1. 85 | SED enim quoniam Dei notitiam, quae in mundi machina universisque creaturis non obscure alioqui proponitur, familiarius tamen etiamnum et clarius verbo docuimus explicari: iam operaepretium est expendere ecquid se talem Dominus in Scriptura nobis repraesentet qualem in operibus suis delineari, prius visum est. Longa certe materia: siquis in ea diligentius tractanda immorari velit. At ego velut indicem proposuisse contentus ero, quo monitae piae mentes, quid potissimum in Scripturis de Deo investigandum sit norint, et ad certum eius inquisitionis scopum dirigantur. || ^a Nondum attingo peculiare foedus quo genus Abrahae a reliquis Gentibus distinxit. Nam gratuita adoptione recipiens in filios qui hostes erant, Redemptor iam tunc apparuit: nos autem adhuc in ea notitia versamur quae in mundi creatione subsistit, neque ascendit ad Christum Mediatorem. Etsi autem paulo post quosdam ex Novo testamento locos citare operaepretium erit (sicuti etiam inde et potentia Dei creatoris, et providentia in primae naturae conservatione probatur) lectores tamen monitos volo quid nunc agere mihi propositum sit, ne fines sibi praescriptos transiliant; denique tenere in praesentia sufficiat quomodo Deus caeli et 86 terrae opifex mundum a se conditum gubernet. Passim vero celebratur et paterna eius bonitas, et voluntas ad beneficentiam proclivis: et exempla traduntur severitatis, quae iustum scelerum ultorem esse ostendunt, praesertim ubi tolerantia sua contra obstinatos nihil proficit.

1. Mais puis que nous avons enseigné que la cognoissance de Dieu, laquelle autrement est demonstrée au bastiment du monde et en toutes créatures assez amplement, neantmoins est plus familierement declarée par sa parolle, nous avons maintenant à considerer si Dieu se represente tel en son Escriture, comme nous l’avons par cy devant veu estre figuré en ses œuvres: qui seroit certes une longue matiere, si quelcun se vouloit arrester à la traiter diligemment. Mais moy, je seray content d’en avoir proposé seulement quelque sommaire, par lequel les consciences fideles soyent admonnestées de ce qu’ll faut principalement chercher de Dieu aux Escritures, et soyent dressées à un certain but, pour y parvenir.
2. Je ne touche point encores à ceste alliance speciale, par laquelle Dieu en adoptant la race d’Abraham, l’a distinguée d’avec toutes autres nations. Car en elisant pour domestiques, et retirant à soy comme ses propres enfans ceux qui lui avoyent esté ennemis, il s’est desja en cela declairé leur redempteur. Or nous sommes encore apres à deduire la cognoissance simple qui respond à la creation du monde, sans eslever les hommes jusques à Jesus Christ, pour le faire cognoistre mediateur. Or combien qu’il sera tantost besoin d’alleguer quelques passages du nouveau Testament, comme de fait la vertu de Dieu, entant qu’il est createur nous est là monstrée, et aussi sa providence à conserver l’ordre qu’il a establi: toutesfois j’advertiray les lecteurs de mon intention, afin qu’ils ne s’esgarent point outre leurs limites. Qu’il suffise donc pour le present de savoir comment Dieu estant createur du ciel et de la terre, gouverne ce chef d’œuvre qu’il a fait. Or on trouvera par toute l’Escriture que sa bonté paternelle nous est preschée, combien il est enclin et facile à nous bien faire. Il y a aussi de l’autre costé les exemples de sa rigueur, pour monstrer qu’il est juste juge pour punir tous malefices, principalement quand sa patience ne profite de rien envers les obstinez.

1. 94 But, since we have shown that the knowledge of God, which is otherwise exhibited without obscurity in the structure of the world, and in all the creatures, is yet more familiarly and clearly unfolded in the word, it will be useful to examine, whether the representation, which the Lord gives us of himself in the Scripture, agrees with the portraiture which he had before been pleased to delineate in his works. This is indeed an extensive subject, if we intended to dwell on a particular 95 discussion of it. But I shall content myself with suggesting some hints, by which the minds of the pious may learn what ought to be their principal objects of investigation in Scripture concerning God, and may be directed to a certain end in that inquiry. I do not yet allude to the peculiar covenant which distinguished the descendants of Abraham from the rest of the nations. For in receiving, by gratuitous adoption, those who were his enemies into the number of his children, God even then manifested himself as a Redeemer; but we are still treating of that knowledge which relates to the creation of the world, without ascending to Christ the Mediator. But though it will be useful soon to cite some passages from the New Testament, (since that also demonstrates the power of God in the creation, and his providence in the conservation of the world,) yet I wish the reader to be apprized of the point now intended to be discussed, that he may not pass the limits which the subject prescribes. At present, then, let it suffice to understand how God, the former of heaven and earth, governs the world which he hath made. Both his paternal goodness, and the beneficent inclinations of his will, are every where celebrated; and examples are given of his severity, which discover him to be the righteous punisher of iniquities, especially where his forbearance produces no salutary effects upon the obstinate.

1. Explanation of the knowledge of God resumed. God as manifested in Scripture, the same as delineated in his works.

87 We formerly observed that the knowledge of God, which, in other respects, is not obscurely exhibited in the frame of the world, and in all the creatures, is more clearly and familiarly explained by the word. It may now be proper to show, that in Scripture the Lord represents himself in the same character in which we have already seen that he is delineated in his works. A full discussion of this subject would occupy a large space. But it will here be sufficient to furnish a kind of index, by attending to which the pious reader may be enabled to understand what knowledge of God he ought chiefly to search for in Scripture, and be directed as to the mode of conducting the search. I am not now adverting to the peculiar covenant by which God distinguished the race of Abraham from the rest of the nations. For when by gratuitous adoption he admitted those who were enemies to the rank of sons, he even then acted in the character of a Redeemer. At present,however, we are employed in considering that knowledge which stops short at the creation of the world, without ascending to Christ the Mediator. But though it will soon be necessary to quote certain passages from the New Testament (proofs being there given both of the power of God the Creator, and of his providence in the preservation of what he originally created), I wish the reader to remember what my present purpose is, that he may not wander from the proper subject. Briefly, then, it will be sufficient for him at present to understand how God, the Creator of heaven and earth, governs the world which was made by him. In every part of Scripture we meet with descriptions of his paternal kindness and readiness to do good, and we also meet with examples of severity which show that he is the just punisher of the wicked, especially when they continue obstinate notwithstanding of all his forbearance.

1. Evenwel, daar wij geleerd hebben, dat de kennis Gods, hoe wel ze in het bouwwerk der wereld en in alle schepselen niet onduidelijk wordt voor ogen gesteld, toch nog vertrouwelijker en helderder door het Woord wordt ontvouwd, is het nu wenselijk na te gaan, of God zich in de Schrift zodanig aan ons open baart, als Hij tevoren in zijn werken getekend werd gezien Ongetwijfeld een uitgebreide stof, wanneer men zich met een nauwkeurige behandeling daarvan wil bezig houden. Maar ik zal er mij mee tevreden stellen als het ware een korte inhoudsopgave voor te leggen, opdat vrome harten, daardoor ingelicht mogen weten, wat ze voornamelijk in de Schriften aangaande God moeten naspeuren, en opdat ze zich bij dat onderzoek op een vast doel mogen richten. Ik spreek nog niet over het bijzon der verbond, waardoor Hij het geslacht Abrahams van de overige volken heeft onderscheiden. Want doordat Hij in genadige aanneming hen als kinderen ontving, die zijn vijanden waren, betoonde Hij zich reeds toen een Verlosser; wij houden ons echter nog bezig met die kennis, welke niet verder gaat dan de schepping der wereld en niet opklimt tot Christus als Middelaar. Ofschoon ik nu een weinig verder enkele plaatsen uit het Nieuwe Testament zal moeten aanhalen (omdat ook daaruit zowel de macht van God de Schepper, als ook zijn voorzienigheid in de onderhouding der eerste natuur bewezen wordt), wil ik toch dat de lezers weten, wat ik me voorgenomen heb nu te behandelen, opdat ze de hun gestelde perken niet te buiten gaan. Kort om het moge voor het ogenblik voldoende zijn te weten, hoe God, de Bouwmeester van hemel en aarde, de wereld, dit door Hem geschapen is, bestuurt. Overal echter wordt zowel zijn vaderlijke goedheid, als ook zijn tot weldoen geneigde wil verheerlijkt; ook worden voorbeelden van zijn gestrengheid mee gedeeld, die aantonen, dat Hij een rechtvaardig wreker is van misdaden, bovenal wanneer Hij met zijn verdraagzaamheid tegenover hardnekkigen niets vordert.

1. 38Die Lehre der Schrift von Gott, dem Schöpfer

Bisher haben wir gelehrt, daß sich die Kunde von Gott, die uns im Weltgebäude und in aller Kreatur nicht undeutlich entgegentritt, doch vertrauter und auch klarer im Worte erschließt. So müssen wir jetzt erwägen, ob der Herr sich uns in der Schrift ebenso darstellt, wie wir ihn zuvor in seinen Werken abgeprägt sahen. Das wäre freilich ein reicher Stoff, wenn man ihn genau behandeln wollte. Aber ich will mich damit begnügen, einen Fingerzeig zu geben. So können fromme Menschen erfahren, was man in der Schrift als wichtigste Lehre von Gott suchen soll, und auf diese Weise zu einem klaren Richtpunkt (scopus) für ihre Nachforschung kommen. Ich rede noch nicht von dem besonderen Bund, durch den Gott Abrahams Geschlecht über die übrigen Völker erhob. Denn indem er solche, die zuvor Feinde waren, durch gnädige Erwählung als seine Kinder annahm, erschien er schon damals als Erlöser. Wir haben es dagegen vorerst noch mit der Kunde zu tun, die sich auf die Schöpfung der Welt beschränkt und sich noch nicht zu Christus dem Mittler erhebt. Freilich muß ich gleich einige Stellen aus dem Neuen Testament anführen; denn auch dort wird die Macht Gottes des Schöpfers und seine Vorsehung bei der Erhaltung der ersten Schöpfung bezeugt. Aber ich muß doch die Leser daran erinnern, was ich hier behandeln möchte, damit sie nicht über die gesetzte Grenze hinausgehen. Für jetzt soll es uns genügen, zu betrachten, wie Gott, der Schöpfer Himmels und der Erden, die von ihm geschaffene Welt regiert. Mitunter wird aber auch seine väterliche Güte und seine Bereitwilligkeit zum Wohltun gerühmt, es werden auch Beispiele seiner Strenge überliefert, die ihn als gerechten Vergelter des Frevels darstellen, besonders wo seine Langmut gegen Verhärtete nicht mehr hilft.

1. ’n Inleiding tot die bespreking van die wyse waarop God die heelal regeer

181 Ons het vroeër aangedui dat die kennis van God tog vertrouliker en duideliker in sy Woord uiteengesit word, hoewel dit andersins duidelik binne die steierwerk van die wêreld aan alle skepsele voorgelê word.¹ Daarom is dit nou die moeite werd om te oorweeg of die Here Hom in die Skrif vir ons weergee soos wat dit tevore geblyk het dat Hy in sy werke omlyn word. Dit is inderdaad ’n uitgebreide onderwerp vir iemand wat deur ’n baie noukeurige behandeling daarvan sy tyd wil verwyl. Sover dit my aangaan, sal ek tevrede wees daarmee om slegs ’n aanduiding daarvan te gee om godvrugtige siele te vermaan sodat hulle kan weet wat hulle in besonder in die Skrif in verband met God moet ondersoek en sodat hulle hulle ondersoek op ’n vaste doelstelling kan rig. Ek raak hier nog nie die besondere verbond aan waarmee God die nageslag van Abraham van die res van die heidene onderskei het nie. Want toe Hy deur aanneming uit genade² mense wat tevore sy vyande was, as sy kinders aanvaar het, het Hy Hom toe alreeds as Verlosser geopenbaar. Ons hou ons egter nog besig met die kennis wat op die skepping van die wêreld betrekking het en wat nog nie op Christus as Middelaar oorgaan nie. Hoewel dit dus die moeite sal loon om ’n wyle later enkele aanhalings uit die Nuwe Testament te maak, aangesien die mag van God, die Skepper, en sy voorsienigheid in die onderhouding van die eerste natuur³ daaruit bewys word, wil ek hê dat my lesers oor my huidige doelstelling gewaarsku moet wees, sodat hulle nie miskien die perke wat vir hulle voorgeskryf is, te buite gaan nie.

182 Kortom: vir die huidige moet dit vir ons genoegsaam wees om te begryp hoe God as Maker van die hemel en die aarde, die heelal wat deur Hom geskep is, regeer. Sy vaderlike goedheid en wil, wat maklik tot milddadigheid geneig is, word trouens oral in die Skrif verkondig. Daarin word ook voorbeelde van sy strengheid gegee wat aandui dat Hy ’n regverdige Wreker van die mens se oortredinge is - in besonder wanneer Hy met sy verdraagsaamheid geen vordering teen halsstarrige mense maak nie.

1. Итак, мы говорили о том, что знание о Боге, которое мы можем почерпнуть из созерцания мира и всех Божьих творений, ещё более доступно нам в Слове Божьем. Теперь нам следует выяснить, предстаёт ли Бог в Писании таким, каким мы прежде узнали Его из рассмотрения его дел. Конечно, если разбирать этот вопрос подробно, он отнимет у нас много времени. Но я ограничусь тем, что изложу его в общих чертах. Этого достаточно, чтобы предупредить верующих о необходимости искать Бога прежде всего в Писании и указать им направление, ведущее к достижению этой цели.

 2. Я не касаюсь пока того особого союза, посредством которого Бог избрал племя Авраамово и выделил его из всех прочих народов. Ведь усыновив и приблизив к Себе своих прежних недругов, Он уже тем самым проявил Себя как Искупитель. Но мы пока ещё занимаемся выведением простого знания о Боге как о Творце мира, не возвышаясь до познания Иисуса Христа как Посредника. Нам придётся обращаться к некоторым текстам из Нового Завета, поскольку и в нём явлена сила Бога-Творца и его провидение, охраняющее установленный Им порядок. Я заранее предупреждаю читателя о своих намерениях, чтобы он не искал в моих словах смысла, который я в них не вкладывал. Итак, пока нам достаточно узнать, каким образом Бог, будучи Творцом неба и земли, управляет чудно созданным Им миром.

Всё Писание свидетельствует об отеческой любви Бога к людям, о его неизменном расположении творить нам добро. С другой стороны, здесь же мы встречаем многочисленные примеры его суровости. В них Он проявляет Себя как справедливый Судья, карающий всякое злодеяние - и прежде всего тогда, когда его долготерпение ничему не научает закоренелых упрямцев.

2. Certis quidem^a locis dilucidae magis^b descriptiones nobis proponuntur, quibus εἰκονικῶς visenda exhibetur germana eius facies^c. Nam quum eam describeret Moses, videtur sane voluisse breviter comprehendere quicquid de ipso intelligi ab hominibus fas esset. Iehovah, inquit, Iehovah, Deus misericors et clemens, patiens, et multae miserationis, ac verax, qui custodis misericordiam in milia^d, qui aufers iniquitatem et scelera, apud quem innocens non erit innocens, qui reddis iniquitatem patrum filiis ac nepotibus [Exod. 34. a. 6]¹. Ubi animadvertamus eius aeternitatem καὶ αὐτουσίαν magnifico illo nomine bis repetito^e, praedicari: deinde commemorari eius virtutes, quibus nobis describitur^f non quis sit apud se, sed qualis erga nos: ut ista eius agnitio vivo magis sensu, quam vacua et meteorica speculatione constet. Virtutes porro easdem hic enumerari audimus quas notavimus^g in caelo et terra relucere: clementiam, bonitatem, misericordiam, iustitiam, iudicium, veritatem. Nam virtus et potentia sub titulo Elohim^h continetur. Iisdem etiam epithetis illum insigniunt Prophetae, quum ad plenum volunt sanctum eius nomen illustrare. Ne multa congerere cogamur, in praesentia nobis Psalmus unusⁱ sufficiat: in quo tam exacte summa omnium eius virtutum recensetur, ut nihil omissum videri queat [Psal. 145^k]. Et nihil tamen illic ponitur quod non liceat in creaturis contemplari. Adeo talem sentimus, experientia magistra, Deum, qualem se verbo declarat. Apud Ieremiam, ubi pronuntiat qualis agnosci a nobis velit, descriptionem proponit non ita plenam, sed eodem plane recidentem. Qui gloriatur, inquit, in hoc glorietur, quod me noverit Dominum qui facio misericordiam, iudicium, 87 et iustitiam in terra [Iere. 9^a. g. 24]^{1 b}. Tria certe haec apprime nobis cognitu sunt necessaria: Misericordia, qua sola consistit nostra omnium salus: Iudicium, quod in flagitiosos quotidie exercetur, et gravius etiam eos manet in aeternum exitium: Iustitia, qua conservantur fideles, et benignissime foventur. Quibus comprehensis, te abunde habere vaticinium testatur quo possis in Deo gloriari. Neque tamen ita omittuntur aut veritas eius, aut potentia, aut sanctitas, aut bonitas. Quomodo enim constaret, quae hic requiritur iustitiae, misericordiae, iudicii eius scientia, nisi veritate eius inflexibili niteretur? Et quomodo crederetur terram iudicio et iustitia moderari, nisi intellecta eius virtute? Unde autem, nisi ex bonitate, misericordia? Si denique viae omnes eius sunt misericordia^c, iudicium, iustitia, in illis quoque et sanctitas conspicua est. Porro non in alium scopum destinatur, quae in Scripturis nobis proponitur Dei notitia, quam quae in creaturis impressa nitet: nempe ad Dei timorem primum, deinde ad fiduciam nos invitat: quo scilicet et perfecta vitae innocentia, et non simulata obedientia colere illum discamus: tum ab eius bonitate toti dependere^d.

3. [2.] Vray est qu’en certains lieux ce qui luy est propre est exprimé, et par ce moyen sa face nous est representée au vif pour la contempler evidemment. Car en la description que fait Moyse, il semble advis qu’il ait voulu brevement comprendre tout ce qui est loisible aux hommes de cognoistre de luy. Il dit en ceste maniere: Seigneur, Seigneur Dieu misericordieux et clement, patient et de grande bonté, et veritable, qui gardes misericorde en mille generations, qui oste l’iniquité et les pechez: envers lequel l’innocent ne sera point innocent: qui punis l’iniquité des peres sur les enfans et nepveux (Ex. 34:6). En quoy nous avons à considerer que son eternité et son essence residente en luy-mesme, est annoncée par ce nom qui luy est attribué en premier lieu: lequel est deux fois repeté en Hebrieu: qui vaut autant à dire comme celuy qui est seul. En apres que ses vertus nous sont racontées, par lesquelles il nous est demonstré non pas quel il est en soymesme, mais tel qu’il est envers nous: tellement que ceste cognoissance consiste plus en vive experience, qu’en vaine speculation. Davantage nous voyons que les vertus nous sont icy mises en avant comme par denombrement, telles que nous les avons notées reluire au ciel et en la terre: assavoir clemence, bonté, misericorde, justice, jugement et verité. Car sa puissance est comprinse sous le mot Hebraique qui luy est donné pour son troisieme tiltre, qui vaut autant à dire comme contenant les vertus en soy. Les Prophetes aussi luy baillent mesmes tiltres, quand ils veulent illustrer à plain son sainct Nom. Afin que nous ne soyons point contraints d’accumuler beaucoup de passages, pour le present un Pseaume nous suffira (Ps. 145), auquel toute la somme de ses proprietez est si diligemment recitée, qu’il n’y a rien laissé derriere. Et neantmoins il n’y a rien de nommé que l’on ne puisse contempler aux creatures: tellement se donne Dieu à sentir tel par experience qu’il se declaire par sa parolle. En Jeremie où il est denoncé qu’il veut estre cogneu de nous, il ne met pas une description si pleine, neantmoins elle revient tout à un. Quiconque se glorifie, dit-il, qu’il se glorifie en cela: c’est de me cognoistre le Dieu qui fay misericorde, justice et jugement en la terre (Jer. 9:24). Certes ces trois choses nous sont principalement necessaire à cognoisre: sa misericorde, en laquelle consiste le salut de nous tous: son jugement, lequel journellement il exerce sur les iniques, et lequel il leur reserve plus rigoureux à confusion eternelle: sa justice, par laquelle ses fideles sont benignement entretenus. Ces choses comprinses, le Prophete tesmoigne que nous avons abondamment de quoy nous glorifier en Dieu. Neantmoins en ce faisant n’est pas omise ne sa puissance, ne sa verité, ne sa saincteté, ne sa bonté. Car comment consisteroit l’intelligence de sa justice, misericorde et jugement (comme elle est là requise) sinon qu’elle fust appuyée sur sa verité immuable? Et comment pourroit-on croire qu’il gouverne la terre en justice et jugement, sans avoir entendu sa vertu? Dont est-ce que procede sa misericorde, sinon de sa bonté? Finalement si toutes ses voyes sont misericorde, jugement et justice, en icelles pareillement reluit sa saincteté. Or la cognoissance de Dieu, laquelle nous est presentée en l’Escriture, ne tend à autre fin que celle qui nous est donnée par les creatures: assavoir pour nous inciter premierement à la crainte de Dieu: en apres que nous ayons fiance en luy: à fin que nous apprenions de le servir et honorer par innocence de vie, et obeissance non feinte, et du tout nous reposer en sa bonté.

2. In some places, indeed, we are favoured with more explicit descriptions, which exhibit to our view an exact representation of his genuine countenance. For Moses, in the description which he gives of it, certainly appears to have intended a brief comprehension of all that it was possible for men to know concerning him—“The Lord, the Lord God, merciful and gracious, long suffering, and abundant in goodness and truth, keeping mercy for thousands, forgiving iniquity, and transgression, and sin, and that will by no means clear the guilty; visiting the iniquity of the fathers upon the children, and upon the children's children.”¹⁵⁵ Where we may observe, first, the assertion of his eternity and self-existence, in that magnificent name, which is twice repeated; and secondly, the celebration of his attributes, giving us a description, not of what he is in himself, but of what he is to us, that our knowledge of him may consist rather in a lively perception, than in vain and airy speculation. Here we find an enumeration of the same perfections which, as we have remarked, are illustriously displayed both in heaven and on earth—clemency, goodness, mercy, justice, judgment, and truth. For power is comprised in the word Elohim, God. The prophets distinguish 96 him by the same epithets, when they intend a complete exhibition of his holy name. But, to avoid the necessity of quoting many passages, let us content ourselves at present with referring to one Psalm;¹⁵⁶ which contains such an accurate summary of all his perfections, that nothing seems to be omitted. And yet it contains nothing but what may be known from a contemplation of the creatures. Thus, by the teaching of experience, we perceive God to be just what he declares himself in his word. In Jeremiah, where he announces in what characters he will be known by us, he gives a description, not so full, but to the same effect—“Let him that glorieth glory in this, that he understandeth and knoweth me, that I am the Lord, which exercise loving-kindness, judgment, and righteousness in the earth.”¹⁵⁷ These three things it is certainly of the highest importance for us to know—mercy, in which alone consists all our salvation; judgment, which is executed on the wicked every day, and awaits them in a still heavier degree to eternal destruction; righteousness, by which the faithful are preserved, and most graciously supported. When you understand these things, the prophecy declares that you have abundant reason for glorying in God. Nor is this representation chargeable with an omission of his truth, or his power, or his holiness, or his goodness. For how could we have that knowledge, which is here required, of his righteousness, mercy, and judgment, unless it were supported by his inflexible veracity? And how could we believe that he governed the world in judgment and justice, if we were ignorant of his power? And whence proceeds his mercy, but from his goodness? If all his ways, then, are mercy, judgment, and righteousness, holiness also must be conspicuously displayed in them. Moreover, the knowledge of God, which is afforded us in the Scriptures, is designed for the same end as that which we derive from the creatures: it invites us first to the fear of God, and then to confidence in him; that we may learn to honour him with perfect innocence of life, and sincere obedience to his will, and to place all our dependence on his goodness.

2. The attributes of God as described by Moses, David, and Jeremiah. Explanation of the attributes. Summary. Uses of this knowledge.

There are certain passages which contain more vivid descriptions 88of the divine character, setting it before us as if his genuine countenance were visibly portrayed. Moses, indeed, seems to have intended briefly to comprehend whatever may be known of God by man, when he said, “The Lord, The Lord God, merciful and gracious, long-suffering, and abundant in goodness and truth, keeping mercy for thousands, forgiving iniquity and transgression and sin, and that will by no means clear the guilty; visiting the iniquity of the fathers upon the children, and upon the children’s children, unto the third and to the fourth generation,” (Ex. 34:6, 7). Here we may observe, first, that his eternity and selfexistence are declared by his magnificent name twice repeated; and, secondly, that in the enumeration of his perfections, he is described not as he is in himself, but in relation to us, in order that our acknowledgement of him may be more a vivid actual impression than empty visionary speculation. Moreover, the perfections thus enumerated are just those which we saw shining in the heavens, and on the earth—compassion, goodness, mercy, justice, Judgment, and truth. For power and energy are comprehended under the name Jehovah. Similar epithets are employed by the prophets when they would fully declare his sacred name. Not to collect a great number of passages, it may suffice at present to refer to one Psalm (145) in which a summary of the divine perfections is so carefully given that not one seems to have been omitted. Still, however, every perfection there set down may be contemplated in creation; and, hence, such as we feel him to be when experience is our guide, such he declares himself to be by his word. In Jeremiah, where God proclaims the character in which he would have us to acknowledge him, though the description is not so full, it is substantially the same. “Let him that glorieth,” says he, “glory in this, that he understandeth and knoweth me, that I am the Lord which exercise loving-kindness, Judgment, and righteousness, in the earth,” (Jer. 9:24). Assuredly, the attributes which it is most necessary for us to know are these three: Loving-kindness, on which alone our entire safety depends: Judgment, which is daily exercised on the wicked, and awaits them in a severer form, even for eternal destruction: Righteousness, by which the faithful are preserved, and most benignly cherished. The prophet declares,that when you understand these, you are amply furnished with the means of glorying in God. Nor is there here any omission of his truth, or power, or holiness, or goodness. For how could this knowledge of his loving-kindness, Judgment, and righteousness, exist, if it were not founded on his inviolable truth? How, again, could it be believed that he governs the earth with Judgment and righteousness, without presupposing his mighty power? Whence, too, his loving-kindness, but from his goodness? In fine, if all his ways are loving-kindness, Judgment, and righteousness, his holiness also is thereby conspicuous. Moreover, the knowledge of God, which is set before us in the Scriptures, is designed for the same purpose as that which shines in creation—viz. 89that we may thereby learn to worship him with perfect integrity of heart and unfeigned obedience, and also to depend entirely on his goodness.

2. Op bepaalde plaatsen echter worden ons helderder beschrijvingen voorgelegd, waarin zijn werkelijke aanschijn als in een beeld te zien gegeven wordt. Want toen Mozes dat aanschijn beschreef, schijnt hij inderdaad in 't kort te hebben willen saamvatten, alwat de mensen van Hem behoorden te begrijpen. "HERE," zegt hij (Ex. 34:6) "HERE, God, barmhartig en genadig, lankmoedig en groot van weldadigheid en waarheid, die de weldadigheid bewaart aan vele duizenden, die de ongerechtigheid, en overtreding, en zonde vergeeft; die de (on) schuldige geenszins onschuldig houdt, bezoekende de ongerechtigheid der vaderen aan de kinderen, en aan de kindskinderen." Laat ons er op letten, dat zijn eeuwigheid en zijn zelfwezenheid verkondigd wordt, doordat die verheven naam Jehova HERE, tweemaal herhaald wordt; dat vervolgens zijn deugden vermeld worden, door welke Hij ons beschreven wordt, niet zoals Hij is bij zichzelf, maar zoals Hij is jegens ons, zodat die kennis van God meer berust op een levend besef, dan op een ledige en zwevende bespiegeling. Verder horen wij, dat hier dezelfde deugden opgesomd worden, die, naar we opmerkten, schitteren aan de hemel en op de aarde: zijn zachtmoedigheid, goedheid, barmhartigheid, rechtvaardigheid, oordeel en waarheid. Want zijn deugd en macht zijn vervat in de naam Elohim. Met die zelfde titels duiden Hem ook de profeten aan, wanneer ze zijn heilige naam ten volle willen doen uitkomen. En om niet genoodzaakt te worden veel plaatsen bijeen te brengen, zij thans voor ons een Psalm (Ps. 145) voldoende, in welke zo nauwkeurig de hoofdsom van al zijn deugden wordt vermeld, dat niets schijnt te ontbreken. En toch wordt daar niets gezet, wat men niet in de schepselen kan zien. Zozeer nemen wij, door wat de ervaring ons leert, waar, dat God zodanig is, als Hij zich in zijn Woord bekend maakt. Bij Jeremia (Jer. 9:24) waar Hij uitspreekt, hoedanig Hij door ons gekend wil worden, stelt Hij ons een beschrijving voor ogen, die wel niet zo volkomen is, maar toch geheel en al op hetzelfde neerkomt. "Die zich beroemt," zo zegt Hij, "beroeme zich hierin, dat hij verstaat en Mij kent, dat ik de HERE ben, doende weldadigheid, recht en gerechtigheid op de aarde. Deze drie voorzeker zijn ons ten zeerste nodig te weten: zijn weldadigheid, op welke alleen ons aller zaligheid berust; zijn recht, dat dagelijks tegenover boosdoeners wordt uitgeoefend en hen nog zwaarder wacht tot hun eeuwig verderf; zijn gerechtigheid, waardoor de gelovigen bewaard en zeer goed gunstig gekoesterd worden. En wanneer ge die drie tezamen vat, dan betuigt de profetie, dat gij overvloedig stof hebt, om u in God te beroemen. En toch worden zo niet overgeslagen zijn waarheid, macht, heiligheid of goedheid. Want hoe zou de kennis van zijn gerechtigheid, weldadigheid en recht, die hier vereist wordt, kunnen bestaan, wanneer zij niet steunde op zijn onbuigbare waarheid? En hoe zou men kunnen geloven, dat de aarde door zijn recht en gerechtigheid bestuurd wordt, indien men geen begrip had van zijn macht? En van waar komt zijn weldadigheid anders dan uit zijn goedheid ? Indien tenslotte al zijn wegen weldadigheid, recht en gerechtigheid zijn, is ook in die zijn heiligheid duidelijk zichtbaar. De kennis Gods dan, die ons in de Schriften voor ogen gesteld wordt, dient tot geen ander doel, dan de kennis, welke in de schepselen uitgedrukt schittert. Zij noodt ons namelijk eerst tot de vreze Gods en daarna tot vertrouwen op Hem: opdat wij en door volkomen rechtschapenheid des levens en door ongeveinsde gehoorzaamheid Hem leren dienen en ook geheel van zijn goedheid afhankelijk leren zijn.

2. Gottes Eigenschaften nach der Schrift

An gewissen Stellen finden sich besonders deutliche Beschreibungen, in welchen uns sein Antlitz wie in einem Bilde lebendig entgegentritt. Mose beschreibt es, und er scheint dabei kurz haben zusammenfassen zu wollen, was wir Menschen von Gott wissen sollen. „Herr, Herr, Gott“, sagt er, „barmherzig und gnädig und geduldig und von großer Gnade und Treue, der da bewahrt Gnade in tausend Glieder und vergibt Missetat, Übertretung und Sünde, vor welchem niemand unschuldig ist; der die Missetaten der Väter heimsucht auf Kinder und Kindeskinder ...“ (Ex. 34,6f.; Calvin zitiert in der zweiten Person). Hier wird seine Ewigkeit und sein in sich selbst bestehendes Wesen (autousia) dadurch verkündigt, daß der herrliche Name zweimal wiederholt wird. Dann werden seine Tugenden aufgezählt, die ihn uns beschreiben — nicht wie er an sich selber ist, sondern wie er sich zu uns stellt, so daß seine Erkenntnis in lebendiger Empfindung und nicht in leerer und hochfliegender Spekulation besteht. Wir hören: hier werden die Tugenden aufgezählt, die uns, wie wir bereits bemerkten, von Himmel und Erde her entgegenstrahlen: Freundlichkeit, Güte, Barmherzigkeit, Gerechtigkeit, Gericht, Wahrheit. Denn Kraft und Macht (die hier nicht erwähnt sind) werden unter dem Gottesnamen „Elohim“ (Gott) zusammengefaßt.

Mit den gleichen Benennungen bezeichnen ihn auch die Propheten, wenn sie seinen heiligen Namen recht verherrlichen wollen. Um nicht viele Stellen anführen zu müssen, wollen wir uns vorderhand mit der Nennung eines einzigen Psalms begnügen, in welchem seine Tugenden so vollkommen aufgeführt werden, daß nichts ausgelassen scheint: Psalm 145. Und trotzdem: hier wird nichts genannt, was nicht auch an der Kreatur erschaut werden könnte! So lernen wir unter Anleitung der Erfahrung Gott als denselben kennen, als der er sich uns im Worte offenbart. An 39 einer Stelle bei Jeremia, wo er kundmacht, wie er von uns erkannt werden will, gibt er zwar keine ebenso vollständige, aber in der Sache ganz übereinstimmende Beschreibung: „Wer sich rühmt, der rühme sich des, daß er mich kenne und wisse, daß ich der Herr bin, der ich Barmherzigkeit, Gericht und Gerechtigkeit übe auf Erden“ (Jer. 9,23). Diese drei sind uns vornehmlich zu wissen nötig: seine Barmherzigkeit, auf der allein unser Heil beruht, sein Gericht, das er alle Tage gegen die Frevler übt und für die Zukunft als ein ewiges Verderben in Aussicht stellt, und seine Gerechtigkeit, in der er die Gläubigen erhält und mit Güte segnet. Wer diese Stücke erfaßt hat, der hat nach diesem Zeugnis der Schrift genug, um sich Gottes rühmen zu können! Dabei wird jedoch seine Wahrheit, seine Macht, seine Heiligkeit, seine Güte keineswegs übergangen. Wie sollte denn das Wissen um seine Gerechtigkeit, seine Barmherzigkeit und sein Gericht, wie es hier erfordert wird, bestehen können, wenn es nicht auf seiner unbeweglichen Wahrheit beruhte? Und wie sollte man glauben, daß die Erde von seinem Gericht und seiner Gerechtigkeit gelenkt wird, wenn man nicht seine Kraft kennt? Woher kommt denn die Barmherzigkeit anders, als aus der Güte? Wenn endlich alle seine Wege Barmherzigkeit, Gericht und Gerechtigkeit sind, so wird darin auch seine Heiligkeit offenbar. Übrigens ist die Erkenntnis Gottes, die uns in der Schrift vor Augen gestellt wird, auf keinen anderen Zielpunkt ausgerichtet als diejenige, deren Spuren uns aus der Kreatur entgegenleuchten. Wir werden nämlich erstlich zur Gottesfurcht und dann weiter zum Gottvertrauen angeleitet, um ihn mit vollkommener Unschuld des Lebens und nicht mit erheucheltem Gehorsam verehren zu lernen und ganz an seiner Güte zu hangen!

2. Die Skrif openbaar dieselfde deugde van God wat ons in die hemel en op aarde sien skitter

Op bepaalde plekke in die Skrif word inderdaad duideliker beskrywings aan ons voorgehou waarin sy ware aangesig soos in ’n beeld⁴ vir ons gesig voorgehou word. Want toe Moses sy aangesig beskrywe het, wou hy klaarblyklik alles bondig saamvat wat die mens van God mag weet. Hy sê: “Here, Here, barmhartige en genadige God, lankmoedig en groot van goedertierenheid en trou, wat die barmhartigheid bewaar vir duisende, wat ongeregtigheid en oortredinge wegneem, by wie die skuldige nie onskuldig sal wees nie, wat die ongeregtigheid van die vaders aan hulle kinders en kleinkinders besoek”.⁵ Ons moet daarop let dat sy ewigheid en sy selfgenoegdheid⁶ daar verkondig word deur die herhaling van sy heerlike Naam. Daarop word sy deugde vermeld waarin Hy vir ons beskrywe word - nie wie Hy in Homself is nie maar hoe Hy teenoor ons is.⁷ Die gevolg daarvan is dat ons kennis van Hom eerder op ’n lewende ervaring as op leë en hemelhoë spekulasie berus.

Voorts hoor ons dat dieselfde deugde hier opgenoem word as dié wat ons in die hemel en op die aarde sien skitter, naamlik sy sagmoedigheid, goedertierenheid, barmhartigheid, geregtigheid, oordeel en waarheid.

Want in die Naam God⁸ word sowel sy deug as sy krag saamgevat. Wanneer die profete sy heilige Naam ten voile wil verduidelik, teken hulle Hom met dieselfde beskrywings. Om egter te voorkom dat ons gedwing word om nog meer voorbeelde aan te haal, moet een psalm vir die huidige vir ons voldoende wees. Daarin word ’n opsomming van al sy deugde met soveel noukeurigheid weergegee dat dit lyk asof niks 183 daaruit weggelaat is nie.⁹ En tog word daarin niks aan ons voorgehou wat nie ook in sy skepsele gesien kan word nie. Uit eie ervaring kan ons so ook agterkom dat God is soos Hy Homself in sy Woord bekend maak. Wanneer Hy in Jeremia verklaar hoe Hy as God deur ons geken wil word, lê Hy aan ons ’n beskrywing voor wat nie so volledig is nie maar wat tog duidelik op dieselfde neerkom. Hy sê: “Laat hy wat wil roem, hom hierop beroem dat hy weet dat Ek die Here is wat barmhartigheid, oordeel en geregtigheid op die aarde doen”.¹⁰

Dit is in besonder noodsaaklik dat ons van hierdie drie eienskappe kennis moet neem, naamlik sy barmhartigheid, waarop ons almal se saligheid berus; sy oordeel, wat elke dag teen die bose uitgeoefen word en selfs nog swaarder in die ewige verderf op hulle wag, en sy geregtigheid waardeur gelowiges behoue bly en met goedertierenheid gekoester word. As ’n mens dit begryp, getuig die profesie dat jy rede in oorvloed het om jou in God te beroem.

Tog word sy waarheid of mag of heiligheid of goedertierenheid¹¹ nie hier buite rekening gelaat nie. Want hoe sou die kennis van sy geregtigheid, sy barmhartigheid en sy gerig waarna hier gevra word, kon bestaan het as dit nie op sy onbuigsame waarheid sou steun nie? En hoe sou die mens kon glo dat die aarde met oordeel en geregtigheid geregeer word as hy nie ook van sy mag kennis dra nie? Waaruit ontstaan sy barmhartigheid anders as uit sy goedheid? Kortom: as al sy weë barmhartigheid, oordeel en geregtigheid is, dan is sy heiligheid ook daarin merkbaar.

Verder is die kennis van God wat in die Skrif aan ons voorgehou word, vir geen ander doel bestem as om op sy skepsels afgestempel te wees en Haar te skitter nie. Dit nooi ons naamlik eerstens tot die vrees van God en tweedens ook tot die vertroue in Hom. Die doel daarvan is naamlik dat ons kan leer om Hom in volmaakte lewensonskuld en ongeveinsde gehoorsaamheid te dien en volkome van sy goedheid afhanklik te wees.

184

3. [2.] Действительно, в некоторых местах Писания нашли отображение присущие Богу черты, и таким образом нашему сознанию был явлен его живой лик. В своём описании Моисей, как представляется, стремился кратко выразить всё знание о Боге, доступное человеку. Вот его слова: «Господь, Бог человеколюбивый и милосердный, долготерпеливый и многомилостивый и истинный, сохраняющий милости в тысячи родов, прощающий вину и преступления и грех, но не оставляющий без наказания, наказывающий вину отцов в детях и в детях детей до третьего и четвёртого рода» (Исх 34:6-7). Отсюда мы должны сделать вывод, что вечность и сущность Бога, заключённая в Нём самом, выражены первым из названных имён, дважды повторенном по-еврейски и означающим «Единый», «Единственный». Затем описываются Божественные свойства, в которых Он является нам не таким, каков Он в своей внутренней жизни, но таким, каков Он по отношению к людям. Поэтому такое богопознание заключается не в пустом умозрении, а в живом опыте.

Кроме того, Божественные свойства представлены в виде перечисления - подобно тому, как мы извлекали их из созерцания неба и земли. Речь идёт о божественном человеколюбии, благости, милосердии, справедливости, суде и правде. Всемогущество Бога обозначается еврейским словом «Элохим», выступающим в качестве третьего божественного титула и чрезвычайно выразительным, как бы сосредоточивающим в себе все свойства Бога. Те же титулы приписывают Ему пророки, когда хотят выявить смысл Святого Имени Божьего. Чтобы не приводить здесь множества подтверждающих нашу правоту текстов, ограничимся пока ссылкой на один псалом (Пс 144/145), где со всей возможной полнотой и тщательностью перечислены свойства Бога. И тем не менее, среди них нет ни одного, которое нельзя было бы усмотреть в его творениях. Таким образом, Бог даёт познать Себя в опыте таким же, каким Он предстаёт в своём Слове.

В Книге пророка Иеремии, где Бог открывает своё желание быть познанным нами, Он не описывает Себя полностью, а говорит следующее: «Хвалящийся хвались тем, что разумеет и знает Меня, что Я - Господь, творящий милость, суд и правду (в тексте Кальвина - «справедливость» (iustice)) на земле» (Иер 9:24).

Несомненно, что именно эти три вещи нам необходимо познать в первую очередь: Божье милосердие, заключающее в себе спасение всех нас; Божий суд, ежедневно творимый над нечестивцами и обрекающий их на вечное блуждание во мраке; и божественную правду и справедливость, в которой благословенно пребывают верные Ему. По свидетельству пророка, если мы постигли эти вещи, то у нас будет в избытке чем прославиться перед Богом. Но при этом мы не забываем ни о его всемогуществе, ни об истине, ни о святости, ни о благости. Разве можно обрести должное понимание Божьей милости, суда и справедливости, не опираясь при этом на неизменную божественную истину? И можно ли уверовать в то, что Он творит на земле справедливый суд, не постигнув его силы? Из чего проистекает его милость, как не из благости? Если же все пути его - пути милости, суда и правды, то в них мы познаём сияние его святости.

Таким образом, данное нам в Писании знание о Боге имеет ту же цель, что и знание, сообщённое через творение: вначале пробудить в нас страх перед Богом, а затем - доверие к Нему. В конечном счёте мы научаемся служить Ему и почитать Его в чистоте жизни и в непритворном смирении и всецело пребываем в божественной благости.

3. | Sed hic summam generalis doctrinae colligere propositum est; ac primo quidem observent lectores, Scripturam ut ad verum Deum nos dirigat, diserte excludere ac reiicere deos omnes Gentium, quia seculis fere omnibus passim adulterata fuit religio. Verum quidem est, unius Dei nomen ubique fuisse notum ac celebre. Nam qui ingentem deorum turbam colebant, quoties ex genuino naturae sensu loquuti sunt, acsi unico Deo contenti essent, simpliciter usi sunt Dei nomine; atque hoc prudenter notavit Iustinus martyr, qui in hunc finem librum composuit De monarchia Dei, ubi ex plurimis testimoniis ostendit unitatem Dei fuisse omnium cordibus insculptam². Idem etiam Tertullianus ex communi sermone probat³. Sed quia omnes ad unum vanitate sua vel tracti vel prolapsi sunt ad falsa commenta, atque ita evanuerunt eorum sensus, 88 quicquid naturaliter senserunt de unico Deo non ultra valuit nisi ut essent inexcusabiles. Nam et sapientissimi quique eorum vagum mentis suae errorem palam aperiunt, ubi Deum quempiam sibi adesse cupiunt: et ita votis invocant incertos deos. Adde quod multiplicem Dei naturam imaginando, licet minus absurde quam rude vulgus de Iove, Mercurio, Venere, Minerva et aliis sentirent, non fuerunt ipsi quoque immunes a Satanae fallaciis; ac iam alibi diximus¹, quaecunque effugia argute excogitarunt Philosophi, crimen defectionis non diluere quin ab omnibus corrupta fuerit Dei veritas. Hac ratione Habacuc, ubi idola omnia damnavit, Deum in templo suo quaerere iubet [Habac. 2. d. 20], ne alium admitterent fideles quam qui se verbo suo patefecerat.

4. [3.] Mais ici il est question que mon intention est de recueillir un sommaire de la doctrine generalle, que premierement les lecteurs ont à noter que l’Escriture pour nous adresser à un seul vray Dieu, expressement rejette et exclud tous les dieux des payens, d’autant que la religion a esté quasi abastardie en tout et par tout. Vray est qu’on renommoit assez un Dieu souverain: mesme ceux qui adoroyent une formiliere de dieux, quand c’est venu à parler d’un droit sens naturel, ont simplement usé de ce mot de Dieu en singulier, comme s’ils se fussent tenus à un seul. Ce que Justin Martyr a prudemment observé: et a composé un livre expres de la monarchie de Dieu, où il est monstré par plusieurs tesmoignages que les hommes ont eu l’unité de Dieu engravée en leurs cœurs. Tertulien aussi prouve cela par le langage commun: mais pource que les Payens en nommant un Dieu, ont esté tous transportez par leur vanité, ou sont trebuchez en des fausses resveries, et ainsi se sont esvanouis en leurs sens: tout ce qu’ils ont naturellement cogneu d’un seul Dieu n’a point servi plus outre que de les rendre inexcusables. Car les plus sages et les plus habilles descouvrent en leurs livres comment ils ont vagué à travers champs, quand en leur perplexité ils disent: O si quelque Dieu me vouloit aider! ne sachant où ils se doivent adresser. Davantage, en imaginant plusieurs natures en Dieu, combien qu’ils ne fussent point du tout si lourds que le commun populaire, en se forgeant quelque Jupiter, ou Mercure, Mars, ou Minerve: si est-ce qu’ils ont esté enveloppez de beaucoup d’illusions de Satan; et desja nous avons dit, quelques subterfuges que les Philosophes se soyent subtillement forgez, que cela n’est point pour les absoudre de crime, qu’ils n’ayent esté apostats en corrompant tous la verité de Dieu. Pour ceste raison Abacuc apres avoir condamné toutes les idoles du monde, commande de cercher Dieu en son temple, afin que les fideles ne s’adonnassent sinon à celuy qui s’estoit declaré par sa parolle (Hab. 2:20).

3. But here I intend to comprise a summary of the general doctrine. And, first, let the reader observe, that the Scripture, in order to direct us to the true God, expressly excludes and rejects all the gods of the heathen; because, in almost all ages, religion has been generally corrupted. It is true, indeed, that the name of one supreme God has been universally known and celebrated. For those who used to worship a multitude of deities, whenever they spake according 97 to the genuine sense of nature, used simply the name of God, in the singular number, as though they were contented with one God. And this was wisely remarked by Justin Martyr, who for this purpose wrote a book On the Monarchy of God, in which he demonstrates, from numerous testimonies, that the unity of God was a principle universally impressed on the hearts of men. Tertullian also proves the same point from the common phraseology.¹⁵⁸ But since all men, without exception, have by their own vanity been drawn into erroneous notions, and so their understandings have become vain, all their natural perception of the Divine unity has only served to render them inexcusable. For even the wisest of them evidently betray the vagrant uncertainty of their minds, when they wish for some god to assist them, and in their vows call upon unknown and fabulous deities. Besides, in imagining the existence of many natures in God, though they did not entertain such absurd notions as the ignorant vulgar concerning Jupiter, Mercury, Venus, Minerva, and the rest, they were themselves by no means exempt from the delusions of Satan; and, as we have already remarked, whatever subterfuges their ingenuity has invented, none of the philosophers can exculpate themselves from the crime of revolting from God by the corruption of his truth. For this reason Habakkuk, after condemning all idols, bids us to seek “the Lord in his holy temple,”¹⁵⁹ that the faithful might acknowledge no other God than Jehovah, who had revealed himself in his word.

3. Scripture, in directing us to the true God, excludes the gods of the heathen, who, however, in some sense, held the unity of God.

Here it may be proper to give a summary of the general doctrine. First, then, let the reader observe that the Scripture, in order to direct us to the true God, distinctly excludes and rejects all the gods of the heathen, because religion was universally adulterated in almost every age. It is true, indeed, that the name of one God was everywhere known and celebrated. For those who worshipped a multitude of gods, whenever they spoke the genuine language of nature,simply used the name god, as if they had thought one god sufficient. And this is shrewdly noticed by Justin Martyr, who, to the same effect, wrote a treatise, entitled, On the Monarchy of God, in which he shows, by a great variety of evidence, that the unity of God is engraven on the hearts of all. Tertullian also proves the same thing from the common forms of speech.¹ But as all, without exception, have in the vanity of their minds rushed or been dragged into lying fictions, these impressions, as to the unity of God, whatever they may have naturally been, have had no further effect than to render men inexcusable. The wisest plainly discover the vague wanderings of their minds when they express a wish for any kind of Deity, and thus offer up their prayers to unknown gods. And then, in imagining a manifold nature in God, though their ideas concerning Jupiter, Mercury, Venus, Minerva, and others, were not so absurd as those of the rude vulgar, they were by no means free from the delusions of the devil. We have elsewhere observed, that however subtle the evasions devised by philosophers, they cannot do away with the charge of rebellion, in that all of them have corrupted the truth of God. For this reason, Habakkuk (2:20), after condemning all idols, orders men to seek God in his temple, that the faithful may acknowledge none but Him, who has manifested himself in his word.

3. Maar de bedoeling is hier een kort overzicht van de algemene leer op te stellen. En in de eerste plaats mogen de lezers opmerken, dat de Schrift, om ons tot de ware God te leiden uitdrukkelijk uitsluit en verwerpt alle goden der heidenen; want bijna in alle tijden is de godsdienst overal vervalst geweest. Het is wel waar, dat de naam van de enige God overal bekend en gevierd is geweest. Want zij, die een grote schare goden dien den, hebben, zo dikwijls als ze spraken naar het aangeboren besef der natuur, de naam Gods enkelvoudig gebruikt, alsof ze met een enige God tevreden waren. En dit heeft verstandig op gemerkt Justinus Martyr, die met dit doel een boek geschreven heeft over de alleenheerschappij Gods, waarin hij uit zeer veel getuigenissen aantoont, dat de enigheid Gods in aller harten ingegrift is geweest. Hetzelfde bewijst ook Tertullianus uit de algemeen gebruikelijke spreektaal. Maar omdat ze allen zonder uitzondering door hun ijdelheid getrokken of vervallen zijn tot valse verzinsels, en hun zinnen zo verijdeld zijn, heeft al wat zij van nature beseft hebben omtrent de enige God geen meerdere kracht, dan dat zij niet te verontschuldigen zouden zijn. Want ook de allerwijsten onder hen geven openlijk blijk van de om zwervende dwaling huns geestes, wanneer ze de bijstand van een of andere god begeren, en zo in hun wensen onzekere goden aanroepen. Bovendien, al hadden ze een minder ongerijmde opvatting aangaande Jupiter, Mercurius, Venus, Minerva en andere goden dan de ongeleerde massa, toch zijn ze, door zich een veelvoudige aard van God in te beelden, ook zelf niet bevrijd geweest van de bedriegerijen van Satan. En we hebben reeds elders gezegd, dat al de uitvluchten, die de wijsgeren spitsvondig hebben uitgedacht, de schuld van hun afwijking niet zo uitwissen, dat men zou kunnen zeggen, dat niet de waarheid Gods door allen verdorven is. Daarom gebiedt Habakuk (Hab. 2:20) wanneer hij alle afgodsbeelden vervloekt heeft, dat men God moet zoeken in zijn tempel, opdat de gelovigen geen andere zouden toelaten, dan die zich in zijn Woord geopenbaard had.

3. Auch den Heiden war die Einheit Gottes nicht unbekannt; um so unentschuldbarer ist ihr Götzendienst

Hier wollen wir aber den Hauptinhalt der ganzen Lehre zusammenfassen. Zuerst möge deshalb der Leser erkennen, daß die Schrift, um uns zu dem wahren Gott zu leiten, alle Götter der Heiden ausdrücklich verwirft und ausschließt, weil fast zu allen Zeiten die wahre Religion verfälscht worden ist. Zwar war der Name des einen Gottes überall bekannt und gerühmt. Denn wenn die, welche einen ganzen Schwärm von Göttern verehrten, aus ursprünglichem natürlichem Empfinden heraus redeten, so brauchten auch sie einfach den Namen „Gott“, als ob sie mit einem einzigen Gott zufrieden wären. Das hat Justin der Märtyrer fein bemerkt, der sein Buch „Von der Alleinherrschaft Gottes“ zu dem Zweck verfaßt hat, aus zahlreichen Zeugnissen zu erweisen, daß die Einheit Gottes allen Menschen ins Herz gegraben ist. Auch Tertullian zeigt das aus dem allgemeinen Sprachgebrauch. Aber da alle Menschen ohne Ausnahme in ihrer Eitelkeit zu falschen Erdichtungen sich verleiten ließen und auf solche Weise ihr Erkennen verfinsterten, so brachte alles das, was sie von Natur an Kunde von dem einzigen Gott besaßen, nur zuwege, daß sie unentschuldbar waren. Denn auch die Weisesten unter ihnen verraten deutlich, wie eitel und töricht ihre Gedanken sind, wenn sie nach der Hilfe irgendeines Gottes ausschauen und dann ungewisse Götter anrufen. Auch haben sie sich verschiedenerlei Wesensformen (Naturen) Gottes erdacht, und wenn sie auch weniger abgeschmackt als das rohe Volk von Jupiter, Merkur, Venus, Minerva und den anderen Göttern redeten, so waren auch sie vor den Täuschungen des Satans keineswegs geschützt, und wir haben ja an anderer Stelle bereits gezeigt: was sich die Philosophen in ihrer Spitzfindigkeit auch für Ausflüchte ersonnen haben, so können sie doch den Vorwurf des Abfalls nicht von sich abwaschen, weil sie alle Gottes Wahrheit verderbt haben. Deshalb fordert Habakuk, nachdem er alle Götzen verdammt hat, auf, Gott in seinem Tempel zu suchen (Hab. 2,20), damit die Gläubigen keinen Gott annähmen als den, der sich in seinem Worte geoffenbart hat.

3. Die heidendom kan hulle nie daarmee verontskuldig dat hulle God nie geken het nie

Maar ons voorneme is om hier ’n samevatting van die algemene leer te maak. In die eerste plek moet my lesers daarop let dat die Skrif al die gode van die heidene uitdruklik uitsluit en verwerp om ons op die ware God te rig, omdat die godsdiens oor feitlik al die eeue heen vervals is.

Dit is wel waar dat die Naam van die enige God oral bekend en geroem was. Want mense wat ’n groot skare gode gedien het, het doodeenvoudig die naam ‘god’ gebruik wanneer hulle uit ’n opregte natuurlike gevoel gespreek het, net asof hulle met die enige God tevrede was. Dit het Justinus die Martelaar ook verstandig aangeteken toe hy met dié doel voor oë ’n boek, Die heerskappy van God, saamgestel het. Daarin toon hy aan die hand van menigvuldige getuienisse aan dat die eenheid van God in alle mense se harte ingebeitel was.¹²

Tertullianus bewys dit ook uit die alledaagse spraak.¹³ Maar omdat hulle die laaste een deur hulle ydelheid weggerokkel is of in valse versinsels verval het of in hulle verstand so verdwaas geword het, het alles wat hulle van nature in verband met die enige God gevoel het, geen verdere krag gehad behalwe om hulle sonder verontskuldiging te laat nie.¹⁴ Want ook die wysste manne onder hulle gee openlik blyke van die ydel dwaling van hulle verstand wanneer hulle begeer dat ’n god hulle moet bystaan, en so roep hulle in hulle gebede gode aan waaroor hulle geen sekerheid het nie. Voeg nog hierby dat hulle nie vry was van die bedrog van die Satan toe hulle ’n veelvuldige natuur van God by hulleself ingebeeld het nie, hoewel hulle gevoelens oor Jupiter, Mercurius, Venus, Minerva¹⁵ en ander gode minder dwaas as die van die onbeskaafde massa was.

Ons het alreeds elders gesê¹⁶ dat al die uitweë wat die filosowe arglistig uitgedink het, die skuld van hulle afvalligheid nie uitwis sonder dat die waarheid van God deur hulle almal geskend is nie. Wanneer hy al die afgode verdoem het, beveel Habakuk om hierdie rede sy volk om God in sy tempel te soek om te verhoed dat die gelowiges ’n ander god as die Een wat Hom in sy Woord openbaar, sou toelaat.¹⁷

4. [3.] Но есть ещё один вопрос, который я не могу обойти даже в кратком изложении учения. Читатель непременно должен заметить, что Писание говорит нам о едином истинном Боге и решительно отвергает всех языческих богов, из-за которых религия почти везде пришла в плачевное состояние. Конечно, язычники глубоко почитают верховного бога. Более того, они могут поклоняться целому сонму богов, но когда они исходят из своего естественного чувства, то употребляют слово «бог» в единственном числе, словно бог у них только один. Это проницательно подметил Юстин Мученик. Он написал книгу о единодержавии Бога, где на примере множества свидетельств показал, что представление о едином Боге запечатлено в сердцах людей (Иустин. О единодержавии, I, 2 (MPG, VI, 314)). То же самое и вполне доступным образом доказывает Тертуллиан (Тертуллиан. О свидетельстве души против язычников, c. II (MPL, I, 684-685)). Но язычники, рассуждая о едином боге, впадают в пустые разглагольствования или ложные фантазии и таким образом сбиваются с пути истинного богопознания. Поэтому всё обретённое ими естественным путём знание о Боге лишь усугубляет их виновность. Мудрейшие и изощрённейшие из язычников обнаруживают в своих книгах всю безнадёжность заблуждения, когда в смущении восклицают: «Если бы какой-нибудь бог мне помог!», - не зная, к кому же им обращаться.

Кроме того, они воображают, что Бог имеет несколько природ, и хотя не впадают в слишком грубые суеверия, свойственные простонародью (верящему в Юпитера, Меркурия, Марса и Минерву), то всё же разделяют немало сатанинских заблуждений. К этому можно добавить уже упоминавшиеся нами хитроумные уловки философов, преступно отступивших от божественной истины и исказивших её своими измышлениями. Поэтому пророк Аввакум, проклиная всех идолов мира, призывает искать Бога в его Храме, чтобы верующие воздавали поклонение лишь единому истинному Богу, явившему Себя в своём Слове (Авв 2:20).