuit, Sicut Patriarchae usi sunt Gentium sacrificiis, ita Christianis habendas esse sanctorum imagines pro idolis Gentium⁶. Eodem torserunt illud, Domine, dilexi decorem domus tuae⁷. Sed in primis ingeniosa est ista interpretatio, Ut audivimus, ita et vidimus⁸. Deum igitur non solo verbi auditu cognosci, sed etiam imaginum aspectu. Simile Theodori episcopi acumen. Mirabilis, inquit, Deus in sanctis suis: Atqui alibi habetur, Sanctis qui sunt in terra: Ergo ad imagines hoc referri debet⁹. Denique tam putidae sunt insulsitates, ut eas referre me quoque pigeat.

14. Cest argument seroit desja assez amplement deduit, n’estoit que les Papistes nous barbouillent, mettans en avant le Concile de Nicene: non pas le grand Concile qui fut assemblé sous Constantin l’Empereur, afin que personne ne s’abuse au nom: mais un autre qu’assembla une meschante proserpine nommée Irene du temps de Charlemagne, il y a un peu plus de huit cens ans. Car il fut determiné en ce Concile-là, que non seulement il estoit bon d’avoir des images, mais aussi qu’il les faloit adorer. Parquoy les Papistes nous pensent bien opprimer, faisans bouclier de l’authorité du Concile. Ainsi il est besoin que je monstre combien cela doit et peut valloir: mais pour dire vray, il ne me chaut pas tant de repousser l’objection que nous font les Papistes, comme je desire que chacun voye à l’œil jusqu’où s’est desbordée la rage de ceux qui ont appeté d’avoir des images plus qu’il n’estoit permis à Chrestiens. Toutesfois depeschons ce point-là le premier: c’est que ceux qui trouvent les images bonnes, s’arment qu’il en a ainsi esté determiné en un Concile. Il y a un certain livre de refutation composé sous le nom de Charlemagne, lequel par le style on peut facilement juger avoir esté escrit de ce temps-là mesme. Or là sont recitées par le menu les opinions des Evesques, avec les argumens sur lesquels ils se fondoyent. Jean ambassadeur des Eglises Orientales, allegue le passage de Moyse, Dieu a creé l’homme à son image: dont il conclud, Il faut donc avoir des images. Item, pource qu’il est escrit, Monstre-moy ta face, car elle est belle: un autre evesque voulant prouver qu’on doit colloquer les images sur les autels, allegue la sentence de Jesus Christ, Que nul n’allume une lampe pour la cacher sous un vaisseau. Un autre, pour prouver que le regard des images est utile, allegue ce verset du Pseaume, Seigneur, la clarté de ta face est imprimée sur nous. Un autre ameine ceste similitude, Que comme les Patriarches ont usé des sacrifices des Payens: aussi qu’au lieu des idoles d’iceux les Chrestiens doivent avoir des images. Ils font aussi venir à propos ce verset, Seigneur, j’ai aimé la beauté de ta maison. Mais sur tout ils donnent une exposition plaisante de ce qui est dit, Comme nous l’avons ouy, nous l’avons veu: disans qu’on ne cognoist pas Dieu seulement par ouir sa parolle, mais aussi par le regard des images. Il y a une subtilité aussi feriale d’un autre Evesque nommé Theodore: Dieu, dit-il, est nommé merveilleux en ses Saincts: et il est dit en un autre passage, Aux Saincts qui sont en la terre: il faut donc contempler la gloire de Dieu aux images. J’ay si grand’honte certes de raconter telles vilenies, que je me deporte de passer outre.

14. The remarks already made on this subject, I think, would be sufficient, if it were not necessary to take some notice of the Council of Nice; not that very celebrated one, which was convened by Constantine the Great, but that which was held about eight hundred years ago, by the command, and under the auspices, of the Empress Irene. For that Council decreed, not only that images should be had in churches, but also that they should be worshipped. And, notwithstanding what I have advanced, the authority of the Council would raise a strong prejudice on the contrary side. Though, to confess the truth, I am not much concerned at this, as I am to show the reader their extreme madness, whose fondness for images exceeded any thing that was becoming in Christians. But let us despatch this point first: the present advocates for the use of images, allege the authority of that Nicene Council in their defence. There is a book extant, written in refutation of this practice, under the name of Charlemagne; which, from the diction, we may conclude was composed at the same time. In this work are recited the opinions of the bishops who attended the Council, and the arguments they used in the controversy. John, the delegate of the Eastern churches, said, “God created man in his own image;” and hence he inferred that we ought to have images. The same prelate thought that images were recommended to us by this sentence: “Show me thy face, for it is glorious.” Another, to prove that they ought to be placed on the altars, cited this testimony: “No man lighteth a candle, and putteth it under a bushel.” Another, to show the contemplation of these to be useful to us, adduced a verse from a Psalm: “The light of thy countenance, O Lord, is sealed upon us.” Another pressed this comparison into his service: “As the patriarchs used the sacrifices of the heathen, so Christians ought to have the images of saints, instead of the idols of the heathen.” In the same manner they tortured that expression, “Lord, I have loved the beauty of thy house.” But the most ingenious 111 of all was their interpretation of this passage: “As we have heard, so have we seen;” that therefore God is known, not only by the hearing of his word, but by the contemplation of images. Similar is the subtlety of Bishop Theodore: “God is glorious in his saints.” And in another place it is said, “In the saints that are in the earth:” therefore this ought to be referred to images. But their impertinencies and absurdities are so disgusting, that I am quite ashamed to repeat them.

14. Absurd defence of the worship of images by the second so-called Council of Nice. Sophisms or perversions of Scripture in defence of images in churches.

Enough, I believe, would have been said on this subject, were I not in a manner arrested by the Council of Nice; not the celebrated Council which Constantine the Great assembled, but one which was held eight hundred years ago by the orders and under the auspices of the Empress Irene.² This Council decreed not only that images were to be used in churches, but also that they were to be worshipped. Every thing, therefore, that I have said, is in danger of suffering great prejudice from the authority of this Synod. To confess the truth, however, I am not so much moved by this consideration, as by a wish to make my readers aware of the lengths to which the infatuation has been carried by those who had a greater fondness for images than became Christians. But let us first dispose of this matter. Those who defend the use of images appeal to that Synod for support. But there is a refutation extant which bears the name of Charlemagne, and which is proved by its style to be a production of that period. It gives the opinions delivered by the bishops who were present, and the arguments by which they supported them. John, deputy of the Eastern Churches, said, “God created man in his own image,” and thence inferred that images ought to be used. He also thought there was a recommendation of images in the following passage, “Show me thy face, for it is beautiful.” Another, in order to prove that images ought to be placed on altars, quoted the passage, “No man, when he has lighted a candle, putteth it under a bushel.” Another, to show the utility of looking at images, quoted a verse of the Psalms “The light of thy countenance, O Lord, has shone upon us.” Another laid hold of this similitude: As the Patriarchs used the sacrifices of the Gentiles, so ought Christians to use the images of saints instead of the idols of the Gentiles. They also twisted to the same effect the words, “Lord, I have loved the beauty of thy house.” But the most ingenious interpretation was the following, “As we have heard, so also have we seen;” therefore, God is known not merely by the hearing of the word, but also by the seeing of images. Bishop Theodore was equally acute: “God,” says he, “is to be admired in his saints;” and it is elsewhere said, “To the saints who are on earth;” therefore this must refer to images. In short, their absurdities are so extreme that it is painful even to quote them.

14. Over deze zaak zou, meen ik, reeds genoeg gezegd zijn, indien niet het concilie van Nicaea in zekere zin mij voor zich daagde, niet dat zeer beroemde concilie, hetwelk Constantijn de Grote bijeenriep, maar het concilie, dat op bevel en onder toezicht van keizerin Irene achthonderd jaren geleden gehouden is. Want dat concilie heeft verordend, dat in de kerken niet slechts beelden gehouden, maar dat ze ook aangebeden moesten worden. (Hierover nu moet ik spreken) ; want anders zou, wat ik ook zou zeggen, het gezag van dat concilie daar tegen een groot vooroordeel in het leven roepen. Ofschoon, om de waarheid te zeggen, ik mij niet zozeer daardoor laat leiden alswel hierdoor, dat de lezers moge blijken, hoever de razernij gegaan is van hen, die meer begerig naar beelden waren dan Christenen paste. Maar laat ons de kwestie van dat concilie eerst behandelen. Zij, die tegenwoordig het gebruik van beelden in bescherming nemen, beroepen zich op de steun van dat concilie. Nu bestaat er een weerleggingsgeschrift onder de naam van Karel de Grote, waarvan men, naar taal en stijl te oordelen, mag aannemen, dat het in dezelfde tijd opgesteld is. In dat boek worden de meningsuitingen verhaald van de bisschoppen, die het concilie hebben bijgewoond en de argumenten, met welke zij streden. Johannes, de afgevaardigde van de Oosterse kerken zo: God heeft de mens geschapen naar zijn beeld, en daaruit kwam hij tot de gevolgtrekking, dat men dus beelden moest hebben. Dezelfde meende ook, dat ons beelden aanbevolen werden in deze uitspraak: "Toon mij uw aangezicht, want het is schoon." Een ander haalde, om te bewijzen, dat beelden op de altaren geplaatst moesten worden, dit getuigenis aan: "Niemand steekt een kaars aan en zet die onder een korenmaat." Een ander voerde, om aan te tonen, dat het aanschouwen der beelden voor ons nuttig is, dit vers uit de Psalm aan: "Here, het licht uws aanschijns is op ons verzegeld." Een ander greep deze gelijkenis aan: evenals de aartsvaders de offers der heidenen gebruikt hebben, zo moeten de Christenen de beelden der heiligen hebben in plaats van de afgoden der heidenen. Tot hetzelfde doel hebben zij ook ver wrongen de woorden: "Here, ik heb bemind de sierlijkheid van uw huis." Maar bijzonder vernuftig is deze uitlegging: "zoals wij gehoord hebben, zo hebben wij ook gezien." God wordt dus niet alleen gekend uit het horen des Woords, maar ook uit het aanschouwen der beelden. Even scherpzinnig was ook de rede nering van Theodorus: "God", zo zegt hij "is wonderlijk in zijn heiligen", en elders staat: "de heiligen, die op de aarde zijn", dus dit moet betrokken worden op de beelden. Kortom het zijn zulke walgelijke zouteloosheden, dat het ook mij tegenstaat ze te vermelden.

14. Das bilderfreundliche Konzil zu Nicäa ist selbst ein Beweis schrecklicher Verdrehung der Lehre

Meines Erachtens wäre von diesen Dingen genug geredet, wenn nun nicht das Konzil von Nicäa (787) da wäre und gewissermaßen Hand an mich legte! Nicht etwa das berühmte, das Konstantin der Große versammelte, sondern jenes, das auf Befehl und Anregung der Kaiserin Irene vor achthundert Jahren gehalten wurde. Dies Konzil nämlich hat beschlossen, die Bilder seien in den Kirchen nicht bloß zu dulden, sondern auch anzubeten! Was ich nun auch gesagt haben mag — die Autorität der Synode könnte meinen Worten gegenüber doch ein großes Gegengewicht darstellen! Um die Wahrheit zu sagen, liegt mir an der Sache nur soviel, daß der Leser einmal klar sehen kann, wohin der wütende Eifer solcher Leute führt, deren Sucht nach Bildern größer ist, als einem Christen gebührt. Wir wollen aber zuerst von folgendem sprechen. Wer heute den Gebrauch der Bilder verteidigen will, der beruft sich auf dieses Konzil von Nicäa. Es gibt nun aber eine Gegenschrift unter dem Namen Karls des Großen, deren Schreibart verrät, daß sie zur gleichen Zeit verfaßt worden ist. Da werden die Aussprüche der Bischöfe, die auf dem Konzil anwesend waren, und auch ihre Beweisgründe angeführt. So sagte Johannes, der Abgesandte der morgenländischen Kirchen: „Gott hat den Menschen ihm zum Bilde geschaffen“ — und daraus schließt dann der Mann, man müsse also Bilder haben! Auch meinte er, der Spruch: „Zeige mir dein Angesicht, weil es schön ist“ (Hoheslied 2,14; nicht Luthertext) empfehle uns die Bilder. Ein anderer wollte die Aufstellung der Bilder auf den Altären begründen und führte dazu als Zeugnis an: „Niemand zündet ein Licht an und setzet es unter einen Scheffel“ (Matth. 5,15). Wieder ein anderer wollte zeigen, daß der Anblick der Bilder uns nützlich sei — und brachte den Psalmvers heran: „Herr, erhebe über uns das Licht deines Antlitzes!“ (Ps. 4,7). Ein anderer trug folgendes Gleichnis vor: Wie die Erzväter die Opfer der Heiden benutzt haben, so müssen auch die Christen Heiligenbilder haben statt der Götzen der Heiden! In dieselbe Richtung zerrten sie das Wort: „Herr, ich habe lieb die Ehre deines Hauses“ (Ps. 26,8; nicht Luthertext). Ganz besonders geistreich ist die Auslegung des Spruches: „Wie wir gehört haben, so haben wir es gesehen“ (1. Joh. 1,1; ungenau) in diesem Sinne. Gott werde — so „erklärte“ man diese Stelle — nicht bloß durch das Hören seines Wortes erkannt, sondern auch durch das Anschauen der Bilder! Von ähnlichem Scharfsinn ist der Ausspruch des Bischofs Theodor: „Gott ist wunderbar in seinen Heiligen (Ps. 68,36; griech. Text); aber an anderer Stelle heißt es: . . den Heiligen, so auf Erden sind (Ps. 16,3). Also bezieht sich dieser Spruch notwendig auf die Bilder!“ Aber diese Dummheiten sind derart erbärmlich, daß es mich verdrießt, sie wiederzugeben.

14. Die argumente van die afgevaardigdes na die Niceense Konsilie (787) ten gunste van beelde is belaglik

In verband hiermee sou daar na my mening alreeds meer as genoeg gesê gewees het as dit nie was dat die Sinode van Nicea my enigsins geweld aangedoen het nie. Dit is nie die beroemde kerkvergadering wat Konstantyn die Grote belê het nie,⁶⁴ maar die een wat op bevel en gesag van keiserin Irene⁶⁵ agthonderd jaar gelede gehou is. Want die vergadering het besluit dat die mense nie alleen beelde in hulle kerke moes aanhou nie maar dit ook moes aanbid.⁶⁶

Die gesag van hierdie Sinode sal teen alles wat ek ook al mag sê, groot vooroordeel teweegbring. En tog beweeg die aanhaling van die besluit 202 my nie soseer om die waarheid te bely nie as om vir my lesers duidelik te maak hoe ver die waansin van mense wat ’n groter begeerte na beelde het as wat ’n Christen betaam, alreeds gegaan het. Maar laat ons die probleem eers uit die weg ruim.

Mense wat vandag die gebruik van beelde verdedig, voer hierdie besluit van die Sinode van Nicea as verdediging aan. Daar bestaan egter ’n weerlegging onder die naam van Karel die Grote.⁶⁷ Uit die styl daarvan kan ons aflei dat dit in dieselfde tyd saamgestel is. Daarin word die opvattings van die biskoppe wat die vergadering bygewoon het, en die redenasies waarmee hulle daarvoor geveg het, weergegee. Johannes, ’n afgevaardigde van die Oosterse kerke, het gesê: “God het die mens na sy beeld geskep”.⁶⁸ Daaruit het hy afgelei dat hulle dus beelde moes hê. Dieselfde Johannes was ook van mening dat beelde deur die volgende sin by ons aanbeveel word: “Toon my u aangesig, want dit is skoon”.⁶⁹ ’n Ander afgevaardigde het die volgende getuienis aangehaal om te bewys dat beelde op die altare geplaas moes word: “Niemand steek ’n lamp aan en plaas dit onder ’n maatemmer nie”.⁷⁰ Om aan te toon dat dit vir ons voordelig is om na beelde te kyk, het ’n ander afgevaardigde hierdie psalmvers aangehaal: “Here, die lig van u aangesig is oor ons beseël”.⁷¹ ’n Ander een het die volgende vergelyking aangegryp: “Soos die aartsvaders die offerandes van die heidene gebruik het, so moet die Christene die beelde van heiliges in die plek van die heidense afgode gebruik”.⁷² Op dieselfde wyse het hulle die volgende verdraai: “Here, ek het die skoonheid van u huis liefgehad.”⁷³ Maar veral die volgende is ’n vindingryke interpretasie daarvan: “Soos ons gehoor het, het ons ook gesien”.⁷⁴ Hulle verklaar dit so dat God geken kan word nie alleen deur na sy Woord te luister nie maar ook deur na beelde te kyk. Die skerpsinnige redenasie van biskop Theodorus was net so. Hy het gesê: “God is 203 wonderbaarlik oor sy heiliges”. En elders staan geskrywe: “Vir die heiliges wat op die aarde is”.⁷⁵ Daarom moet dit op beelde van toepassing wees.

Kortom: hulle lafheid is so afstootlik dat ek my ook skaam om daarna te verwys.

14. Итак, мы достаточно подробно рассмотрели этот вопрос. Пусть же паписты не оправдываются ссылками на Никейский собор - не на великий Собор, собравшийся при императоре Константине (пусть никто не злоупотребляет его именем!), но на другой, созванный злобной прозерпиной по имени Ирина, во времена Карла Великого более восьмисот лет назад. На этом соборе было решено, что не только иметь образы, но и поклоняться им - благое дело. Паписты думают разгромить нас, прикрываясь, словно щитом, авторитетом этого собора. Следовательно, нужно показать, каким образом можно и должно его оценивать.

По правде говоря, мне хочется не столько опровергнуть возражения папистов, сколько раскрыть глаза всем и каждому на ту непозволительную для христиан крайнюю степень ожесточения, до которой доходят почитатели идолов. Начнем, однако, с первого пункта. Итак, те, кто почитает образы за благо, ссылаются на определение собора. Существует «Книга опровержений», составление которой приписывается Карлу Великому и которую по стилю вполне можно отнести к этой эпохе. В ней подробно излагаются взгляды епископов - участников собора вместе с обосновывающими их доводами. Иоанн, посланец Восточных Церквей, приводит слова Моисея: «Бог сотворил человека по образу своему». Отсюда следует, заключает он, что образы необходимы. К тому же написано: «Покажи мне лицо твоё, ... потому что ... лицо твоё приятно» [Песн 2:14]. Другой епископ силится доказать, что изображения нужно помещать на жертвеннике, и ссылается на изречение Иисуса Христа «Зажегши свечу, не ставят её под сосудом». Третий утверждает, что созерцание образов полезно, и приводит стих псалма: «Яви нам свет лица Твоего, Господи!» [Пс 4:7]. Четвёртый проводит следующую аналогию: как патриархи практиковали принятые у язычников жертвоприношения, так и христиане должны иметь свои образы, заменяющие языческих идолов. В обоснование этого приводятся слова: «Господи, возлюбил я красоту дома Твоего». Но главное - все они нелепейшим образом толкуют слова: «Как мы об этом слышали, так и увидели». Их понимают в том смысле, что Бог познаётся не только через восприятие его Слова, но и через созерцание образов. Епископ по имени Феодор прибегает к смехотворной уловке: «Бог, - говорит он, - именуется прославленным во святых». И добавляет: «Во святых на земле. Следовательно, надлежит созерцать славу Божью в образах»! Рассказывая об этих низостях, я испытываю такой стыд, что отказываюсь продолжать.

15. Ubi de adoratione disputant, illic adoratio et Pharaonis¹⁰, et virgae Ioseph¹¹, et tituli quem erexit Iacob¹², in medium adducitur. Quanquam in hoc postremo non tantum depravant Scripturae sensum, sed arripiunt quod nusquam legitur. Tum illa, Adorate scabellum pedum eius¹³. Item, Adorate in monte sancto eius¹⁴. Item, Vultum tuum deprecabuntur omnes divites 104 plebis¹: firmae admodum et appositae illis videntur probationes. Siquis per ludibrium attribuere imaginum patronis ridiculam personam vellet, possetne maiores et crassiores colligere ineptias? Ac nequa amplius restaret dubitatio^a, Theodosius Mirensis episcopus adorandas esse imagines Archidiaconi sui somniis tam serio confirmat acsi oraculum caeleste in promptu haberet². Eant nunc simulachrorum fautores, et Synodi decreto nos urgeant. Quasi vero non omnem sibi fidem abrogent venerandi illi patres, scripturas vel tam pueriliter tractando, vel tam impie foedeque^b lacerando.

15. Quand ce vient à parler de l’adoration, là ils amenent comment Jacob a adoré Pharaon, et la verge de Joseph. Item, qu’il a dressé un tiltre pour l’adorer. Or, en ceste derniere allegation, non seulement ils depravent le sens de l’Escriture, mais ils produisent à fausses enseignes ce qui ne se lit nulle part. Ils entassent puis apres d’autres probations aussi convenables, comme quand il est dit, Adorer le scabeau de ses pieds. Item, Adorer en sa montagne saincte. Item, Tous les riches supplieront devant ta face. Si quelcun par risée et moquerie vouloit faire jouer aux advocats des marmousets personnage de badins, il ne les pourroit faire parler plus sottement que font ces asniers. Mais encores pour faire la bonne bouche, Theodose, Evesque de Mire, conclud qu’on doit adorer les images, pource que son Archediacre l’a ainsi songé: et le dit d’aussi grande asseurance, comme si Dieu estoit descendu du ciel pour le relever. Que maintenant les Papistes facent parades de ce venerable Concile, comme si ces badaux et resveurs ne se desnuoyent point de toute authorité, traittans si puerilement l’Escriture, ou la deschirans d’une façon par trop meschante et detestable.

15. When they dispute concerning adoration, they bring forward Jacob's worshipping of Pharaoh, and of the staff of Joseph, and of the inscription erected by himself; although, in this last instance, they not only corrupt the sense of the Scripture, but allege what is nowhere to be found. These passages also, “Worship his footstool;” “Worship in his holy hill;” and, “All the rich of the people shall supplicate thy face;” they consider as apposite and conclusive proofs. If any one wished to represent the advocates for images in a ridiculous point of view, could he possibly ascribe to them greater and grosser instances of folly? But, that no doubt of this might remain, Theodosius, bishop of Mira, defends the propriety of worshipping images from the dreams of his archdeacon, as seriously as if he had an immediate revelation from heaven. Now, let the advocates of images go and urge upon us the decree of that Council; as though those venerable fathers had not entirely destroyed all their credit by such puerile treatment of the sacred Scriptures, or such impious and shameful mutilation of them.

15. Passages adduced in support of the worship of images.

When they treat of adoration, great stress is laid on the worship of Pharaoh, the staff of Joseph, and the inscription which Jacob set up. In this last case they not only pervert the meaning of Scripture, but quote what is nowhere to be found. Then the passages, 103“Worship at his footstool”—“Worship in his holy mountain”—“The rulers of the people will worship before thy face,” seem to them very solid and apposite proofs. Were one, with the view of turning the defenders of images into ridicule, to put words into their mouths, could they be made to utter greater and grosser absurdities? But to put an end to all doubt on the subject of images, Theodosius Bishop of Mira confirms the propriety of worshipping them by the dreams of his archdeacon, which he adduces with as much gravity as if he were in possession of a response from heaven. Let the patrons of images now go and urge us with the decree of this Synod, as if the venerable Fathers did not bring themselves into utter discredit by handling Scripture so childishly, or wresting it so shamefully and profanely.

15. Waar ze handelen over de aanbidding, daar wordt de aanbidding van Pharao en van de roede van Jozef en van het opschrift, dat Jacob opgericht heeft, te berde gebracht. Hoe wel ze wat dit laatste aangaat niet slechts de zin der Schrift verdraaien, maar ook aangrijpen wat nergens te lezen staat. Verder schijnen deze uitspraken: "Aanbidt de voetbank zijner voeten"; en ook: "Aanbidt op zijn heilige berg"; en ook: "Uw aanschijn zullen alle rijken des volks aanbidden", hun zeer sterke en geschikte bewijzen. Indien iemand spottenderwijs de voorstanders van beelden een belachelijke rol zou willen laten spelen, zou hij dan grotere en grovere dwaasheden bijeen kunnen zoeken ? En opdat er geen twijfel meer zou overblijven, verzekert Theodosius, de bisschop van Mira op grond van de dromen van zijn opperdiaken met zulk een ernst, dat de beelden aangebeden moeten worden, alsof hij een hemelse Godsspraak ter beschikking had. Laat nu de beschermers der beelden heengaan en ons in het nauw drijven met het besluit van het concilie. Alsof die eerwaarde vaders niet zichzelf alle geloofwaardigheid ontzegden door de Schriften zo kinderlijk te behandelen, of zo goddeloos en schandelijk uiteen te rijten.

15.

Bei der Frage wegen der Anbetung brachte man als Beispiel die (angebliche) Anbetung vor dem Pharao (Gen. 47,10), die Anbetung des Stabes Josephs (Gen. 47,31 nach dem griechischen Text) und des von Jakob errichteten Denksteins (Gen. 28,18) vor. Und dabei verdrehte man in dem letzten Punkt nicht nur den Sinn der Schrift, sondern raffte noch auf, was nirgendwo zu lesen steht. Weiter führte man an: „Betet an den Schemel seiner Füße“ (Ps. 99,5) oder „Betet an zu seinem heiligen Berge“ (Ps. 99,9) oder „Dein Antlitz werden anflehen alle Reichen im Volke“ (Ps. 45,13). Das schienen diesen Männern lauter zuverlässige und passende 50 Beweise zu sein! Wollte jemand zum Spott die Bilderverteidiger in einer lächerlichen Rolle darstellen — könnte er dann größere und tollere Dummheiten erdenken?! Und damit gar kein Zweifel übrigbleibe, verteidigt der Bischof Theodosius von Mira die Anbetung der Bilder so ernstlich durch Träume seines Archidiakons, als ob er ein himmlisches Orakel vorbrächte! Nun mögen die Beschützer der Bilder ruhig kommen und uns mit dem Beschluß der Synode bekämpfen! Als ob nicht jene verehrungswürdigen Väter allen Anspruch auf Glaubwürdigkeit durch ihre kindische Behandlung und gottlose, niederträchtige Zerreißung der Schrift verloren hätten!

15. Die afgevaardigdes by die Sinode van Nicea het die Skrif kinderagtig gehanteer en goddeloos verskeur

Waar hulle oor die aanbidding redekawel, word die aanbidding van Farao,⁷⁶ die staf van Josef⁷⁷ en die teken wat Jakob⁷⁸ opgerig het, bygesleep. Tog verdraai hulle in die laaste instansie nie alleen die betekenis van die Skrif nie, maar hulle gryp ook na dinge wat nêrens te lese is nie. Daarby kom die volgende: “Aanbid die voetbank van sy voete”.⁷⁹ En net so: “Aanbid op sy heilige berg”.⁸⁰ Verder: “Al die rykes van die volk sal U aangesig aanbid”.⁸¹ Vir hulle het dit na onwrikbare en gepaste bewyse gelyk.

As iemand uit bespotting aan die voorstanders van beelde ’n belaglike karikatuur sou wil toeskryf, sou hy dan groter en growwer dwaasheid kon aanhaal? En om geen tyfel meer daaroor te laat nie, bevestig Theodosius, die biskop van Mira, in alle erns met die drome van sy aartsdiaken dat hulle beelde moes aanbid net asof hy ’n hemelse godspraak vir sy aanbeveling gereed het.⁸² Laat die voorstanders van beelde nou begaan en ons met die besluit van die Sinode in ’n hoek probeer dryf - net asof hierdie geagte vaders hulle nie van alle geloofwaardigheid ontneem as hulle die Skrif so kinderagtig hanteer of so goddeloos en skandelik verskeur nie.

15. Относительно же поклонения эти епископы утверждают, что Иаков поклонялся фараону и семени Иосифову и даже установил для поклонения памятник. Что касается последнего заявления, то оно представляет собой не только извращение смысла Писания, но и лжеучение, о котором нигде не написано. Далее они нагромождают и другие подобные «доказательства», например: «поклоняйся подножию его», или: «поклоняйся на священной горе», или: «все богачи будут молить Тебя перед лицом твоим». Если бы кто-нибудь в шутку пытался разыграть роль защитника этих нелепых персонажей фарса, то не смог бы наговорить больше чуши, чем наговорили эти ослы. И наконец, вот довод на десерт: Феодор, епископ мирликийский, настаивает на почитании икон потому, что так привиделось во сне его архидиакону! Причём настаивает с такой убеждённостью, словно сам Бог сошёл с небес и явил ему своё откровение. Пусть же паписты громогласно ссылаются на сей достопочтенный собор. Разве его участники, эти глупцы и фантазёры, не лишили его всякого авторитета беспомощным толкованием Писания или злостным извращением его смысла?

16. Venio nunc ad impietatum portenta, quae evomere ausos esse^c mirum est: non fuisse autem illis reclamatum cum summa omnium detestatione, bis mirum. Atque hanc^d flagitiosam amentiam traduci expedit, ut saltem fucus antiquitatis quem Papistae obtendunt, simulachrorum cultui detrahatur^e. Theodosius Amori episcopus anathema crepat adversus omnes qui imagines nolunt adorari³. Alius omnes Graeciae et Orientis calamitates huic sceleri imputat, quod non fuerint adoratae⁴. Quibus ergo poenis digni Prophetae, Apostoli, Martyres, quorum tempore nullae extiterunt? Addunt postea, si imagini imperiali cum suffitu et thymiamate obviam proceditur: multo magis hunc honorem Sanctorum simulachris deberi⁵. Constantius autem Constantiae Cypri episcopus se imagines reverenter amplecti profitetur, cultumque honoris qui vivificae Trinitati debetur, illis se exhibiturum confirmat: quisquis idem facere recusaverit, eum anathematizat, et cum Manichaeis et Marcionitis amandat⁶. Ac ne putes privatam esse unius hominis sententiam, assentiuntur reliqui. Imo Iohannes legatus Orientalium, calore ultra provectus, praestare admonet lupanaria omnia in urbem admitti, quam imaginum cultum abnegare⁷. Tandem omnium consensu statuitur, haereticis omnibus deteriores esse Samaritanos: at ipsis Samaritanis εἰκονομάχους⁸ Caeterum ne suo solenni Plaudite fabula careat⁹, additur clausula, 105 Gaudeant et exultent qui Christi habentes imaginem sacrificium illi offerunt¹. Ubi nunc latriae et duliae distinctio, qua Dei et hominum oculos solent perstringere? Nam concilium sine exceptione tantundem simulachris ac Deo vivo largitur.

16. Je vien maintenant aux blasphemes, lesquels c’est merveille qu’ils ayent osé desgorger, et plus que merveille, qu’il ne leur ait point esté contredit, et qu’il ne se soit trouvé gens qui leur crachassent au visage. Or il est bon, comme j’ay dit, que telle infamie soit descouverte, non seulement pour oster aux Papistes la couleur dont ils se fardent, faisant semblant que l’ancienneté est pour eux: mais afin que tous soyent admonestez de l’horrible vengeance de Dieu, laquelle est tombée sur ceux qui ont introduit les idoles. Theodose, Evesque d’Amora, anathematize tous ceux qui ne veulent point qu’on adore les images. Un autre sien compagnon impute toutes les calamitez de Grece et d’Orient, à ce qu’on ne les a point adorées. Ainsi voila tous les Prophetes, Apostres et Martyrs damnez, lesquels n’ont peu adorer les images, veu qu’ils n’en avoyent nulles. Un autre dit, que si on fait perfum aux images de l’Empereur, qu’il en faut bien faire autant, pour le moins, à celles des Saincts. Constance Evesque de Constance en Cypre, se desborde d’une fureur diabolique, protestant de faire aux images le mesme honneur et egal, qui est deu à la saincte Trinité: et quiconque refusera de le suivre, il l’anathematize, et l’envoye avec les Manicheens et Marcionites: combien qu’il ne faut pas prendre cela comme l’opinion d’un seul homme, car tous disent Amen apres luy. Sur cela, Jean ambassadeur des Eglises Orientales, s’eschaufant en plus grande colere, prononce qu’il vaudroit mieux avoir tous les bordeaux du monde en une ville, que de rejetter le service des images. En la fin il est arresté d’un commun accord que les Samaritains sont pires que tous les heretiques: mais que ceux qui rejettent les images sont encore pires que les Samaritains. Ayans si bien opiné et conclud, pour le dernier Proficiat, ils chantent un Jubilé à tous ceux qui ont l’image de Christ et luy offrent sacrifice. Où est maintenant ceste belle distinction de Latrie et Dulie, sous ombre de laquelle ils pensent tromper Dieu et les hommes? Car le Concile sans rien excepter en donne autant aux simulacres qu’au Dieu vivant.

16. I come now to those prodigies of impiety, which it is wonderful that they ever ventured to broach; and more wonderful still, that they have not been opposed with universal detestation. It is right to expose this flagitious madness, that the worship of images may at least be deprived of the pretence of antiquity, which the papists falsely urge in its favour. Theodosius, bishop of Amorum, denounces an anathema against all who are averse to the worship of images. Another imputes all the calamities of Greece and the East to the crime of not having worshipped them. What punishments, then, did the Prophets, Apostles, and Martyrs deserve, in whose time images were unknown? They add further, If the image of the emperor be met by processions with perfumes and incense, much more is this honour due to the images of the saints. Constantius, bishop of Constance, in Cyprus, professes his reverence for images, and avows that he will pay them the same worship and honour as is due to the Trinity, the source of all life; and whoever refuses to do the same, he anathematizes and dismisses with the Manichees and Marcionites. And, lest you should suppose this to be the private opinion of an 112 individual, they all declare their assent to it. John, the delegate of the Eastern churches, carried by the fervour of his zeal to still greater lengths, asserts it to be better to admit all the brothels of the world into one city, than to reject the worship of images. At length it was unanimously decreed, that the Samaritans were worse than all heretics, and that the adversaries of images were worse than the Samaritans. But, that the farce might not want its usual plaudit, they add this clause: “Let them rejoice and exult, who have the image of Christ, and offer sacrifice to it.” Where is now the distinction of latria and dulia, with which they attempt to deceive both God and men? For the Council gives the same honour, without any exception, to images and to the living God.

16. The blasphemous expressions of some ancient idolaters approved by not a few of the more modern, both in word and deed.

I come now to monstrous impieties, which it is strange they ventured to utter, and twice strange that all men did not protest against with the utmost detestation.¹ It is right to expose this frantic and flagitious extravagance, and thereby deprive the worship of images of that gloss of antiquity in which Papists seek to deck it. Theodosius Bishop of Amora fires oft an anathema at all who object to the worship of images. Another attributes all the calamities of Greece and the East to the crime of not having worshipped them. Of what punishment then are the Prophets, Apostles, and Martyrs worthy, in whose day no images existed? They afterwards add, that if the statue of the Emperor is met with odours and incense, much more are the images of saints entitled to the honour. Constantius, Bishop of Constantia in Cyprus, professes to embrace images with reverence, and declares that he will pay them the respect which is due to the ever blessed Trinity: every person refusing to do the same thing he anathematises and classes with Marcionites and Manichees. Lest you should think this the private opinion of an individual, they all assent. Nay,John the Eastern legate, carried still farther by his zeal, declares it would be better to allow a city to be filled with brothels than be denied the worship of images. At last it is resolved with one consent that the Samaritans are the worst of all heretics, and that the enemies of images are worse than the Samaritans. But that the play may not pass off without the accustomed Plaudite, the whole thus concludes, “Rejoice and exult, ye who, having the image of Christ, offer sacrifice to it.” Where is now the distinction of λατρια and δυλια with which they would throw dust in all eyes, human and divine? The Council unreservedly relies as much on images as on the living God.²

16. Ik kom nu tot de monsterachtigheden van goddeloosheid, aangaande welke men er zich over moet verwonderen, dat zij ze hebben durven uitbraken: dat men echter daartegen niet geprotesteerd heeft met de allergrootste verfoeiing, daar over moet men zich dubbel verwonderen. En het is goed, dat deze schandelijke dwaasheid aan de kaak gesteld wordt, opdat althans het waas van oudheid, waarin de pausgezinden de beeldendienst hullen, ervan afgetrokken wordt. Theodosius, de bisschop van Amorium, schreeuwt de vervloeking uit tegen allen, die niet willen, dat de beelden aangebeden worden. Een ander schrijft alle rampen van Griekenland en het Oosten daaraan toe, dat ze niet aangebeden zijn. Wat voor straffen zijn dan de profeten, apostelen en martelaars waardig, in wier tijd er geen beelden geweest zijn? Dan voegen zij daaraan toe, dat, indien men het beeld van de keizer met wierook en reukwerk tegemoet treedt, men deze eer veel meer verschuldigd is aan de beelden der heiligen. Constantius echter, de bisschop van Constantia op Cyprus, verklaart openlijk, dat hij de beelden eerbiedig omhelst, en verzekert, dat hij hun de eredienst zal bewijzen, welke men verschuldigd is aan de levendmakende Drieëenheid; al wie weigert hetzelfde te doen, die vervloekt hij en verbant hij met de Manicheërs en Marcionieten. En opdat men niet mene, dat dit de persoonlijke mening is van een man, wete men, dat de overigen hem daarin bijvallen. Ja Johannes, de afgevaardigde van de Oosterse kerken, laat zich door zijn vuur nog verder meeslepen en wijst er op, dat het beter is alle bordelen in de stad toe te laten, dan de beeldendienst te weigeren. Eindelijk wordt met aller instemming vastgesteld, dat de Samaritanen erger zijn dan alle ketters, maar de beeldensbestrijders nog erger dan de Samaritanen. En opdat de komedie niet de gewone uitnodiging aan het publiek tot bijvalsbetuiging zou missen, wordt dit slot toegevoegd: "Laat opspringen van vreugde allen, die het beeld van Christus hebben en het hun offerande brengen." Waar is nu dat onderscheid tussen latria en dulia, verering en dienst, waarmee zij de ogen van God en mensen plegen te bedriegen? Want het concilie geeft zon der onderscheid evenveel eer aan de beelden als aan de levende God.

16.

Jetzt komme ich auf derartig ungeheuerliche Äußerungen der Gottlosigkeit, daß man sich doch über die Kühnheit wundern muß, mit der sie dergleichen aussprachen — wobei allerdings doppelt verwunderlich ist, daß man ihnen nicht mit allgemeinem und schärfstem Abscheu widersprochen hat. Aber es ist doch nützlich, diese frevlerischen Torheiten wiederzugeben, damit dem Bilderdienst wenigstens der Schein des hohen Alters, den ihm die Papisten beilegen möchten, genommen werde. Da schleudert der Bischof Theodosius von Amorium sein Anathema gegen alle, die die Bilder nicht anbeten wollen. Ein anderer führt alle damaligen Nöte Griechenlands und des Orients auf das Verbrechen zurück, daß man die Bilder nicht angebetet habe! Was müssen dann erst die Propheten, Apostel und Märtyrer für Strafe verdienen, zu deren Zeiten es überhaupt nicht einmal Bilder gab? Dann fügt man hinzu: nahe man sich schon dem Bilde des Kaisers mit Räucherwerk und Duftopfern — wieviel mehr gebühre diese Ehre den Standbildern der Heiligen! Der Bischof Constantius von Constantia auf Cypern verspricht, die Bilder mit höchster Ehrerbietung zu behandeln, und versichert, ihnen die nämliche Verehrung geben zu wollen, die der lebendigmachenden Dreieinigkeit zukomme! Sollte sich einer weigern, das gleiche zu tun, den verflucht er und verwirft ihn gleich Manichäern und Marcioniten! Damit man nicht meine, das sei die bloß private Ansicht eines einzigen Mannes, stimmten die übrigen dieser Rede zu. Ja, Johannes, der Abgesandte der Ostkirche, den die Hitze der Begeisterung über alle Grenzen trieb, behauptet, es sei besser, alle Hurenhäuser in die Stadt aufzunehmen, als den Bilderdienst abzulehnen! Schließlich kam man allgemein zu dem Beschluß: unter den Ketzern seien die Samaritaner die schlimmsten — schlimmer aber als die Samaritaner seien die Bestreiter der Bilderverehrung! Damit nun der Posse ihr feierlicher Schluß („Klatschet“) nicht abgehe, fügte man die Formel hinzu: „Es mögen sich freuen und frohlocken, welche Christi Bild besitzen und ihm Opfer darbringen!“ Wo war da noch die Unterscheidung zwischen „Dienst“ und „Verehrung“, mit der man Gott und Menschen immer so gern täuschen möchte? Das Konzil gibt den Bildern ohne Ausnahme dasselbe wie dem lebendigen Gott.

16. Verdere drogredenasies van dieselfde afgevaardigdes

Ek kom nou by hulle goddelose drogredes. Dit is wonderlik dat hulle gewaag het om dit uit te braak. Maar nog wonderliker is dit dat daar niemand was wat met die grootste verfoeiing van hulle almal sy stem daarteen vehef het nie.

204 Dit is ook paslik dat hulle goddelose waansin aan die lig gebring word om ten minste die rookskerm van oudheid wat die pousgesindes as verskoning aanbied, van beeldediens weg te neem. Theodosius, die biskop van Mira, dreun ’n vloek uit oor almal wat weier om beelde te aanbid.⁸³ Iemand anders weer wyt al die rampe in Griekeland en die Ooste aan hierdie sonde, naamlik dat beelde nie daar aanbid is nie.⁸⁴ Watter strawwe het die profete, die apostels en martelare dan nie verdien omdat daar in hulle tyd geen beelde bestaan het nie?

Daarna voeg hulle by dat as mense die beeld van die keiser met brandwerk en wierook tegemoetgaan, hierdie eerbewys baie meer nog aan die beelde van heiliges verskuldig is.⁸⁵ Maar Constantius,⁸⁶ die biskop van Constantia in Cyprus, verklaar dat hy beelde met eerbied bejeën, en hy bevestig dat hy aan hulle die eerbewys sal betoon wat aan die lewendmakende Drie-eenheid verskuldig is.⁸⁷ En elkeen wat weier om dieselfde te doen, vervloek hy en verban hom tesame met die Manicheërs en die Marcioniete.⁸⁸ Maar moenie dink dat dit die persoonlike opvatting van net een man was nie - inteendeel, die res stem met hom saam! Ja, Johannes, die afgevaardigde van die Oosterse kerke, was vuriglik daaroor in vervoering en hy vermaan hulle dat dit beter sou wees om al die hoerhuise in die stad toe te laat as om die beeldediens te verloën.⁸⁹

Uiteindelik is met die instemming van hul almal tot die besluit geraak dat dié Samaritane slegter is as al die ketters, maar dat die wat daarteen stry⁹⁰ slegter as Samaritane is.⁹¹ En om te verhoed dat hulle drama sonder 205 plegtige toejuiging sou wees,⁹² word dit soos volg afgesluit: Laat almal juig en jubel wat ’n beeld van Christus het, en daaraan hulle offers bring.⁹³ Waar is nou die onderskeid tussen ‘verering’ en ‘diens’ waarmee hulle die gewoonte het om die oë van God en die mens te verblind? Want die vergadering skenk sonder uitsondering net soveel eerbied aan beelde as aan die lewende God.

16. Теперь я перехожу ко второму пункту - к изложению столь нечестивых взглядов, что удивительно, уже потому, что их приверженцы осмелились утверждать подобное. Но ещё удивительнее то, что им никто не возразил и не нашлось человека, который плюнул бы им в лицо. Как я уже говорил, раскрыть всю гнусность этих утверждений надлежит не только для того, чтобы представить папистов в истинном свете и лишить их возможности заявлять, будто на их стороне авторитет древности. Это нужно ещё и для того, чтобы все люди получили предупреждение о страшной каре Божьей, ожидающей почитателей идолов.

Епископ аморский Феодор предаёт анафеме противников иконопочитания. Его единомышленник приписывает все постигшие Грецию и Восток бедствия тому, что здесь не почитали икон. Таким образом, проклятие посылается всем пророкам, апостолам и мученикам: ведь они их не почитали, потому что не имели. Третий епископ говорит, что если совершаются воскурения перед статуей императора, то тем более подобает это делать перед изображениями святых. Констанц, епископ Констанции на Кипре, пышет дьявольской яростью, требуя для икон почитания, равного почитанию Пресвятой Троицы. Если же кто-либо отказывается следовать этому требованию, он предаёт ослушника анафеме, проклиная его вместе с манихейцами и маркионитами. И не нужно думать, будто это требование - частное мнение отдельного человека, ибо вслед за епископом все произносят «аминь». Рассуждая об этом предмете, посланец Восточных Церквей Иоанн выходит из себя от гнева и заявляет, что лучше собрать в одном городе все вертепы мира, чем отвергнуть служение иконам. В конце концов было единодушно решено, что самаряне хуже еретиков, но отвергающие иконы ещё хуже, чем самаряне. После того, как участники собора всё так славно рассудили и постановили, они вместо заключительного «Proficiat» спели «Jubile» всем поклоняющимся образу Христа и приносящим ему жертвы. Так где же это пресловутое различение между «latria» и «dulia», под прикрытием которого намеревались обмануть Бога и людей? Ибо собор без всяких различений устанавливает равное поклонение изображениям и живому Богу.