1. 432 ^b Etsi Christus, sol iustitiae, morte devicta per Evangelium illucens, vitam nobis illuminavit, teste Paulo [2. Tim. 1. c. 10], unde et credendo dicimur transiisse a morte in vitam [Iohan. 5. d. 24], non iam peregrini et advenae, sed cives sanctorum et domestici Dei, qui nos cum ipso unigenito sedere fecit in caelestibus [Ephes. 2. d. 19, et 2. b. 6], ut ad plenam foelicitatem nihil desit: ne tamen molestum sit nobis exerceri adhuc sub dura militia, ac si nullus victoriae a Christo partae fructus constaret, tenendum est quod alibi docetur de spei natura. Quoniam enim speramus quae non apparent [Rom. 8. e. 25^c], atque, ut alibi dicitur, fides est demonstratio rerum invisibilium [Hebr. 11. a. 1]: quandiu carnis ergastulo sumus inclusi, peregrinamur a Domino [2. Cor. 5. b. 6]. Qua ratione alibi dicit idem Paulus nos esse mortuos, et vitam nostram cum Christo absconditam esse in Deo: et quum ipse, qui vita nostra est, apparuerit, tunc et nos cum ipso apparituros in gloria [Colos. 3. a. 3]². Haec igitur nostra conditio est, ut sobrie et iuste et pie vivendo in hoc seculo, expectemus beatam spem, et adventum gloriae magni Dei, et Servatoris nostri Iesu Christi [Tit. 2. c. 12]³. Hic patientia non vulgari opus est, ne defatigati vel retroflectamus cursum, vel stationem nostram deseramus. Itaque quicquid hactenus de salute nostra expositum fuit, mentes in caelum 433 erectas flagitat, ut Christum, quem non vidimus, diligamus, et in eum credentes exultemus laetitia inenarrabili et gloriosa, donec reportemus finem fidei nostrae, ut Petrus admonet [1. Pet. 1. b. 8]¹. Qua ratione Paulus fidem et charitatem piorum respicere dicit ad spem quae in caelo est reposita [Colos. 1. a. 5]². Quum ita oculis in Christum defixis e caelo pendemus, nec quicquam eos moratur in terra quo minus ad promissam beatitudinem nos ferant, impletur vere illud, cor nostrum esse ubi est thesaurus noster [Matth. 6. c. 21]. Hinc tam rara in mundo fides, quod tarditati nostrae nihil magis difficile est quam per innumera obstacula transcendere pergendo ad palmam supernae vocationis. Ad ingentem miseriarum cumulum, quo fere obruimur, accedunt profanorum hominum ludibria, quibus impetitur nostra simplicitas: dum bonorum praesentium illecebris sponte renuntiantes, videmur beatitudinem, quae nos latet, quasi fugitantem umbram captare. Denique sursum et deorsum, a fronte et a tergo^a violentae nos tentationes obsident, quibus sustinendis longe essent animi nostri impares, nisi expliciti rebus terrenis, caelesti vitae, quae in speciem procul remota est, devincti essent. Quare ille demum solide in Evangelio profecit qui ad continuam beatae resurrectionis meditationem assuefactus est.

1. Combien que Jesus Christ, comme soleil de justice, apres avoir veincu la mort ait esclairé le monde par son Evangile, pour mettre la vie en clarté, comme dit sainct Paul (2 Tim. 1:10), dont il est dit qu’en croyant nous entrons de mort a vie (Jean 5:24), et ne sommes plus estrangers ne forains, mais bourgeois avec les saincts, et domestiques de Dieu, lequel nous a fait soir aux lieux celestes avec son Fils unique (Ephes. 2:6, 19), tellement que rien ne nous defaut à pleine felicité: toutesfois afin qu’il ne nous ennuye point d’estre exercez à guerroyer encore sur la terre, voire avec condition dure et fascheuse, comme si nous ne voyons nul fruict de la victoire que Christ nous a acquise, nous avons à retenir ce qui est dit ailleurs de la nature d’esperance. Car puis que nous esperons ce qui n’apparoit point (Rom. 8:25): et comme il est dit en un autre passage, la foy est une demonstrance des choses invisibles (Hebr. 11:1): cependant que nous sommes enserrez en la prison de nostre corps nous sommes d’autant esloignez de Dieu (2 Cor. 5:6). Pour laquelle raison sainct Paul dit ailleurs que nous sommes morts, et que nostre vie est cachée en Dieu avec Jesus Christ: et quand luy qui est nostre vie sera apparu, que nous apparoistrons aussi avec luy en gloire (Col. 3:3, 4). Voicy donques quelle est nostre condition, assavoir qu’en vivant sobrement, justement et sainctement en ce siecle, nous attendions l’esperance bien-heureuse et l’advenement de la gloire du grand Dieu et nostre sauveur Jesus Christ (Tite. 2:12, 13). Icy nous avons besoin d’une singuliere patience, afin de ne nous point lasser ne fascher, pour tourner bride ou quitter la place qui nous a esté assignée. Parquoy tout ce qui a esté par cy devant traité de nostre salut, requiert que nous ayons les cœurs eslevez en haut pour aimer Christ, lequel nous ne voyons point: et que croyans en luy nous soyons ravis d’une joye inenarrable et magnifique, jusques à ce que nous rapportions la fin de nostre foy, suyvant l’admonition de sainct Pierre (1 Pierre 1:8, 9). Pour laquelle raison sainct Paul dit que la foy et charité des enfans de Dieu regardent à l’esperance qui leur est apprestée au ciel (Col. 1:5). Quand nous avons les yeux ainsi arrestez en haut, et que rien ne les empesche ne retient icy bas, qu’il ne nous tirent et portent à la beatitude promise, ceste sentence est vrayement accomplie en nous, que nostre cœur est là ou est nostre thresor (Matth. 6:21). Et voila pourquoy la foy est si rare au monde: c’est qu’il n’y arien plus difficile à nostre tardiveté, que de surmonter des obstacles infinis, pour continuer alaigrement nostre course, jusques à ce que nous ayons obtenu la palme de la vocation celeste. Outre ce que nous sommes quasi opprimez de grande multitude de miseres, nous sommes asprement tentez des moqueries de beaucoup de gaudisseurs, qui en plaisantant nous tiennent pour simples et sots, en ce que de nostre bon gré nous renonçons aux allechemens et delices presentes, pour parvenir à une beatitude qui nous est cachée, comme si nous pourchassions une ombre laquelle nous eschappera tousjours. Bref, haut et bas, en face et à dos, à dextre et à gauche nous sommes assiegez et assaillis de tentations si grieves et violentes que nous ne serions pas pour les soustenir ne pour y resister, si nous n’estions desveloppez des choses terrestres, pour estre comme attachez à la vie celeste, laquelle semble estre fort loing de nous. Parquoy nul n’a deuementne fermement profité en l’Evangile, s’il ne s’est accoustumé de mediter continuellement la resurrection bienheureuse.

1. 199 Though Christ, the Sun of Righteousness, after having “abolished death,” is declared by Paul to have “brought life and immortality to light,” shining upon us “through the gospel,”⁶⁰⁰ whence also in believing we are said to have “passed from death unto life,”⁶⁰¹ being “no more strangers and foreigners, but fellow-citizens with the saints, and of the household of God,”⁶⁰² who “hath made us sit together in heavenly places” with his only begotten Son,⁶⁰³ that nothing may be wanting to our complete felicity,—yet, lest we should find it grievous to be still exercised with a severe warfare, as though we derived no benefit from the victory gained by Christ, we must remember what is stated in another place concerning the nature of hope. For “since we hope for that we see not,”⁶⁰⁴ and, according to another text, “faith is the evidence of things not seen;”⁶⁰⁵ as long as we are confined in the prison of the flesh, “we are absent from the Lord.”⁶⁰⁶ Wherefore the same apostle says, “Ye are dead, and your life is hid with Christ in God;” and “when Christ, who is our life, shall appear, then shall ye also appear with him in glory.”⁶⁰⁷ This, then, is our condition, “that we should live soberly, righteously, and godly, in this present world, looking for that blessed hope, and the glorious appearing of the great God and our Saviour Jesus Christ.”⁶⁰⁸ Here we have need of more than common patience, lest, being wearied, we pursue a retrograde course, or desert the station assigned us. All that has hitherto been stated, therefore, concerning our salvation, requires minds elevated towards heaven, that, according to the suggestion of Peter, we may love Christ, whom we have not seen, and, believing 200in him, may “rejoice with joy unspeakable and full of glory,” till we receive “the end of our faith.”⁶⁰⁹ For which reason, Paul represents the faith and hope of believers as having respect to “the hope that is laid up in heaven.”⁶¹⁰ When we are thus looking towards heaven, with our eyes fixed upon Christ, and nothing detains them on earth from carrying us forward to the promised blessedness, we realize the fulfilment of that declaration, “Where your treasure is, there will your heart be also.”⁶¹¹ Hence it is, that faith is so scarce in the world; because to our sluggishness nothing is more difficult than to ascend through innumerable obstacles, “pressing toward the mark, for the prize of the high calling.”⁶¹² To the accumulation of miseries which generally oppress us, are added the mockeries of the profane, with which our simplicity is assailed; while voluntarily renouncing the allurements of present advantage or pleasure, we seem to pursue happiness, which is concealed from our view, like a shadow that continually eludes our grasp. In a word, above and below, before and behind, we are beset by violent temptations, which our minds would long ago have been incapable of sustaining, if they had not been detached from terrestrial things, and attached to the heavenly life, which is apparently at a remote distance. He alone, therefore, has made a solid proficiency in the gospel who has been accustomed to continual meditation on the blessed resurrection.

1. For invincible perseverance in our calling, it is necessary to be animated with the blessed hope of our Savior’s final advent.

259 Although Christ, the Sun of righteousness, shining upon us through the gospel, has, as Paul declares, after conquering death, given us the light of life; and hence on believing we are said to have passed from “death unto life,” being no longer strangers and pilgrims, but fellow citizens with the saints, and of the household of God, who has made us sit with his only begotten Son in heavenly places, so that nothing is wanting to our complete felicity; yet, lest we should feel it grievous to be exercised under a hard warfare, as if the victory obtained by Christ had produced no fruit, we must attend to what is elsewhere taught concerning the nature of hope. For since we hope260for what we see not, and faith, as is said in another passage, is “the evidence of things not seen” so long as we are imprisoned in the body we are absent from the Lord. For which reason Paul says, “Ye are dead, and your life is hid with Christ in God. When Christ, who is our life,shall appear, then shall ye also appear with him in glory.” Our present condition, therefore, requires us to “live soberly, righteously, and godly;” “looking for that blessed hope, and the glorious appearing of the great God and our Savior Jesus Christ.” Here there is need of no ordinary patience, lest, worn out with fatigue, we either turn backwards or abandon our post. Wherefore, all that has hitherto been said of our salvation calls upon us to raise our minds towards heaven, that, as Peter exhorts, though we now see not Christ, “yet believing,” we may “rejoice with joy unspeakable and full of glory,” receiving the end of our faith, even the salvation of our souls.¹ For this reason Paul says, that the faith and charity of the saints have respect to the faith and hope which is laid up for them in heaven (Col. 1:5). When we thus keep our eyes fixed upon Christ in heaven, and nothing on earth prevents us from directing them to the promised blessedness, there is a true fulfillment of the saying, “where your treasure is, there will your heart be also,” (Mt. 6:21). Hence the reason why faith is so rare in the world; nothing being more difficult for our sluggishness than to surmount innumerable obstacles in striving for the prize of our high calling. To the immense load of miseries which almost overwhelm us, are added the jeers of profane men, who assail us for our simplicity, when spontaneously renouncing the allurements of the present life we seem, in seeking a happiness which lies hid from us, to catch at a fleeting shadow. In short, we are beset above and below, behind and before, with violent temptations, which our minds would be altogether unable to withstand, were they not set free from earthly objects and devoted to the heavenly life, though apparently remote from us. Wherefore, he alone has made solid progress in the Gospel who has acquired the habit of meditating continually on a blessed resurrection.

1. Ofschoon Christus, de Zon der gerechtigheid, die na de dood overwonnen te hebben, door het evangelie schijnt, ons het leven verlicht heeft, gelijk Paulus getuigt, ten gevolge waarvan er ook van ons gezegd wordt, dat we door het geloof overgegaan zijn van de dood tot het leven, en dat we niet meer vreemdelingen en bewoners zijn, maar medeburgers der heiligen en huisgenoten Gods, die ons met zijn eniggeboren Zoon zelf heeft doen zitten in de hemelen, zodat ons tot volkomen gelukzaligheid niets ontbreekt (2 Tim. 1:10; Joh.5:24; Ef.2:16,19) zo moeten wij toch, opdat het ons niet moeilijk zij, nog onder een harde krijgsdienst geoefend te worden, alsof de overwinning door Christus behaald, geen enkele vrucht opleverde. weten wat elders over de aard der hoop geleerd wordt. Want aangezien wij hopen de dingen, die men niet ziet (Rom. 8:25) en, zoals elders staat, het geloof het bewijs is der zaken, die men niet ziet (Heb. 11:1) wonen wij uit van de Here, zolang wij ingesloten zijn in de kerker des vleses (2 Cor. 5:6) Daarom zegt dezelfde Paulus elders (Col. 3:3) dat wij gestorven zijn en dat ons leven met Christus verborgen is in God, en dat, wanneer Hij, die ons leven is, geopenbaard zal zijn, ook wij met Hem zullen geopenbaard worden in heerlijkheid. Dit is dus onze toestand, dat wij matig en rechtvaardig en Godzalig levend in deze wereld, verwachten de zalige hoop en verschijning der heerlijkheid van de grote God en onze Zaligmaker, Jezus Christus (Tit. 2:12) Hier is meer dan gewone lijdzaamheid nodig, opdat wij niet vermoeid teruglopen of onze wachtpost verlaten. Al wat dus tot nu toe aangaande onze zaligheid uiteengezet is, eist, dat wij onze harten tot de hemel opheffen, opdat wij Christus, die wij niet gezien hebben, mogen liefhebben, en in Hem gelovend ons mogen verheugen met een onuitsprekelijke en heerlijke vreugde, totdat wij het eind van ons geloof verkrijgen, gelijk Petrus vermaant (1 Petr. 1:8) Daarom zegt Paulus (Col. 1:5) dat het geloof en de liefde der vromen ziet op de hoop, die in de hemel is weggelegd. Wanneer wij zo de ogen op Christus slaan en hangen aan de hemel, en niets op aarde onze ogen verhindert om ons op te voeren tot de beloofde gelukzaligheid, dan wordt waarlijk vervuld het woord, dat ons hart is, waar onze schat is (Matt. 6:21) Vanhier komt het, dat het geloof zo zeldzaam is in de wereld, omdat niets voor onze traagheid moeilijker is dan door talloze hindernissen op te klimmen en voort te gaan tot de prijs der hemelse roeping. Bij de grote hoop der ellenden, waaronder wij schier bedolven worden, komt de bespotting der onheilige mensen, waardoor onze eenvoudigheid belemmerd wordt; daar wij de verlokkingen der tegenwoordige goederen vrijwillig verzakende, de gelukzaligheid, die voor ons verborgen is, als een vluchtige schaduw schijnen na te jagen. Kortom van boven en beneden, van voren en van achteren belagen ons hevige verzoekingen, tot het verduren van welke onze gemoederen in 't geheel niet in staat zouden zijn, wanneer ze niet waren losgemaakt van de aardse dingen en verbonden aan het hemelse leven, dat in schijn ver van ons verwijderd is. Daarom is eerst hij grondig gevorderd in het evangelie, die gewend is aan de voortdurende overdenking der gelukzalige opstanding.

1. 665Bedeutung und Hemmnisse der Auferstehungshoffnung

Gewiß hat Christus, die Sonne der Gerechtigkeit, den Tod besiegt und uns durch die Erleuchtung mit dem Evangelium das „Leben ans Licht gebracht“, wie Paulus bezeugt (2. Tim. 1,10). Deshalb heißt es auch, daß wir durch den Glauben „vom Tode zum Leben durchgedrungen“ sind (Joh. 5,24). Jetzt sind wir „nicht mehr Gäste und Fremdlinge, sondern Bürger mit den Heiligen und Gottes Hausgenossen“ (Eph. 2,19); Gott hat uns mit dem eingeborenen Sohne „in das himmlische Wesen gesetzt“ (Eph. 2,6), so daß uns nichts mehr zu voller Seligkeit abgeht. Und doch werden wir noch unter hartem Kriegsdienst geübt, als ob es keine Frucht jenes Sieges gäbe, den Christus für uns errungen hat. Damit uns dies nun nicht beschwerlich fällt, müssen wir festhalten, was anderwärts vom Wesen der Hoffnung gesagt ist. Denn wir richten unsere Hoffnung ja auf das, „was wir nicht sehen“ (Röm. 8,25), und der Glaube ist, wie es an anderer Stelle heißt, ein Aufweis unsichtbarer Dinge (Hebr. 11,1; nicht Luthertext, vgl. III,2,41). Solange wir also in den Kerker unseres Fleisches eingesperrt sind, „wandeln wir ferne vom Herrn“ (2. Kor. 5,6). Aus diesem Grunde sagt Paulus an anderer Stelle: „Denn ihr seid gestorben, und euer Leben ist verborgen mit Christo in Gott. Wenn aber Christus, euer Leben, sich offenbaren wird, dann werdet auch ihr offenbar werden mit ihm in der Herrlichkeit“ (Kol. 3,3f.). Das ist also unser Stand, daß wir „züchtig, gerecht und gottselig leben in dieser Welt und warten auf die selige Hoffnung und Erscheinung der Herrlichkeit des großen Gottes und unseres Heilandes Jesu Christi!“ (Tit. 2,12f.). Hier ist ungewöhnliche Geduld vonnöten, damit wir nicht ermatten und unseren Lauf rückwärts wenden oder unseren Kampfposten verlassen.

Alles, was also bisher über unser Heil ausgeführt wurde, das erfordert einen Sinn, der sich zum Himmel erhebt, so daß wir Christus, den wir nicht „gesehen haben“, trotzdem „lieb haben“ und im Glauben an ihn uns „freuen mit unaussprechlicher und herrlicher Freude“, bis wir „das Ende unseres Glaubens davonbringen“, wie Petrus uns mahnt (1. Petr. 1,8f.). Darum sagt auch Paulus, daß Glaube und Liebe der Heiligen auf die Hoffnung ausgerichtet sind, die uns „beigelegt ist im Himmel“ (Kol. 1,4f.). Wenn wir so unsere Augen stracks auf Christus richten und wenn wir am Himmel hängen, wenn nichts auf Erden unsere Augen daran hindern kann, uns zu der verheißenen Seligkeit emporzutragen, dann geht jenes Wort wahrhaft in Erfüllung: „Wo euer Schatz ist, da wird auch euer Herz sein!“ (Matth. 6,21). Daher kommt es, daß der Glaube so selten ist in dieser Welt, weil nämlich unserer Schwerfälligkeit nichts mehr Mühe macht, als auf dem Wege zu der Palme der himmlischen Berufung unzählbare Hindernisse zu überwinden! Zu dem gewaltigen Berg von Elend, der uns fast erdrückt, kommt noch der Spott unfrommer Menschen, der unserer Einfalt zusetzt: indem wir auf die Lockungen der gegenwärtigen Güter gern Verzicht leisten, scheinen wir ja nach der Seligkeit, die uns doch verborgen ist, wie nach einem flüchtigen Schatten zu haschen! Kurz, von oben und unten, von hinten und von vorn umlagern uns heftige Versuchungen, und unsere Herzen wären bei weitem nicht fähig, sie auszuhalten, wenn sie nicht, von den Dingen dieser Erde frei gemacht, an jenes himmlische Leben gebunden wären, das freilich dem Anschein nach weit von uns weg ist! Erst der ist wahrhaft im Evangelium fortgeschritten, der an die beständige Betrachtung der seligen Auferstehung gewöhnt ist!

1. Verdediging van die leer oor die laaste opstanding (Afdeling 1 - 4)

Nadenke oor die laaste opstanding is noodsaaklik

1240 Christus, die Son van geregtigheid, het die dood oorwin. Deur die evangelie laat Hy sy lig skyn, en soos Paulus getuig, het Hy vir ons die lewe verlig.¹ En daarom word daar gesê dat ons deur te glo van die dood na die lewe oorgegaan het,² en is ons nou nie meer vreemdelinge en bywoners nie maar medeburgers van die heiliges en huisgenote van God wat ons saam met sy eniggebore (Seun) in die hemel laat sit³ sodat niks ons tot volkome geluksaligheid ontbreek nie. Om egter te voorkom dat dit vir ons lastig sou wees om nog onder harde krygsdiens geoefen te word asof die oorwinning wat Christus behaal het, geen vrugte afwerp nie, moet ons nogtans weet wat elders oor die aard van hoop geleer word. Ons hoop immers op dinge wat nie sigbaar is nie,⁴ en, soos elders gesê word, die geloof is die bewys van die dinge wat nie gesien kan word nie.⁵ Solank ons in die kerker van die vlees ingesluit is, woon ons van die Here uit.⁶ Daarom sê dieselfde Paulus elders dat ons gesterf het en dat ons lewe met Christus in God verborge is, en wanneer Hy wat ons Lewe is, verskyn, sal ons ook saam met Hom in heerlikheid verskyn.⁷ Ons toestand is dus so dat ons nugter en regverdig en vroom in hierdie wêreld moet leef en die geluksalige hoop en die koms van die heerlikheid van die grote God en ons Verlosser, Jesus Christus, moet verwag.⁸ Hier het ons meer as gewone lydsaamheid nodig om nie vermoei te word of op ons koers agteruit te gaan of ons wagpos te verlaat nie.

Alles wat ons tot dusver oor ons saligheid verduidelik het, vereis dus dat ons ons gemoedere na die hemel verhef om Christus wat ons nie gesien het nie, lief te hê, in Hom te glo en ons met onbeskryflike en heerlike 1241 blymoedigheid in Hom te verbly totdat ons die doel van ons geloof bereik soos Petrus ons leer.⁹ Daarom sê Paulus dat die geloof en die liefde van godvrugtiges op die hoop sien wat in die hemel weggebêre is.¹⁰ Wanneer ons oë derhalwe so op Christus gevestig en ons van die hemel afhanklik is en niks op die aarde ons oë verhinder om ons tot die beloofde geluksaligheid op te voer nie, sal hierdie uitspraak waarlik in vervulling gaan dat ons hart is waar ons skat is.¹¹ As gevolg hiervan is geloof so seldsaam op die wêreld dat niks vir ons traagheid moeiliker is as om ontelbare hindernisse oor te steek en na die prys van ons hoë roeping voort te skry nie.¹² By die ontsaglike hoop ellendes waaronder ons gewoonlik begrawe word, kom die bespotting van onheiliges waardeur ons eenvoudigheid aangeval word wanneer ons die verlokkings van die dinge van hierdie wêreld vrywillig versaak en skynbaar ’n geluksaligheid wat vir ons verborge is, soos ’n vlugtende skaduwee agternajaag. Kortom: gewelddadige versoekings beleër ons van bo en van onder, van voor en van agter, en ons gemoedere sou nie opgewasse wees om dit te weerstaan nie tensy hulle losgemaak word van die dinge van die wêreld en hulle gebind word aan die hemelse lewe wat oënskynlik ver van ons verwyder is. Daarom maak iemand wat hom daaraan gewoond gemaak het om gedurig oor die geluksalige opstanding na te dink, dan uiteindelik grondige vordering in die evangelie.

1. Иисус Христос, победив смерть, просветил мир своим Евангелием, дабы, как говорит св. Павел, через благовестие явить жизнь и нетление (2 Тим 1:10). Сказано также, что, веруя, мы переходим от смерти в жизнь (Ин 5:24) и не являемся более чужими и пришельцами, но согражданами святым и своими Богу, которых Он посадил на небесах во Христе Иисусе (Эф 2:6,19), так что мы ни в чём не имеем нужды для полного блаженства. Однако, чтобы не унывать в борьбе здесь, на земле, то есть в трудных и тягостных обстоятельствах, где мы словно не видим никакого плода победы, одержанной ради нас Иисусом Христом, нам следует помнить сказанное о природе надежды. Поскольку мы надеемся на то, чего не видим (Рим 8:25), и, как сказано в другом месте, «вера ... есть ... уверенность в невидимом» (Евр 11:1), то, заключённые в темницу тела, мы устранены от Бога (2 Кор 5:6). Поэтому в другом месте св. Павел говорит, что мы умерли и наша жизнь сокрыта со Христом в Боге. А когда явится Христос, жизнь наша, то и мы явимся с Ним в славе (Кол 3:3-4). Вот каким должно быть наше существование: «чтобы мы ... целомудренно, праведно и благочестиво жили в нынешнем веке, ожидая блаженного упования и явления славы великого Бога и Спасителя нашего Иисуса Христа» (Тит 2:12-13).

Здесь мы нуждаемся в особенном терпении, чтобы не раздражаться, не отпускать поводья и не покидать того места, которое нам предназначено. Поэтому ввиду всего того, что говорилось ранее о нашем спасении, требуется, чтобы сердца наши устремлялись ввысь, дабы любить Христа, которого мы не видим, и дабы, веруя в Него, радоваться радостью неизреченною и чудесною, пока, по слову св. Петра, мы не достигнем цели нашей веры (1 Пет 1:8 сл.). Поэтому св. Павел говорит, что вера и любовь детей Божьих ведёт к уготованному им на небесах (Кол 1:4 сл.). Когда наши очи прикованы к вышнему и ничто не мешает им и не тянет к низким предметам так, чтобы они позабыли об обетованном блаженстве, то в нас подлинно осуществляется речённое евангелистом: наше сердце там, где наше сокровище (Мф 6:21).

Вот почему вера - такая редкость в мире: нет ничего труднее для нашей лености и медлительности, чем преодолеть бесчисленные препятствия, чтобы радостно бежать за пальмовой ветвью небесного призвания. Помимо того, что мы подавлены множеством невзгод, мы жестоко искушаемы издевательствами всяческих богохульников. Насмехаясь, они считают нас простаками и дураками из-за того, что мы по собственной воле отказываемся от предлагаемых нам прельстительных земных удовольствий, чтобы достигнуть блаженства, которое сокрыто от нас, словно гонимся за тенью, постоянно от нас убегающей. Короче, сверху и снизу, спереди и сзади, справа и слева мы как будто осаждены такими тяжкими и жестокими соблазнами, что не сможем их выдержать и им сопротивляться, если не откажемся от земных вещей, чтобы привязаться к небесной жизни, которая кажется нам такой далёкой. Поэтому никто не сумеет извлечь должной и надёжной пользы из Евангелия, если не привыкнет постоянно размышлять о блаженном воскресении.

2. De summo fine bonorum anxie^b disputarunt olim philosophi, atque etiam inter se certarunt: nemo tamen, excepto Platone, agnovit summum hominis bonum esse eius coniunctionem cum Deo³; qualis autem haec esset, ne obscuro quidem gustu sentire potuit; nec mirum, ut qui de sacro illius vinculo nihil didicerat^c. Nobis unica et perfecta foelicitas in hac quoque terrena peregrinatione nota est: sed quae sui desiderio corda nostra magis ac magis quotidie accendit, donec plena fruitio nos satiet. Ideo dixi ex Christi beneficiis fructum non percipere nisi qui ad resurrectionem animos attollunt. Sicuti hunc scopum praefigit Paulus fidelibus [Philip. 3. b. 8], ad quem se eniti dicit, et omnia oblivisci⁴, donec eo perveniat. Quo nos quoque alacrius eodem contendere oportet, ne si mundus hic nos occupet tristes desidiae nostrae poenas demus. Proinde alibi fideles insignit hac nota, quod eorum conversatio in caelis sit, unde et servatorem suum expectant [Ibidem, d. 20]. 434 Ac ne flaccescant animis in hoc cursu, idem illis omnes creaturas adiungit socias. Nam quia ubique deformes conspiciuntur ruinae^a, dicit quaecunque in caelo et terra sunt eniti ad renovationem [Rom. 8. d. 19]. Nam quum Adam suo lapsu dissipaverit integrum naturae ordinem, sua creaturis servitus, cui propter hominis peccatum subiectae sunt, molesta et gravis est: non quod praeditae sint aliquo sensu, sed quia integrum statum a quo exciderunt, naturaliter appetunt. Gemitum ergo et parturitionis dolorem illis attribuit Paulus¹, ut nos, qui primitiis Spiritus donati sumus², pudeat in nostra corruptione tabescere, ac non imitari saltem mortua elementa, quae alieni peccati poenam sustinent. Quo autem acrius nos pungat, ultimum Christi adventum vocat nostram redemptionem³. Verum quidem est, iam completos esse omnes resurrectionis nostrae numeros: sed quia Christus semel oblatus est pro peccatis [Heb. 10. c. 12], iterum absque peccato conspicietur in salutem. Quibuslibet aerumnis premamur, haec nos redemptio ad suum usque effectum sustineat.

2. Les Philosophes ont jadis fort curieusement disputé du souverain bien, et en ont debatu avec grande contradiction: nul toutesfois, excepté Platon, ne s’est peu resoudre que le souverain bien de l’homme est d’estre conjoint à Dieu. Mais cependant il n’a peu gouster quelle estoit ceste conjonction. Dont il ne se faut esbahir: veu qu’il n’avoit rien apprins du vray bien, sans lequel elle ne peut consister. Or quant à nous, desja en ce pelerinage terrien nous cognoissons quelle est la felicité unique et parfaite: mais en telle sorte, qu’il faut qu’elle enflambe journellement de plus en plus noz cœurs à la desirer, jusques à ce que nous soyons rassasiez de la pleine jouissance d’icelle. Voila pourquoy j’ay dit que nous ne pouvons recevoir aucun fruit des benefices de Jesus Christ, sinon en eslevant noz esprits à la resurrection. Comme aussi sainct Paul propose ce but à tous fideles, disant qu’il s’efforce à y tendre, et qu’il oublie tout le reste pour y parvenir (Phil. 3:14). Et d’autant plus nous y devons-nous de nostre part esvertuer d’un cœur ardent, de peur que si nous sommes occupez au monde, nous recevions un povre salaire de nostre lascheté et paresse. Pourtant en un autre lieu il donne ceste marque aux fideles: c’est que leur conversation est au ciel, dont ils attendent leur Sauveur (Phil. 3:20). Et afin qu’ils ne soyent point debilitez ou lasches à courir, il leur donne toutes creatures pour compagnes (Rom. 8:19). Car comme ainsi soit qu’en tout le monde on voye des traces de ruine et desolation à cause du peché d’Adam, il dit que tout ce qui est au ciel et en la terre aspire avec travail à estre renouvellé. Car d’autant qu’Adam par sa cheute a dissipé le vray ordre et integrité de nature, la servitude en laquelle toutes choses se voyent, leur est dure et grieve à porter. Non pas qu’elles ayent jugement ny intelligence: mais pource que naturellement elles appetent de retourner en l’estat duquel elles sont decheutes. Parquoy sainct Paul leur attribue une douleur comme d’une femme qui enfante: afin que nous qui avons receu les premices de l’Esprit, ayons tant plus grand’honte de croupir en nostre corruption, et n’ensuyvre pas pour le moins les elemens insensibles, qui portent la punition du peché d’autruy. Et afin de nous poindre plus au vif, il appelle l’advenement de Jesus Christ, Nostre redemption. Il est bien vray que toutes les parties de nostre redemption sont desja accomplies: mais pource que Jesus Christ ayant esté une fois offert pour noz pechez, apparoistra derechef sans peché à salut (Hebr. 9:28), de quelques miseres que nous soyons accablez, ceste redemption derniere nous doit soustenir jusqu’en la fin.

2. The supreme good was a subject of anxious dispute, and even contention, among the ancient philosophers; yet none of them, except Plato, acknowledged the chief good of man to consist in his union with God. But of the nature of this union he had not even the smallest idea; and no wonder, for he was totally uninformed respecting the sacred bond of it. We know what is the only and perfect happiness even in this earthly pilgrimage; but it daily inflames our hearts with increasing desires after it, till we shall be satisfied with its full fruition. Therefore I have observed that the advantage of Christ’s benefits is solely enjoyed by those who elevate their minds to the resurrection. Thus Paul also sets before believers this object, towards which he tells us he directs all his own efforts, forgetting every thing else, “if by any means he may attain unto it.”⁶¹³ And it behoves us to press forward to the same point with the greater alacrity, lest, if this world engross our attention, we should be grievously punished for our sloth. He therefore characterizes believers by this mark, “Our conversation is in heaven, from whence also we look for the Saviour.”⁶¹⁴ And that their minds may not flag in this course, 201he associates with them all creatures as their companions. For as ruin and deformity are visible on every side, he tells us that all things in heaven and earth are tending to renovation. For the fall of Adam having deranged the perfect order of nature, the bondage to which the creatures have been subjected by the sin of man is grievous and burdensome to them; not that they are endued with any intelligence, but because they naturally aspire to the state of perfection from which they have fallen. Paul therefore attributes to them groaning and travailing pains,⁶¹⁵ that we who have received the first-fruits of the Spirit may be ashamed of remaining in our corruption, and not imitating at least the inanimate elements which bear the punishment of the sin of others. But as a still stronger stimulus to us, he calls the second advent of Christ “our redemption.” It is true, indeed, that all the parts of our redemption are already completed; but because “Christ was once offered to bear the sins of many, he shall appear the second time without sin unto salvation.”⁶¹⁶ Whatever calamities oppress us, this redemption should support us even till its full consummation.

2. The perfect happiness reserved for the elect at the final resurrection unknown to philosophers.

In ancient times philosophers discoursed, and even debated with each other, concerning the chief good: none, however, except Plato acknowledged that it consisted in union with God. He could not, however, form even an imperfect idea of its true nature; nor is this strange, as he had learned nothing of the sacred bond of that union. We even in this our earthly pilgrimage know wherein our perfect and only felicity consists,—a felicity which, while we long for it, daily inflames our hearts more and more, until we attain to full fruition. Therefore I said, that none participate in the benefits of Christ save those who raise their minds to the resurrection. This, accordingly, is the mark which Paul sets before believers, and at which he says they are to aim, forgetting every thing until they reach its (Phil. 3:8). The more strenuously, therefore, must we contend for it, lest if261the world engross us we be severely punished for our sloth.¹ Accordingly, he in another passage distinguishes believers by this mark, that their conversation is in heaven, from whence they look for the Savior (Phil. 3:20). And that they may not faint in their course, he associates all the other creatures with them. As shapeless ruins are everywhere seen, he says, that all things in heaven and earth struggle for renovation. For since Adam by his fall destroyed the proper order of nature, the creatures groan under the servitude to which they have been subjected through his sin; not that they are at all endued with sense, but that they naturally long for the state of perfection from which they have fallen. Paul therefore describes them as groaning and travailing in pain (Rom. 8:19); so that we who have received the first-fruits of the Spirit may be ashamed to grovel in our corruption, instead of at least imitating the inanimate elements which are bearing the punishment of another’s sin. And in order that he may stimulate us the more powerfully, he terms the final advent of Christ our redemption. It is true, indeed, that all the parts of our redemption are already accomplished; but as Christ was once offered for sins (Heb. 9:28), so he shall again appear without sin unto salvation. Whatever, then, be the afflictions by which we are pressed, let this redemption sustain us until its final accomplishment.

2. Over het hoogste goed hebben de wijsgeren oudtijds nauwkeurige betogen gehouden, en ook onder elkaar gestreden; maar niemand, behalve Plato, heeft bekend, dat het hoogste goed van de mens bestaat is zijn vereniging met God. Maar hoe deze was, heeft hij zelf niet door een duistere smaak kunnen beseffen. En dat is geen wonder, daar hij over de heilige band van die vereniging niets geleerd had. Ons is de enige en volmaakte gelukzaligheid ook in deze aardse vreemdelingschap bekend: maar zo, dat ze door het verlangen naar haar onze harte meer en meer dagelijks ontsteekt, totdat haar volle genieting ons zal verzadigen. Daarom heb ik gezegd, dat uit Christus' weldaden slechts zij de vrucht ontvangen, die hun harten opheffen tot de opstanding. Gelijk Paulus dit doel de gelovigen voorstelt, naar hetwelk hij zegt te jagen, en alles te vergeten, totdat hij het bereikt (Filip. 3:8) En daarheen moeten ook wij des te vuriger streven, opdat wij niet, wanneer deze wereld ons in beslag neemt, de droeve straf dragen voor onze traagheid. Daarom kenmerkt hij elders (Filip. 3:20) de gelovigen hiermee, dat hun wandel in de hemelen is, vanwaar zij ook hun Zaligmaker verwachten. En opdat zij in deze loop niet verslappen van geest, voegt hij hun alle schepselen als metgezellen toe. Want omdat overal wanstaltig verval gezien wordt, zegt hij, dat alles, wat in hemel en op aarde gezien wordt, streeft naar vernieuwing. Want daar Adam door zijn val de volledige orde der natuur verstrooid heeft, is voor de schepselen hun dienstbaarheid, waaraan ze vanwege de zonde van de mens onderworpen zijn, lastig en zwaar; niet omdat ze met enig besef zijn toegerust, maar omdat ze van nature de staat, waaruit ze gevallen zijn, begeren. Paulus schrijft hun derhalve een zuchting en barensnood toe (Rom. 8:19) opdat wij, die met de eerstelingen des Geestes begiftigd zijn, ons zouden schamen in ons verderf weg te kwijnen, en niet tenminste de dode elementen na te volgen, die de straf van eens anders zonde dragen. En om ons des te scherper te prikkelen, noemt hij de laatste komst van Christus onze verlossing. Het is wel waar, dat alle delen van onze opstanding reeds vervuld zijn, maar omdat Christus eenmaal geofferd is voor de zonden, zal Hij wederom zonder zonde gezien worden tot zaligheid (Heb. 9:28) Door welke ellenden wij ook gedrukt worden, deze verlossing moge ons tot haar uitwerking toe staande houden.

2. 666Die Sehnsucht nach der Vereinigung mit Gott als Antrieb zur Auferstehungshoffnung

Über die höchste Vollendung alles Guten haben die Philosophen einst peinlich genaue Erörterungen angestellt und auch miteinander gestritten. Trotzdem hat keiner von ihnen außer Platon erkannt, daß das höchste Gut des Menschen seine Vereinigung mit Gott ist. Wie diese aber beschaffen ist, davon vermochte auch Platon nicht einmal eine dunkle Ahnung zu empfinden. Das ist auch nicht verwunderlich, weil er von dem heiligen Band solcher Gottesgemeinschaft nichts vernommen hatte. Diese einige, vollkommene Seligkeit ist uns auch bei unserer irdischen Pilgrimschaft bekannt, aber so, daß sie durch das Verlangen, das wir nach ihr tragen, unsere Herzen tagtäglich mehr und mehr entzündet, bis ihr völliger Genuß uns sättigen wird! Deshalb habe ich gesagt, daß nur der aus Christi Wohltaten eine Frucht ziehen kann, der sein Herz auf die Auferstehung emporrichtet. So stellt auch Paulus den Gläubigen dies Ziel vor Augen, nach dem er sich, wie er selbst sagt, ausstreckt und um dessentwillen er alles vergißt, bis er zu ihm hindringt! (Phil. 3,8). Um so wackerer sollen auch wir diesem Ziel zustreben, damit uns nicht diese Welt in Besitz nimmt und wir deswegen unsere Lässigkeit bitter büßen müssen. Deshalb macht Paulus an anderer Stelle die Gläubigen mit dem Merkzeichen kenntlich, daß ihr „Wandel“ „im Himmel ist“, „von wannen“ sie auch ihren „Heiland“ „erwarten“ (Phil. 3,20).

Damit sie nun in solchem Lauf nicht innerlich ermatten, gesellt der Apostel ihnen dabei alle Kreaturen als Mitgenossen zu. Denn weil ja allenthalben nur verunstaltete Trümmer zu sehen sind, darum erklärt er, daß sich alles, was im Himmel und auf Erden ist, nach der Erneuerung sehnt (Röm. 8,19). Da nämlich Adam durch seinen Fall die unversehrte Ordnung der Natur zerstört hat, so ist auch für die Kreaturen die Knechtschaft, der sie um der Sünde des Menschen willen unterworfen sind, beschwerlich und hart; nicht weil sie mit irgendwelchem Empfinden ausgestattet wären, sondern weil sie von Natur nach dem unversehrten Zustande streben, aus dem sie herausgefallen sind! Paulus schreibt der Kreatur „Seufzen“ und „Geburtswehen“ zu (Röm. 8,22; wörtlich), damit es auch uns, „die wir haben des Geistes Erstlinge“, Scham bereite, in unserer Verderbtheit dahinzuschwinden und es nicht wenigstens den toten Elementen nachzumachen, die die Strafe für fremde Sünde leiden! Und um uns schärfer anzuspornen, nennt er Christi letztes Kommen „unsere Erlösung“! (Röm. 8,23). Es ist freilich wahr, daß unsere Auferstehung bereits vollkommen erfüllt ist; aber weil Christus einmal für die Sünden geopfert ist (Hebr. 10,12), so wird er ein anderes Mal ohne Sünde zum Heile erschaut werden (Hebr. 9,28). Was für Kümmernisse uns auch bedrücken mögen, so soll uns doch diese Erlösung bis zu ihrer (sichtbaren) Auswirkung aufrechterhalten.

2. ’n Reikhalsende verlange na God moet die basis van ons hoop op die opstanding wees

Filosowe het eertyds sorgvuldig oor die doel van die hoogste goed gedebatteer en selfs met mekaar daaroor gestry. Met uitsondering van Plato het geeneen van hulle egter agtergekom dat die mens se hoogste goed sy verbondenheid aan God is nie.¹³ Hy kon egter nie eens met ’n vae smaak besef hoedanig hierdie band is nie. Geen wonder nie, aangesien hy niks in verband met hierdie heilige band geleer het nie.¹⁴ Die enigste en volmaakte geluksaligheid ook in hierdie aardse vreemdelingskap is wel aan ons bekend, maar deur die verlange daarna vuur dit ons harte daagliks meer en meer aan totdat die voile genieting daarvan ons sal versadig. Daarom het ek gesê dat slegs diegene wat hulle gemoedere na die weeropstanding ophef, die vrug van Christus se 1242 weldade ontvang.¹⁵ So stel Paulus hierdie doel vooraf vir die gelowiges vas¹⁶ en hy sê dat hy daarna jaag en alles vergeet totdat hy dit bereik.¹⁷ Ons behoort daarom ook met groter vuur daarna te strewe om nie, as die wêreld ons hier in beslag neem, die droewige straf vir ons traagheid te dra nie. Daarom skets hy die gelowiges elders met hierdie teken dat hulle burgerskap in die hemel is, waarvandaan hulle ook hulle Saligmaker verwag.¹⁸ En om te verhoed dat hulle in hierdie wedloop moed verloor, sluit dieselfde Paulus al die skepsels as hulle metgeselle by hulle in. Omdat trouens oral misvormde bouvalle gesien kan word, sê hy dat alles in die hemel en op die aarde na vernuwing streef.¹⁹ Aangesien Adam immers deur sy val die ongeskonde orde van die natuur verwoes het, is die slawerny waaraan skepsels vanweë die sonde van die mens onderwerp is, vir hulle lastig en swaar - nie omdat hulle die een of ander sintuiglike ervaring daarvan het nie maar omdat hulle van nature na die ongeskonde staat waaruit hulle afvallig geraak het, verlang. Paulus het dus aan hulle versugting en geboorte pyn toegeskryf,²⁰ sodat ons aan wie die eerstelinge van die Gees geskenk is,²¹ ons moet skaam dat ons in ons bedorwenheid wegkwyn en nie ten minste die dooie elemente naboots wat die straf vir ’n ander se sonde dra nie. Om ons egter nog heftiger te prikkel noem hy die laaste koms van Christus ons verlossing.²² Dit is wel waar dat al die aspekte van ons weeropstanding reeds vervul is, maar omdat Christus eenmaal vir ons sondes geoffer is,²³ sal Hy weer sonder sonde tot saligheid gesien word. Deur watter ellendes ons ook al verdruk word, kan hierdie verlossing ons tot die voltooiing daarvan staande hou.

2. Когда-то философы оживлённо спорили о высшем благе (souverain bien) и весьма противоречили друг другу. Однако никто, за исключением Платона, не смог придти к выводу, что высшее благо для человека заключается в его единении с Богом (Платон. Теэтет, 156 ad; Законы, 715е-716е). Но и он не сумел познать, что такое это единение. Этому не следует удивляться, потому что и Платон не познал истинного блага, без чего невозможно узнать о единении с Богом.

Пока мы пребываем в земном странствии, мы познаём, в чём состоит единственное и совершенное блаженство. Но это познание должно быть таким, чтобы каждый день оно всё больше наполняло наши сердца пламенным желанием блаженства, пока мы не исполнимся его совершенной радостью. Вот почему я сказал, что мы можем получить какой-либо плод от благодеяний Иисуса Христа, только если будем возвышать наши умы к воскресению. И вот почему св. Павел ставит эту цель перед всеми верующими, говоря, что стремится достичь её, забывая всё прочее ради этой задачи (Флп 3:14). И тем более мы с сердечным пылом должны усердствовать в этом с горячим сердцем из опасения, что если будем заняты мирскими делами, то за нашу леность и нерадение получим мизерную плату. Поэтому в другом месте апостол так свидетельствует верующим: наше жительство - на небесах, откуда мы ожидаем Господа нашего (Флп 3:20). А чтобы мы не утомились и не пали духом в своём стремлении, апостол даёт нам в сотоварищи все творения. Так как во всём мире по причине греха Адама видны следы погибели и скорби, он говорит, что тварь, мучаясь, ожидает обновления (Рим 8:19).

Своим падением Адам разрушил истинный порядок и неповреждённость (integrite) природы. Поэтому всем творениям так трудно и мучительно выносить рабство, в которое они повержены. Не потому, что у них есть разум и способность суждения, но потому, что они по природе жаждут вернуться в то состояние, которое утратили. Св. Павел говорит, что они испытывают боль, как женщина в родовых муках, дабы мы, получившие первые плоды Духа, тем более стыдились, что закоснели в своей испорченности и не следуем примеру бесчувственных элементов, которые несут кару за чужой грех. И чтобы ещё чувствительнее задеть нас за живое, апостол называет пришествие Иисуса Христа нашим искуплением. Верно, что все элементы нашего искупления совершены. Но поскольку Иисус Христос, принесши одну жертву за грехи (Евр 10:12), явится снова, но не для очищения греха, а для спасения, то какие бы невзгоды нас ни угнетали, пусть «последнее» искупление будет поддерживать нас до конца [Евр 9:28].

3. Studium nostrum acuet ipsum rei pondus; nec enim Paulus abs re contendit, nisi mortui resurgant, totum Evangelium inane et fallax esse [1. Cor. 15. b. 14]⁴: quia miserior esset nostra quam aliorum mortalium conditio⁵, utpote qui multorum odiis et probris expositi, in singulas horas periclitamur, imo sumus quasi oves mactationi destinatae⁶; ac proinde concideret eius authoritas non una in parte duntaxat, sed in tota summa, quam et adoptio et salutis nostrae effectus complectitur. Atque ita in rem maxime omnium seriam simus attenti ut nulla diuturnitas lassitudinem afferat. Quo consilio etiam in hunc locum distuli quod de ea breviter tractandum erat, ut discant lectores, ubi Christum receperint perfectae salutis authorem, altius assurgere, sciantque caelesti immortalitate et gloria vestitum, ut totum corpus capiti conforme reddatur. Quemadmodum etiam in eius persona Spiritus sanctus resurrectionis exemplum subinde proponit. || Res est creditu difficilis, ubi putredine consumpta fuerint corpora, tandem suo tempore resurrectura esse. Itaque quum multi ex philosophis asseruerint immortales esse animas⁷, carnis resurrectio a paucis probata fuit⁸; in quo etsi nulla fuit excusatio, inde tamen monemur rem esse magis arduam quam ut hominum 435 sensus ad se trahat. Quo tantum obstaculum superet fides, duo adminicula Scriptura suppeditat: alterum est in Christi similitudine, alterum vero in Dei omnipotentia^a. Iam quoties de resurrectione agitur, occurrat Christi imago, qui in natura quam a nobis sumpserat sic peregit cursum mortalis vitae ut nunc immortalitatem adeptus, sit nobis pignus futurae resurrectionis^b. || Nam in miseriis quibus obsidemur mortificationem eius circunferimus in carne nostra, ut vita eius manifestetur in nobis [2. Cor. 4. c. 10]. Et separare eum a nobis non licet, ac ne possibile quidem est quin laceretur. Unde illa Pauli ratiocinatio, Si mortui non resurgunt, neque Christus resurrexit [1. Cor. 15. b. 13]: quia scilicet confessum illud principium sumit, Christum non sibi privatim morti fuisse subiectum, vel de morte adeptum esse victoriam resurgendo, sed inchoatum fuisse in capite quod impleri in omnibus membris necesse est, secundum cuiusque gradum et ordinem. Nam ei per omnia aequari ne rectum quidem esset. Dicitur in Psalmo, Non permittes mansuetum tuum videre corruptionem [Psal. 16. b. 10]. Huius fiduciae portio etsi ad nos pertinet secundum mensuram donationis, solidus tamen effectus nonnisi in Christo apparuit, qui immunis ab omni putredine, integrum corpus recepit. || Iam ne ambigua sit nobis beatae cum Christo resurrectionis societas, ut hoc pignore simus contenti, diserte affirmat Paulus ideo sedere in caelis et venturum ultimo die iudicem, ut corpus nostrum humile et abiectum configuret corpori suo glorioso [Philip. 3. d. 21]^{1 c}. || Alibi etiam docet, Deum non suscitasse Filium a morte, ut specimen unum ederet suae virtutis: sed ut 436 eandem erga nos fideles Spiritus efficaciam exerat: quem ideo vitam appellat, dum habitat in nobis, quia in hunc finem datus est ut quod in nobis mortale est vivificet¹. Compendio perstringo quae et uberius tractari possent, et merentur splendidius ornari: et tamen in paucis verbis satis materiae pios lectores reperturos confido quod ad fidem eorum aedificandam sufficiat. Resurrexit ergo Christus ut nos haberet socios futurae vitae. Suscitatus est a Patre, quatenus erat Ecclesiae caput, a qua nullo modo patitur divelli. Suscitatus est virtute Spiritus, qui nobis ad vivificandi munus communis est. Denique suscitatus est ut esset resurrectio et vita. Sicut autem diximus in hoc speculo conspicuam nobis esse vivam resurrectionis imaginem, ita sit nobis ad fulciendos animos nostros firma hypostasis, modo ne longioris morae nos taedeat vel pigeat: quia nostrum non est proprio arbitrio temporum articulos metiri, sed patienter quiescere, dum pro sua opportunitate Deus regnum suum instauret. Quo spectat illa Pauli exhortatio, Primitiae Christus: deinde qui Christi sunt: quisque suo ordine [1. Cor. 15. d. 23]. Caeterum nequa de Christi resurrectione, in qua fundata est nostra omnium, moveretur quaestio, videmus quot et quam variis modis illam nobis testatam fecerit. Ridebunt nasuti homines quasi puerile ludicrum, quae ab Evangelistis refertur historiam. Cuius enim momenti erit nuntius quem pavidae mulierculae perferunt, et deinde confirmant discipuli fere exanimes? Cur non potius in medio templo et foro illustria victoriae suae trophaea Christus statuit? Cur non formidabilis prodit in conspectum Pilati? Cur non etiam redivivum se sacerdotibus et toti Hierosolymae probat?² Testes vero quos seligit vix idoneos esse concedent homines profani. Respondeo, quanquam in illis exordiis contemptibilis fuerit eius infirmitas, admirabili tamen Dei providentia hoc totum fuisse gubernatum: ut qui nuper metu exanimati fuerant, eos partim amor Christi et pietatis zelus, partim sua incredulitas ad sepulchrum raperet: non tantum ut oculati essent rei testes, sed ut audirent idem ex Angelis quod oculis cernebant. Quomodo suspecta erit nobis eorum fides qui fabulam esse putarunt quod audierant ex mulieribus, donec in rem praesentem sunt adducti? Totum vero populum, et ipsum praesidem^a, postquam satis superque convicti fuerant, 437 nihil mirum est tam Christi aspectu quam aliis signis fuisse privatos. Obsignatur sepulchrum, custodes excubias agunt, non reperitur tertio die corpus [Mat. 27. g. 66, et 28. b. 11]. Pecunia corrupti milites rumorem spargunt fuisse a discipulis subreptum¹. Quasi vero vel turmae cogendae facultas esset, vel arma suppeterent, vel etiam ad tale facinus audendum exercitati essent. Quod si militibus satis non erat animi ad illos abigendos, cur non persequuti sunt, ut ope plebis adiuti aliquos deprehenderent? Vere ergo annulo suo Pilatus Christi resurrectionem obsignavit: et qui appositi fuerunt ad sepulchrum custodes, tacendo vel mentiendo eiusdem resurrectionis praecones facti sunt. Interea personuit vox Angelorum, Surrexit: non est hic [Luc. 24. a. 6]. Splendor caelestis non homines sed Angelos esse palam ostendit. Postea Christus ipse siquid dubitationis adhuc haerebat, sustulit [Ibidem, f. 38]. Viderunt eum non semel discipuli, atque etiam pedes et manus palparunt², et eorum incredulitas non parum ad confirmandam fidem nostram profuit. Disseruit inter eos de mysteriis regni Dei, tandem ipsis videntibus ascendit in caelum [Act. 1. a. 3, et b. 9]: nec undecim modo Apostolis exhibitum fuit hoc spectaculum, sed plusquam quingentis fratribus simul visus est [1. Cor. 15. a. 6]. Iam misso Spiritu sancto certum documentum edidit non tantum vitae, sed etiam summi imperii: sicuti praedixerat, Expedit vobis ut abeam, alioqui Spiritus sanctus non veniet [Iohan. 16. a. 7]. Iam vero Paulus non mortui virtute prostratus est in itinere, sed eum quem oppugnabat, summa potentia pollere sensit [Act. 9. a. 4]. Stephano apparuit in alium finem, ut vitae certitudine mortis timorem vinceret [Act. 7. g. 55]. Tot ac tam authenticis testimoniis fidem derogare, non diffidentiae est, sed pravae adeoque furiosae obstinationis.

3. L’importance de la chose doit bien aiguiser nostre estude; car ce n’est pas sans cause que sainct Paul remonstre, que si les morts ne resuscitent, tout l’Evangile n’est que fumée et mensonge (1 Cor. 15:14): pource que nostre condition seroit la pire d’entre les hummei mortels, d’autant que nous sommes exposez à la haine, reproches et vituperes de la pluspart du monde, sommes en hazard à chacune heure, mesmes sommes comme moutons qu’on meine à la boucherie (Rom. 8:36; Ps. 44:23). Et ainsi l’authorité de l’Evangile seroit abbatue non-seulement en cest endroit, mais en toute sa substance, laquelle est comprinse tant en nostre adoption qu’en l’accomplissement de nostre salut. Au reste, soyons tellement attentifs à une chose de si grand prix, que nulle longueur de temps ne nous y apporte ennuy pour nous en fascher. Pour laquelle raison j’ay differé de traiter de la resurrection jusqu’à present, afin que les lecteurs apprennent, apres avoir receu Jesus Christ pour autheur de leur salut parfait, de s’eslever plus haut, et cognoistre qu’il a esté revestu d’immortalité et gloire celeste, afin que tout le corps soit conformé au chef. Comme aussi le sainct Esprit nous propose souvent l’exemple de la resurrection en la personne d’iceluy. C’est une chose difficile à croire, que les corps estans consumez en pourriture doyvent resusciter en leur temps. Pourtant, combien que plusieurs des Philosophes ayent maintenu l’immortalité des ames, la resurrection de la chair a esté approuvée de bien peu. Et combien qu’en cela ils ne soyent point à excuser, toutesfois nous sommes advertis que c’est une chose trop haute pour attirer à soy les sens humains. Or afin que la foy puisse outrepasser un si grand empeschement, l’Escriture nous donne deux aides: l’une est en la similitude de Jesus Christ, l’autre en la puissance infinie de Dieu. Maintenant toutes fois et quantes qu’on parlera de la resurrection, mettons-nous devant les yeux l’image de Jesus Christ, lequel a tellement achevé le cours de sa vie mortelle en la nature qu’il avoit prinse de nous, qu’estant fait immortel, il nous est un bon gage de nostre immortalité à venir. Car en toutes les miseres dont nous sommes environez, nous portons sa mortification en nostre chair, afin que sa vie soit manifestée en nous (2 Cor. 4:10). Et de le separer d’avec nous, il n’est pas licite, ne mesmes possible, qu’on ne le descire. Dont procede cest argument de sainct Paul, que si les morts ne resuscitent point, Jesus Christ n’est resuscité non plus (1 Cor. 15:13, 16): d’autant qu’il prend ce principe pour resolu, que Jesus Christ n’a point esté asservy à la mort pour son utilité privée, et qu’il n’a pas esté victorieux sur icelle en resuscitant, pour son profit: mais que ce qui doit estre accomply en tous les membres, selon l’ordre et degré d’un chacun, a esté commencé au chef. Car de fait, ce ne seroit pas raison qu’ils fussent en tout et par tout egalez à luy. Il est dit au Pseaume, Tu ne souffriras point que ton debonnaire voye corruption (Ps. 16:10). Combien qu’une portion de ceste fiance nous appartienne selon la mesure qui nous est donnée, toutesfois le plein effect n’en est apparu qu’en Jesus Christ, lequel a esté affranchy de toute pourriture, pour reprendre son corps entier. Et afin qu’il n’y ait nulle ambiguité ou scrupule, que Jesus Christ ne nous associe à sa resurrection, tellement que ce gage nous contente, sainct Paul notamment prononce qu’il regne au ciel, et qu’il viendra au dernier jour comme Juge, pour conformer nostre corps povre et contemptible au sien glorieux (Phil. 3:21). En l’autre passage (Col. 3:4) il monstre que Dieu n’a point suscité son Fils de la mort, pour mettre seulement en avant un chef d’œuvre de sa vertu, mais pour desployer une mesme efficace de son Esprit sur les fideles. Parquoy il nomme cest Esprit, Vie, quand il habite en nous: pource qu’il nous est donné à ceste fin, de vivifier ce que nous avons de mortel. Je touche brievement les choses qui se pourroyent bien deduire plus au long, et meritent bien d’estre ornées d’un plus haut stile: mais j’estime que les lecteurs Chrestiens trouveront en cette brieveté assez de matiere pour edifier leur foy. Jesus Christ donc est resuscité pour nous avoir compagnons de la vie future. Le Pere l’a resuscité comme chef de l’Eglise, de laquelle il ne souffre nullement estre separé. Il est resuscité en la vertu du sainct Esprit, lequel nous est commun avec luy quant à l’office de vivifier: bref, il est resuscité pour nous estre resurrection et vie. Or comme nous avons dit que nous avons une image vive de nostre resurrection toute patente en ce miroir: aussi que ce nous soit un fondement certain pour appuyer noz esprits, afin que la trop longue attente ne nous fasche ou ennuye: veu que ce n’est pas à nous de mesurer les minutes des temps à nostre fantasie, mais d’attendre patiemment que Dieu selon son opportunité dresse et establisse son regne. A quoy tend ceste exhortation de sainct Paul, que Jesus Christ est les premices: puis apres ceux qui sont à luy, chacun selon son ordre (1 Cor. 15:23). Au reste, afin qu’on n’esmeust point question ne doute de la resurrection de Jesus Christ, en laquelle celle de nous tous est fondée, nous voyons en combien de sortes il la nous certifie. Les gaudisseurs se pourront moquer du recit que font les Evangelistes, comme si c’estoyent des contes de petis enfans. Car quelle authorité, disent-ils, a un message apporté par des femmes si effrayées que rien plus, et puis confermé par les disciples qui sont esperdus de frayeur? Pourquoy Jesus Christ n’a-il plustost fait les monstres et triomphes de sa victoire, au milieu du temple et aux places publiques? Pourquoy ne s’est-il presenté redoutable en majesté devant les yeux de Pilate? Pourquoy ne s’est-il monstré vivant aux sacrificateurs, et à toute la ville de Jerusalem? Bref, les hommes profanes n’accorderont point que les tesmoins qu’il a esleus soyent competents. Je respon, combien que l’infirmité de ces commencemens fust contemptible, que neantmoins le tout s’est gouverné par une providence admirable de Dieu: afin que ceux qui avoyent un peu au paravant esté comme esvanouis de crainte, fussent attirez comme par force au sepulchre, partie par l’amour et zele qu’ils avoyent envers leur maistre, partie par leur incredulité: non seulement pour estre tesmoins d’une chose veue, mais aussi pour ouyr des Anges ce qu’ils voyoyent des yeux. Comment leur authorité nous sera-elle suspecte, veu qu’ils ont tenu pour fable ce que les femmes racontoyent, jusques à ce qu’ils en ont eu plein regard? Quant à Pilate, aux sacrificateurs et à tout le peuple, il ne se faut esbahir si apres avoir esté tant et plus conveincus, ils sont privez tant de la presence de Jesus Christ, que de tous autres signes. Le sepulchre est cacheté, les gardes y font le guet, le corps ne se trouve point le troisieme jour, les gendarmes estans corrompus par argent sement le bruit qu’il a esté desrobé par ses disciples (Matth. 27:66; 28:11, etc.). Voire comme s’ils eussent eu moyen d’amasser quelque grosse bande, ou qu’ils fussent garnis d’armes, ou qu’ils fussent exercez à oser attenter un tel acte. Que si les gendarmes n’estoyent assez hardis pour les rebouter et chasser, que ne les poursuyvoyent-ils, afin d’estre secourus du peuple pour les prendre? Ainsi, à parler proprement, Pilate a seellé de son cachet la resurrection de Jesus Christ: et les gardes qui avoyent esté establies au sepulchre, en se taisant ou en mentant ont esté faits heraus à publier la resurrection. Ce pendant la voix des Anges a retenty haut et clair, Il est resuscité, il n’est plus icy (Luc. 24:6). La splendeur qui a reluy en eux a monstré clairement que c’estoyent Anges, non pas hommes mortels. Finalement, s’il y avoit encore quelque queue de doute, Jesus Christ mesme l’a ostée. Les disciples l’ont veu, et non pas pour un coup. Ils ont manié ses pieds et ses mains (Luc. 24:39): et leur incredulité a grandement servi à confermer nostre foy. Il leur a familierement parlé des secrets du royaume de Dieu (Act. 1:3, 9). Finalement ils l’ont veu de leurs propres yeux monter au ciel. Et non seulement les onze Apostres ont esté introduits à un tel spectacle, mais il a esté veu pour un coup de plus de cinq cens freres (1 Cor. 15:6). Outreplus, envoyant le sainct Esprit, il a donné certaine approbation non seulement de sa vie, mais aussi de son empire souverain: comme il avoit predit, Il vous est expedient que je m’en aille, autrement le sainct Esprit ne viendra point (Jean 16:7). Finalement, sainct Paul n’a pas esté abbatu au chemin de Damas par la vertu d’un trespassé: mais a senty que celuy contre lequel il combatoit, estoit armé de puissance souveraine (Act. 9:4). Il est apparu à sainct Estienne à autre in (Act. 7:55): c’est pour luy faire vaincre la crainte de mort par la certitude de sa vie. De ne vouloir adjouster foy à tant de tesmoignages et si authentiques, ce ne seroit pas seulement incredulité, mais une obstination perverse, voire du tout furieuse.

3. Let the importance of the object sharpen our pursuit. Paul justly argues, that “if there be no resurrection of the dead,” the whole gospel is vain and fallacious; for we should be “of all men the most miserable,” being exposed to the hatred and reproaches of mankind, “standing in jeopardy every hour,”⁶¹⁷ and being even like sheep destined to the slaughter; and therefore its authority would fall to the ground not in one point only, but in every thing it contains relating to adoption and the accomplishment of our salvation. To this subject, the most important of all, let us give an attention never to be wearied by length of time. With this view I have deferred what I shall briefly say of it to this place, that the reader, after receiving Christ as the Author of complete salvation, may learn to soar higher, and may know that he is invested with heavenly glory and immortality, in order that the whole body may be conformed to the Head; as in his person the Holy Spirit frequently gives an example of the resurrection. It is a thing difficult to be believed, that bodies, after having been consumed by corruption, shall at length, at the appointed time, be raised again. Therefore, while many of the philosophers asserted the immortality of the soul, the resurrection of the body was admitted by few. And though this furnishes no excuse, yet it admonishes us that this truth is too difficult to command the assent of the human mind. To enable faith to surmount so great an obstacle, the Scripture supplies us with two assistances: one consists in the similitude of 202Christ, the other in the omnipotence of God. Now, whenever the resurrection is mentioned, let us set before us the image of Christ, who, in our nature, which he assumed, finished his course in this mortal life in such a manner, that, having now obtained immortality, he is the pledge of future resurrection to us. For in the afflictions that befall us, “we bear about in the body the dying of the Lord Jesus, that the life also of Jesus might be made manifest in our body.”⁶¹⁸ And to separate him from us, is not lawful, nor indeed possible, without rending him asunder. Hence the reasoning of Paul: “If there be no resurrection of the dead, then is Christ not risen;”⁶¹⁹ for he assumes this as an acknowledged principle, that Christ neither fell under the power of death, nor triumphed over it in his resurrection, for himself as a private individual; but that all this was a commencement in the Head of what must be fulfilled in all the members, according to every one’s order and degree. For it would not be right, indeed, for them to be in all respects equal to him. It is said in the Psalms, “Thou wilt not suffer thine Holy One to see corruption.”⁶²⁰ Though a portion of this confidence belongs to us, according to the measure bestowed upon us, yet the perfect accomplishment has been seen in Christ alone, who had his body restored to him entire, free from all corruption. Now that we may have no doubt of our fellowship with Christ in his blessed resurrection, and may be satisfied with this pledge, Paul expressly affirms that the design of his session in heaven, and his advent in the character of Judge at the last day, is to “change our vile body, that it may be fashioned like unto his glorious body.”⁶²¹ In another place also, he shows that God raised his Son from the dead, not in order to display a single specimen of his power, but to exert on believers the same energy of his Spirit, whom he therefore calls “our life” while he dwells in us, because he was given for this very purpose, “to quicken our mortal bodies.”⁶²² I am but briefly glancing at things which would admit of a fuller discussion, and are deserving of more elegance of style; but I trust the pious reader will find in a small compass sufficient matter for the edification of his faith. Christ, therefore, rose again, that we might be the companions of his future life. He was raised by the Father, inasmuch as he was the Head of the church, from which he does not suffer him to be separated. He was raised by the power of the Spirit, who is given to us also for the purpose of quickening us. In a word, he was raised that he might be “the resurrection and the life.” But as we have observed that this mirror exhibits to us a lively image of our resurrection, so it will furnish a firm foundation 203for our minds to rest upon, provided we are not wearied or disturbed by the long delay; because it is not ours to measure the moments of time by our own inclination, but to wait patiently for God’s establishment of his kingdom in his own appointed time. To this purpose is the expression of Paul, “Christ the first-fruits, afterward they that are Christ’s at his coming.”⁶²³ But that no doubt might be entertained of the resurrection of Christ, on which the resurrection of us all is founded, we see in how many and various ways he has caused it to be attested to us. Scorners will ridicule the history narrated by the evangelists, as a childish mockery. For what weight, they ask, is there in the message brought by some women in a fright, and afterwards confirmed by the disciples half dead with fear? Why does not Christ rather set up the splendid trophies of his victory in the midst of the temple and the public places? Why does he not make a formidable entrance into the presence of Pilate? Why does he not prove himself to be again alive, to the priests and all the inhabitants of Jerusalem? Profane men will scarcely believe the persons selected by him to be competent witnesses. I reply, notwithstanding the contemptible weakness evident in these beginnings, yet all this was conducted by the admirable providence of God, that they who were lately dispirited with fear, were hurried away to the sepulchre, partly by love to Christ and pious zeal, partly by their own unbelief, not only to be eye-witnesses of the fact, but to hear from the angels the same as they saw with their eyes. How can we suspect the authority of those who considered what they heard from the women “as idle tales,” till they had the fact clearly before them?⁶²⁴ As to the people at large, and the governor himself, it is no wonder that after the ample conviction they had, they were denied a sight of Christ, or any other proofs. The sepulchre is sealed, a watch is set, the body is not found on the third day. The soldiers, corrupted by bribes, circulate a rumour that he was stolen away by his disciples;⁶²⁵ as if they had power to collect a strong force, or were furnished with arms, or were even accustomed to such a daring exploit. But if the soldiers had not courage enough to repulse them, why did they not pursue them, that with the assistance of the people they might seize some of them? The truth is, therefore, that Pilate by his zeal attested the resurrection of Christ; and the guards who were placed at the sepulchre, either by their silence or by their falsehood, were in reality so many heralds to publish the same fact. In the mean time, the voice of the angels loudly proclaimed, “He is not here, but is risen.”⁶²⁶ Their celestial splendour 204evidently showed them to be angels, and not men. After this, if there was any doubt still remaining, it was removed by Christ himself. More than once, his disciples saw, and even felt and handled him; and their unbelief has eminently contributed to the confirmation of our faith. He discoursed among them concerning the mysteries of the kingdom of God, and at length they saw him ascend to heaven.⁶²⁷ Nor was this spectacle exhibited only to the eleven apostles, but “he was seen of above five hundred brethren at once.”⁶²⁸ By the mission of the Holy Spirit he gave an undeniable proof, not only of his life, but also of his sovereign dominion; according to his prediction, “It is expedient for you that I go away; for if I go not away, the Comforter will not come unto you; but if I depart, I will send him unto you.”⁶²⁹ Paul, in his way to Damascus, was not prostrated to the ground by the influence of a dead man, but felt that the person whom he was opposing was armed with supreme power. He appeared to Stephen for another reason—to overcome the fear of death by an assurance of life.⁶³⁰ To refuse credit to testimonies so numerous and authentic, is not diffidence, but perverse and unreasonable obstinacy.

3. The truth and necessity of this doctrine of a final resurrection. To confirm our belief in it we have, 1. The example of Christ; and, 2. The omnipotence of God. There is an inseparable connection between us and our risen Savior. The bodies of the elect must be conformed to the body of their Head. It is now in heaven. Therefore, our bodies also must rise, and, reanimated by their souls, reign with Christ in heaven. The resurrection of Christ a pledge of ours.

The very importance of the subject ought to increase our ardor. Paul justly contends, that if Christ rise not the whole gospel is delusive and vain (1 Cor. 15:13-17); for our condition would be more miserable than that of other mortals, because we are exposed to much hatred and insult, and incur danger every hour; nay, are like sheep destined for slaughter; and hence the authority of the gospel would fail, not in one part merely, but in its very essence, including both our adoption and the accomplishment of our salvation. Let us, therefore, give heed to a matter of all others the most serious, so that no length of time may produce weariness. I have deferred the brief consideration to be given of it to this place, that my readers may learn, when they have received Christ, the author of perfect salvation, to rise higher, and know that he is clothed with heavenly immortality and glory in order that the whole body may be rendered conformable to the Head. For thus the Holy Spirit is ever setting before us in his person an example of the resurrection. It is difficult to believe that after our bodies have been consumed with rottenness, they will rise again at their appointed time. And hence, while many of the philosophers maintained the immortality of the soul, few of them assented to the resurrection of the body. Although in this they were inexcusable, we are thereby reminded that the subject is too difficult for human apprehension to reach it. To enable faith to surmount the great difficulty, Scripture furnishes two auxiliary proofs, the one the likeness of Christ’s resurrection, and the other the omnipotence of God. Therefore, whenever the subject of the resurrection is considered,262let us think of the case of our Savior, who, having completed his mortal course in our nature which he had assumed, obtained immortality, and is now the pledge of our future resurrection. For in the miseries by which we are beset, we always bear “about in the body the dying of the Lord Jesus, that the life also of Jesus might be made manifest in our mortal flesh,” (2 Cor. 4:10). It is not lawful, it is not even possible, to separate him from us, without dividing him. Hence Paul’s argument, “If there be no resurrection of the dead, then is Christ not risen,” (1 Cor. 15:13); for he assumes it as an acknowledged principle, that when Christ was subjected to death, and by rising gained a victory over death, it was not on his own account, but in the Head was begun what must necessarily be fulfilled in all the members, according to the degree and order of each. For it would not be proper to be made equal to him in all respects. It is said in the psalm, “Neither wilt thou suffer thine Holy One to see corruption,” (Ps. 16:10). Although a portion of this confidence appertain to us according to the measure bestowed on us, yet the full effect appeared only in Christ, who, free from all corruption, resumed a spotless body. Then, that there may be no doubt as to our fellowship with Christ in a blessed resurrection, and that we may be contented with this pledge, Paul distinctly affirms that he sits in the heavens, and will come as a judge on the last day for the express purpose of changing our vile body, “that it may be fashioned like unto his glorious body,” (Phil. 3:21). For he elsewhere says that God did not raise up his Son from death to give an isolated specimen of his mighty power, but that the Spirit exerts the same efficacy in regard to them that believe; and accordingly he says, that the Spirit when he dwells in us is life, because the end for which he was given is to quicken our mortal body (Rom. 8:10, 11; Col. 3:4). I briefly glance at subjects which might be treated more copiously, and deserve to be adorned more splendidly, and yet in the little I have said I trust pious readers will find sufficient materials for building up their faith. Christ rose again that he might have us as partakers with him of future life. He was raised up by the Father, inasmuch as he was the Head of the Church, from which he cannot possibly be dissevered. He was raised up by the power of the Spirit, who also in us performs the office of quickening. In fine, he was raised up to be the resurrection and the life. But as we have said, that in this mirror we behold a living image of the resurrection, so it furnishes a sure evidence to support our minds, provided we faint not, nor grow weary at the long delay, because it is not ours to measure the periods of time at our own pleasure; but to rest patiently till God in his own time renew his kingdom. To this Paul refers when he says, “But every man in his own order: Christ the first-fruits; afterward they that are Christ’s at his coming,” (1 Cor. 15:23).

But lest any question should be raised as to the resurrection of Christ on which ours is founded, we see how often and in what various ways he has borne testimony to it. Scoffing men will deride the narrative263which is given by the Evangelist as a childish fable. For what importance will they attach to a message which timid women bring, and the disciples almost dead with fear, afterwards confirm? Why does not Christ rather place the illustrious trophies of his victory in the midst of the temple and the forum? Why does he not come forth, and in the presence of Pilate strike terror? Why does he not show himself alive again to the priests and all Jerusalem? Profane men will scarcely admit that the witnesses whom he selects are well qualified. I answer, that though at the commencement their infirmity was contemptible, yet the whole was directed by the admirable providence of God, so that partly from love to Christ and religious zeal, partly from incredulity,those who were lately overcome with fear now hurry to the sepulchre, not only that they might be eye-witnesses of the fact, but that they might hear angels announce what they actually saw. How can we question the veracity of those who regarded what the women told them as a fable, until they saw the reality? It is not strange that the whole people and also the governor, after they were furnished with sufficient evidence for conviction, were not allowed to see Christ or the other signs (Mt.27:66; 28:11). The sepulchre is sealed, sentinels keep watch, on the third day the body is not found. The soldiers are bribed to spread the report that his disciples had stolen the body. As if they had had the means of deforming a band of soldiers, or been supplied with weapons, or been trained so as to make such a daring attempt. But if the soldiers had not courage enough to repel them, why did they not follow and apprehend some of them by the aid of the populace? Pilate, therefore, in fact,put his signet to the resurrection of Christ, and the guards who were placed at the sepulchre by their silence or falsehood also became heralds of his resurrection. Meanwhile, the voice of angels was heard, “He is not here, but is risen,” (Luke 24:6). The celestial splendor plainly shows that they were not men but angels. Afterwards, if any doubt still remained, Christ himself removed it. The disciples saw him frequently; they even touched his hands and his feet, and their unbelief is of no little avail in confirming our faith. He discoursed to them of the mysteries of the kingdom of God, and at length, while they beheld, ascended to heaven. This spectacle was exhibited not to eleven apostles only, but was seen by more than five hundred brethren at once (1 Cor. 15:6). Then by sending the Holy Spirit he gave a proof not only of life but also of supreme power, as he had foretold, “It is expedient for you that I go away: for if I go not away, the Comforter will not come unto you,”(John 16:7). Paul was not thrown down on the way by the power of a dead man, but felt that he whom he was opposing was possessed of sovereign authority. To Stephen he appeared for another purpose—viz. that he might overcome the fear of death by the certainty of life. To refuse assent to these numerous and authentic proofs is not diffidence, but depraved and therefore infatuated obstinacy.

3. Het gewicht der zaak zelf zal onze ijver scherpen. Want Paulus beweert niet zonder reden (1 Cor. 15:14 e.v.), dat, indien de doden niet opstaan, het gehele evangelie ijdel en bedrieglijk is; want onze toestand zou dan ellendiger zijn dan de toestand der andere mensen, daar wij, blootgesteld aan de haat en de smaad van velen, ieder uur in gevaar verkeren, ja als het ware schapen zijn bestemd ter slachting. En daarom zou het gezag van het evangelie vallen, niet slechts in één deel, maar in zijn ganse hoofdsom, waarin onze aanneming tot kinderen en de uitwerking onzer zaligheid begrepen is. Laat ons dus ons zo inspannen tot een zaak, die van de allergrootste ernst is, dat geen langdurigheid afmatting aanbrengt. Daarom heb ik tot deze plaats uitgesteld datgene, wat daarover in het kort behandeld moest worden, opdat de lezers mogen leren, wanneer ze Christus, de auteur der volmaakte zaligheid, aangenomen hebben, hoger op te stijgen, en mogen weten, dat Hij met hemelse onsterfelijkheid en heerlijkheid bekleed is, opdat het gehele lichaam aan het Hoofd gelijkvormig gemaakt worde. Evenals ook in zijn persoon de Heilige Geest nu en dan een voorbeeld der opstanding voorstelt. Het is een zaak moeilijk om te geloven, dat de lichamen, wanneer ze door vertering vergaan zullen zijn, eens te hunner tijd weer zullen opstaan. Daarom, hoewel veel wijsgeren verzekerd hebben, dat de zielen onsterfelijk zijn, is de opstanding des vleses slechts door weinigen aangenomen. En ofschoon daarin geen verontschuldiging gelegen was, worden we er toch door opmerkzaam gemaakt, dat de opstanding een zaak is, te moeilijk dan dat ze het gevoelen van de mensen tot zich zou trekken. Opdat het geloof een zo grote hindernis zou te boven komen, verschaft de Schrift twee hulpmiddelen: het een is gelegen in de gelijkenis met Christus, het andere in Gods almacht. Laat dan, telkens wanneer sprake is van de opstanding, het beeld van Christus ons voor de geest komen, die in de natuur, die Hij van ons aangenomen had, zo de loop van het sterfelijk leven volbracht heeft, dat Hij nu, na de onsterfelijkheid verkregen te hebben, ons tot een pand is van de toekomende opstanding. Want in de ellenden, waardoor wij omgeven worden, dragen wij zijn doding om in ons vlees (2 Cor. 4:10) opdat zijn leven in ons geopenbaard worde. En het is niet geoorloofd Hem van ons te scheiden, het is zelfs ook niet mogelijk, zonder dat Hij verscheurd wordt. Vandaar die redenering van Paulus: "Indien de doden niet opstaan, zo is ook Christus niet opgestaan" (1 Cor. 15:13) omdat hij namelijk dit beginsel als uitgemaakt neemt, dat Christus niet voor zichzelf alleen aan de dood onderworpen geweest is, of over de dood door zijn opstanding de overwinning behaald heeft, maar dat in het Hoofd begonnen is, wat in alle leden vervuld moet worden, naar een ieders graad en orde. Want dat zij Hem in alles gelijk zouden worden, zou zelfs niet recht zijn. Er staat in de Psalm (Ps. 16:10) "Gij zult niet toelaten, dat uw Zachtmoedige de verderving zie." Ofschoon een deel van dit vertrouwen op ons betrekking heeft naar de mate, die ons gegeven is, is toch de gehele uitwerking slechts in Christus verschenen die vrij van alle vertering, zijn lichaam geheel heeft teruggekregen. Opdat dan het deelgenootschap aan de zalige opstanding met Christus voor ons niet twijfelachtig zij, en opdat wij met dit pand tevreden mogen zijn, verzekert Paulus uitdrukkelijk (Filip. 3:21) dat Hij daarom in de hemelen gezeten is en op de laatste dag als Rechter zal komen, opdat Hij ons nederig en vernederd lichaam gelijk make aan zijn heerlijk lichaam. Elders (Col. 3:4) leert Hij ook, dat God zijn Zoon niet van de dood heeft opgewekt, om alleen een bewijs te geven van zijn kracht, maar om dezelfde krachtige werking des Geestes aan ons, zijn gelovigen, te betonen: welke Geest Hij daarom het leven noemt, terwijl Hij in ons woont, omdat Hij gegeven is met het doel, dat Hij levend maakt, wat in ons sterfelijk is. Ik roer in het kort aan, wat ook uitvoeriger zou kunnen behandeld worden en verdient schitterender versierd te worden; maar toch vertrouw ik, dat de vrome lezers in weinige woorden genoeg stof zullen vinden, als nodig is tot het opbouwen van hun geloof. Christus is dus opgestaan, opdat Hij ons zou hebben tot deelgenoten aan het toekomende leven. Hij is door de Vader opgewekt, aangezien Hij het Hoofd der Kerk was, van welke Hij zich op geen wijze laat afrukken. Hij is opgewekt door de kracht des Geestes, aan wie wij deel hebben, opdat Hij het ambt der levendmaking aan ons zou bedienen. Kortom, Hij is opgewekt, opdat Hij zou zijn de opstanding en het leven. En gelijk wij gezegd hebben, dat zich in deze spiegel een levend beeld der opstanding aan ons vertoont, zo zij Hij ook voor ons een vaste grondslag om onze harten op te doen steunen, wanneer we alleen maar niet onaangenaam gestemd of verdrietig zijn over het lange uitstel; want het staat niet aan ons om de tijden naar ons eigen goeddunken af te meten, maar wij moeten met lijdzaamheid berusten, totdat God naar zijn gelegenheid zijn Rijk weer opricht. Daarop ziet die vermaning van Paulus (1 Cor. 15:23) "De eersteling Christus, daarna, die van Christus zijn; een ieder in zijn orde." Verder, opdat over de opstanding van Christus, in welke ons aller opstanding gegrond is, geen geschil zou ontstaan, zien wij, op hoeveel en hoe verschillende wijzen Hij ons die verzekerd heeft. Neuswijze mensen zullen de geschiedenis, die door de evangelisten verhaald wordt als een comediespel van kinderen uitlachen. Want wat voor betekenis zal de tijding hebben, welke vreesachtige vrouwtjes overbrengen en later discipelen bevestigen, die bijna buiten zich zelf waren? Waarom heeft Christus niet liever midden in de tempel en op de markt de heerlijke tekenen van zijn overwinning opgesteld? Waarom verschijnt Hij niet geducht voor het aanschijn van Pilatus? Waarom bewijst Hij ook niet aan de priesters en gans Jeruzalem, dat Hij weder levend geworden is? Maar de getuigen, die Hij kiest, zijn van die aard, dat onheilige mensen hen ternauwernood als geschikt zullen beschouwen. Ik antwoord, dat, ofschoon in dat begin de zwakheid van die tijding minachting waard was, toch dit alles in zijn geheel door Gods wonderbare voorzienigheid bestuurd is: zodat zij, die kort te voren buiten zichzelf waren geweest van vrees, deels door de liefde tot Christus en door de ijver der vroomheid, deels door hun ongelovigheid naar het graf getrokken werden; niet slechts, opdat ze ooggetuigen zouden zijn, maar ook opdat ze van de engelen hetzelfde zouden horen, wat ze met hun ogen zagen. Hoe zou voor ons de geloofwaardigheid verdacht kunnen zijn van hen, die meenden, dat wat ze van de vrouwen gehoord hadden, een fabel was, totdat ze door eigen aanwezigheid de waarheid der zaak inzagen? Dat echter het ganse volk, en de stadhouder zelf, nadat ze meer dan voldoende overtuigd waren, zowel van het aanschouwen van Christus als van de andere tekenen verstoken werden, is geen wonder. Het graf wordt verzegeld, de wachters staan op post, het lichaam wordt op de derde dag niet gevonden. Door geld omgekocht verspreiden de soldaten het gerucht, dat het door de discipelen weggeroofd was. Alsof dezen het vermogen hadden een schare bijeen te brengen, of wapenen hun ten dienste stonden, of ook alsof ze geoefend waren tot het aandurven van zulk een daad. Indien de soldaten geen moed genoeg hadden om hen te verdrijven, waarom hebben ze hen dan niet achtervolgd, om met behulp van het volk sommigen te arresteren? Naar waarheid dus heeft Pilatus Christus' opstanding met zijn ring verzegeld, en de wachters, die bij het graf gesteld waren, zijn door te zwijgen of te liegen verkondigers geworden van diezelfde opstanding. Intussen weerklonk de stem der engelen: "Hij is opgestaan; Hij is hier niet." De hemelse glans toont duidelijk, dat het geen mensen, maar engelen zijn. Daarna heeft Christus zelf, indien er nog enige twijfel bleef hangen, die weggenomen. Want de discipelen hebben Hem meer dan eens gezien, en ook zijn voeten en handen getast, en hun ongelovigheid heeft niet weinig gediend tot versterking van ons geloof. Hij heeft temidden van hen gesproken over de verborgenheden van Gods Koninkrijk, en eindelijk is Hij, terwijl zij het zagen, opgevaren ten hemel. En niet slechts aan de elf apostelen heeft Hij zich vertoond, maar Hij is gezien door meer dan vijfhonderd broederen tegelijk (1 Cor. 15:6) Verder heeft Hij door het zenden van de Heilige Geest een vast bewijs gegeven niet slechts van zijn leven, maar ook van zijn opperste macht; gelijk Hij voorzegd had: "Het is u nut, dat ik wegga, anders zal de Heilige Geest niet komen" (Joh. 16:7) Verder, Paulus is op de weg niet terneergeworpen door de kracht van een dode, maar hij heeft bemerkt, dat Hij, die hij bestreed, de allergrootste macht had. Aan Stephanus is Hij verschenen met een ander doel, namelijk opdat hij door de zekerheid des levens de vrees voor de dood zou overwinnen (Hand. 7:55) Aan zoveel en zo ontwijfelbare getuigenissen het geloof te ontzeggen, is niet slechts een teken van ongelovigheid, maar ook van slechte en dolzinnige hardnekkigheid.

3. Die erhoffte Auferstehung als Auferstehung des Leibes

Das Gewicht der Sache selbst wird unseren Eifer schärfen. Denn Paulus behauptet nicht umsonst, das ganze Evangelium sei eitel und falsch, wenn die Toten nicht auferstünden (1. Kor. 15,13f.). Denn dann wären wir elender daran, als andere Sterbliche (1. Kor. 15,19); sind wir doch dem Haß und den Vorwürfen vieler Menschen ausgesetzt, Stunde um Stunde in Gefahr, ja gleichsam „geachtet wie Schlachtschafe“! (Röm. 8,36). Und deshalb würde (wenn es keine Auferstehung gäbe) das Ansehen des Evangeliums nicht nur an einem Stück hinfallen, sondern in seinem ganzen wesentlichen Inhalt, der in unserer Aufnahme in die Kindschaft und dem Vollzug unseres Heils beschlossen ist. Auf dieses Stück, das also von allen das weitaus ernsteste ist, sollen wir deshalb mit Anspannung ausgerichtet sein, damit uns keine Länge der Zeit lässig macht! Aus dieser Erwägung heraus habe ich das, was hierüber kurz zu sagen sein wird, bis hierher aufbehalten, damit die Leser, nachdem sie Christus, den Geber vollkommenen Heils, angenommen haben, nun auch lernen, sich höher emporzuschwingen und zu wissen, daß er mit himmlischer Unsterblichkeit und Herrlichkeit bekleidet 667 ist, damit der ganze Leib diesem Haupte gleichförmig gemacht werde! An seiner Person stellt uns ja der Heilige Geist auch immer wieder ein Beispiel der Auferstehung vor Augen.

Es ist schwer zu glauben, daß unsere Leiber, nachdem sie doch bereits von Fäulnis verzehrt sind, doch einst zu ihrer Zeit wieder auferstehen sollen. Deshalb haben zwar viele Philosophen behauptet, die Seelen seien unsterblich; die Auferstehung des Fleisches aber haben nur wenige anerkannt. Darin liegt nun allerdings keine Entschuldigung; aber diese Tatsache macht uns doch darauf aufmerksam, daß es sich hier um eine zu schwierige Sache handelt, als daß sie menschliche Sinne an sich zöge.

Damit der Glaube solch schweres Hemmnis überwindet, bietet ihm die Schrift zwei Hilfsmittel: das eine liegt in dem Vorbild Christi, das andere in Gottes Allmacht.

Christi Vorbild als Beweis für die Auferstehung des Leibes

Sooft wir nun der Auferstehung gedenken, soll uns Christi Bild vor Augen treten. Christus hat ja in der Natur, die er von uns genommen hatte, den Lauf des sterblichen Lebens so vollendet, daß er nun Unsterblichkeit erlangt hat und uns ein Unterpfand der künftigen Auferstehung ist! Denn in allem Jammer, der uns umdrängt, „tragen“ wir „sein Sterben an unserem Fleische, auf daß auch sein Leben an uns offenbar werde“ (2. Kor. 4,10; summarisch). Ihn von uns zu scheiden, ist aber nun nicht erlaubt; es ist auch nicht möglich, ohne daß er zerrissen wird! Daher die Schlußfolgerung des Paulus: „Ist aber die Auferstehung der Toten nichts, so ist auch Christus nicht auferstanden!“ (1. Kor. 15,13). Er setzt hier nämlich den Grundsatz als anerkannt voraus, daß Christus nicht für sich allein dem Tode unterworfen gewesen ist, daß er auch nicht für sich allein durch seine Auferstehung den Sieg über den Tod davongetragen hat, sondern daß in dem Haupte das begonnen wurde, was sich notwendig auch in allen Gliedern erfüllen muß, freilich nach der Stufe und Ordnung des einzelnen; denn es wäre (andererseits) auch nicht billig, wenn sie ihm in allem gleichgemacht würden! In einem Psalm heißt es: „Du wirst nicht zugeben, daß dein Heiliger die Verwesung sehe“ (Ps. 16,10; nicht ganz Luthertext; diese Form steht Apg. 2,25). Stückweise geht diese Zuversicht auch uns an, nach dem Maße der uns zuteil gewordenen Gnadengabe, die vollkommene Auswirkung aber ist allein in Christus sichtbar geworden, der von aller Verwesung frei ist und seinen Leib unversehrt wiedererhalten hat. Aber damit uns die Gemeinschaft an der seligen Auferstehung mit Christus nicht zweifelhaft ist und damit wir uns an diesem Unterpfand genügen lassen, versichert Paulus: Christus hat dazu im Himmel seinen Sitz und wird dazu am jüngsten Tage als Richter kommen, daß er unseren niedrigen und verachteten Leib „seinem verklärten Leibe ähnlich“ mache! (Phil. 3,20f.). An anderer Stelle (Kol. 3,4) lehrt er auch, daß Gott seinen Sohn nicht vom Tode erweckt hat, um damit nur ein einziges Zeugnis seiner Kraft zu geben, sondern um die gleiche Wirksamkeit seines Geistes auch an uns, den Gläubigen, zu beweisen. Diesen Geist nennt er, wenn er in uns wohnt, das Leben, und zwar darum, weil er uns zu dem Zweck gegeben ist, daß er lebendig mache, was an uns sterblich ist (vgl. Röm. 8,11). Ich berühre dies nur in kurzer Zusammenfassung; man könnte es auch weitläufiger behandeln, und es verdiente auch, glänzender ausgeschmückt zu werden; aber ich bin doch der Zuversicht, daß die Leser auch in diesen wenigen Worten genug Ursache finden werden, um ihren Glauben reichlich zu erbauen! Christus ist also auferstanden, um uns zu Mitgenossen des zukünftigen Lebens zu haben. Er ist vom Vater auferweckt worden, sofern er das Haupt der Kirche war, von der er sich auf keinerlei Weise abtrennen läßt. Er ist durch die Kraft des Heiligen Geistes auferweckt worden, an dem auch wir teilhaben, damit er an uns das Amt der Lebendigmachung ausübe. Kurz, er ist auferweckt, um „die 668 Auferstehung und das Leben“ zu sein! (Joh. 11,25). Wie wir aber gesagt haben, daß wir in diesem Spiegel ein lebendiges Bild der Auferstehung vor Augen haben, so soll er uns auch eine feste Grundlage sein, auf die wir unsere Herzen stützen sollen. Nur sollen wir uns durch den langen Verzug nicht traurig oder verdrießlich machen lassen; denn es ist nicht unsere Sache, nach eigenem Gutdünken die Zeiträume abzumessen, sondern wir sollen geduldig und still sein, bis Gott zu der ihm gelegenen Zeit sein Reich aufrichtet! Das ist auch der Sinn der Mahnung des Paulus: „Der Erstling Christus, danach, die Christo angehören; ein jeglicher aber in seiner Ordnung“ (1. Kor. 15,23; umgestellt).

Damit sich nun übrigens keine Frage hinsichtlich der Auferstehung Christi erhebt, auf die unser aller Auferstehung gegründet ist, wollen wir zusehen, auf wie viele und wie vielerlei Weisen er sie uns hat bezeugen lassen. Naseweise Leute werden die von den Evangelisten berichteten Geschichten wie ein Kindermärchen verlachen. Denn was soll auch eine Botschaft für Bedeutung haben, die erschrockene Weiber überbringen und die dann von fast verzagten Jüngern bestätigt wird? Warum hat Christus nicht lieber mitten im Tempel oder auf dem Markte die herrlichen Trophäen seines Sieges aufgerichtet? Warum trat er nicht in grausiger Erscheinung dem Pilatus entgegen? Weshalb erweist er sich nicht den Priestern und dem ganzen Jerusalem als der, der wieder zum Leben gekommen ist? Was die Zeugen aber betrifft, die er sich ausgesucht hat, so werden unfromme Menschen schwerlich zugeben, daß sie geeignet wären! - Ich entgegne darauf: Allerdings war in jenen Anfängen die Schwachheit dieser Botschaft verächtlich, und doch ist dies alles von Gottes wunderbarer Vorsehung so gelenkt worden, daß diese Menschen, die zuvor vor Angst verzagt waren, nun teils von der Liebe zu Christus und von frommem Eifer, teils auch aus Unglauben zu seinem Grabe getrieben und nicht bloß Augenzeugen dieser Tatsache wurden, sondern auch eben das, was sie sahen, von den Engeln hörten! Wie kann uns die Glaubwürdigkeit dieser Jünger zweifelhaft sein, wo sie doch das, was sie von den Weibern hörten, für eine Fabel hielten, bis sie sich selbst greifbar von der Tatsache überzeugen konnten? Daß aber das ganze Volk und auch der Landpfleger selbst, nachdem sie doch mehr als genugsam überführt waren, des Anblicks Christi und auch der anderen Merkzeichen beraubt wurden, das ist kein Wunder. Das Grab wird versiegelt, Wächter halten die Wache - und am dritten Tage findet man keinen Leichnam mehr darin! (Matth. 27,66; 28,11). Da besticht man die Kriegsknechte mit Geld, und nun verbreiten sie das Gerücht, die Jünger hätten ihn gestohlen! (Matth. 28,13.15). Als ob die Jünger das Vermögen gehabt hätten, eine Schar von Kriegsknechten zusammenzubringen, als ob ihnen Waffen zur Verfügung gestanden hätten oder als ob sie genügend gerüstet gewesen wären, um eine solche Tat zu wagen! Wenn nun aber die Soldaten nicht genug Mut gehabt haben, sie wegzutreiben, - warum haben sie sie dann nicht verfolgt, um mit Hilfe des Volkes einige von ihnen zu erhaschen? Pilatus hat also mit seinem Siegelring in Wirklichkeit Christi Auferstehung versiegelt, und die Wächter, die man an das Grab gestellt hatte, sind durch ihr Schweigen oder Lügen zu Herolden solcher Auferstehung geworden! Indessen erschallte die Stimme der Engel: „Er ist auferstanden; er ist nicht hier!“ (Luk. 24,6; umgestellt). Der himmlische Glanz zeigt klar und deutlich, daß es Engel und nicht Menschen waren. Hernach aber machte Christus selbst allem Zweifel, der noch bestehen mochte, ein Ende (Luk. 24,38). Mehr als einmal haben ihn die Jünger gesehen, auch seine Füße und Hände haben sie betastet (Luk. 24,40; vgl. Joh. 20,27), und ihr Unglaube hat nicht wenig dazu gedient, unseren Glauben zu stärken! In ihrem Kreis redete Christus von den Geheimnissen des Reiches Gottes, und schließlich ist er vor ihren Augen gen Himmel gefahren! (Apg. 1,3.9). Aber dies Schaubild wurde nicht allein den elf Aposteln vor Augen gestellt, sondern er ist auch von mehr als fünfhundert Brüdern auf einmal gesehen worden! (1. Kor. 15,6). Nun sandte 669 er ihnen den Heiligen Geist und gab dadurch nicht nur einen Beweis, daß er lebte, sondern auch, daß er die höchste Herrschgewalt innehabe! So hatte er es ihnen ja vorhergesagt: „Es ist euch gut, daß ich hingehe; denn sonst kommt der Heilige Geist nicht!“ (Joh. 16,7; ungenau). Nun ist aber auch Paulus auf seinem Wege nicht von der Kraft eines Toten zu Boden geworfen worden, sondern er erfuhr, daß der, den er verfolgte, im Besitz der höchsten Gewalt war! (Apg. 9,4). Zu einem anderen Zweck ist er dem Stephanus erschienen: durch die Gewißheit des Lebens sollte er die Furcht vor dem Tode überwinden! (Apg. 7,55). Will man so zahlreichen und so glaubwürdigen Zeugnissen den Glauben weigern, so ist das nicht allein mangelndes Vertrauen, sondern geradezu bösartige, unsinnige Halsstarrigkeit!

3. Die Skrif voorsien twee hulpmiddels om die ‘opstanding van die vlees’ te begryp, naamlik die ooreenkoms met Christus se opstanding en God se almag

Juis die gewigtigheid van die onderwerp sal ons belangstelling daarin opskerp. Paulus voer immers nie sonder rede aan dat die hele evangelie leeg en bedrieglik is as die wat dood is, nie weer opstaan nie,²⁴ omdat 1243 ons toestand dan droewiger as die van alle ander sterflikes sou wees,²⁵ aangesien ons uur vir uur in gevaar verkeer omdat ons aan die haat en beledigings van baie blootgestel is. Ja, ons is soos skape wat bestem is om geslag te word.²⁶ En daarom sou die evangelie se gesag in duie stort - nie slegs in een opsig nie maar in die hele som waarin sowel ons aanneming as die gevolg van ons saligheid saamgevat word. En ons moet so aandagtig wees oor hierdie onderwerp wat die grootste erns van alles vereis, dat ’n lang bespreking daarvan ons nie moet vermoei nie. En ek het ’n bondige behandeling van hierdie onderwerp tot hiertoe uitgestel met die doel dat my lesers kan leer dat wanneer hulle Christus, die bron van volmaakte saligheid, aangeneem het, hulle hoër moet uitstyg en dat hulle kan weet dat Hy met die hemelse onsterflikheid en heerlikheid beklee is om die hele liggaam aan die Hoof gelykvormig te maak. So hou die Heilige Gees selfs in sy Persoon herhaaldelik aan ons ’n voorbeeld van die weeropstanding voor.

Dit is ’n saak wat moeilik is om te glo dat wanneer ons liggame deur verrotting verteer is, hulle uiteindelik op hulle tyd weer sal opstaan.²⁷ Hoewel baie filosowe dus verklaar het dat ons siele onsterflik is,²⁸ is die opstanding van die liggaam slegs deur ’n paar aanvaar. En hoewel dit geen verontskuldiging was nie, word ons nogtans daardeur vermaan dat dit ’n te moeilike onderwerp vir mense se verstand is om te begryp. Die Skrif voorsien twee hulpmiddels met die oog daarop dat die geloof so ’n groot hindernis te bowe kan kom: die een in die ooreenkoms van Christus (se opstanding) en die ander in die almag van God.

So dikwels as wat dit dus oor die weeropstanding gaan, moet Christus se beeld ons te binne skiet. In die natuur wat Hy van ons aangeneem het, het Hy sy lewensloop as sterflike so gevoer dat Hy nou nadat Hy onsterflikheid verkry het, vir ons ’n pand van ons toekomstige weeropstanding is. Want in die ellendes waardeur ons beleër word, dra ons sy sterwe in ons vlees sodat sy lewe in ons geopenbaar word.²⁹ En ons mag Hom nie van ons losmaak nie - en dit is selfs nie eens moontlik sonder dat Hy verskeur word nie. Daaruit ontstaan Paulus se redenasie: “As die dooies nie weer opstaan nie, het Christus ook nie weer opgestaan nie”.³⁰ Natuurlik neem hy dit as aanvaarde beginsel dat Christus nie vir Homself 1244 in sy persoonlike hoedanigheid aan die dood onderwerp is of dat Hy deur uit die dood uit op te staan, die oorwinning (vir Homself) behaal het nie, maar dat in die Hoof begin is wat in al die lede elkeen volgens sy graad en rang volbring moet word. Want dit sou selfs nie reg wees om hulle in alles aan Hom gelyk te stel nie. In die psalm word gesê: “U sal nie toelaat dat u sagmoedige bedorwenheid sien nie”.³¹ Hoewel ’n deel van hierdie vertroue volgens die maat van dit wat aan ons geskenk is, ook op ons van toepassing is, het die voile gevolg daarvan egter slegs in Christus verskyn omdat Hy vry van alle verrotting sy liggaam ongeskonde terug ontvang het.

Om egter nou te voorkom dat die gemeenskap in die geluksalige opstanding met Christus vir ons twyfelagtig sou wees en dat ons met hierdie pand tevrede mag wees, verklaar Paulus daarom uitdruklik dat Hy in die hemel sit³² en dat Hy op die laaste dag as Regter sal kom om ons nederige en verwerpte liggaam in sy heerlike liggaam te verander.³³ Elders leer hy selfs dat God nie sy Seun uit die dood opgewek het om een voorbeeld van sy krag te gee nie maar om dieselfde kragdadige werking van die Gees jeens ons as gelowiges te openbaar. Hy noem Hom daarom lewe³⁴ wanneer Hy in ons woon omdat Hy met hierdie doel gegee is, naamlik om dit wat in ons sterflik is, lewend te maak.³⁵ Ek beperk my tot ’n samevatting van stof wat ook breedvoeriger behandel sou kon word en sou verdien om skitterender versier te word. En tog vertrou ek dat godvrugtige lesers in hierdie paar woorde genoeg stof sal vind om aan die opbou van hulle geloof te voldoen.

Christus het dus opgestaan om ons as deelgenote in die toekomstige lewe te hê. Hy is deur die Vader opgewek in soverre Hy Hoof van die kerk was, en Hy laat nie toe dat Hy enigsins daarvan losgeskeur word nie. Hy is deur die krag van die Gees opgewek waarin ons ook met die oog op sy lewendmakende amp deel. Kortom: Hy is opgewek om self die opstanding en die lewe te wees. Soos ons egter gesê het dat ’n lewende beeld van die opstanding in hierdie spieël vir ons sigbaar is, so moet dit vir ons ’n vaste basis wees om ons gemoedere te onderskraag - mits die baie lang uitstel ons nie verveel of treurig maak nie. Dit is immers nie ons voorreg om die tydsgewrig na eie goeddunke af te meet nie, maar ôns moet geduldig wag totdat God op sy eie gunstige tyd sy koninkryk herstel. Paulus se aansporing is ook hierop gerig: “As eersteling Christus, daarna die wat aan Christus behoort, elkeen volgens sy orde”.³⁶

1245 Om verder te voorkom dat enige geskil sou ontstaan oor Christus se opstanding waarin ons almal se opstanding gegrond is, sien ons op hoeveel en watter uiteenlopende maniere Hy ons daarvan verseker het. Wysneusige mense sal oor die geskiedenis wat deur die evangelieverkondigers verhaal word, lag asof dit ’n toneelstuk vir kinders is.³⁷ Van watter belang sal ’n boodskap trouens wees wat vreesbevange vroutjies gebring het en die dissipels daarna byna met verdwasing ingestel het? Waarom het Christus nie liewer die voortreflike segetekens van sy oorwinning in die middel van die tempel en op die markplein ten toongestel nie? Waarom het Hy nie ontsagwekkend voor Pilatus verskyn nie? Waarom bewys Hy ook nie aan die priesters en die hele Jerusalem dat Hy weer lewend geword het nie? Onheilige mense sal toegee dat diegene wat Hy as getuies gekies het, beswaarlik geskik is.

My antwoord is dat, hoewel die swakheid (van die boodskap) hier in die begin veragtelik kon wees, hierdie hele gebeurtenis deur die wonderbaarlike voorsienigheid van God nogtans so bestier is dat deels hulle liefde vir Christus en hulle ywer vir godsvrug en deels hulle ongeloof mense wat so pas nog deur vrees oorstelp was, na sy graf meegesleur het - nie slegs om met hulle eie oë die gebeurtenis te aanskou nie maar ook  om van engele dieselfde te hoor as wat hulle met hulle oë gesien het. Hoe kan ons die geloofwaardigheid van mense verdink wat gedink het dat dit ’n storie was wat hulle van die vrouens verneem het totdat hulle na die werklike gebeurtenis gebring is? Dit is nie verbasend dat die hele volk en die goewerneur self³⁸ nadat hulle meer as genoeg oortuig is,sowel sonder die aanskoue van Christus as die ander tekens (van sy opstanding) gebly het nie. Die graf word verseël; wagte bewaak dit, maar op die derde dag kan die liggaam nie gevind word nie.³⁹ Die soldate is omgekoop en versprei die gerug dat die liggaam deur die dissipels gesteel is.⁴⁰ Net asof hulle inderdaad die vermoë gehad het om ’n bende bymekaar te maak of om die wapens te bekom of self geoefen was om so ’n daad aan te durf! Maar as die soldate nie genoeg moed gehad het om hulle te verdryf nie, waarom het hulle hulle dan nie agtervolg om met die hulp van die volk sommige van hulle te vang nie?

Pilatus het dus waarlik met sy seëlring Christus se opstanding beseël, en die soldate wat by sy graf opgestel was, het deur daaroor te swyg of daaroor te lieg verkondigers van dieselfde opstanding geword. 1246 Intussen het die stem van die engele weerklink: “Hy het opgestaan; Hy is nie hier nie”.⁴¹ Die hemelse glans bewys duidelik dat hulle nie mense is nie maar engele. As daar nog twyfel bestaan het, het Christus self dit daarna uit die weg geruim,⁴² want sy dissipels sien Hom nie net een keer nie, maar hulle voel selfs aan sy voete en sy hande⁴³ en hulle ongeloof het nie weinig tot versterking van ons geloof bygedra nie. Hy praat met hulle oor die geheimenisse van God se koninkryk, en terwyl hulle daarna kyk, vaar Hy eindelik na die hemel op.⁴⁴ En nie net die elf apostels het hierdie skouspel aanskou nie, maar Hy is deur meer as vyfhonderd broeders gesien.⁴⁵ Nadat die Heilige Gees gestuur is, het Hy nie alleen van sy lewe nie maar ook van sy oppergesag vaste getuienis gelewer soos Hy vooraf gesê het: “Dit is vir julle voordelig dat Ek weggaan, anders sal die Heilige Gees nie kom nie”.⁴⁶ Nou is Paulus inderdaad op sy reis ook nie deur die krag van ’n dooie platgeslaan nie, maar hy het agtergekom dat die Een teen wie hy hom verset het, die grootste krag het.⁴⁷ Hy het met ’n ander doel aan Stefanus verskyn, naamlik om sy vrees vir die dood met die sekerheid van sy lewe te oorwin.⁴⁸ Om geloofwaardigheid aan soveel en sulke opregte getuienisse te ontsê is nie alleen ’n teken van ongeloof nie maar ook van verwronge en waansinnige hardnekkigheid.

3. Важность этого предмета заставляет нас рассмотреть его подробнее. Ибо не зря св. Павел указывает, что если нет воскресения мёртвых, то Евангелие - только туман и ложь (1 Кор 15:13 cл.). Ибо тогда наше положение было бы хуже, чем у всех прочих смертных, поскольку мы были бы предоставлены ненависти, брани и поношению большинства людей, были бы в каждую минуту подвержены любым случайностям и даже подобны баранам, которых ведут на бойню. Авторитет Евангелия был бы уничтожен не только в этом отношении, но во всём своём существе, которое состоит как в нашем усыновлении, так и в спасении. Поэтому будем так бережливы к этому бесценному сокровищу, чтобы никакое, сколь угодно длительное время не приводило нас в уныние и раздражение. По этой причине я пока отложу разговор о воскресении, чтобы читатели, приняв Иисуса Христа как совершителя спасения, научились подниматься выше и познали, что Он был облечён бессмертием и небесной славой, дабы всё тело соответствовало Главе.

Св. Дух через Иисуса Христа часто показывает нам примеры личного воскресения. Трудно поверить в то, что тело, пожираемое гниением, должно в определённое время воскреснуть. Поэтому, хотя многие философы признавали бессмертие души, они очень редко поддерживали идею о воскресении плоти. И хотя за это мы их не оправдываем, согласен, что это слишком сложный предмет, чтобы привлечь к себе умы людей. Дабы вера могла преодолеть столь великое препятствие, Писание даёт нам два рода помощи: один из них заключается в подобии Иисусу Христу, другой - в бесконечном могуществе Бога. Теперь всякий раз, говоря о воскресении, мы будем иметь перед глазами образ Иисуса Христа, который так завершил путь земной жизни в естестве, воспринятом от нас, что, став бессмертным, является для нас залогом будущего бессмертия. Ибо во всех наших страданиях мы носим в теле мёртвость Его, чтобы и жизнь Его открылась в нас (2 Кор 4:10). Отделять нас от Иисуса Христа не только непозволительно, но и невозможно без того, чтобы не разрывать Его. Отсюда проистекает довод св. Павла, что «если нет воскресения мёртвых, то и Христос не воскрес» (1 Кор 15:13). Поскольку для него очевидно, что Иисус Христос покорился смерти не ради собственной пользы и победил её не ради собственной выгоды. Но то, что Он совершил ради всех членов - по порядку и в степени, надлежащих каждому, - началось с Главы. В самом деле, нет оснований считать, что члены всем и во всём равны Ему. В псалме сказано: «Ты ... не дашь святому Твоему увидеть тление» (Пс 15/16:10). Хотя в нас присутствует частица этого доверия - в той мере, которая нам дана, - полностью оно пребывает только в Иисусе Христе, который свободен от тления, чтобы вновь целиком получить своё тело.

Чтобы не оставалось никакой двусмысленности или сомнения в том, что Иисус Христос соединится с нами в воскресении, так чтобы подобного залога нам было вполне достаточно, св. Павел прямо провозглашает, что Христос царствует на Небесах и в последний день придёт как Судья, дабы наше уничижённое тело преобразить так, что оно будет сообразно его прославленному телу (Флп 3:21). А в другом месте апостол показывает, что Бог восставил своего Сына из смерти не для того только, чтобы явить высший пример своего могущества, но и чтобы распространить на верующих то же самое действие своего Духа [Кол 3:4]. Поэтому апостол называет этот Дух Жизнью, когда Он обитает в нас. Ибо Он послан нам для того, чтобы оживить то, что в нас мертво.

Я вкратце касаюсь вещей, о которых можно говорить долго и подробно и которые заслуживают более возвышенного стиля. Но я полагаю, что читатели-христиане и в этом кратком изложении найдут достаточно материала для созидания своей веры.

Итак, Иисус Христос воскрес для того, чтобы сделать нас причастниками (compagnons) будущей жизни. Отец воскресил Его, дабы сделать Главою Церкви, от которой Он никак не может быть отделён. Он воскрешён силою Св. Духа, который един с нами миссией животворения. Короче говоря, Иисус воскрешён, чтобы стать для нас воскресением и жизнью. Мы уже сказали, что люди в этом зеркале видят воскресение в живом и явном образе. Но что так же этот образ должен стать прочной опорой нашему духу, чтобы слишком долгое ожидание не смущало и не раздражало нас. Ибо не наше дело измерять мгновения, руководствуясь своими фантазиями. Нам надлежит терпеливо ожидать, когда Бог по ведомой Ему целесообразности воздвигнет и утвердит своё Царство. К этому относится увещание св. Павла, что первенец - Христос, потом Христовы, каждый по своему порядку (1 Кор 15:23). А дабы никто не тревожился из-за пустых вопросов и не сомневался в воскресении Христа, на котором основано воскресение каждого из нас, мы видим, сколькими способами апостол убеждает нас в нём.

Богохульники могут смеяться над рассказами евангелистов, словно это сказки для малых детей. Какая достоверность, говорят они, может быть у баек, рассказанных насмерть перепуганными женщинами, а затем повторенных учениками, охваченными страхом? Почему Иисус Христос не устроил триумфального зрелища своей победы посреди храма и в местах скопления народа? Почему Он не предстал перед Пилатом в грозном величии? Почему не явился живым перед священниками и перед всем Иерусалимом? Короче, профаны не считают, что свидетели, которых избрал Иисус, сколько-нибудь авторитетны. Я отвечаю, что немощь этих попыток презренна. Всё управлялось чудесным Божьим провидением, дабы те, кто накануне был поражён страхом, были словно силой привлечены ко Гробу - отчасти любовью и ревностью, которую они испытывали к своему Учителю, отчасти неверием; привлечены не только для того, чтобы стать свидетелями зримого, но и для того, чтобы услышать от Ангелов то, что они видели собственными глазами.

Так как же их авторитет может быть для нас сомнительным, если они считали выдумкой рассказы женщин, пока не увидели рассказанного собственными глазами? Что касается Пилата, священников и всего народа, то неудивительно, если они после стольких обличений были лишены присутствия Иисуса и всех его знаков. Ко Гробу была приложена печать, возле него была поставлена стража и тело находилось в нём три дня (Мф 27:63,66). Подкупленные стражники распространили слух, что оно было похищено учениками Иисуса. Как будто у них была возможность собрать огромную толпу, или как будто они были так хорошо вооружены, что могли совершить подобное! А если стражники не были достаточно храбры, чтобы отбросить прочь и разогнать учеников, почему они не преследовали их, чтобы захватить с помощью народа? Так что Пилат, собственно говоря, своей печатью запечатлевает воскресение Христа. А стражники, стоявшие у Гроба, своим молчанием или ложью становятся вестниками воскресения.

Между тем голоса Ангелов прозвучали отчётливо и ясно: «Его нет здесь: Он воскрес» (Лк 24:6). Торжественность, которая слышится в этих словах, неложно свидетельствует, что то были Ангелы, а не смертные люди. Наконец, если бы ещё оставались какие-то сомнения, сам Иисус Христос устраняет их. Ученики видели Его, и не однажды. Они касались его рук и ног (Лк 24:39), и их неверие сослужило хорошую службу нашей вере. Иисус говорил им, как родным, о тайнах Царства Божьего. Наконец, ученики своими глазами видели его вознесение на небо (Деян 1:3,9). И этого зрелища удостоились не только одиннадцать апостолов, но его видели более пятисот братьев (1 Кор 15:6).

Посылая ученикам Св. Духа, Иисус свидетельствовал не только о своей жизни, но и о своей суверенной власти, как и предрёк ранее: «Лучше для вас, чтобы Я пошёл; ибо, если Я не пойду, Утешитель не придёт к вам» (Ин 16:7). Наконец, св. Павел по дороге в Дамаск был брошен на землю не силой усопшего, но почувствовал, что Тот, против кого он боролся, обладает суверенным могуществом (Деян 9:4). С другою целью явился Иисус св. Стефану: чтобы уверенностью в жизни он победил страх смерти (Деян 7:55). Не доверять стольким очевидным свидетельствам означает не просто неверие, а извращённое упрямство, яростное и буйное.

4. Quod diximus in probanda resurrectione sensus nostros oportere dirigi ad immensam Dei potentiam, hoc breviter docet Paulus, Ut corpus nostrum abiectum (inquit) conforme reddat corpori claritatis suae, secundum operationem virtutis suae, qua potest sibi subiicere omnia [Philip. 3. d. 21^a]. Quare nihil minus consentaneum quam hic respicere quid naturaliter fieri possit, ubi inaestimabile miraculum nobis proponitur, quod sensus nostros sua magnitudine absorbet. Paulus tamen, proposito naturae documento, socordiam eorum coarguit qui resurrectionem negant. Stulte (inquit) quod seminas non vegetatur, nisi prius moriatur³, etc. In semente resurrectionis 438 speciem cerni dicit, quia ex putredine nascitur seges. Nec vero res tam difficilis esset creditu si ad miracula quae se per omnes mundi plagas oculis nostris ingerunt, attenti ut par est essemus. Caeterum meminerimus, neminem de futura resurrectione vere esse persuasum nisi qui in admirationem raptus, Dei virtuti suam dat gloriam. Hac fiducia elatus Iesaias exclamat, Vivent mortui tui: cadaver meum resurget. Expergiscimini et laudate habitatores pulveris [Iesa. 26. d. 19]. Rebus desperatis sese attollit ad Deum vitae authorem, penes quem sunt exitus mortis, ut dicitur in Psalmo [Psal. 68. c. 21]. Iob etiam cadaveri similior quam homini, fretus Dei potentia, non dubitat quasi integer ad diem illum se attollere, Scio quod redemptor meus vivit: et in novissimo die surget super pulverem (nempe ut suam potentiam illic exerat) et rursum circundabor pelle mea, et in carne mea videbo Deum, visurus sum ipse, et non alius [Iob. 19. d. 25]¹; nam etsi quidam subtilius detorquent locos istos, acsi de resurrectione exponi non deberent², confirmant tamen quod evertere cupiunt: quia non aliunde sancti viri solatium petunt in suis malis quam ex resurrectionis similitudine. Quod melius ex loco Ezechielis cognoscitur; nam quum promissionem reditus Iudaei respuerent, ac obiicerent, nihilo magis esse probabile sibi aperiri viam quam mortuos exire e sepulchro, visio Prophetae offertur campi pleni ossibus aridis: ea iubet Deus carnem^a et nervos recipere [Ezech. 37. b. 8]³. Quanquam sub figura illa populum ad spem reditus erigit, materiam tamen sperandi sumit ex resurrectione^b: sicuti nobis praecipuum est exemplar liberationum omnium quas sentiunt fideles in hoc mundo. Sic Christus, postquam vocem Evangelii vivificam esse docuit: quia hoc non recipiebant Iudaei, mox addit, Nolite mirari hoc, quia venit hora in qua omnes qui sunt in monumentis, audient vocem Filii Dei, et prodibunt [Iohan. 5. e. 28]⁴. Ergo exemplo Pauli alacriter iam triumphemus inter medias pugnas, quod potens sit qui nobis promisit futuram vitam, servare depositum⁵: atque ita gloriemur repositam esse nobis coronam iustitiae, quam reddet nobis iustus iudex [2. Tim. 4. b. 8]. Sic fiet ut quicquid molestiarum 439 perpetimur, ostensio nobis sit futurae vitae, quia Dei naturae convenit rependere afflictionem impiis qui nos affligunt, nobis vero qui iniuste affligimur, requiem, in manifestatione Christi cum Angelis potentiae suae, in flamma ignis¹. Sed tenendum est quod paulo post adiungit, venturum ut glorificetur in sanctis suis, et admirabilis fiat in omnibus qui crediderunt, quia fides habita fuerit Evangelio².

4. Ce que nous avons dit, que pour estre certifiez de la resurrection il nous convient appliquer noz sens à la puissance infinie de Dieu, sainct Paul le declaire en peu de mots, disant que nous esperons qu’il transfigure nostre corps contemptible à son corps glorieux, selon l’efficace de sa vertu, par laquelle il se peut assujettir toutes choses (Phil. 3:21). Et pourtant ce n’est pas raison de regarder icy ce qui se peut naturellement faire: veu qu’il est question d’un miracle qui engloutist par l’excellence de sa grandeur tous noz sens. Toutesfois sainct Paul use d’un exemple naturel pour redarguer la bestise de ceux qui nient la resurrection: Fol, dit-il, ce que tu semes ne cueille pointde vigueur, sinon qu’il soit mort auparavant (1 Cor. 15:36). Il veut que nous contemplions l’image de la resurrection en la semence, laquelle se produit de pourriture. Et de fait, la chose ne nous seroit pas si difficile à croire, si nous estions attentifs comme il seroit requis, à tant de miracles qui se presentent à noz yeux par toutes les regions du monde. Au reste, notons bien que nul ne sera jamais vrayement persuadé de la resurrection à venir, sinon qu’estant ravy en admiration, il donne à la vertu de Dieu la gloire qu’elle merite. Parquoy Isaie estant animé de telle fiance s’escrie, Tes morts vivront, ils resusciteront, voire mon corps pourri. Esveillez vous et benissez Dieu, vous qui habitez en la poudre (Is. 26:19). Les choses estans desesperées tout à l’entour, il s’adresse à l’autheur de vie, lequel a en sa main les issues de mort, comme il est dit au Pseaume (Ps. 68:21). Job aussi estant plus semblable à une povre charongne qu’à un homme, toutesfois s’appuyant sur la puissance de Dieu ne doute point, comme s’il estoit en pleioe et entiere vigueur, se remettre à ce jour-là. Je say, dit-il, que mon Redempteur vit, et qu’au dernier jour il se levera sur la poudre (assavoir pour y desployer sa vertu) et que derechef je seray vestu de ma peau, et venay Dieu en ma chair. Je le verray, et non autre (Job 19:25). Car combien qu’aucuns destournent ces passages plus subtilement, comme s’ils ne devoyent point estre entendus de la resurrection: quoy qu’ils disent, ils conferment ce qu’ils veulent ruiner: d’autant que les Saincts ne cherchent meilleur allegement en leurs fascheries, que de la similitude de la resurrection. Ce qui sera encore mieux entendu par le passage d’Ezechiel. Car pource que les Juifs ne pouvoyent accepter la promesse de leur retour, mais objectoyent alencontre, qu’il n’estoit non plus vray semblable que le chemin leur fust ouvert, que de faire sortir les morts du sepulchre: une vision est donnée au Prophete, c’est qu’il y a un champ plein d’os tout secs, ausquels Dieu commande de reprendre chair, peau et nerfs (Ezech. 37:8). Combien que Dieu sous ceste figure incite son peuple à bien esperer de sa redemption, toutesfois il prend l’argument d’esperance, de ce que son office est de resusciter les morts: comme aussi ce nous est le souverain patron de toutes les delivrances que les fideles reçoivent au monde. Pourtant Jesus Christ apres avoir dit que la parolle de l’Evangile a force de vivifier: d’autant que les Juifs rejettoyent cela bien loin, adjouste tantost apres, Ne vous esbahissez pas de cela: car l’heure vient en laquelle tous ceux qui soit és sepulchres, orront la voix du Fils de Dieu, et en sortiront (Jean 5:28, 29). Commençons donc à l’exemple de sainct Paul, de triompher desja au milieu de noz combats: d’autant que celuy qui nous a promis la vie à venir, est puissant pour garder nostre depost (2 Tim. 1:12). Et ainsi, glorifions nous hardiment que la couronne de justice, laquelle le juste Juge nous rendra, nous est apprestée (2 Tim. 4:8). Par ce moyen toutes les fascheries que nous avons à endurer, nous serviront de miroir pour contempler une meilleure vie: pource qui convient à la nature de Dieu, de rendre la pareille aux iniques qui nous molestent: et à nous qui sommes injustement affligez, nous donner repos en la manifestation de Jesus Christ, quand il viendra avec les Anges de sa vertu en feu flamboyant (2 Thess. 1:6–8). Mais retenons aussi ce qu’il est incontinent apres dit, qu’il viendra pour estre glorifié en ses saincts, et rendu admirable en tous ceux qui auront creu, pource qu’on aura adjousté foy à l’Evangile.

4. The remark we have made, that in proving the resurrection, our minds should be directed to the infinite power of God, is briefly suggested in these words of Paul: “Who shall change our vile body, that it may be fashioned like unto his glorious body, according to the working whereby he is able even to subdue all things unto himself.”⁶³¹ It would therefore be extremely unreasonable here, to consider what could possibly happen in the ordinary course of nature, when the object proposed to us is an inestimable miracle, the magnitude of which absorbs all our faculties. Yet Paul adduces an example from nature to reprove the folly of those who deny the resurrection. “Thou fool,” says he, “that which thou sowest is not quickened, except it die.”⁶³² He tells us that seed sown displays an image of the resurrection, because the corn is reproduced from putrefaction. Nor would it be a thing so difficult to believe, if we paid proper attention to the miracles which present themselves to our view in all parts of the world. But let us remember, that no man will be truly persuaded of the future resurrection, but he who is filled with admiration, and ascribes to the power of God the glory that is due to it. Transported with this confidence, Isaiah exclaims, “Thy dead men shall live; together with my dead body shall they arise; awake and sing, ye that dwell in dust.”⁶³³ Surrounded 205by desperate circumstances, he has recourse to God, the Author of life, unto whom, as the Psalmist says, “belong the issues from death.”⁶³⁴ Even reduced to a state resembling a dead carcass more than a living man, yet relying on the power of God, just as if he were in perfect health, Job looks forward without any doubts to that day. “I know,” says he, “that my Redeemer liveth, and that he shall stand at the latter day upon the earth,” there to display his power; “and though after my skin, worms destroy this body, yet in my flesh shall I see God; whom I shall see for myself, and not another.”⁶³⁵ For though some persons employ great subtilty to pervert these texts, as if they ought not to be understood of the resurrection, they nevertheless confirm what they wish to destroy; since holy men, in the midst of calamities, seek consolation from no other quarter than from the similitude of the resurrection; which more fully appears from a passage in Ezekiel.⁶³⁶ For when the Jews rejected the promise of their restoration, and objected, that there was no more probability of a way being opened for their return, than of the dead coming forth from their sepulchres, a vision is presented to the prophet, of a field full of dry bones, and God commands them to receive flesh and nerves. Though this figure is intended to inspire the people with a hope of restoration, he borrows the argument for it from the resurrection; as it is to us also the principal model of all the deliverances which believers experience in this world. So Christ, after having declared that the voice of the gospel communicates life, in consequence of its rejection by the Jews, immediately adds, “Marvel not at this; for the hour is coming, in the which all that are in the graves shall hear his voice, and shall come forth.”⁶³⁷ After the example of Paul, therefore, let us even now triumphantly exult in the midst of our conflicts, that he who has promised us a life to come “is able to keep that which we have committed to him;” and thus let us glory that “there is laid up for us a crown of righteousness, which the righteous Judge shall give us.”⁶³⁸ The consequence of this will be, that all the troubles we suffer will point us to the life to come, “seeing it is a righteous thing with God,” and agreeable to his nature, “to recompense tribulation to them that trouble us, and to us who are” unjustly “troubled, rest, when the Lord Jesus shall be revealed, with his mighty angels, in flaming fire.”⁶³⁹ But we must remember what immediately follows, that “he shall come to be glorified in his saints, and to be admired in all them that believe,” because they believe the gospel.

4. As God is omnipotent, he can raise the dead. Resurrection explained by a natural process. The vision of dry bones.

We have said that in proving the resurrection our thoughts must be directed to the immense power of God. This Paul briefly teaches, when he says that the Lord Jesus Christ “shall change our vile body, that it may be fashioned like unto his glorious body, according to the working of that mighty power whereby he is able even to subdue all things unto himself,” (Phil. 3:21). Wherefore, nothing can be more incongruous than to look here at what can be done naturally when the subject presented to us is an inestimable miracle, which by its magnitude absorbs our senses. Paul, however, by producing a proof from nature, confutes the senselessness of those who deny the resurrection. “Thou fool, that which thou sowest is not quickened except it die,” &c. (1 Cor. 15:36). He says that in seed there is a species of resurrection, because the crop is produced from corruption. Nor would the thing be so difficult of belief were we as attentive as we ought to be to the wonders which meet our eye in every quarter of the world. But let us remember that none is truly persuaded of the future resurrection save he who, carried away with admiration gives God the glory.

Elated with this conviction, Isaiah exclaims, “Thy dead men shall live, together with my dead body shall they arise. Awake and sing, ye that dwell in dust,” (Isaiah 26:19). In desperate circumstances he rises to God, the author of life, in whose hand are “the issues from death,” (Psalm 68:20). Job also, when liker a dead body than a living being, trusting to the power of God, hesitates not as if in full vigor to rise to that day: “I know that my Redeemer liveth, and that he will stand at the latter day upon the earth;” (that is, that he will there exert his power): “and though after my skin worms destroy this body, yet in my flesh shall I see God; whom I shall see for myself, and mine eyes shall behold, and not another,” (Job 19:25-27). For though some have recourse to a more subtle interpretation, by which they wrest these passages, as if they were not to be understood of the resurrection, they only confirm what they are desirous to overthrow; for holy men, in seeking consolation in their misfortunes, have recourse for alleviation merely to the similitude of a resurrection. This is better learned from a passage in Ezekiel. When the Jews scouted the promise of return, and objected that the probability of it was not greater than that of the dead coming forth from the tomb, there is presented to the prophet in vision a field covered with dry bones, which at the command of God recover sinews and flesh. Though under that figure he encourages the people to hope for return, yet the ground of hope is taken from the resurrection, as it is the special type of all the deliverances which believers experience in this world. Thus Christ declares that the voice of the Gospel gives life; but because the Jews did not receive it, he immediately adds, “Marvel not at this; for the hour is coming in which all that are in the grave shall hear his voice, and shall come forth,” (John 5:28, 29). Wherefore, amid all our conflicts let us exult after the example of Paul, that he who has promised us future265life “is able to keep that” which “is committed unto him,” and thus glory that there is laid up for us “a crown of righteousness, which the Lord, the righteous judge, shall give,” (2 Tim. 1:12; 4:8). Thus all the hardships which we may endure will be a demonstration of our future life, “seeing it is a righteous thing with God to recompense tribulation to them that trouble you; and to you who are troubled rest with us, when the Lord Jesus shall be revealed from heaven with his mighty angels, in flaming fire,” (2 Thess. 1:6-8). But we must attend to what he shortly after adds—viz. that he “shall come to be glorified in his saints, and to be admired in all them that believe,” by receiving the Gospel.

4. Dat, gelijk wij gezegd hebben, bij het bewijzen der opstanding onze zinnen behoren gericht te worden op Gods oneindige macht, leert Paulus in het kort. "Opdat Hij ons vernederd lichaam," zegt hij, "gelijkvormig make aan zijn heerlijk lichaam, naar de werking zijner kracht, waardoor Hij alle dingen zichzelf kan onderwerpen" (Filip. 3:21) Daarom is niets minder behoorlijk dan hier na te gaan, wat op natuurlijke wijze zou kunnen gebeuren, daar ons een onschatbaar wonder wordt voorgesteld, dat onze zinnen door zijn grootheid verzwelgt. Toch heeft Paulus, door een bewijs uit de natuur voor ogen te stellen, de onverstandigheid weerlegd van hen, die de opstanding loochenen. "Gij dwaas", zegt hij (1 Cor. 15:36) "hetgeen gij zaait, wordt niet levend, tenzij het eerst sterft" enz. Hij zegt, dat in het gezaaide een beeld der opstanding gezien wordt, omdat het gewas geboren wordt uit de vertering. En waarlijk, de zaak zou niet zo moeilijk zijn om te geloven, indien wij naar behoren letten op de wonderen, die zich in alle delen der wereld aan onze ogen voordoen. Laat ons verder bedenken, dat niemand van de toekomende opstanding waarlijk overtuigd is, dan alleen hij, die tot bewondering weggesleurd, aan Gods kracht haar heerlijkheid geeft. Door dit vertrouwen opgebeurd roept Jesaja (Jes. 26:19) uit: "De doden zullen leven, mijn dood lichaam zal opstaan; waakt op en juicht, gij, die in het stof woont!" Toen de zaken wanhopig stonden, verhief hij zich tot God, de auteur des levens, in wiens hand de uitgangen des doods zijn, gelijk in de Psalm (Ps. 68:21) gezegd wordt. Ook Job, die meer gelijk was aan een dood lichaam dan aan een mens, aarzelt niet, vertrouwend op Gods mogendheid, alsof hij ongedeerd was, zich te verheffen tot die dag (Job 19:25) "Ik weet, dat mijn Verlosser leeft, en op de laatste dag zal Hij opstaan over het stof (namelijk om daar zijn kracht te tonen) en ik zal weer met mijn huid omgeven worden, en in mijn vlees God zien; ik zelf zal Hem zien, en niet een ander." Want ofschoon sommigen die plaatsen wat al te scherpzinnig verdraaien, alsof ze niet van de opstanding verstaan moeten worden, bevestigen ze toch, wat zij begeren omver te werpen: want de heilige mannen ontlenen in hun ellenden hun troost aan niets anders dan aan de gelijkenis der opstanding. Dat leert men beter kennen uit een plaats van Ezechiël (Eze. 37:8) Want toen de Joden de belofte van hun terugkeer verwierpen, en daartegen inbrachten, dat het even onwaarschijnlijk was, dat hun de weg geopend zou worden als dat de doden uit hun graf zouden gaan, wordt de profeet een gezicht vertoond van een veld vol met dorre beenderen; aan welke God beveelt, dat ze vlees en zenuwen zullen aannemen. Ofschoon hij onder dat beeld het volk opwekt tot de hoop op terugkeer, neemt hij toch de stof der hoop uit de opstanding: evenals zij voor ons het voornaamste voorbeeld is van alle verlossingen, die de gelovigen in deze wereld ondervinden. Zo ook, nadat Christus geleerd heeft, dat de stem van het evangelie levendmakend was, voegt Hij, omdat de Joden dat niet aannamen, daaraan terstond dit toe (Joh. 5:28) "Verwondert u daar niet over: want de ure komt, in welke allen, die in de graven zijn, de stem van Gods Zoon zullen horen en zullen uitgaan." Laat ons dus, naar het voorbeeld van Paulus (2 Tim. 4:8) reeds blijde triumferen te midden van de strijd, omdat Hij, die ons het toekomende leven beloofd heeft, machtig is te bewaren, wat bij Hem weggelegd is; en laat ons zo roemen, dat voor ons de kroon der rechtvaardigheid weggelegd is, die de rechtvaardige Rechter ons geven zal. Zo zal het geschieden, dat alle moeilijkheden, die we lijden, voor ons een bewijs zijn van het toekomende leven, omdat het overeenkomt met Gods natuur de goddelozen, die ons verdrukken, de verdrukking te vergelden, maar ons, die onrechtvaardig verdrukt worden, rust te schenken in de openbaring van Christus met de engelen zijner macht, in de vlam des vuurs (2 The. 1:6) Maar men moet vasthouden, wat hij een weinig later toevoegt, dat Hij zal komen om verheerlijkt te worden in zijn heiligen, en wonderbaar te worden in allen, die geloofd hebben, omdat het evangelie onder hen is geloofd geworden.

4. Gottes Allmacht als Begründung für die Auferstehung des Leibes

Wir sagten dann, wir müßten beim Beweis für die Auferstehung unsere Sinne auch auf Gottes unermeßliche Macht richten. Das lehrt uns Paulus in Kürze: „Welcher unseren nichtigen Leib ... ähnlich machen wird seinem verklärten Leibe nach der Wirkung, mit der er kann auch alle Dinge sich untertänig machen“ (Phil. 3,21). Deshalb gibt es nichts Unpassenderes, als wenn man hier danach sieht, was natürlicherweise geschehen könnte, wo uns doch ein unausdenkliches Wunder vor Augen gestellt wird, das in seiner Größe unsere Sinne versinken läßt! Trotzdem bringt Paulus auch einen Beweis aus der Natur vor, um die Unverständlichkeit derer zu widerlegen, welche die Auferstehung leugnen. „Du Narr“, sagt er, „was du säest, wird nicht lebendig, es sterbe denn ...“ (1. Kor. 15,36). Er sagt also, daß man an dem Samen ein Bild der Auferstehung wahrnehmen kann, weil die junge Saat aus der Verwesung erwächst! Diese Tatsache wäre aber auch gar nicht so schwer zu glauben, wenn wir den Wundern, die sich allenthalben in der Welt unseren Augen darbieten, die gebührende Beachtung schenkten.

Wir wollen weiter daran denken, daß niemand wirklich von der künftigen Auferstehung überzeugt ist, der nicht voller Bewunderung Gottes Kraft die gebührende Ehre gibt. Diese Zuversicht reißt den Jesaja zu dem Ausruf hin: „Deine Toten werden leben; mein Leichnam wird auferstehen! Wachet auf und rühmt, die ihr liegt unter der Erde!“ (Jes. 26,19; nicht ganz Luthertext). In verzweifelter Lage erhebt er sich zu Gott, dem Geber des Lebens, in dessen Hand die Errettung aus dem Tode liegt, wie es im Psalm heißt (Ps. 68,21). Auch Hiob, der einem Leichnam ähnlicher ist als einem Menschen, vertraut auf Gottes Macht und hebt sich, als ob er noch voll bei Kräften wäre, ohne Zögern zu jenem Tage empor: „Ich weiß, daß mein Erlöser lebt; und am letzten Tage wird er über dem Staube sich erheben“ - nämlich um da seine Macht auszuüben! -, „und ich werde danach mit dieser meiner Haut umgeben werden und werde in meinem Fleisch Gott sehen; selber werde ich ihn sehen und kein anderer!“ (Hiob 19,25-27; annähernd der ursprüngliche Luthertext). Freilich werden diese Stellen von einigen Leuten gar zu spitzfindig verdreht, als ob man sie nicht als Zeugnisse der Auferstehung auslegen dürfte; aber tatsächlich beweisen sie doch, was jene Menschen so gern umstoßen möchten; denn die heiligen Männer suchen ihren Trost einzig und allein aus dem Gleichnis der Auferstehung. Das kann man noch besser aus einer Stelle bei Ezechiel erkennen: Die Juden verwarfen die Verheißung von ihrer Rückkehr und brachten dagegen vor: daß ihnen ein Weg geöffnet würde, das sei nicht wahrscheinlicher, als daß Tote aus ihren Gräbern hervorgingen; da wurde denn dem Propheten ein Gesicht zuteil, bei dem er ein Feld voll dürrer Gebeine vor sich sah, - und denen gebietet nun Gott, wieder Fleisch und Sehnen an sich zu nehmen! (Ez. 37,1ff.). Allerdings ermuntert er unter diesem Bilde das Volk zur Hoffnung auf seine Rückkehr; aber die Ursache zu solcher Hoffnung nimmt er aus der Auferstehung, wie diese ja auch für uns das herrlichste Bild für alle Errettungen ist, die die Gläubigen in dieser Welt erfahren! So sehen wir es auch bei Christus: er lehrt zunächst, daß die Verkündigung des Evangeliums lebendig macht; 670 weil die Juden das aber nicht annehmen, darum fügt er gleich hinzu: „Verwundert euch des nicht. Denn es kommt die Stunde, in welcher alle, die in den Gräbern sind, werden hören die Stimme des Sohnes Gottes, und werden hervorgehen ...“ (Joh. 5,28f.).

Deshalb wollen wir nach dem Vorbild des Paulus bereits mitten in allen Kämpfen fröhlich triumphieren, weil der, der uns das zukünftige Leben verheißen hat, auch mächtig ist, uns zu bewahren, was uns beigelegt ist! (2. Tim. 1,12). Und so wollen wir uns rühmen, daß uns „die Krone der Gerechtigkeit beigelegt“ ist, die uns „der gerechte Richter geben wird“! (2. Tim. 4,8). So wird es geschehen, daß alle Widerwärtigkeiten, die wir zu erdulden haben, uns ein Anzeichen des zukünftigen Lebens sind, weil es dem Wesen Gottes geziemt, den Gottlosen, „die uns Trübsal antun“, „Trübsal zu vergelten“, uns aber, die wir zu Unrecht „Trübsal leiden, Ruhe, ... wenn nun Christus wird offenbart werden ... samt den Engeln seiner Kraft und mit Feuerflammen ...“ (2. Thess. 1,6-8). Aber wir müssen auch festhalten, was Paulus kurz danach ausführt, nämlich daß Christus kommen wird, um herrlich zu erscheinen in seinen Heiligen und wunderbar zu sein in allen, die an ihn glauben, weil das Evangelium bei ihnen Glauben gefunden hat! (2. Thess. 1,10).

4. ’n Bespreking van die tweede hulpmiddel, naamlik God se almag

Wat ons gesê het om die weeropstanding te bewys, naamlik dat ons verstand op God se onmeetlike almag gerig moet word, leer Paulus bondig wanneer hy sê: “Om ons verwerpte liggaam aan sy verheerlikte liggaam gelykvormig te maak volgens die werking van sy krag waardeur Hy alles aan Hom kan onderwerp”.⁴⁹ Daarom is niks minder paslik as om hier ondersoek in te stel na iets wat van nature kan gebeur wanneer ’n onskatbare wonder aan ons voorgehou word wat deur die grootsheid daarvan ons verstand oorstelp nie. Paulus het nogtans ’n voorbeeld uit die natuur aangevoer en om die benepe verstand van diegene wat die weeropstanding verloën het, aan die kaak te stel, gesê: “Dwase mens, wat jy gesaai het, word nie lewendig as dit nie eers gesterf het nie”, 1247 ensovoorts.⁵⁰ Hy sê dat in die saad ’n beeld van die weeropstanding waargeneem kan word, omdat ’n gewas uit die verrotting ontstaan. En dit is nie iets wat so moeilik is om te glo nie as ons maar net na behore op die wonders sou let wat in alle wêreldstreke voor ons oë opdoem.

Verder moet ons onthou dat niemand waarlik van sy toekomstige weeropstanding oortuig is tensy hy in bewondering daaroor meegesleur word en die heerlikheid daarvoor aan God se krag gee nie. Jesaja is deur hierdie vertroue opgebeur, en hy roep uit: “U dooies sal lewe; my liggaam sal weer opstaan. O, julle bewoners van die stof, ontwaak en loof!”⁵¹ Dawid het alle hoop laat vaar en hom tot God, die Bron van die lewe, verhef, by wie die einde van die dood is soos in die psalm gesê word.⁵² Toe Job meer na ’n lyk as na ’n mens gelyk het, het hy op God se mag gesteun en nie geaarsel om, asof hy op daardie dag ongeskonde gaan opstaan, te sê nie: “Ek weet dat my Verlosser leef en op die laaste dag sal Hy oor die stof opstaan”. Dit beteken om sy mag daar te openbaar. “En my vel sal weer om my wees, en in my vlees sal ek God sien. Ek self sal Hom sien en nie ’n vreemdeling nie”.⁵³

Hoewel sommige mense hierdie aanhalings trouens baie subtiel verdraai asof dit nie in verband met die weeropstanding vertolk behoort te word nie,⁵⁴ bevestig hulle juis wat hulle omver wil werp, naamlik dat heiliges in hulle ellendes nie elders vertroosting soek as in die ooreenkoms met sy weeropstanding nie. Dit kan nog beter uit ’n aanhaling uit Esegiël te wete gekom word. Want toe die Jode die belofte van hulle terugkeer verwerp het, het hulle die beswaar gemaak dat dit niks waarskynliker is dat die pad terug vir hulle oopgemaak sal word as dat dooies uit hulle grafte uit sal gaan nie. Dan word ’n gesig aan die profeet gegee van ’n vlakte vol verdorde bene en God beveel dat hulle vleis en senings moet aanneem.⁵⁵ Hoewel hy met hierdie beeld die volk aanpor om op hulle terugkeer te hoop, put hy nogtans die stof vir hulle hoop uit die weeropstanding,⁵⁶ soos dit ook vir ons die belangrikste voorbeeld is van al die verlossings wat die gelowiges in hierdie wêreld ervaar. Nadat Christus byvoorbeeld geleer het dat die stem van die evangelie lewend maak, voeg Hy dadelik die volgende by omdat die Jode dit nie aanvaar het nie: “Moenie julle hieroor verwonder nie, want 1248 daar kom ’n uur wanneer almal wat in grafte is, die stem van die Seun van God sal hoor en uit sal gaan”.⁵⁷

Laat ons dus volgens Paulus se voorbeeld nou reeds midde in ons stryd gretig triomfeer omdat Hy wat die toekomstige lewe aan ons beloof het, die mag het om dit wat by Hom weggebêre is, te bewaar,⁵⁸ en laat ons so ook roem dat die kroon van geregtigheid vir ons weggebêre is wat die regverdige Regter vir ons sal gee.⁵⁹ So sal dit gebeur dat al die ergernisse wat ons verduur, vir ons ’n bewys is van die toekomstige lewe omdat dit met God se natuur ooreenstem om die goddeloses vir die verdrukking waarmee hulle ons verdruk, te vergeld maar aan ons wat onregverdig verdruk word, rus te gee tot openbaring van die mag van Christus met sy engele in die vuurvlam.⁶⁰ Maar ons moet ook onthou wat hy ’n rukkie later byvoeg, naamlik dat Hy sal kom om in sy heiliges verheerlik te word en bewonder te word in almal wat geglo het omdat hulle in die evangelie geglo het.⁶¹

4. Мы сказали, что для уверенности в воскресении нам нужно глубоко прочувствовать беспредельное могущество Бога. Св. Павел выразил это всего лишь в нескольких словах. Он говорит, что мы ожидаем, что Иисус Христос преобразит наше уничижённое тело в своё славное тело согласно действию его силы, через которую Он покоряет Себе всё (Флп 3:21).

Поэтому нет оснований видеть здесь нечто происходящее естественным путём: речь идёт о чуде, которое своим величием и великолепием поглощает все наши чувства. Тем не менее св. Павел, чтобы обличить глупость людей, отрицающих воскресение, использует пример природного характера: «Безрассудный! то, что ты сеешь, не оживёт, если не умрёт» [1 Кор 15:36]. Он хочет, чтобы образ воскресения мы видели в семени, рождающемся из смерти.

В самом деле, нам не будет трудно поверить в такое явление, если мы как следует, внимательно всмотримся в то множество чудес, которые происходят у нас на глазах по всей земле. Впрочем, никто никогда не будет поистине убеждён в будущем воскресении, если, охваченный неизреченным восхищением, не отдаст силе Божьей той славы, которой она заслуживает. Исполнившись такого восхищения, Исайя восклицает: «Оживут мертвецы твои, восстанут мёртвые тела! Воспряньте и торжествуйте, поверженные в прахе» (Ис 26:19). При виде повсюду царящего отчаяния пророк обращается к Совершителю жизни, во власти которого врата смерти (Пс 67/68:21). Даже Иов, больше похожий на разложившийся труп, чем на человека, тем не менее уповает на Божье могущество и не сомневается, как если бы он находился в полной силе и целостности, что будет восставлен в последний день: «Я знаю, Искупитель мой жив, и Он в последний день восставит из праха распадающуюся кожу мою сию; и я во плоти моей узрю Бога. Я узрю Его сам; мои глаза, не глаза другого, увидят Его» (Иов 19:25-27).

И хотя некоторые ловко извращают эти фрагменты как не имеющие отношения к воскресению, но, что бы они ни говорили, они подтверждают то, что хотят отвергнуть. Ведь и святые в своих трудах не искали лучшего облегчения, чем некоего подобия воскресения. Это особенно хорошо выражено в одном отрывке из Иезекииля. Поскольку евреи были не в состоянии поверить обетованиям о своём возвращении из плена, но заявляли, что это не более вероятно, чем если бы им была дана власть вывести мёртвых из их гробниц, пророк имел видение: поле сухих костей, которым Бог повелел обрасти плотью, кожей и жилами (Иез 37:1 сл.). Хотя этим образом Бог побуждает свой народ твёрдо надеяться на искупление, но основание для надежды Он полагает в том, что его миссия - воскресить мёртвых. И это уже для нас - высший образец всех утешений и благ, которые верующие получают в этом мире. Поэтому Иисус Христос, сказав, что слово Евангелия имеет силу оживлять, и увидев, что евреи отвергают это, тут же добавляет: «Не дивитесь сему: ибо наступает время, в которое все, находящиеся в гробах, услышат глас Сына Божия и изыдут» (Ин 5:28-29).

Так начнём же, по примеру св. Павла, побеждать уже в нашей сегодняшней брани. Ибо Тот, кто обещал нам грядущую жизнь, обладает силой сохранить наш залог на тот день [2 Тим 1:12]. И будем безбоязненно хвалиться тем, что венец правды, который даст нам праведный Судья, уже готовится для нас (2 Тим 4:8). Благодаря этому все невзгоды, которые нам предстоит претерпеть, станут для нас словно зеркалом для созерцания лучшей жизни, ибо природе Бога приличествует равно воздать как нечестивцам, оскорбляющим нас, так и нам, несправедливо оскорбляемым, и дать нам утешение в явлении Иисуса Христа, когда Он придёт «с Ангелами силы Его в пламенеющем огне» [2 Фес 1:7-8]. Но будем помнить и сказанное сразу вслед за этим: Он придёт прославиться в святых своих и принять поклонение от всех уверовавших, ибо они уверовали в Евангелие [2 Фес 1:10].

5. Etsi autem hominum mentes in hoc studio assidue occupari decebat: quasi tamen data opera abolere vellent omnem resurrectionis memoriam, mortem vocarunt lineam rerum omnium, et interitum hominis³. Nam certe de communi et recepta opinione loquitur Solomo, quum dicit canem vivum meliorem esse mortuo leone [Eccles. 9. b. 4]. Et alibi, Quis scit an hominis anima ascendat sursum, et anima iumenti descendat deorsum [Eccles. 3. d. 21]? Omnibus autem seculis grassatus est hic brutus stupor, adeoque in ipsam Ecclesiam perrupit: quia palam ausi sunt profiteri Sadducaei nullam esse resurrectionem [Marc. 12. a. 18; Luc. 20. e. 27; Act. 23^a. b. 8], imo animas esse mortales. Sed ne quem levaret crassa haec ignorantia, ipso naturae instinctu increduli semper effigiem resurrectionis habuerunt ante oculos. Quorsum enim sacer et inviolabilis mos sepeliendi, nisi ut arrha esset novae vitae? Neque excipere licet, ex errore^b hoc esse natum: quia et sepulturae religio apud sanctos Patres semper viguit, et Deus apud Gentes manere voluit eundem morem, ut obiecta resurrectionis effigies, earum torporem expergefaceret. Quanvis autem profectu caruerit ceremonia illa, utilis tamen nobis est si prudenter finem spectamus: quia non levis est incredulitatis refutatio, omnes simul professos esse quod nemo credebat. Atqui non modo obstupefecit Satan hominum sensus, ut sepelirent una cum corporibus resurrectionis memoriam: sed partem hanc doctrinae variis figmentis corrumpere molitus est, ut tandem intercideret. Omitto quod iam Pauli tempore eam convellere coepit: || sed paulo post sequuti sunt Chiliastae, qui mille annis finierunt Christi regnum⁴. Ac eorum quidem commentum^c || puerilius est quam ut refutatione 440 vel indigeat, vel dignum sit. || Nec illis suffragatur Apocalypsis, ex qua errori suo colorem induxisse certum est: quando in millenario numero [Apoc. 20. a. 4] non agitur de aeterna Ecclesiae beatitudine, sed tantum de variis agitationibus quae Ecclesiam adhuc in terris laborantem manebant. Caeterum || tota Scriptura clamat finem nullum fore^a nec electorum beatitudini nec reproborum supplicio. Omnium porro^b rerum quae et conspectum nostrum fugiunt, et mentis captum longe superant, aut fides ex certis Dei oraculis petenda est, aut prorsus abiicienda^c. Qui mille annos assignant filiis Dei, ad futurae vitae haereditatem fruendam, non animadvertunt quantam contumeliam inurant et Christo et eius regno. Nam si immortalitate non induentur, ergo nec Christus ipse, ad cuius gloriam transformabuntur, in gloriam immortalem receptus est; si aliquem habebit finem eorum beatitudo, ergo regnum Christi, cuius soliditati innititur^d, temporarium est. Denique aut imperitissimi sunt rerum omnium divinarum, aut obliqua malignitate totam Dei gratiam Christique virtutem labefactare moliuntur: quarum complementum non aliter constat nisi obliterato peccato, et absorpta morte, vita aeterna ad plenum instauretur. Quam vero stolide ineptiant qui timent nimiam Deo saevitiam adscribere si aeternis poenis reprobi addicantur¹, vel caecis perspicuum est. Scilicet iniurius erit Dominus, si regno suo privaverit qui eo se indignos per ingratitudinem reddiderint. At peccata eorum temporaria sunt². Fateor; sed Dei maiestas atque etiam iustitia^e, quam peccando violarunt, aeterna est. Merito igitur non perit iniquitatis memoria. At ita poena modum excedet delicti³. Haec vero est non ferenda blasphemia, dum tam parvo aestimatur Dei maiestas, dum non^f pluris fit eius contemptus quam animae unius exitium. Sed omittamus nugatores istos, ne contra quam praefati sumus, videamur eorum deliramenta refutatione digna iudicare. 441

5. Or combien que les esprits des hommes se deussent du tout appliquer à cecy, et en faire estude continuelle, toutesfois comme si de propos deliberé ils vouloyent abolir toute memoire de resurrection, ils ont appelé la mort, Le definement de toutes choses, et l’abolition de l’homme. Car de fait, quand Solomon dit, qu’un chien vif est meilleur qu’un lion mort (Eccles. 9:4), il parle de l’opinion communement receue. Comme en l’autre passage, Qui sait si l’ame de l’homme monte en haut, et l’ame d’une beste descend en bas (Eccles. 3:21)? Or cette stupidité brutale a eu sa vogue en tous temps: et mesmes a trouvé entrée en l’Eglise, quand les Sadducéens n’ont point eu honte de maintenir publiquement qu’il n’y avoit nulle resurrection, et que les ames estoyent mortelles (Marc 12:18; Luc 20:27; Act. 23:8). Mais afin que ceste lourde ignorance ne servist d’excuse aux infideles, ils ont esté tousjours incitez par un mouvement naturel de se mettre quelque image de la resurrection devant les yeux. Car à quoy tendoit l’observation d’ensevelir les morts, tant sacrée et inviolable, sinon pour estre arre d’une nouvelle vie? Et ne peuton repliquer que cela soit venu d’erreur ou de vaine fantasie, veu que le mesme a esté gardé en grande saincteté entre les Peres, voire de tout temps. Et Dieu a voulu que ceste coustume demeurast entre les Payens, afin que ce leur fust un memorial et remembrance de la resurrection, pour esveiller leurtardiveté. Or combien que ceste ceremonie ne leur ait lors rien profité, elle nous est utile, si nous regardons prudemment à quelle fin elle a tendu. Car c’est une raison assez forte et peremptoire pour conveincre leur incredulité, de ce que tous ont fait profession d’une chose laquelle nul d’eux n’a creue. Or Satan non seulement a eslourdy les sens des hommes, pour leur faire ensevelir la memoire de la resurrection avec les corps, mais s’est aussi efforcé de corrompre tout ce qui nous en est monstré, pour aneantir cest article. Je ne reciteray pas au long, que desja du temps de sainct Paul il avoit commencé à l’esbranler: mais tantost apres sont sortis les Chiliastes, qui ont voulu accourcir le regne de Jesus Christ: et le restreindre au terme de mille ans. Or leur badinage est si puerile, qu’il n’a besoing d’estre refuté, non plus qu’il n’en est digne. Et l’Apocalypse, de laquelle ils ont prins couleur pour couvrir leur erreur, ne leur favorise en rien: veu que le nombre de mille dont il est là fait mention (Apoc. 20:4), ne se rapporte point à la beatitude permanente de l’Eglise, mais à beaucoup de revolutions qui devoyent advenir pour molester l’Eglise. Au reste, toute l’Escriture prononce qu’il n’y aura nulle fin à la punition des reprouvez, non plus qu’à la felicité des eleus (Matth. 25:41, 46). Or de toutes choses invisibles, et mesmes qui surmontent la capacité de nostre entendement, il n’y en a nulle asseurance que par la seule parolle de Dieu. Ainsi c’est à icelle qu’il nous faut tenir, rejettans tout ce qu’on nous amenera davantage. Ceux qui assignent mille ans aux enfans de Dieu, pour la beatitude de la vie future, ne voyent point quelle injure ils font et à Christ et à son regne. Car si ainsi estoit que les fideles ne deussent point estre vestus d’immortalité, il s’ensuyvroit que Christ (à la gloire duquel ils seront faits conformes) n’auroit point esté receu en gloire immortelle. Si leur beatitude a quelque fin, il s’ensuit, que le regne de Christ, sur la fermeté duquel elle est appuyée, est temporel. Finalement, ou telles gens sont fort ignorans des choses divines, ou ils s’efforcent d’une grande malice à renverser toute la grace de Dieu et la vertu de Christ: desquelles l’accomplissement ne peut estre, sinon que le peché estant aboly, et la mort engloutie, la vie eternelle soit pleinement restaurée. Ce qu’ils craignent d’attribuer trop grande cruauté à Dieu, en disant que les meschans seront punis de torment eternel, les aveugles mesmes voyent bien quelle folie c’est que cela. Comme si le Seigneur faisoit grande injure, en privant de son royaume ceux qui par leur ingratitude s’en sont rendus indignes. Mais les pechez, disent-ils, sont temporels. Je leur confesse: mais la majesté de Dieu laquelle ils ont offensée, est eternelle. C’est donc à bon droit que la memoire de leur iniquité ne perit point. Mais si ainsi est, disent-ils, la correction surmontera la mesure du peché. Je respon que cela est un blaspheme intolerable, quand la majesté de Dieu est si peu prisée de nous, que d’estimer moins le contemnement d’icelle que la perdition d’une ame. Parquoy laissons tels babillars, afin qu’il ne semble que nous les jugions dignes de responses, contre ce que nous avons dit au commencement.

5. 206 Now, though the minds of men ought to be continually occupied with the study of this subject, yet as if they expressly intended to abolish all remembrance of the resurrection, they have called death the end of all things, and the destruction of man. For Solomon certainly speaks according to a common and received opinion, when he says, “A living dog is better than a dead lion.”⁶⁴⁰ And again: “Who knows whether the spirit of man goeth upward, and the spirit of the beast goeth downward?”⁶⁴¹ This brutish stupidity has infected all ages of the world, and even forced its way into the Church; for the Sadducees had the audacity publicly to profess, that there is no resurrection, and that souls are mortal. But that none might be excused by this gross ignorance, the very instinct of nature has always set before the eyes of unbelievers an image of the resurrection. For what is the sacred and inviolable custom of interring the dead, but a pledge of another life? Nor can it be objected that this originated in error; for the rites of sepulture were always observed among the holy fathers; and it pleased God that the same custom should be retained among the Gentiles, that their torpor might be roused by the image of the resurrection thereby set before them. Though this ceremony produced no good effects upon them, yet it will be useful to us, if we wisely consider its tendency; for it is no slight refutation of unbelief, that all united in professing a thing that none of them believed. But Satan has not only stupefied men’s minds, to make them bury the memory of the resurrection together with the bodies of the dead, but has endeavoured to corrupt this point of doctrine by various fictions, with an ultimate view to its total subversion. Not to mention that he began to oppose it in the days of Paul, not long after arose the Millenarians, who limited the reign of Christ to a thousand years. Their fiction is too puerile to require or deserve refutation. Nor does the Revelation, which they quote in favour of their error, afford them any support; for the term of a thousand years, there mentioned,⁶⁴² refers not to the eternal blessedness of the Church, but to the various agitations which awaited the Church in its militant state upon earth. But the whole Scripture proclaims that there will be no end of the happiness of the elect, or the punishment of the reprobate. Now, all those things which are invisible to our eyes, or far above the comprehension of our minds, must either be believed on the authority of the oracles of God, or entirely rejected. Those who assign the children of God a thousand years to enjoy the inheritance of the future life, little think what dishonour they cast on Christ and his kingdom. For if they are 207not invested with immortality, neither is Christ himself, into the likeness of whose glory they will be transformed, received up into immortal glory. If their happiness will have any end, it follows that the kingdom of Christ, on the stability of which it rests, is temporary. Lastly, either these persons are extremely ignorant of all Divine things, or they are striving, with malignant perverseness, to overturn all the grace of God and power of Christ; and these can never be perfectly fulfilled till sin is abolished, and death swallowed up, and eternal life completely established. But the folly of being afraid that too much cruelty is attributed to God, if the reprobate are doomed to eternal punishment, is even evident to the blind. Will the Lord do any injury by refusing the enjoyment of his kingdom to persons whose ingratitude shall have rendered them unworthy of it? But their sins are temporary. This I grant; but the majesty of God, as well as his justice, which their sins have violated, is eternal. Their iniquity, therefore, is justly remembered. Then the punishment is alleged to be excessive, being disproportioned to the crime. But this is intolerable blasphemy, when the majesty of God is so little valued, when the contempt of it is considered of no more consequence than the destruction of one soul. But let us pass by these triflers; lest, contrary to what we have before said, we should appear to consider their reveries as worthy of refutation.

5. Second part of the chapter, refuting objections to the doctrine of resurrection. 1. Atheists. 2. Sadducees. 3. Chiliasts. Their evasion. Various answers. 4. Universalists. Answer.

Although the minds of men ought to be perpetually occupied with this pursuit, yet, as if they actually resolved to banish all remembrance of the resurrection, they have called death the end of all things, the extinction of man. For Solomon certainly expresses the commonly received opinion when he says “A living dog is better than a dead lion,” (Eccl. 9:4). And again, “Who knoweth the spirit of man that goes upward, and the spirit of the beast that goes downward to the earth?”¹ In all ages a brutish stupor has prevailed, and, accordingly, it has made its way into the very Church; for the Sadducees had the hardihood openly to profess that there was no resurrection, nay, that the soul was mortal (Mark 12:18; Luke 20:27). But that this gross ignorance might be no excuse, unbelievers have always by natural instinct had an image of the resurrection before their eyes. For why the sacred and inviolable custom of burying, but that it might be the earnest of a new life? Nor can it be said that it had its origin in error, for the solemnity of sepulture always prevailed among the holy patriarchs, and God was pleased that the same custom should continue among the Gentiles, in order that the image of the resurrection thus presented might shake off their torpor. But although that ceremony was without profit, yet it is useful to us if we prudently consider its end; because it is no feeble refutation of infidelity that all men agreed in professing what none of them believed. But not only did Satan stupefy the senses of mankind, so that with their bodies they buried the remembrance of the resurrection; but he also managed by various fictions so to corrupt this branch of doctrine that it at length was lost. Not to mention that even in the days of Paul he began to assail it (1 Cor. 15), shortly after the Chiliasts² arose, who limited the reign of Christ to a thousand years. This fiction is too puerile to need or to deserve refutation. Nor do they receive any countenance from the Apocalypse, from which it is known that they extracted a gloss for their error (Rev. 20:4), since the thousand years there mentioned refer not to the eternal blessedness of the Church, but only to the various troubles which await the Church militant in this world. The whole Scripture proclaims that there will be no end either to the happiness of the266elect, or the punishment of the reprobate. Moreover, in regard to all things which lie beyond our sight, and far transcend the reach of our intellect, belief must either be founded on the sure oracles of God, or altogether renounced. Those who assign only a thousand years to the children of God to enjoy the inheritance of future life, observe not how great an insult they offer to Christ and his kingdom.¹ If they are not to be clothed with immortality, then Christ himself, into whose glory they shall be transformed, has not been received into immortal glory; if their blessedness is to have an end, the kingdom of Christ, on whose solid structure it rests, is temporary. In short, they are either most ignorant of all divine things or they maliciously aim at subverting the whole grace of God and power of Christ, which cannot have their full effects unless sin is obliterated, death swallowed up, and eternal life fully renewed. How stupid and frivolous their fear that too much severity will be ascribed to God, if the reprobate are doomed to eternal punishment, even the blind may see. The Lord, forsooth, will be unjust if he exclude from his kingdom those who, by their ingratitude shall have rendered themselves unworthy of it. But their sins are temporary (see Bernard, Epist. 254). I admit it; but then the majesty of God, and also the justice which they have violated by their sins, are eternal. Justly, therefore, the memory of their iniquity does not perish. But in this way the punishment will exceed the measure of the fault. It is intolerable blasphemy to hold the majesty of God in so little estimation, as not to regard the contempt of it as of greater consequence than the destruction of a single soul. But let us have done with these triflers, that we may not seem (contrary to what we first observed) to think their dreams deserving of refutation.

5. En ofschoon het verstand der mensen onafgebroken door deze overdenking behoorde in beslag genomen te worden, heeft het toch, alsof het opzettelijk alle herinnering aan de opstanding wilde vernietigen, de dood genoemd het eind van alles en de ondergang des mensen. Want ongetwijfeld spreekt Salomo (Pred. 9:4) over de gewone en algemeen aanvaarde mening, wanneer hij zegt dat een levende hond beter is dan een dode leeuw. En elders (Pred. 3:21) "Wie weet, of de adem des mensen opvaart naar boven, en de adem der beesten nederwaarts vaart?" Alle tijden heeft deze onnozele domheid gewoed, ja is zelfs tot in de kerk doorgebroken; want de Sadduceën hebben openlijk durven belijden, dat er geen opstanding is, ja dat de zielen sterfelijk waren. Maar opdat deze grove onwetendheid niemand zou bevrijden, hebben de ongelovigen door de ingeving zelf der natuur altijd een beeld der opstanding voor ogen gehad. Want waartoe diende de heilige en onschendbare gewoonte van begraven anders dan opdat ze een pand zou zijn van een nieuw leven? En men mag hiertegen niet inbrengen, dat ze uit een dwaling ontstaan is; want de begrafenis heeft bij de heilige vaderen altijd haar gewijd karakter gehouden, en God heeft gewild, dat diezelfde gewoonte bij de heidenen bleef, opdat de hun voor ogen gestelde gedaante der opstanding hun traagheid wakker zou maken. En hoewel die ceremonie haar profijt heeft gemist, is het toch voor ons nuttig, dat wij met verstand op haar doel letten: want het is geen onbetekenende weerlegging van hun ongelovigheid, dat allen te zamen erkend hebben, wat niemand geloofde. En toch heeft de Satan niet alleen de zinnen der mensen afgestompt, opdat ze te zamen met de lichamen de herinnering aan de opstanding begraven zouden; maar ook heeft hij gepoogd dit stuk der leer door verschillende verzinsels te bederven, opdat het eindelijk zou ondergaan. Ik laat daar, dat hij reeds ten tijde van Paulus de opstanding begon te bestrijden, maar een weinig later zijn de Chiliasten gevolgd, die het Rijk van Christus beperkt hebben tot duizend jaren. Maar hun verzinsel is te kinderachtig dan dat het weerlegging zou nodig hebben of waardig zijn. Zij worden ook niet gesteund door de Openbaring van Johannes, uit welke (Open. 20:4) zij ongetwijfeld hun dwaling een schijn van waarheid hebben willen geven; want in het getal van duizend jaren gaat het niet over de eeuwige gelukzaligheid der kerk, maar slechts over de verschillende beroeringen, die de kerk, zolang ze nog op aarde streed, te wachten stonden. Verder, de gehele Schrift roept, dat er geen einde zal zijn aan de gelukzaligheid der uitverkorenen noch aan de straf der verworpenen. Verder moet het geloof aan alle dingen, die zich aan onze blik onttrekken, en het begrip van ons verstand verre te boven gaan òf gezocht worden uit de vaste uitspraken Gods, òf geheel verworpen worden. Zij, die duizend jaren toekennen aan de kinderen Gods om de erfenis van het toekomende leven te genieten, bemerken niet met hoe grote smaad zij Christus en zijn Rijk brandmerken. Want indien zij niet met onsterfelijkheid zullen bekleed worden, dan is dus ook Christus zelf, tot wiens heerlijkheid zij zullen veranderd worden, niet tot onsterfelijke heerlijkheid opgenomen; indien hun gelukzaligheid een eind hebben zal, dan is dus het Koninkrijk van Christus, op welks vastheid zij steunt, tijdelijk. Kortom, of ze zijn geheel onervaren in alle Goddelijke zaken, of ze pogen door een slinkse kwaadaardigheid de ganse genade Gods en de kracht van Christus aan het wankelen te brengen, welker vervulling in niets anders dan daarin gelegen is, dat, nadat de zonde is uitgewist en de dood verslonden, het eeuwige leven ten volle hernieuwd wordt. En hoe dwaas zij zijn, de vrezen, dat ze aan God een al te grote wreedheid toeschrijven, wanneer ze zeggen, dat de verworpenen aan de eeuwige straffen overgegeven worden, is zelfs voor blinden duidelijk. De Here zou dan onrecht doen, wanneer Hij van zijn Koninkrijk hen berooft, die zich door hun ondankbaarheid dat Koninkrijk onwaardig gemaakt hebben. Maar, zeggen ze, hun zonden zijn tijdelijk. Ik erken het, maar Gods majesteit, en ook zijn gerechtigheid, die zij door hun zonden geschonden hebben, zijn eeuwig. Het is dus terecht, dat de herinnering aan hun ongerechtigheid niet te niet gaat. Maar zo, zeggen ze, zal de straf de maat van het misdrijf te boven gaan. Dit echter is een ondragelijke lastering, wanneer de majesteit Gods zo gering geschat wordt, en wanneer haar te minachten niet van meer betekenis geacht wordt dan de ondergang van één ziel. Maar laat ons deze wauwelaars laten lopen, opdat we niet, in tegenstelling met wat we vooraf zeiden, hun dwaasheden een wederlegging waardig schijnen te oordelen.

5. Die Leugnung der Auferstehung

Obgleich nun aber die Sinne der Menschen eifrig auf solche Betrachtung gerichtet sein sollten, so haben sie doch, als wollten sie mit festem Vorsatz jede Erinnerung an die Auferstehung auslöschen, den Tod als letzte Grenze aller Dinge und als den Untergang des Menschen bezeichnet! Denn Salomo hat unzweifelhaft diese allgemeine und überall angenommene Ansicht im Auge, wenn er sagt: „Ein lebendiger Hund ist besser als ein toter Löwe!“ (Pred. 9,4), oder wenn er an anderer Stelle ausspricht: „Wer weiß, ob der Odem der Menschen aufwärts fahre und der Odem des Viehes unterwärts unter die Erde fahre?“ (Pred. 3,21). Dieser grobe Stumpfsinn hat aber zu allen Zeiten um sich gegriffen und ist gar in die Kirche eingebrochen; haben doch die Sadduzäer offen zu bekennen gewagt, es gäbe keine Auferstehung (Mark. 12,18; Luk. 20,27; Apg. 23,8), ja, die Seelen seien sterblich!

Aber damit solche grobe Unwissenheit niemanden entschuldige, haben die Ungläubigen bereits aus natürlichem Trieb heraus stets ein Bild der Auferstehung vor Augen gehabt. Denn wozu dient die geheiligte und unverletzliche Sitte, die Toten zu begraben? Soll sie etwas anderes sein als Unterpfand eines neuen Lebens? Man darf auch nicht einwenden, das sei aus Irrtum geschehen; denn einmal war die Heilighaltung des Begräbnisses auch bei den heiligen Vätern stets in Kraft, und zum anderen hat Gott gewollt, daß selbst bei den Heiden die gleiche Sitte bestehen bliebe, damit ihnen damit ein Bild der Auferstehung vorgehalten werde und sie dadurch aus ihrer Schwerfälligkeit aufgeweckt würden! Mag diese Zeremonie auch noch so sehr ohne Frucht geblieben sein, so ist sie für uns doch von Nutzen, wenn wir weislich auf die dabei waltende Absicht achten; denn es ist keine geringe Widerlegung des Unglaubens, daß alle miteinander äußerlich bekannt haben, was doch keiner glaubte!

Der Chiliasmus

Aber der Satan hat die Sinne der Menschen nicht nur in der Weise abgestumpft, daß sie mit ihren Leibern zusammen auch die Erinnerung an die Auferstehung der Toten begruben, sondern er hat sich auch bemüht, dies Stück der Lehre durch verschiedenerlei Wahngebilde zu verderben, damit es schließlich gar unterginge. Ich sehe hier davon ab, daß er schon zur Zeit des Paulus anfing, es zu untergraben. Es sind aber dann kurz danach die „Chiliasten“ gefolgt, die Christi Reich auf tausend Jahre festgelegt und beschränkt haben. Nun ist zwar ihre Phantasterei zu kindisch, als daß sie einer Widerlegung bedürfte oder auch wert wäre. Auch die Offenbarung des Johannes, aus der sie sicherlich die Deckfarbe zu ihrem 671 Irrtum genommen haben, leistet ihnen keinen Beistand; denn wenn diese von einer Zahl von tausend Jahren redet (Apk. 20,4), so handelt es sich dabei nicht um die ewige Seligkeit der Kirche, sondern bloß um verschiedenartige Erschütterungen, die der noch auf Erden streitenden Kirche warteten. Im übrigen erklärt die ganze Schrift mit lauter Stimme, daß weder die Seligkeit der Auserwählten, noch auch die Strafe der Verworfenen je ein Ende finden wird. Bei allen Dingen aber, die sich unserem Anblick entziehen und weit über das Begreifen unseres Verstandes hinausgehen, müssen wir entweder aus Gottes klaren Offenbarungsworten Gewißheit zu erlangen suchen oder aber solche Gewißheit völlig verwerfen. Wer den Kindern Gottes zum Genuß der Erbschaft des künftigen Lebens nur tausend Jahre anweist, der bemerkt gar nicht, was für einen Schandfleck er damit Christus und auch seinem Reiche aufbrennt. Denn wenn die Gläubigen nicht mit Unsterblichkeit angetan werden, dann ist auch Christus selbst, in dessen Herrlichkeit sie umgestaltet werden sollen, nicht in unsterbliche Herrlichkeit aufgenommen worden; hat die Seligkeit der Gläubigen einmal ein Ende, so ist auch Christi Reich, auf dessen Beständigkeit sich jene Seligkeit stützt, zeitlich! Kurz, diese Leute sind entweder in allen göttlichen Dingen gänzlich unerfahren, oder aber sie bemühen sich in versteckter Bosheit, Gottes Gnade und Christi Kraft zu erschüttern, die allerdings nur dann ihre sichere Erfüllung finden, wenn die Sünde getilgt, der Tod verschlungen ist und dann das ewige Leben voll und ganz aufgerichtet wird!

Was für einen törichten Unfug man aber treibt, wenn man Gott gar zu große Härte beizumessen fürchtet, sofern die Verworfenen ewigen Strafen überantwortet werden, - das ist auch für Blinde durchsichtig! Danach wäre also der Herr im Unrecht, wenn er solche Menschen von seinem Reiche ausschließt, die sich dieses Reiches in Undankbarkeit unwürdig gemacht haben! Aber ihre Sünden - so wendet man ein - sind doch zeitlich! Das gebe ich zu. Aber Gottes Majestät, auch seine Gerechtigkeit, die sie mit ihrem Sündigen verletzt haben, die ist ewig! Das Gedächtnis an ihre Ungerechtigkeit geht also verdientermaßen nie zu Ende. Aber dann - so wendet man weiter ein - geht ja die Strafe über das Maß der Übeltat hinaus! Das ist nun aber eine unerträgliche Gotteslästerung, indem man Gottes Majestät so gering einschätzt und ihre Verachtung nicht höher gelten läßt, als den Untergang einer einzigen Seele! Aber wir wollen nun diese Schwätzer fahren lassen, damit wir nicht - im Gegensatz zu unseren Ausführungen am Anfang! - den Anschein erwecken, als achteten wir ihre Wahngebilde doch einer Widerlegung für wert!

5. ’n Weerlegging van besware teen hierdie leer

Hoewel mense se gedagtes gedurig met hierdie studie in beslag geneem moes word, wou hulle nogtans asof dit opsetlik was, alle herinnering aan die weeropstanding uitwis en het hulle die dood die einde van alle dinge en die ondergang van die mens genoem.⁶² Salomo praat trouens beslis oor die algemene en aanvaarde opvatting wanneer hy sê dat ’n lewendige hond beter is as ’n dooie leeu.⁶³ En elders vra hy: “Wie weet of ’n mens se siel boontoe opstyg en of ’n trekdier se siel ondertoe neerdaal?”⁶⁴ Hierdie stomme waansin het deur al die eeue gewoed - dermate dat dit selfs in die kerk deurgebreek het, want die Sadduseërs het gewaag om openlik te verklaar dat daar geen weeropstanding is nie,⁶⁵ ja, selfs dat ons siele sterflik is. Maar om te voorkom dat hierdie growwe onkunde vir iemand verligting sou bring, het ongelowiges op aanstigting van die natuur self altyd nog ’n beeld van die weeropstanding voor oë gehad. Want wat was die doel van die heilige en onskendbare gebruik om mense te begrawe anders as dat dit ’n pand van ’n nuwe lewe moes wees? En nou mag hulle nie beswaar maak dat dit uit dwaling ontstaan het nie, want eerbied vir begrafnis het altyd onder die 1249 heilige vaders gegeld, en dit was ook God se wil dat dieselfde gewoonte onder die heidene moet bly sodat die beeld van die weeropstanding hulle traagheid kon aanpor wanneer dit voor hulle opdoem. Hoewel hierdie seremonie egter sonder voordeel was, is dit nogtans vir ons nuttig as ons verstandig na die doel daarvan kyk. Dit is immers ’n gewigtige weerlegging van (hulle) ongelowigheid dat hulle almal saam bely het wat niemand geglo het nie!

En tog het die Satan nie alleen die mens se sinne afgestomp om die herinnering aan die weeropstanding saam met die liggame te begrawe nie, maar hy het ook gepoog om hierdie deel van die leer met uiteenlopende verdigsels te verbreek om dit uiteindelik in duie te laat stort. Ek laat dit agterweë dat hy reeds in Paulus se tyd begin het om dit uitmekaar te skeur. ’n Bietjie later het die Chiliaste gevolg, wat Christus se koninkryk tot ’n duisend jaar beperk het.⁶⁶ Maar hulle verdigsel is te kinderagtig dat dit weerlegging nodig sou hê of dit verdien. Openbaring bied hulle ook geen steun nie, hoewel dit seker is dat hulle daaruit die dekmantel vir hulle dwaling aangevoer het. In die getal duisend⁶⁷ gaan dit trouens nie om die ewige geluksaligheid van die kerk nie maar slegs om die verskillende beroeringe wat daarop gewag het terwyl dit nog op die aarde swoeg. Verder roep die hele Skrif uit dat daar geen einde nog aan die geluksaligheid van die uitverkorenes nog aan die straf van die verworpenes sal wees.⁶⁸

Voorts moet ons die geloof aan al die dinge wat ons oë ontgaan of ons verstandelike vermoë ver oortref òf uit bepaalde uitsprake van God soek, òf ons moet die geloof heeltemal verwerp.⁶⁹ Diegene wat die kinders van God duisend jaar toeken om die erfdeel van die toekomstige lewe te geniet, merk nie met hoe ’n groot belediging hulle Christus en sy ryk brandmerk nie. As hulle immers nie met onsterflikheid beklee word nie, is Christus self, tot wie se heerlikheid hulle omgevorm sal word, dus nie in sterflike heerlikheid ontvang nie.⁷⁰ As hulle geluksaligheid ’n einde sal hê, is Christus se koninkryk, op die onwrikbaarheid waarvan dit steun, ’n tydelike koninkryk. Kortom: hulle is òf heeltemal onkundig in alle Goddelike sake òf hulle poog om met slinkse kwaadwilligheid God se genade en Christus se krag te laat wankel terwyl die vervulling 1250 daarvan slegs tot stand kan kom as die sonde uitgewis, die dood verslind en die ewige lewe ten voile herstel word. Dit is trouens selfs vir blindes duidelik watter dwase onsin diegene kwytraak wat vrees dat hulle te veel wreedheid aan God toeskryf as die verworpenes aan die ewige straf uitgelewer word.⁷¹

Natuurlik sal die Here baie onregverdig handel as Hy diegene wat hulle deur hulle ondankbaarheid sy koninkryk onwaardig gemaak het, daarvan ontneem! “Maar hulle sonde is dan net tydelik!” Ek erken dit, maar God se majesteit en ook sy geregtigheid wat hulle deur te sondig geskend het, is ewig. Tereg gaan die herinnering aan hulle ongeregtigheid dus nie verlore nie. “Maar so sal hulle straf die maat van hulle ongeregtigheid verbysteek.” Hierdie laster is ondraaglik wanneer God se majesteit van so ’n geringe waarde geskat word en wanneer minagting daarvan van nie meer waarde geskat word as die ondergang van een siel nie. Maar laat ons daardie onsinpraters daar laat sodat dit nie miskien lyk asof ons, strydig met wat ons vooraf gesê het, hulle waansinnighede weerlegging waardig ag nie.

5. Хотя умы людей должны были бы целиком предаваться подобным размышлениям и заниматься ими с постоянным усердием, люди словно намеренно хотят уничтожить всякую память о воскресении и называют смерть концом всех вещей и уничтожением человека. Действительно, когда Соломон говорит, что псу живому лучше, чем мёртвому льву (Эккл 9:4), он выражает общепринятое мнение. Как и в другом отрывке: «Кто знает: дух сынов человеческих восходит ли вверх, и дух животных сходит ли вниз, в землю?» (Эккл 3:21) Эта животная глупость во все времена была достаточно распространена и даже нашла доступ в Церковь, когда саддукеи не стыдились открыто заявлять, что воскресения нет, а души смертны (Мк 12:18; Лк 20:27; Деян 23:8).

Но чтобы это тяжкое невежество не могло послужить оправданием для неверующих, они каким-то природным движением всегда были побуждаемы создавать у себя перед глазами некий образ воскресения. Ибо для чего нужно соблюдать обычай погребения усопших, столь священный и нерушимый, как не для того, чтобы он был залогом будущей жизни? Невозможно возразить, что причиной тому - заблуждение или пустая фантазия, ибо этот обычай строго соблюдался во всей своей святости отцами Церкви, причём во все времена. И Бог пожелал, чтобы этот обычай существовал среди язычников - как память и напоминание о воскресении, пробуждающие их от лености и медлительности. Но хотя им этот обряд не приносил в те времена никакой пользы, нам он весьма полезен, если мы внимательно всматриваемся в цель, которую он преследует. Ибо это достаточно сильный и не допускающий возражений довод, опровергающий их неверие: все провозглашают то, во что ни один из них не верует. Поэтому Сатана не только притупил чувства людей, чтобы заставить их забыть о воскресении тела, но попытался также исказить все данные нам свидетельства о воскресении, чтобы погасить всякую мысль о нём. Я не буду долго рассказывать здесь о том, с чем в своё время уже начал бороться св. Павел.

Но вскоре после него появились хилиасты, которые захотели сократить владычество Иисуса Христа и ограничить его тысячью лет. Их болтовня настолько легковесна и несерьёзна, что нет необходимости её опровергать; да она и не заслуживает этого. Апокалипсис, откуда они берут краски, чтобы расцвечивать свои заблуждения, ничем им не помогает, так как число «тысяча», о котором там упоминается, относится не к вечному блаженству Церкви, а ко множеству испытаний, которым она подвергнется. Впрочем, всё Писание провозглашает, что наказание отверженных будет бесконечным, так же как и блаженство избранных.

Обо всех невидимых вещах и особенно о тех, которые превосходят возможности нашего разума, мы можем получить знание только из Слова Божьего. Именно его следует нам держаться, отвергая всё, чему нас поучают помимо него. Люди, отпускающие детям Божьим тысячу лет на блаженство будущей жизни, не сознают, как оскорбляют они этим Христа и его владычество. Потому что если бы было так, что верующие не обладали бы бессмертием, то отсюда следовало бы, что и Христос (славе которого они уподобятся) не был принят в бессмертную славу. Если их блаженство имеет конец, то, значит, и владычество Христа, на силе которого оно основано, тоже временно. Либо эти люди - совершенные невежды в божественных предметах, либо они со страшным коварством пытаются ниспровергнуть благодать Бога и силу Христа. А эти благодать и сила смогут восторжествовать, только если с уничтожением греха и смерти будет восстановлена вечная жизнь. Они боятся приписать Богу слишком большую жестокость - наказание грешников вечными мучениями. Но даже слепцы увидят безумие этого воззрения. Как будто Господь совершает страшную несправедливость, лишая Царства Божьего тех, кто своей неблагодарностью стал его недостоин. Но грехи, говорят они, временны. Согласен. Однако величие Бога, которое они оскорбили, вечно. Поэтому вполне справедливо, чтобы память об их нечестии не уничтожилась. Но если это так, возражают эти люди, то наказание превзойдёт меру греха. Я отвечаю, что это нетерпимое кощунство - так низко ценить Божье величие, что считать его поругание меньшим злом, чем гибель той или иной души. Посему оставим этих болтунов, чтобы не показалось, будто мы считаем их достойными ответа, о чём мы уже сказали раньше.

6. | Duo praeter haec deliria invecta sunt ab hominibus perperam curiosis. Alii putarunt, quasi totus homo intereat, animas resurrecturas cum corporibus¹: alii, quum immortales esse spiritus concedant, novis corporibus indutum iri²: quo negant carnis resurrectionem. De priore quoniam aliquid attigi in creatione hominis³, satis mihi erit monere iterum lectores quam belluinus sit error, ex spiritu ad imaginem Dei formato flatum evanidum facere, qui in hac tantum caduca vita corpus vegetet: et templum Spiritus sancti redigere in nihilum: eam denique partem nostri, in qua maxime refulget divinitas, et insignes sunt immortalitatis notae, hac dote spoliare^a: ut melior atque excellentior sit corporis conditio quam animae. Longe aliter Scriptura, quae corpus tugurio comparat ex quo nos migrare dicit quum morimur: quia ab ea parte nos aestimat quae nos a brutis animalibus discernit. Sic Petrus morti propinquus dicit tempus venisse quo tabernaculum suum deponat [2. Pet. 1. a. 14]. Paulus vero de fidelibus loquens, postquam dixit, Ubi terrestris domus nostra dissoluta fuerit, nobis esse aedificium in caelis [2. Corin. 5. a. 1]: adiungit nos peregrinari a Domino quandiu manemus in corpore, sed expetere Dei praesentiam in 442 absentia corporis¹. Nisi superstites essent animae corporibus^a, quid est quod habet Deum praesentem ubi est a corpore separatum? Dubitationem vero tollit Apostolus, dum tradit nos esse aggregatos ad spiritus iustorum [Hebr. 12. f. 23]; quibus verbis intelligit, nos sociari sanctis Patribus, qui etiam mortui eandem pietatem nobiscum colunt, ut non possimus esse Christi membra nisi cum ipsis coalescamus. Nisi etiam animae corporibus exutae retinerent suam essentiam, ac beatae gloriae capaces essent, non dixisset Christus latroni, Hodie mecum eris in paradiso [Luc. 23. f. 43]. Tam claris testimoniis freti, ne dubitemus, Christi exemplo, morientes Deo commendare animas nostras [Ibidem, 46]: vel, exemplo Stephani, tradere Christo in custodiam [Act. 7. g. 58^b], qui non temere vocatur fidelis earum pastor et episcopus [1. Pet. 2. d. 25]. Porro de intermedio earum statu curiosius inquirere neque fas est, neque expedit. Valde se torquent multi disputando quem locum occupent, et an caelesti gloria iam fruantur necne². Atqui stultum et temerarium est de rebus incognitis altius inquirere quam Deus nobis scire permittat. Scriptura, ubi dixit Christum illis praesentem esse, et eas recipere in paradisum [^c Iohan. 12. e. 32], ut consolationem^d percipiant, reproborum vero animas cruciatus quales meritae sunt perpeti, non ultra progreditur; quis iam doctor aut magister quod Deus celavit nobis patefaciet? De loco non minus inepta et futilis est quaestio: quando scimus non eam esse animae dimensionem quam corporis. Quod sinus Abrahae dicitur³ beata sanctorum spirituum^e collectio, nobis abunde est ex hac peregrinatione excipi a communi fidelium Patre, ut nobiscum fidei suae fructum communicet. Interea quum Scriptura ubique iubeat pendere ab expectatione adventus Christi, et gloriae coronam eousque differat, contenti simus his finibus divinitus nobis praescriptis: animas piorum militiae labore perfunctas in beatam quietem concedere, ubi cum foelici laetitia fruitionem promissae gloriae expectant: atque ita omnia teneri suspensa donec Christus appareat redemptor. Reprobis vero eandem esse sortem dubium non est quam Iudas Diabolis assignat, vinctos catenis teneri, donec ad supplicium cui addicti sunt trahantur^f [Iudae a. 6]. 443

6. Il y a encore deux resveries, que des esprits curieux et tortus ont mis en avant. Les uns ont pensé que les ames doyvent resusciter avec les corps, comme si tout l’homme perissoit en mourant. Les autres accordans l’immortalité des ames, ont cuidé qu’elles doyvent estre revestues de nouveaux corps, en quoy ils nient la resurrection de la chair. Quant aux premiers, pource que j’en ay touché en la creation de l’homme, ce me sera assez d’advertir derechef les lecteurs combien cest erreur est brutal, de faire de noz esprits formez à l’image de Dieu, un vent qui s’escoule et esvanouisse, ayant seulement vegeté le corps pour ceste vie caduque: secondement, de reduire à neant le temple du sainct Esprit: bref, de despouiller la partie de nous la plus noble et la plus excellente, des marques notables que Dieu y a imprimé de sa divinité, pour la declairer immortelle: et tellement pervertir tout, que la condition du corps soit plus pretieuse que celle de l’ame. L’Escriture parle bien autrement, laquelle compare nostre corps à une loge fragile, laquelle nous quittons et laissons en mourant. En quoy elle monstre que l’ame est la principale partie de l’homme: comme aussi elle le discerne d’avec les bestes brutes. Suyvant cela, sainct Pierre se voyant prochain de la mort, dit que le temps est venu qu’il luy faut quitter son tabernacle (2 Pierre 1:14). Sainct Paul parlant des fldeles, apres avoir dit que quand leur maison terrestre sera decheute, ils ont un edifice permanent au ciel, adjouste, Cependant que nous habitons en la chair, nous sommes separez de Dieu comme pelerins: et ainsi, que nous desirons de luy estre plus prochains par l’absence de nostre corps (2 Cor. 5:1, 4). Si les ames ne survivoyent apres nostre trespas, quel fantosme seroit-ce qui auroit Dieu present, veu qu’il faut que ce soit une chose separée du corps? Et l’Apostre en l’Epistre aux Hebrieux oste tous scrupules quant à cela, disant que nous sommes assemblez avec les esprits des justes (Hebr. 12:23). Par lesquels mots il entend que nous sommes associez avec les saincts Peres, lesquels estans trespassez ne laissent pas d’honnorer Dieu en commun avec nous: comme de fait nous ne pouvons estre membres de Christ, sinon estans unis avec eux. Davantage, si les ames estans despouillées des corps, ne retenoyent leur essence pour estre capables de la gloire celeste, Jesus Christ n’eust pas dit au brigand, Tu seras aujourdhuy en Paradis avec moy (Luc. 23:43). Estans munis de si bons tesmoignages et evidens, ne doutons point de recommander à l’exemple de Christ noz ames à Dieu en mourant (Luc. 23:46): et aussi les remettre avec sainct Etienne en la garde de nostre Seigneur Jesus (Act. 7:59), lequel n’est pas nommé sans cause le fidele pasteur et Evesque d’icelles (1 Pierre 2:25). De nous enquerir plus curieusement de l’estat qui est entre la mort et la resurrection, il n’est licite ny utile. Plusieurs se tourmentent tant et plus à disputer en quel lieu les ames sont logées, et si elles jouissent desja de la gloire promise, ou non. Or c’est folie et temerité de nous enquerir de choses incognues, plus haut que Dieu ne nous permet d’en savoir. L’Escriture apres avoir dit que Christ leur est present, et qu’il les reçoit en Paradis pour leur donner repos et joye: à l’opposite, que les ames des reprouvez sentent desja les tormens qu’elles meritent (Matth. 5:8, 26; Jean 12:32), s’arreste là et ne passe point outre. Qui sera le maistre ou docteur qui nous enseignera ce que Dieu nous a celé? La question quant au heu, est bien frivole et sotte: veu que nous savons que l’ame n’a pas ses mesures de long et de large, comme le corps. Ce que la retraite bien-heureuse des saincts esprits est nommée le sein ou giron d’Abraham, c’est bien assez: d’autant que par là nous sommes instruits qu’en sortans de ce pelerinage terrien nous sommes receus du Pere de tous les fideles, à ce qu’il participe du fruit de sa foy avec nous. Cependant, puis que l’Escriture veut que nous soyons en suspens jusques à la venue de nostre Seigneur Jesus, et nous commande de l’attendre, et nous remet à ce jour-là pour recevoir la couronne de gloire, tenons-nous comme barrez en ces bornes que Dieu nous assigne, assavoir que les ames fideles, apres avoir achevé leur terme de combatre et travailler, sont recueillies en repos, où elles attendent avec joye la fruition de la gloire promise; et ainsi, que toutes choses demeurent en suspens jusqu’à ce que Jesus Christ apparoisse pour Redempteur. Quant aux reprouvez, il n’y a doute que leur condition ne soit conforme à ce que sainct Jude prononce de celle des diables: c’est qu’ills sont enchainez comme malfaiteurs, jusqu’à ce qu’ils soyent trainez à la punition qui leur est apprestée (Jude 6).

6. Beside these wild notions, the perverse curiosity of man has introduced two others. Some have supposed that the whole man dies, and that souls are raised again together with bodies; others, admitting the immortality of souls, suppose they will be clothed with new bodies, and thereby deny the resurrection of the flesh. As I have touched on the former of these notions in the creation of man, it will be sufficient again to apprize my readers, that it is a brutish error, to represent the spirit, formed after the image of God, as a fleeting breath which animates the body only during this perishable life, and to annihilate the temple of the Holy Spirit; in short, to despoil that part of us in which Divinity is eminently displayed, and the characters of immortality are conspicuous, of this property; so that the condition of the body must be better and more excellent than that of the soul. Very different is the doctrine of Scripture, which compares the body to a habitation, from which we depart at death; because it estimates us by that part of our nature which constitutes the distinction between us and the brutes. Thus Peter, when near his death, says, “Shortly I must put off this my tabernacle.”⁶⁴³ And Paul, speaking of believers, having said that “if our earthly house of this tabernacle 208were dissolved, we have a building in the heavens,” adds that “whilst we are at home in the body, we are absent from the Lord, and willing rather to be absent from the body, and to be present with the Lord.”⁶⁴⁴ Unless our souls survive our bodies, what is it that is present with God when separated from the body? But the apostle removes all doubt when he says that we are “come to the spirits of just men made perfect.”⁶⁴⁵ By which expression he means, that we are associated with the holy fathers, who, though dead, still maintain the same piety with us, so that we cannot be members of Christ without being united with them. If souls separated from bodies did not retain their existence so as to be capable of glory and felicity, Christ would not have said to the thief, “To-day shalt thou be with me in paradise.”⁶⁴⁶ Supported by such undeniable testimonies, let us not hesitate, after the example of Christ, when we die, to commend our spirits to God; or, like Stephen, to resign them to the care of Christ, who is justly called the faithful “Shepherd and Bishop of souls.” Over-curious inquiry respecting their intermediate state is neither lawful nor useful. Many persons exceedingly perplex themselves by discussing what place they occupy, and whether they already enjoy the glory of heaven, or not. But it is folly and presumption to push our inquiries on unknown things beyond what God permits us to know. The Scripture declares that Christ is present with them, and receives them into paradise, where they enjoy consolation, and that the souls of the reprobate endure the torments which they have deserved; but it proceeds no further. Now, what teacher or doctor shall discover to us that which God has concealed? The question respecting place is equally senseless and futile; because we know that the soul has no dimensions like the body. The blessed assemblage of holy spirits being called the bosom of Abraham, teaches us that it is enough for us, at the close of this pilgrimage, to be received by the common Father of believers, and to participate with him in the fruit of his faith. In the mean while, as the Scripture uniformly commands us to look forward with eager expectation to the coming of Christ, and defers the crown of glory which awaits us till that period, let us be content within these limits which God prescribes to us—that the souls of pious men, after finishing their laborious warfare, depart into a state of blessed rest, where they wait with joy and pleasure for the fruition of the promised glory; and so, that all things remain in suspense till Christ appears as the Redeemer. And there is no doubt that the condition of the reprobate is the same as Jude assigns to the devils, who are confined and bound in chains till they are brought forth to the punishment to which they are doomed.

6. Objections continued. 5. Some speculators who imagine that death destroys the whole man. Refutation. The condition and abode of souls from death till the last day. What meant by the bosom of Abraham.

Besides these, other two dreams have been invented by men who indulge a wicked curiosity. Some, under the idea that the whole man perishes, have thought that the soul will rise again with the body; while others, admitting that spirits are immortal, hold that they will be clothed with new bodies, and thus deny the resurrection of the flesh. Having already adverted to the former point when speaking of the creation of man, it will be sufficient again to remind the reader how groveling an error it is to convert a spirit, formed after the image of God, into an evanescent breath, which animates the body only during this fading life, and to reduce the temple of the Holy Spirit to nothing; in short, to rob of the badge of immortality that part of ourselves in which the divinity is most Refulgent and the marks of immortality conspicuous, so as to make the condition of the body better and more excellent than that of the soul. Very different is the course taken by Scripture, which compares the body to a tabernacle, from which it describes us as migrating when we die, because it estimates us by that part which distinguishes us from the lower animals. Thus Peter, in reference to his approaching death, says, “Knowing that shortly I must put off this my tabernacle,” (2 Pet. 1:14). Paul, again, speaking of believers, after saying,267“If our earthly house of this tabernacle were dissolved, we have a building of God,” adds, “Whilst we are at home in the body,we are absent from the Lord,” (2 Cor. 5:1, 6). Did not the soul survive the body, how could it be present with the Lord on being separated from the body? But an Apostle removes all doubt when he says that we go “to the spirits of just men made perfect,” (Heb. 12:23); by these words meaning, that we are associated with the holy patriarchs, who, even when dead, cultivate the same piety, so that we cannot be the members of Christ unless we unite with them. And did not the soul, when unclothed from the body, retain its essence, and be capable of beatific glory, our Savior would not have said to the thief, “Today shalt thou be with me in paradise,” (Luke 23:43). Trusting to these clear proofs, let us doubt not, after the example of our Savior, to commend our spirits to God when we come to die, or after the example of Stephen, to commit ourselves to the protection of Christ, who, with good reason, is called “The Shepherd and Bishop” of our souls (Acts 7:59; 1 Pet. 2:25). Moreover, to pry curiously into their intermediate state is neither lawful nor expedient (see Calv. Psychopannychia). Many greatly torment themselves with discussing what place they occupy, and whether or not they already enjoy celestial glory. It is foolish and rash to inquire into hidden things, farther than God permits us to know. Scripture, after telling that Christ is present with them, and receives them into paradise (John 12:32), and that they are comforted, while the souls of the reprobate suffer the torments which they have merited goes no farther. What teacher or doctor will reveal to us what God has concealed? As to the place of abode, the question is not less futile and inept, since we know that the dimension of the soul is not the same as that of the body.¹ When the abode of blessed spirits is designated as the bosom of Abraham, it is plain that, on quitting this pilgrimage, they are received by the common father of the faithful, who imparts to them the fruit of his faith. Still, since Scripture uniformly enjoins us to look with expectation to the advent of Christ, and delays the crown of glory till that period, let us be contented with the limits divinely prescribed to us—viz. that the souls of the righteous, after their warfare is ended, obtain blessed rest where in joy they wait for the fruition of promised glory, and that thus the final result is suspended till Christ the Redeemer appear. There can be no doubt that the reprobate have the same doom as that which Jude assigns to the devils, they are “reserved in everlasting chains under darkness unto the judgment of the great day,” (Jude ver. 6).

6. Behalve deze dwaasheden zijn er verkeerdelijk door nieuwsgierige mensen nog twee ingevoerd. Sommigen hebben gemeend, alsof de gehele mens onderging, dat de zielen zullen opstaan met de lichamen; anderen, toegevend, dat de zielen onsterfelijk zijn, hebben gemeend, dat ze met nieuwe lichamen bekleed zullen worden: waarmee zij de opstanding des vleses verloochenen. Aangezien ik over de eerste dwaasheid reeds iets aangeroerd heb, toen ik sprak over de schepping van de mens, zal het me genoeg zijn de lezer er wederom op te wijzen, een hoe beestachtige dwaling het is om uit de ziel, die naar Gods beeld geschapen is, een verdwijnende ademtocht te maken, die slechts in dit vergankelijke leven het lichaam doet groeien, en de tempel des Heiligen Geestes te vernietigen, en eindelijk dat deel van ons, waarin de Goddelijkheid het meest schittert, en waarin de tekenen der onsterfelijkheid kenbaar zijn, van deze gave te beroven: zodat de toestand van het lichaam beter en uitnemender is dan die der ziel. Geheel anders leert de Schrift, die het lichaam vergelijkt met een hut, waaruit ze zegt dat wij verhuizen, wanneer we sterven, want zij schat ons naar dat deel, dat ons onderscheidt van de onredelijke dieren. Zo zegt Petrus (2 Petr. 1:14) als hij nabij de dood gekomen is, dat de tijd gekomen is, waarop hij zijn tabernakel zal afleggen. En nadat Paulus, sprekende over de gelovigen, gezegd heeft, dat, wanneer ons aardse huis gebroken is, wij een gebouw hebben in de hemelen, voegt hij er aan toe, dat wij uitwonen van de Here, zolang wij in het lichaam blijven, maar dat wij in de afwezigheid des lichaams Gods tegenwoordigheid begeren (2 Cor. 5:1 e.v.). Indien de zielen de lichamen niet zouden overleven, wat is het dan dat Gods tegenwoordigheid geniet, wanneer het van het lichaam afgescheiden is? Maar de apostel neemt alle twijfel weg, wanneer hij leert (Heb. 12:23) dat wij vergaderd zijn tot de geesten der rechtvaardigen. Onder die woorden verstaat hij dit, dat wij verenigd worden met de heilige vaderen, die, ook gestorven, met ons dezelfde vroomheid dienen, zodat wij niet Christus' ledematen kunnen zijn, tenzij wij met hen verenigd worden. Indien ook niet de zielen, ontbonden van de lichamen, hun wezen behielden, en de gelukzalige heerlijkheid niet konden bevatten, zou Christus niet tot de moordenaar gezegd hebben: "Heden zult gij met Mij in het paradijs zijn" (Luc. 23:43) Laat ons, op zo duidelijke getuigenissen vertrouwend, niet aarzelen op Christus' voorbeeld onze zielen Gode te bevelen (Luc. 23:46) of naar het voorbeeld van Stephanus aan Christus ter bewaring over te geven (Hand. 7:59) die niet zonder reden genoemd wordt hun getrouwe Herder en Opziener (1 Petr. 2:25) Verder, naar hun toestand in de tussentijd nieuwsgierig onderzoek te doen, is niet geoorloofd en niet dienstig. Velen kwellen zich zeer door de vraag te bespreken welke plaats ze beslaan, en of ze de hemelse heerlijkheid reeds genieten of niet. Maar het is dwaas en lichtvaardig naar onbekende zaken verder te onderzoeken dan God ons toestaat te weten. Wanneer de Schrift (Matt. 5:8,26; Joh.12:32) gezegd heeft, dat Christus bij hen tegenwoordig is en hen opneemt in het paradijs, opdat ze troost zouden ontvangen, maar dat de zielen der verworpenen zulke kwellingen lijden, als ze verdiend hebben, dan gaat ze niet verder. Welke leraar of meester zal ons dan openbaren wat God verborgen heeft? De kwestie aangaande de plaats is even dwaas en onbeduidend; want wij weten, dat de ziel niet dezelfde afmeting heeft als het lichaam. Wat betreft het feit, dat de gelukzalige vergadering der heilige geesten de schoot van Abraham genoemd wordt: het is voor ons genoeg, dat wij uit deze vreemdelingschap door de gemeenschappelijke vader der gelovigen ontvangen worden, opdat hij ons deel geve aan de vrucht van zijn geloof. Intussen, daar de Schrift overal beveelt, dat we moeten berusten op de verwachting van Christus' komst, en daar ze de kroon der heerlijkheid tot die tijd toe uitstelt, laat ons tevreden zijn met deze grenzen, die ons van Godswege zijn voorgeschreven, dat de zielen der vromen, na de moeite van de strijd volbracht te hebben, tot de zalige rust komen, waar ze met gelukkige blijdschap de genieting van de beloofde heerlijkheid verwachten, en dat zo alles in afwachting gehouden wordt, totdat Christus, de Verlosser, verschijnt. En het is niet twijfelachtig, dat de verworpenen hetzelfde lot hebben, dat Judas (Judas 1:6) de duivelen toeschrijft, namelijk, dat ze met ketenen gebonden gehouden worden, totdat ze getrokken worden tot de straf, waartoe ze veroordeeld zijn.

6. Auferstehung des Fleisches, - aber Unsterblichkeit der Seele!

Außer dieser Schwärmerei haben Menschen, die von falscher Neugierde erfüllt sind, noch zwei weitere erdacht. Die einen vertraten die Meinung, als ob der ganze Mensch umkäme und die Seelen also samt den Leibern auferstehen würden. Andere geben zu, daß die Seelen unsterblich sind, meinen aber, sie würden einst mit neuen Leibern angetan: damit leugnen sie die Auferstehung des Fleisches!

Die erste Schwärmerei habe ich bereits berührt, als ich von der Erschaffung des Menschen sprach; es wird mir also genügen, die Leser noch einmal darauf aufmerksam zu machen, was das doch für ein viehischer Irrtum ist, wenn man aus dem Geist, der nach Gottes Ebenbild gestaltet ist, einen flüchtigen Hauch macht, der bloß in diesem gebrechlichen Leben den Leib erhält, - wenn man den Tempel des Heiligen Geistes zunichte macht, kurz, wenn man das Stück von uns, in dem die Gottheit am stärksten hervorleuchtet und an dem so herrliche Kennzeichen der Unsterblichkeit sich finden, solcher Gabe beraubt, so daß sich also der Leib in besserer und glänzenderer Stellung befindet als die Seele!

672 Ganz anders lehrt die Schrift. Sie vergleicht den Leib (2. Kor. 5,1) mit einer Hütte, und sie sagt uns, daß wir aus dieser Hütte auswandern, wenn wir sterben; denn sie beurteilt uns nach dem Teil (unseres Wesens), der uns von den unverständigen Tieren unterscheidet! So sagt Petrus, als er dem Tode nahe ist, die Zeit sei gekommen, wo er seine „Hütte“ ablegen müsse (2. Petr. 1,14). Und Paulus redet von den Gläubigen und sagt zunächst von ihnen: „Wir wissen aber, so unser irdisch Haus ... zerbrochen wird, daß wir einen Bau haben ... im Himmel“ (2. Kor. 5,1). Dann fährt er fort: „Dieweil wir im Leibe wallen, so wallen wir ferne vom Herrn (...). Wir haben aber vielmehr Lust, außer dem Leibe zu sein und daheim zu sein bei dem Herrn“ (2. Kor. 5,6.8). Wenn unsere Seelen den Leib nicht überdauern, - so möchte ich wissen, was denn eigentlich das sein soll, das Gottes Gegenwart genießt und doch vom Leibe abgeschieden ist! Den Zweifel behebt aber der Apostel, indem er lehrt, wir seien „gekommen ... zu den Geistern der ... Gerechten“ (Hebr. 12,23). Denn mit diesen Worten meint er, daß wir den heiligen Vätern zugesellt werden, welche auch nach ihrem Sterben mit uns der gleichen Frömmigkeit ergeben sind, so daß wir also nicht Christi Glieder sein können, ohne mit ihnen zu verwachsen! Wenn die Seelen, nachdem sie den Leib von sich gelegt haben, nicht ihr Eigenwesen behielten und der seligen Herrlichkeit teilhaftig werden könnten, so hätte auch Christus nicht zu dem Schächer gesagt: „Heute wirst du mit mir im Paradiese sein!“ (Luk. 23,43). Auf solch klare Zeugnisse wollen wir uns verlassen und nach Christi Vorbild im Sterben ohne Scheu unsere Seelen Gott anbefehlen (Luk. 23,46) oder sie auch nach dem Beispiel des Stephanus in Christi Obhut geben (Apg. 7,58); denn er heißt nicht von ungefähr der treue „Hirte und Bischof unserer Seelen“ (1. Petr. 2,25).

Vorwitzige Fragen nach dem Zwischenzustand unserer Seele zu stellen, ist nun aber weder erlaubt noch förderlich, viele mühen sich gewaltig mit Erörterungen darüber, an welchen Ort sich die Seelen begäben und ob sie schon die himmlische Herrlichkeit genössen oder nicht. Aber es ist töricht und vermessen, über unbekannte Dinge tiefere Nachforschungen anzustellen, als es uns Gott zu wissen verstattet hat. Die Schrift sagt uns, daß Christus ihnen gegenwärtig ist und sie in das Paradies aufnimmt (Joh. 12,32), damit sie ihren Trost empfangen, daß die Seelen der Verworfenen aber die Qualen erleiden, die sie verdient haben. Das sagt sie, aber weiter geht sie nicht. Welcher Lehrer oder Meister will uns nun aber offenbaren, was Gott verhüllt hat? Die Frage nach dem Ort der Seelen ist nicht weniger unangebracht und unbedacht; denn wir wissen doch, daß die Seele nicht solche Abmessungen hat wie der Leib! Wenn diese selige Versammlung heiliger Geister der „Schoß Abrahams“ heißt (Luk. 16,22), so ist es uns vollauf genug, daß wir nach dieser Pilgrimschaft von dem gemeinsamen Vater der Gläubigen aufgenommen werden, damit er uns an der Frucht seines Glaubens Anteil gebe! Indessen gebietet uns aber die Schrift allenthalben, an der Erwartung des Kommens Christi zu hängen, und sie behält die Krone der Herrlichkeit bis dahin auf; darum wollen wir uns an den Grenzen genügen lassen, die Gott uns vorgezeichnet hat: wenn die Seelen der Frommen die Mühsal des Kriegsdienstes hinter sich gebracht haben, dann gelangen sie zu seliger Ruhe, wo sie mit glückseliger Freude den Genuß der verheißenen Herrlichkeit erwarten; so bleibt also alles in der Schwebe, bis Christus als der Erlöser erscheint! Die Verworfenen aber werden unzweifelhaft das Los haben, das Judas den Teufeln zumißt: sie werden in Ketten gebunden gehalten, bis sie zu der Strafe gezogen werden, zu der sie verurteilt sind (Judas 6).

6. Twee verdere dwalings weerlê

Behalwe hierdie waansinighede het nuuskierige mense twee verderes ingevoer. Sommiges het gedink dat ons siele saam met ons liggame sal opstaan asof die mens ten voile tot ’n einde kom.⁷² Ander mense weer het gedink dat ons siele met nuwe liggame beklee sal word, hoewel hulle toegee dat ons siele onsterflik is, waardeur hulle die opstanding van die liggaam verloën.⁷³

Omdat ek die eerste dwaling in (die behandeling van) die skepping van die mens reeds effens aangeroer het, sal dit vir my genoeg wees om my lesers weer eens te waarsku hoe ’n monsteragtige dwaling dit is om van die Gees, wat na die beeld van God geformeer is, ’n verdwynende asemteug te maak wat in hierdie so verganklike lewe die liggaam laat groei. Dit beteken om die tempel van die Heilige Gees tot niet te maak - kortom, om daardie deel van ons waarin die Goddelikheid sy glans die meeste laat skyn en tekens van onsterflikheid opsigtelik is, van hierdie 1251 gawe te beroof sodat die toestand van ons liggaam voortrefliker as die van ons siel is. Die Skrif leer ons heeltemal anders. Dit vergelyk ons liggaam met ’n hut waaruit dit sê dat ons verhuis as ons sterf omdat dit ons na die waarde van daardie deel skat wat ons van stom diere onderskei. So sê Petrus, toe hy naby die dood gekom het, dat die tyd gekom het dat hy sy tent moet aflê.⁷⁴ Wanneer Paulus trouens oor die gelowiges praat nadat hy gesê het dat ons ’n gebou in die hemel sal hê wanneer ons aardse woning afgebreek is,⁷⁵ voeg hy by dat ons van die Here uitwoon solank ons in ons liggaam bly, maar dat ons in die afwesigheid van ons liggaam God se teenwoordigheid begeer.⁷⁶

As ons siele nie ons liggame oorleef nie, wat is daar dan wat God se teenwoordigheid het wanneer dit van die liggaam geskei is? Die apostel ruim twyfel hieroor uit die weg wanneer hy leer dat ons by die geeste van die regverdiges versamel is.⁷⁷ Onder hierdie woorde verstaan hy dat ons met die heilige vaders verenig word wat met ons dieselfde godsvrug dien, sodat ons nie ledemate van Christus kan wees tensy ons met hulle saamgroei nie. En as siele nie, wanneer hulle van die liggaam ontneem is, hulle wese behou en ontvanklik vir die geluksalige heerlikheid is nie, sou Christus nie vir die rower gesê het nie: “Vandag sal jy saam met My in die paradys wees”.⁷⁸ Terwyl ons op sulke duidelike getuienisse steun, moet ons nie aarsel om volgens Christus se voorbeeld ons siele aan God oor te gee wanneer ons sterf⁷⁹ of volgens Stefanus se voorbeeld ter bewaring aan Christus oor te gee nie.⁸⁰ Hy word immers nie sonder rede hulle Herder en Bewaker genoem nie.⁸¹

Voorts is dit ons nie geoorloof om te nuuskierig ondersoek in te stel na die toestand waarin hulle in die tussentyd verkeer nie en dit hou ook geen voordeel in nie. Baie mense kwel hulle erg daaroor deur besprekings van die plek waar hulle hulle bevind, en of hulle reeds die hemelse heerlikheid geniet of nie.⁸² En tog is dit dwaas en onbesonne 1252 om dieper ondersoek na onbekende dinge in te stel as wat God ons toelaat om te doen. Wanneer die Skrif gesê het dat Christus naby hulle is en dat hy hulle siele in die paradys opneem⁸³ om vertroosting te ontvang maar dat die siele van die verworpenes sulke folterings verduur het as wat hulle verdien, gaan dit nie verder nie. Watter leraar of onderwyser sal dan vir ons openbaar wat God verberg het?

’n Ondersoek na die plek is nie minder dwaas en vrugteloos nie, want ons weet dat die mate van die liggaam nie dieselfde is as die van die siel nie. Wat die feit betref dat die geluksalige vergadering van die siele van die heiliges die skoot van Abraham⁸⁴ genoem word, is dit vir ons genoeg dat ons uit hierdie vreemdelingskap deur die gemeenskaplike vader van die gelowiges ontvang word om die vrug van sy geloof met ons te deel. Aangesien die Skrif oral beveel dat ons in afwagting op die koms van Christus moet wag en die kroon van die heerlikheid tot dan uitstel, moet ons intussen tevrede wees met die perke wat van Godsweë aan ons voorgeskryf is, naamlik dat die siele van die godvrugtiges nadat hulle die inspanning van hulle stryd voltooi het, tot die geluksalige rus toetree, waar hulle met uitgelate blymoedigheid die genieting van die heerlikheid wat aan hulle beloof is, afwag. En so word alles in afwagting gehou totdat Christus as Verlosser verskyn. Maar daar is geen twyfel daaroor dat dieselfde lot op die verworpenes wag as wat Judas aan die duiwels toeskryf nie, naamlik dat hulle in kettings gebind en gehou word totdat hulle na die straf waaraan hulle oorgegee is, uitgesleep word.⁸⁵

6. Есть ещё две фантазии, которые распространяли некие странные лукавые люди: одни считали, что души должны воскреснуть вместе с телами, как будто, умирая, целиком гибнет весь человек; другие, принимая идею бессмертия души, уверовали, что души должны облечься в новые тела. Тем самым они отрицали воскресение плоти. Что касается первых, то, поскольку я уже говорил о них в связи с сотворением человека, то мне достаточно прямо предупредить читателей, насколько грубо их заблуждение. Во-первых, они уподобляют наши души, созданные по образу Божьему, порыву ветра, который налетает и исчезает, лишь помогая телу влачить жалкое существование в этом преходящем мире. Во-вторых, они обращают в ничто храм Св. Духа. В итоге они отнимают у нас самую благородную и превосходную часть, отмеченную замечательными Божьими знаками, которые Он запечатлел в ней, взяв от своей божественной природы, дабы объявить эту часть бессмертной и таким образом перевернуть все представления, согласно которым тело оказывается ценнее души.

Писание говорит совершенно иное. Оно сравнивает наше тело с ветхой хижиной, которую мы покидаем и оставляем погибать. Этим оно показывает, что душа - главная часть человека и ею он отличается от животных. Св. Пётр, чувствуя приближение смерти, говорит, что «скоро должен оставить храмину мою» (2 Пет 1:14). Св. Павел, обращаясь к верующим, сказал, что, когда земной наш дом разрушится, мы получим на Небесах дом вечный (2 Кор 5:1), и добавил: пока мы живём во плоти, мы отделены от Бога, словно странники, и желаем, оставив тело, приблизиться к Нему. Если бы душа не оставалась жить после нашей кончины, то какую иллюзию внушил бы нам Бог! Ведь необходимо, чтобы душа была чем-то отдельным от тела. В Послании к евреям апостол устраняет все сомнения относительно этого предмета, когда говорит, что все мы собраны вместе с духами праведников (Евр 12:23). В этих словах он подразумевает, что мы соединены со святыми отцами, которые и после смерти не перестают вместе с нами славить Бога: в самом деле, мы не можем быть членами Христовыми, не будучи соединены с ними. Далее, если души, освобождённые от тел, не сохраняют своей сущности (essence), чтобы быть способными принять небесную славу, Иисус Христос не сказал бы разбойнику: «Ныне же будешь со Мною в раю» (Лк 23:43). Имея столь добрые и очевидные свидетельства, не усомнимся - по примеру Христа, - умирая, вручать свои души Богу (Лк 23:46); а по примеру св. Стефана - отдавать свой дух нашему Господу Иисусу (Деян 7:59), который не без оснований назван верным Пастырем и Блюстителем наших душ.

Предаваясь всё более отчаянному любопытству, спрашивать нас о состоянии между смертью и воскресением - непозволительно и неполезно. Многие изводят себя спорами о месте пребывания душ, о том, радуются ли они уже обетованной славе или нет.

Безумие и дерзость - спрашивать о неведомых вещах, превосходящих то, что Бог позволил нам знать. В Писании сказано, что Христос предстанет перед душами и примет их в раю, дабы даровать им покой и радость (Ин 12:32). И, напротив, что души отверженных уже испытают муки, которые они заслужили. На этом Писание останавливается и больше ничего не говорит. Какой наставник или учёный объяснит нам то, что скрыл от нас Бог? Что касается места, то это вопрос легкомыслен и глуп, так как мы знаем, что души, в отличие от тел, не имеют измерений в длину и ширину. Достаточно того, что блаженное прибежище святых духов именуется лоном, или недром (giron), Авраамовым. Тем более, что благодаря этому мы узнали, что, уйдя из земного странствия, мы будем приняты отцом всех верующих, который получает плод веры вместе с нами. В то же время, поскольку в Писании выражено желание, чтобы до пришествия Господа нашего Иисуса Христа мы пребывали в неопределённом состоянии, ожидая его, и поскольку венец славы оно обещает нам только в этот день, то будем держаться в пределах, поставленных нам Богом. Это значит, что верующие души, завершив духовную брань и земные труды, получат покойный приют, где будут радостно ожидать обетованной славы. Так и все вещи останутся в неопределённом состоянии, пока Иисус Христос не явится как Искупитель. Что касается отверженных, то нет сомнений, что их состояние будет подобно тому, о котором св. Иуда говорил относительно бесов: они будут находиться в узах, как злодеи, пока их не потащат на суд и наказание, которые им уготованы (Иуд 6).

7. ^a Aeque prodigiosus est eorum error qui animas non recepturas quibus nunc indutae sunt corpora, sed novis et aliis praeditas 444 fore imaginantur¹. Ac Manichaeorum quidem perquam futilis ratio fuit, minime consentaneum esse ut caro quae immunda 445 est, resurgat^{a 1}. Quasi vero nulla sit animarum immundities: quas tamen a spe caelestis vitae non arcebant. Perinde igitur fuit acsi dicerent, purgari divinitus non posse quod peccati labe infectum est; nam illud delirium, quod naturaliter immunda esset caro, quia a Diabolo creata, nunc praetereo^{b 2}. Tantum ostendo, quicquid nunc caelo indignum in nobis est, resurrectioni non obstare^c. Atqui primo quum iubeat Paulus fideles se mundare ab omni inquinamento carnis et spiritus^d [2. Cor. 7. a. 1], inde sequitur quod alibi denuntiat iudicium, 446 ut reportet unusquisque per corpus sive bonum sive malum [2. Cor. 5. b. 10]^a. Cui consentit quod scribit ad Corinthios, ut vita Iesu Christi manifestetur in carne nostra mortali [2. Cor. 2. c. 11^b]. Qua ratione alibi non minus precatur ut Deus integra corpora conservet usque ad diem Christi, quam animas et spiritus [1. Thess. 5. d. 23]^c. Nec mirum: quia corpora quae sibi in templa dicavit Deus [1. Cor. 3. c. 16^d], in putredinem sine spe resurrectionis decidere, absurdissimum esset. Quid quod etiam membra sunt Christi [1. Cor. 6. c. 15]^e? Quid quod singulas eorum partes sibi Deus sanctificari praecipit? quod vult linguis nomen suum celebrari, tolli ad se puras manus [1. Timo. 2. a. 8], sacrificia offerri? Quam igitur hominis partem tam praeclaro honore dignatur caelestis iudex, cuius amentiae est ab homine mortali in pulverem redigi absque ulla spe instaurationis? Similiter Paulus, quum nos ad ferendum Dominum hortatur tam in corpore, quam in anima, quia utrunque Dei est [1. Cor. 6. d. 20]: non patitur certe quod Deo tanquam sacrum vendicat, aeternae putredini adiudicari. Nec vero ulla de re clarior suppetit Scripturae definitio, quam de carnis quam gestamus resurrectione. Oportet, inquit Paulus, corruptibile hoc induere incorruptionem, et mortale hoc induere immortalitatem [1. Cor. 15. g. 53]. Si nova corpora formaret Deus, ubi haec qualitatis mutatio? Si dictum esset, oportere nos renovari, ambigua loquutio forte occasionem cavillo dedisset: nunc ubi corpora, quibus sumus circundati, digito monstrans, incorruptionem illis promittit, nova fabricari satis aperte negat. Imo magis expresse (inquit Tertullianus) non poterat loqui, nisi cutem suam manibus teneret^{f 1}. Nec ullo cavillo effugient quod alibi Christum fore mundi iudicem dicens, Iesaiae testimonium citat [Rom. 14. b. 11], Vivo ego, dicit Dominus [Iesa. 49. c. 18], mihi flectetur omne genu²: quando aperte obnoxios ad rationem vitae reddendam quos alloquitur fore denuntiat. Quod non quadraret si nova corpora ad tribunal sisterentur. Porro in verbis Danielis nihil est perplexum, multique dormientium in terra pulveris expergiscentur, hi ad vitam aeternam, et illi ad opprobria, et ad contemptum sempiternum [Dan. 12. a. 2]: quando non ex quatuor elementis novam materiam ad conflandos 447 homines, sed ex sepulchris mortuos evocat^a. Atque hoc dictat aperta ratio. Nam si mors, quae originem habet a lapsu hominis, accidentalis est: instauratio, quam attulit Christus, ad idem illud corpus pertinet quod mortale esse coepit^b. Et sane quod rident Athenienses dum asseritur a Paulo resurrectio¹, hinc colligere licet qualis eius praedicatio fuerit: ac omnino risus ille non parum ad confirmandam fidem nostram valet. Digna etiam observatu est Christi sententia, Nolite metuere eos qui occidunt corpus, animam occidere non possunt: sed eum metuite qui potest et animam et corpus perdere in gehennam ignis [Matt. 10. c. 28]. Neque enim timendi causa, nisi supplicio obnoxium esset quod nunc gestamus corpus^c. Nec vero obscurior est altera eiusdem Christi sententia, Venit hora, in qua omnes qui in monumentis sunt, audient vocem Filii Dei: et prodibunt qui bona fecerunt, in resurrectionem vitae: qui vero mala egerunt, in resurrectionem iudicii [Iohan. 5. e. 28]². An dicemus animas in sepulchris quiescere, ut illinc Christum exaudiant? ac non potius ad eius imperium corpora in vigorem a quo exciderant reditura^d? Adhaec si novis corporibus donandi sumus, ubi capitis et membrorum conformitas? Resurrexit Christus: an novum sibi corpus fingendo³? imo, ut praedixerat, Destruite templum hoc, et triduo erigam illud [Iohan. 2. c. 19]. Quod prius gestaverat mortale corpus, iterum recepit; neque enim multum nobis profuisset, subrogato novo corpore, aboleri illud quod in sacrificium expiationis oblatum fuerat. Tenenda est etiam illa societas quam praedicat Apostolus, Nos resurgere, quia Christus resurrexit [1. Cor. 15. b. 12]; quia nihil minus probabile quam ut privetur Christi resurrectione caro nostra, in qua circunferimus mortificationem ipsius Christi^e. Quod quidem illustri documento patuit, dum resurgente Christo multa corpora Sanctorum exierunt e sepulchris [Mat. 27. f. 52]. Neque enim negari potest, hoc ultimae quam speramus resurrectionis praeludium fuisse, vel potius arrham: qualis ante in Henoch et Elia iam extabat: quos Tertullianus resurrectionis candidatos vocat: quia corpore et anima a corruptione exempti, in Dei custodiam recepti fuerint^{f 4}. 448

7. L’erreur de ceux qui imaginent que les ames ne reprendront point les corps desquels elles sont à present vestues, mais qu’il leur en sera forgé de tout nouveaux, est si enorme, que nous le devons tenir comme un monstre detestable. Les Manichéens en cest endroit ont jadis amené une raison trop frivole: c’est qu’il n’est pas raisonnable que la chair, laquelle est souillée d’immondicité, resuscite; voire comme s’il n’y avoit nulle souilleure aux ames, lesquelles toutesfois ils confessoyent devoir estre participantes du salut eternel. C’est donques autant comme s’ils eussent dit, que ce qui est infecté des macules de peché, ne peut estre purgé. Car de l’autre resverie infernale qu’ils ont tenue, c’est que les ames sont naturellement pollues, pource qu’elles ont leur origine du diable; je n’en parle point, comme d’une chose trop brutale; seulement j’adverty, que tout ce que nous avons en nous indigne du ciel, n’empeschera point la resurrection, en laquelle tout sera reparé. Mesmes quand sainct Paul commande aux fideles de se nettoyer de toute ordure de chair et d’esprit (2 Cor. 7:1), le jugement qu’il denonce ailleurs s’ensuit quant et quant de là: assavoir que chacun recevra loyer selon ce qu’il aura fait en son corps, soit bien soit mal (2 Cor. 5:10). A quoy s’accorde ce qu’il dit ailleurs, Afin que la vie de Jesus Christ soit manifestée en nostre chair mortelle (2 Cor. 4:10). Pour laquelle raison il prie aussi bien, que Dieu garde les corps entiers jusqu’au jour de Jesus Christ, comme les ames et esprits (1 Thess. 5:23). Et n’est point de merveille: veu que ce seroit chose trop absurde, que les corps, lesquels Dieu s’est dedié pour temples (1 Cor. 3:16; 6:19), tombassent en pourriture sans esperance de resurrection. Il ya encore plus, qu’ils sont membres de Jesus Christ (1 Cor. 6:15). Item, que Dieu veut et ordonne que toutes les parties luy en soyent sanctifiées. Item, qu’il requiert que son nom soit celebré par les langues, qu’on luy Ieve les mains pures au ciel (1 Tim. 2:8), et qu’elles soyent instrumens pour luy offrir sacrifices. Puis que le Juge celeste fait un tel honneur à noz corps, quelle rage est-ce à un homme mortel de les reduire en poudre, sans esperance qu’ils doyvent estre restaurez? Pareillement sainct Paul en nous exhortant de porter le Seigneur tant en noz corps qu’en noz ames, d’autant que l’un et l’autre est à luy (1 Cor. 6:20), ne permet pas qu’on condamne à pourrir à jamais ce que Dieu s’est ainsi precieusement reservé. Et de fait, il n’y a article si bien liquidé en l’Escriture que cestuy-cy: c’est que nous resusciterons en la chair que nous portons. Il faut, dit sainct Paul, que ce qui est corruptible soit revestu d’incorruption: et ce mortel icy, d’immortalité (1 Cor. 15:53). Si Dieu creoit des nouveaux corps, que deviendroit ce changement dont il parle? S’il eust dit qu’il nous faut estre renouvellez, la façon de parler ambigue eust possible donné occasion de caviller: mais quand il monstre au doigt les corps dont nous sommes environnez, et leur promet incorruption, ce n’est pas à dire que Dieu nous en forge des nouveaux. Mesmes, comme dit Tertullian, il ne pouvoit plus expressement parler, s’il n’eust tenu sa peau à la main pour en faire monstre. On ne trouvera point aussi d’eschappatoire, en ce que luy-mesme allegant le Prophete Isaie, que Jesus Christ sera Juge du monde, recite ces mots, Je suis vivant, dit le Seigneur, et tout genouil se ployera devant moy (Rom. 14:11; Is. 45:23). Car il declaire ouvertement que ceux-là mesmes ausquels il parle, seront appellez à rendre conte: ce qui ne conviendroit pas, si des autres corps nouvellement creez y comparoissoyent. Il n’y a aussi nulle obscureté au passage de Daniel, quand il dit, Plusieurs qui dorment en la poudre, seront resuscitez; les uns en vie permanente, les autres en opprobre eternel (Dan. 12:2). Car il ne dit pas que Dieu prendra matiere des quatre elemens, pour forger des corps nouveaux, mais qu’il les prendra des sepulchres, où ils auront esté mis. Et la raison est trop manifeste quant à cela. Car si la mort ayant son origine de la cheute de l’homme, est accidentale, la restauration acquise par Jesus Christ appartient aux mesmes corps, qui sont devenus mortels par le peché. Et aussi de ce que les Atheniens se moquent quand sainct Paul leur parle de la resurrection (Act. 17:32), de là nous pouvons recueillir qu’elle en estoit sa doctrine: et pourtant ceste risée peut beaucoup valoir à confermer nostre foy. Pareillement la sentence de Jesus Christ est beaucoup à observer, quand il dit, Ne craignez point ceux qui tuent le corps et ne peuvent tuer l’ame: mais craignez celuy qui peut jetter corps et ame en la gehenne du feu (Matth. 10:28). Car il n’y auroit point cause de craindre cela, si le corps que nous portons à ceste heure, n’estoit subjet au supplice dout il parle. L’autre sentence n’est pas plus obscure, L’heure est venue, en laquelle tous ceux qui sont és sepulchres orront la voix du Fils de Dieu: et ceux qui auront bien fait, sortiront en resurrection de vie: et ceux qui auront mal fait en condamnation (Jean 5:28, 29). Dirons-nous que les ames se reposent aux sepulchres, pour ouyr de là au dernier jour la voix de Jesus Christ? N’est-ce pas plustost à dire que les corps par son commandement reprendront la vigueur dont ils estoyent decheuz. Davantage, si Dieu nous donnoit d’autres corps, où seroit la conformité du chef avec les membres? Christ est resuscité: a-ce esté en se bastissant un corps nouveau? Mais plustost selon qu’il avoit predit, Destruisez ce temple, et je le redifieray en trois jours (Jean 2:19). Il a donc prins derechef le corps mortel, duquel il s’estoit chargé. Car il ne nous eust gueres profité, qu’il y eust eu un autre corps substitué, et que celuy qui a esté offert en sacrifice de nostre purgation eust esté aboly. Car il nous faut bien retenir la conjonction et societé dont traite l’Apostre: c’est que nous resusciterons, puis que Jesus Christ est resuscité (1 Cor. 15:12). Comme aussi ce ne seroit pas raison que nostre chair, en laquelle nous portons la mortification de Jesus Christ (2 Cor. 4:10), fust privée de sa resurrection. Ce qui a esté aussi manifesté par exemple notable, quand luy resuscitant, plusieurs corps des saincts sont aussi sortis des sepulchres (Matth. 27:52). Car on ne peut nier que ce n’ait esté un preambule, ou plustost une arre de la resurrection derniere que nous attendons, comme au paravant les Peres avoyent semblable tesmoignage en Enoch et Elie, lesquels Tertullian¹¹⁴ dit estre assignez à la resurrection: d’autant que Dieu les ayant exemptez en corps et en ame de leur fragilité, les a pris en sa garde jusqu’alors.

7. 209 Equally monstrous is the error of those who imagine that souls will not resume the bodies which at present belong to them, but will be furnished with others altogether different. It was the very futile reasoning of the Manichæans, that it is absurd to expect that the flesh which is so impure will ever rise again. As if there were no impurity attached to the souls, which they nevertheless encouraged to entertain hopes of a heavenly life. It was therefore just as if they had maintained, that any thing infected with the contagion of sin is incapable of being purified by the power of God; for that reverie, that the flesh was created by the devil, and therefore naturally impure, I at present forbear to notice; and only observe, that whatever we have in us now unworthy of heaven, will not hinder the resurrection. In the first place, when Paul exhorts believers to “cleanse” themselves “from all filthiness of the flesh and spirit,”⁶⁴⁷ thence follows the judgment he elsewhere denounces, “that every one” shall “receive the things done in his body, according to that he hath done, whether it be good or bad;”⁶⁴⁸ with which agrees another passage, “that the life also of Jesus might be made manifest in our body.”⁶⁴⁹ Wherefore in another place, he prays to God that the whole person may “be preserved blameless unto the coming of our Lord Jesus Christ,” even the “body,” as well as the “soul and spirit.”⁶⁵⁰ And no wonder; for that those bodies which God has dedicated as temples for himself, should sink into corruption, without any hope of resurrection, would be absurd in the extreme. What is to be concluded from their being members of Christ?⁶⁵¹ from God’s enjoining every part of them to be sanctified to himself, requiring their tongues to celebrate his name, their hands to be lifted up with purity to him,⁶⁵² and their bodies altogether to be presented to him as “living sacrifices?”⁶⁵³ This part of our nature therefore being dignified with such illustrious honour by the heavenly Judge, what madness is betrayed by a mortal man, in asserting it to be reduced to ashes without any hope of restoration! And Paul, when he gives us this exhortation, “Glorify God in your body, and in your spirit, which are God’s,”⁶⁵⁴ certainly does not countenance consigning to eternal corruption that which he asserts to be consecrated to God. Nor is there any point more clearly established in Scripture, than the resurrection of our present bodies. “This corruptible,” says Paul, “must put on incorruption, and this mortal must put on immortality.”⁶⁵⁵ If new bodies were to be formed by God, what would become of this change of quality? If it had been said, that we must be renewed, the 210ambiguity of the expression might have given occasion for cavil: now, when he particularly designates the bodies that surround us, and promises that they shall be “raised in incorruption,” it is a sufficient denial of the formation of new ones. “He could not indeed,” says Tertullian, “have spoken more expressly, unless he had held his own skin in his hand.” Nor will any cavil evade the declaration of Isaiah, cited by the apostle, respecting Christ as the future Judge of the world: “As I live, saith the Lord, every knee shall bow to me;”⁶⁵⁶ for he plainly declares to the persons addressed by him, that they shall be obliged to give an account of their lives; which would not be reasonable, if new bodies were to be placed at the tribunal. There is no obscurity in the language of Daniel: “Many of them that sleep in the dust of the earth shall awake, some to everlasting life, and some to shame and everlasting contempt.”⁶⁵⁷ For God does not collect fresh materials from the four elements for the fabrication of men, but calls the dead out of their sepulchres. And this the plainest reason dictates. For if death, which originated in the fall of man, be adventitious, and not necessary to our nature, the restoration effected by Christ belongs to the same body which was thus rendered mortal. From the ridicule of the Athenians, when Paul asserted the resurrection, it is easy to infer the nature of his doctrine; and that ridicule is of no small weight for the confirmation of our faith. The injunction of Christ also is worthy of attention: “Fear not them which kill the body, but are not able to kill the soul; but rather fear him which is able to destroy both soul and body in hell.”⁶⁵⁸ For there would be no reason for this fear, if the body which we now carry about were not liable to punishment. Another of Christ’s declarations is equally plain: “The hour is coming, in the which all that are in the graves shall hear his voice, and shall come forth, they that have done good, unto the resurrection of life, and they that have done evil, unto the resurrection of damnation.”⁶⁵⁹ Shall we say that souls rest in graves, and will there hear the voice of Christ, and not rather that bodies at his command will return to the vigour they had lost? Besides, if we are to receive new bodies, where will be the conformity between the Head and members? Christ rose; was it by making himself a new body? No, but according to his prediction, “Destroy this temple, and in three days I will raise it up.”⁶⁶⁰ The mortal body which he before possessed, he again assumed. For it would have conduced but little to our benefit, if there had been a substitution of a new body, and an annihilation of 211that which had been offered as an atoning sacrifice. We must, therefore, maintain the connection stated by the apostle—that we shall rise, because Christ has risen;⁶⁶¹ for nothing is more improbable, than that our body, in which “we bear about the dying of the Lord Jesus,”⁶⁶² should be deprived of a resurrection similar to his. There was an illustrious example of this immediately on Christ’s resurrection, when “the graves were opened, and many bodies of the saints which slept arose.”⁶⁶³ For it cannot be denied, that this was a prelude, or rather an earnest, of the final resurrection, which we expect; such as was exhibited before in Enoch and Elias, whom Tertullian speaks of as “the candidates of the resurrection,” because they were taken into the immediate care of God, with an entire exemption from corruption in body and soul.

7. Refutation of some weak men and Manichees, pretending that new bodies are to be given. Refutation confirmed by various arguments and passages of Scripture.

Equally monstrous is the error of those who imagine that the soul, instead of resuming the body with which it is now clothed, will obtain a new and different body. Nothing can be more futile than268the reason given by the Manichees—viz. that it were incongruous for impure flesh to rise again: as if there were no impurity in the soul; and yet this does not exclude it from the hope of heavenly life. It is just as if they were to say, that what is infected by the taint of sin cannot be divinely purified; for I now say nothing to the delirious dream that flesh is naturally impure as having been created by the devil. I only maintain, that nothing in us at present, which is unworthy of heaven, is any obstacle to the resurrection. But, first, Paul enjoins believers to purify themselves from “all filthiness of the flesh and spirit,” (2 Cor. 7:1 the judgment which is to follow, that every one shall “receive the things done in his body, according to that he has done, whether it be good or bad,” (2 Cor. 5:10). With this accords what he says to the Corinthians, “That the life also of Jesus might be made manifest in our body,” (2 Cor. 4:10). For which reason he elsewhere says, “I pray God your whole spirit and soul and body be preserved blameless unto the coming of our Lord Jesus Christ,” (1 Thess. 5:23). He says “body” as well as “spirit and soul,” and no wonder; for it were most absurd that bodies which God has dedicated to himself as temples should fall into corruption without hope of resurrection. What? are they not also the members of Christ? Does he not pray that God would sanctify every part of them, and enjoin them to celebrate his name with their tongues, lift up pure hands, and offer sacrifices? That part of man, therefore, which the heavenly Judge so highly honors, what madness is it for any mortal man to reduce to dust without hope of revival? In like manner, when Paul exhorts, “glorify God in your body, and in your spirit, which are God’s,” he certainly does not allow that that which he claims for God as sacred is to be adjudged to eternal corruption. Nor, indeed, on any subject does Scripture furnish clearer explanation than on the resurrection of our flesh. “This corruptible (says Paul) must put on incorruption, and this mortal must put on immortality,” (1 Cor. 15:53). If God formed new bodies, where would be this change of quality? If it were said that we must be renewed, the ambiguity of the expression might,perhaps, afford room for cavil; but here pointing with the finger to the bodies with which we are clothed, and promising that they shall be incorruptible, he very plainly affirms that no new bodies are to be fabricated. “Nay,” as Tertullian says, “he could not have spoken more expressly, if he had held his skin in his hands,” (Tertull. de Resurrect. Carnis). Nor can any cavil enable them to evade the force of another passage, in which saying that Christ will be the Judge of the world, he quotes from Isaiah, “As I live, saith the Lord, every knee shall bow to me,” (Rom. 14:11; Isa. 45:23); since he openly declares that those whom he was addressing will have to give an account of their lives. This could not be true if new bodies were to be sisted to the tribunal. Moreover, there is no ambiguity in the words of Daniel, “Many of them that sleep in the dust of the earth shall awake, some to everlasting life, and some to shame and everlasting269contempt,” (Dan. 12:2); since he does not bring new matter from the four elements to compose men, but calls forth the dead from their graves. And the reason which dictates this is plain. For if death, which originated in the fall of man, is adventitious, the renewal produced by Christ must be in the same body which began to be mortal. And, certainly, since the Athenians mocked Paul for asserting the resurrection (Acts 17:32), we may infer what his preaching was: their derision is of no small force to confirm our faith. The saying of our Savior also is worthy of observation, “Fear not them which kill the body, but are not able to kill the soul: but rather fear him which is able to destroy both soul and body in hell,” (Mt. 10:28). Here there would be no ground for fear; were not the body which we now have liable to punishment. Nor is another saying of our Savior less obscure, “The hour is coming, in the which all that are in the graves shall hear his voice, and shall come forth; they that have done good, unto the resurrection of life; and they that have done evil, unto the resurrection of damnation,” (John 5:28, 29). Shall we say that the soul rests in the grave, that it may there hear the voice of Christ, and not rather that the body shall at his command resume the vigor which it had lost? Moreover, if we are to receive new bodies, where will be the conformity of the Head and the members? Christ rose again. Was it by forming for himself a new body? Nay, he had foretold, “Destroy this temple, and in three days I will raise it up,” (John 2:19). The mortal body which he had formerly carried he again received; for it would not have availed us much if a new body had been substituted, and that which had been offered in expiatory sacrifice been destroyed. We must, therefore, attend to that connection which the Apostle celebrates, that we rise because Christ rose (1 Cor. 15:12); nothing being less probable than that the flesh in which we bear about the dying of Christ, shall have no share in the resurrection of Christ. This was even manifested by a striking example, when, at the resurrection of Christ, many bodies of the saints came forth from their graves. For it cannot be denied that this was a prelude, or rather earnest, of the final resurrection for which we hope, such as already existed in Enoch and Elijah, whom Tertullian calls candidates for resurrection, because, exempted from corruption, both in body and soul, they were received into the custody of God.

7. Even wonderlijk is de dwaling van hen, die zich verbeelden, dat de zielen niet de lichamen zullen ontvangen, met welke zij nu bekleed zijn, maar met nieuwe en andere toegerust zullen worden. En de redenering van de Manichaeën was wel zeer onbeduidend, namelijk dat het geenszins passend is, dat het vlees, dat onrein is, zou opstaan. Alsof er geen onreinheid der zielen zou zijn; maar die sloten zij niet van de hoop op het hemelse leven uit. Het was dus even alsof ze zeiden, dat door God niet kan gereinigd worden wat met de smet der zonden bezoedeld is. Want die dwaasheid, dat het vlees van nature onrein zou zijn, omdat het door de duivel geschapen is, ga ik nu voorbij. Ik toon alleen, dat alwat nu in ons de hemel onwaardig is, de opstanding niet in de weg staat. In de eerste plaats, daar Paulus beveelt (2 Cor. 7:1) dat de gelovigen zich moeten reinigen van alle besmetting des vleses en des geestes, volgt daaruit het oordeel, dat hij elders (2 Cor. 5:10) aankondigt, namelijk dat een ieder zal wegdragen naar hetgeen hij in het lichaam gedaan heeft, hetzij goed, hetzij kwaad. Daarmee stemt overeen, wat hij schrijft aan de Corinthiërs (2 Cor. 4:10) "opdat het leven van Jezus Christus in ons sterfelijk vlees geopenbaard worde". Daarom bidt hij elders (1 The. 5:23) evenzeer, dat God de lichamen ongedeerd beware tot de dag van Christus als de zielen en de geesten. En geen wonder: want dat de lichamen, die God zich tot tempelen gewijd heeft (1 Cor. 3:11) tot vertering zouden vervallen zonder hoop op opstanding, zou allerongerijmdst zijn. Zijn zij ook niet ledematen van Christus (1 Cor. 6:15) Beveelt God niet, Hem alle delen daarvan te heiligen? Wil Hij niet, dat met de tongen zijn Naam verheerlijkt wordt, dat tot Hem zuivere handen opgeheven worden en offeranden gebracht (1 Tim. 2:8) Wat een dwaasheid is het dan, dat een deel van de mens hetwelk de hemelse Rechter een zo voortreffelijke eer waardig keurt, door een sterfelijk mens tot stof gemaakt wordt zonder enige hoop op wederoprichting? Evenzo wanneer Paulus (1 Cor. 6:20) ons vermaant om de Here te verheerlijken zowel in het lichaam als in de ziel, omdat die beide van God zijn, dan kan hij ongetwijfeld niet verdragen, dat datgene, wat hij als iets heiligs aan God toeeigent, toegewezen zou worden aan eeuwige vertering. En over geen enkele zaak staat een duidelijker definitie der Schrift ten dienste dan over de opstanding van het vlees, dat wij dragen. "Dit verderfelijke," zegt Paulus (1 Cor. 15:33) "moet onverderfelijkheid aandoen, en dit sterfelijke moet onsterfelijkheid aandoen." Indien God nieuwe lichamen maakte, waar was dan deze verandering van hoedanigheid? Indien er gezegd was, dat wij moeten vernieuwd worden, dan zou de twijfelachtige spreekwijze wellicht gelegenheid tot dwaling gegeven hebben; maar nu hij de lichamen, waarmee wij bekleed zijn met de vinger aanwijst en hun de onverderfelijkheid belooft, loochent hij duidelijk genoeg, dat er nieuwe gemaakt worden. Ja hij kon, zegt Tertullianus¹, "niet uitdrukkelijker spreken, of hij moest met zijn handen zijn huid vasthouden." En zij kunnen door geen enkele uitvlucht er aan ontkomen, dat hij elders (Rom. 14:11) wanneer hij zegt, dat Christus de Rechter der wereld zal zijn, het getuigenis van Jesaja (Jes. 49:18) aanhaalt: "Ik leeft, zegt de Here; voor Mij zal alle knie zich buigen," want hij kondigt daarmee duidelijk aan, dat allen, tot wie hij spreekt, verplicht zullen worden rekenschap te geven van hun leven. En dat zou niet uitkomen, indien er nieuwe lichamen voor de rechterstoel geplaatst zouden worden. Verder is er niets onduidelijk in de woorden van Daniël (Dan. 12:2) "En velen van hen, die in het stof der aarde slapen, zullen ontwaken, dezen ten eeuwigen leven, en genen tot versmaadheden en tot eeuwige afgrijzing"; aangezien Hij niet uit de vier elementen nieuwe stof verwekt om mensen te vormen, maar de doden uit de graven roept. En dit zegt ook de heldere rede. Want indien de dood, die zijn oorsprong heeft in des mensen val, bijkomstig is, dan heeft ook de wederoprichting, die Christus aangebracht heeft, betrekking op datzelfde lichaam, dat begonnen is sterfelijk te zijn. En ongetwijfeld uit het feit, dat de Atheners lachen, wanneer Paulus de opstanding predikt, kan men opmaken, hoe zijn prediking geweest is en dat lachen is zeker niet van geringe betekenis om ons geloof te bevestigen. Opmerkenswaardig is ook de uitspraak van Christus (Matt. 10:28) "Vreest niet voor degenen, die het lichaam doden en de ziel niet kunnen doden; maar vreest Hem, die beide ziel en lichaam kan verderven in de hel." Immers er zou geen oorzaak zijn om te vrezen, indien het lichaam, dat wij nu dragen, niet aan de straf onderworpen was. En even duidelijk is de andere ;uitspraak van Christus (Joh. 5:28) "De ure komt, in welke allen, die in de graven zijn, de stem van Gods Zoon zullen horen, en zullen uitgaan, die het goede gedaan hebben, tot de opstanding des levens, en die het kwade gedaan hebben tot de opstanding der verdoemenis." Zullen wij zeggen, dat de zielen in de graven rusten, opdat ze daar Christus' stem horen? En niet veeleer, dat op zijn bevel de lichamen zullen weerkeren tot de kracht, die ze verloren hadden? Bovendien, wanneer wij met nieuwe lichamen begiftigd moeten worden, waar is dan de gelijkvormigheid van het Hoofd en de ledematen? Christus is opgestaan: soms door zich een nieuw lichaam te maken? Neen, maar zoals Hij voorzegd had: "Breekt deze tempel en in drie dagen zal Ik hem oprichten" (Joh. 2:19) Het sterfelijke lichaam, dat Hij eerst gedragen had, heeft Hij weder ontvangen. Immers het zou ons niet tot veel voordeel geweest zijn, wanneer Hij een nieuw lichaam gekregen had en het andere, dat tot een zoenoffer was opgeofferd, vernietigd was. Men moet ook letten op die gemeenschap, die door de apostel (1 Cor. 15:12) gepredikt wordt: dat wij opstaan, omdat Christus opgestaan is. Want niets is minder waarschijnlijk, dan dat ons vlees, waarin wij de doding van Christus omdragen, beroofd zou worden van de opstanding van diezelfde Christus. En dat is door een treffelijk bewijs gebleken, toen bij Christus' opstanding vele lichamen der heiligen uit de graven gegaan zijn (Matt. 27:52) Immers men kan niet loochenen, dat dit een voorspel, of liever een pand geweest is van de laatste opstanding, op welke wij hopen; zoals reeds tevoren geschied is met Henoch en Elia, welke Tertullianus kandidaten der opstanding² noemt, omdat ze, met lichaam en ziel van het verderf verlost, onder Gods hoede genomen zijn.

7. 673Auferstehung des Leibes, den wir in diesem Leben an uns tragen

Ebenso ungeheuerlich ist auch der Irrtum derer, die sich einbilden, die Seelen würden einst nicht die Leiber erhalten, mit denen sie jetzt angetan sind, sondern mit neuen und anderen ausgerüstet werden. Und zwar haben die Manichäer die ganz und gar inhaltslose Begründung vorgebracht, es sei keineswegs angemessen, daß das Fleisch, das doch unrein sei, auferstehen sollte. Als ob an den Seelen gar keine Unreinigkeit wäre! Und sie haben doch diese deshalb nicht von der Hoffnung auf das himmlische Leben ferngehalten! Es war also genau so, als ob sie gesagt hätten, was vom Schmutz der Sünde angesteckt sei, das könne von Gott nicht gereinigt werden; denn jene Schwärmerei, das Fleisch sei von Natur unrein, weil es vom Teufel geschaffen sei, übergehe ich jetzt. Ich weise nur darauf hin, daß alles, was jetzt an uns des Himmels unwürdig ist, der Auferstehung nicht entgegensteht. Zunächst gebietet doch Paulus den Gläubigen, sich „von aller Befleckung des Fleisches und des Geistes“ zu reinigen (2. Kor. 7,1). Daraus ergibt sich das Urteil, das er an anderer Stelle verkündet, nämlich es solle jeder empfangen, „nach dem er gehandelt hat bei Leibesleben, es sei gut oder böse“! (2. Kor. 5,10). Dem entspricht auch, was er an die Korinther schreibt: „Auf daß auch das Leben Jesu offenbar werde an unserem sterblichen Fleische“ (2. Kor. 4,11). Aus diesem Grunde betet er anderwärts, Gott möge die Leiber unversehrt erhalten auf den Tag Christi; dieses Gebet betrifft den Leib genau so wie „Seele“ und „Geist“ (1. Thess. 5,23). Das ist kein Wunder; denn es wäre höchst widersinnig, wenn unsere Leiber, die sich doch Gott zu Tempeln geweiht hat (1. Kor. 3,16), ohne Hoffnung auf Auferstehung in Verwesung verfielen! Was will man dazu sagen, daß doch auch sie „Glieder Christi“ sind? (1. Kor. 6,15). Oder daß Gott gebietet, ihm ihre einzelnen Teile zu heiligen? Oder daß er will, daß unsere Zungen seinen Namen verherrlichen und daß wir reine Hände zu ihm erheben (1. Tim. 2,8) und ihm damit Opfer darbringen? Wenn also der himmlische Richter einen Teil des Menschen solch hervorragender Ehre würdigt, was ist es dann für ein Wahnwitz, wenn ihn ein sterblicher Mensch zu Staub werden läßt ohne jede Hoffnung auf Wiederherstellung? Ebenso ermahnt uns Paulus, Gott mit unserem Leibe wie mit unserer Seele zu preisen, weil beide ihm gehören! (1. Kor. 6,20). Da leidet er es sicher nicht, daß man das, was er Gott gewissermaßen als etwas Heiliges vorbehält, der ewigen Verwesung überantwortet!

Es ist aber auch über keine Frage eine klarere Bestimmung der Schrift zur Hand als über die Auferstehung des Fleisches, das wir an uns tragen. „Dies Verwesliche muß anziehen die Unverweslichkeit, und dies Sterbliche muß anziehen die Unsterblichkeit“, sagt Paulus (1. Kor. 15,53). Wo bliebe diese Veränderung des Zustandes, wenn Gott neue Leiber bildete? Wenn es hieße, wir müßten erneuert werden, so wäre das eine doppeldeutige Redeweise, die allenfalls solchem Geschwätz eine Gelegenheit böte. Nun weist aber der Apostel mit dem Finger eben auf die Leiber, mit denen wir jetzt angetan sind, und verheißt ihnen die Unverweslichkeit; damit bestreitet er offen, daß etwa neue Leiber gebildet würden! Ja, er hätte, wie Tertullian sagt, gar nicht ausdrücklicher reden können, es sei denn, daß er seine eigene Haut in der Hand gehalten hätte! Mit keiner Ausflucht werden die Schwärmer auch der Tatsache entrinnen, daß Paulus an anderer Stelle erklärt, Christus werde der Richter der Welt sein, und daß er dabei das Zeugnis des Jesaja heranzieht: „So wahr als ich lebe, spricht der Herr, mir sollen alle Knie gebeugt werden!“ (Röm. 14,11; Jes. 45,23). Denn Paulus verkündigt ja offen eben denen, an die er seine Worte richtet, sie seien schuldig, einst von ihrem Leben Rechenschaft zu geben! Das würde aber nicht passen, wenn vor Gottes Richterstuhl neue Leiber gestellt würden. Keinerlei Unklarheit enthalten auch die Worte des Daniel: „Viele, so unter der Erde schlafen liegen, werden aufwachen, etliche zum ewigen Leben, etliche zu ewiger 674 Schmach und Schande“ (Dan. 12,2). Denn Gott ruft hier nicht neuen Stoff aus den vier Elementen, um etwa daraus einen neuen Menschen zu machen, sondern er ruft die Toten aus ihren Gräbern hervor: Das diktiert uns auch die klare Vernunft. Wenn nämlich der Tod, der seinen Ursprung vom Fall des Menschen her hat, etwas (zum eigentlichen Wesen des Menschen) Hinzukommendes darstellt, so bezieht sich die Erneuerung, die Christus gebracht hat, eben auf diesen Leib, der einst anfing, sterblich zu sein. Auch wenn die Athener darüber lachen, daß Paulus die Auferstehung behauptet, dann läßt sich doch gerade daraus entnehmen, wie seine Verkündigung beschaffen war; und dieses Lachen dient durchaus nicht wenig zur Kräftigung unseres Glaubens! Der Beachtung wert ist auch der Spruch Christi: „Fürchtet euch nicht vor denen, die den Leib töten und die Seele nicht können töten; fürchtet euch aber vielmehr vor dem, der Leib und Seele verderben kann in die Hölle!“ (Matth. 10,28). Denn es wäre doch gar kein Anlaß zur Furcht vorhanden, wenn nicht eben der Leib, den wir an uns tragen, der Strafe unterworfen wäre! Ebenso deutlich ist ein anderes Wort Christi: „Es kommt die Stunde, in welcher alle, die in den Gräbern sind, werden die Stimme des Sohnes Gottes hören, und werden hervorgehen, die da Gutes getan haben, zur Auferstehung des Lebens, die aber Übles getan haben, zur Auferstehung des Gerichts“ (Joh. 5,28f.). Sollen wir etwa sagen, in den Gräbern ruhten Seelen, um von dort her Christus zu hören? Müssen wir nicht vielmehr sagen, daß auf seinen Befehl hin die Leiber zu der Kraft zurückkehren, die sie verloren haben?

Ferner: wenn wir mit neuen Leibern begabt werden sollen, wo bleibt dann die Gleichgestaltigkeit zwischen Haupt und Gliedern? Christus ist auferstanden; - etwa dadurch, daß er sich einen neuen Leib bildete? Nein, gewiß nicht; es geschah, wie er vorhergesagt hatte: „Brechet diesen Tempel, und am dritten Tage werde ich ihn aufrichten!“ (Joh. 2,19). Eben den sterblichen Leib, den er zuvor an sich getragen hatte, den bekam er wieder; und es würde uns auch nicht viel eintragen, wenn er einen neuen Leib erhalten hätte und damit jener Leib abgetan wäre, der zum Sühnopfer dargebracht worden war! Wir müssen auch jene Gemeinsamkeit festhalten, die der Apostel Predigt: Wir erlangen Auferstehung, weil Christus auferstanden ist (1. Kor. 15,12ff.). Denn es ist nichts weniger wahrscheinlich, als daß unser Fleisch, an dem wir das Sterben Christi mit uns herumtragen (2. Kor. 4,10f.), der Auferstehung Christi beraube werden sollte! Das ist auch durch einen herrlichen Beweis offenkundig geworden, indem bei Christi Auferstehung viele Leiber von Heiligen aus ihren Gräbern hervorgingen (Matth. 27,52). Denn es läßt sich nun auch nicht leugnen, daß dies Geschehen ein Vorspiel, ja besser ein Unterpfand der letzten Auferstehung gewesen ist, auf die wir hoffen. Gleiches war ja zuvor bereits an Henoch und Elia zutage getreten; Tertullian nennt diese beiden deshalb „Besitzanwärter“ (candidati) der Auferstehung, weil sie nach Leib und Seele der Verderbnis entnommen und in Gottes Hut aufgenommen worden sind.

7. ⁸⁶ Die weeropstanding sal in dieselfde liggaam wat ons nou het, plaasvind

Ewe monsteragtig is die dwaling van die mense wat hulle verbeel dat ons siele nie die liggame waarin hulle nou geklee is, sal ontvang nie maar dat hulle nuwe en ander liggame sal hê.⁸⁷ En die Manicheërs het ’n heeltemal waardelose rede daarvoor aangevoer, naamlik dat dit glad nie paslik is dat die liggaam wat onrein is, weer opstaan nie.⁸⁸ Net asof ons 1253 siele geen onreinheid het nie! En nogtans weerhou dit hulle nie van die hoop op die lewe in die hemel nie. Dit was dus net asof hulle gesê het dat iets wat met die smet van die sonde besoedel is nie van Godsweë gereinig kan word nie. Ek laat trouens die waansinnigheid dat die vlees van nature onrein is omdat dit deur die duiwel geskep is,⁸⁹ nou agterweë.⁹⁰ Ek toon slegs aan dat alles wat nou in ons die hemel onwaardig is, geen hindernis vir die weeropstanding is nie.⁹¹ Ten eerste, aangesien Paulus beveel dat die gelowiges hulle van alle besmetting van die vlees en die gees moet reinig,⁹² volg daaruit tog die oordeel wat hy elders aankondig, dat elkeen deur sy liggaam hetsy goed hetsy kwaad sal wegneem.⁹³ Wat hy aan die Korintiërs skryf, stem daarmee ooreen, naamlik dat Jesus Christus se lewe in ons sterflike vlees geopenbaar word.⁹⁴ Daarom bid hy elders nie minder daarvoor dat God ons liggame tot die dag van Christus ongeskonde moet bewaar nie as vir die behoud van ons siele en ons gees.⁹⁵ Geen wonder nie, want dit sou uiters ongerymd wees dat liggame wat God as tempels vir Hom gewy het,⁹⁶ sonder hoop op weeropstanding verrot. Wat daarvan dat hulle ook lede van Christus is?⁹⁷ Wat daarvan dat God beveel dat elke deel daarvan afsonderlik vir Hom geheilig moet word? Of dat dit sy wil is dat sy Naam deur hulle tonge geroem en dat rein hande na Hom opgehef⁹⁸ en as offers aan Hom gebring moet word? Hoe waansinnig is dit nie dat ’n deel van die mens wat die hemelse Regter so ’n voortreflike eer waardig ag, deur ’n sterflike mens sonder enige hoop op herstel tot stof gemaak word nie? Net so laat Paulus wanneer hy ons aanspoor om die Here in ons liggaam sowel as in ons siel te dra omdat albei aan God behoort⁹⁹, beslis nie toe dat iets wat hy as heilig vir God opeis, aan die ewige verderf toegewys word nie.

Die Skrif voorsien ook nie ’n duideliker beskrywing oor enige onderwerp as oor die opstanding van die liggaam wat ons nou het nie. Paulus sê: “Want hierdie verganklike moet met onbedorwenheid, en hierdie sterflike met onsterflikheid beklee word”.¹⁰⁰ As God nuwe liggame sou 1254 vorm, waar vind die verandering van hierdie eienskap plaas? As daar gesê is dat ons nuut gemaak moet word, sou hierdie dubbelsinnige spreekwyse miskien nog geleentheid vir hulle laster gebied het. Wanneer hy nou met sy vinger na die liggame waarmee ons omgewe is, wys, beloof hy daaraan onbedorwenheid, en hy verklaar openlik genoeg dat dit nie nuwe liggame gemaak word nie. “Inteendeel,” sê Tertullianus, “hy kon nie uitdrukliker gepraat het as hy sy eie vel in sy hande gehou het nie.”¹⁰¹ Hulle sal ook met geen spitsvondige redenasie daarmee ontkom dat hy elders sê dat Christus die Regter van die wêreld sal wees, en hy haal die getuienis daarvoor uit Jesaja aan:¹⁰² “Ek lewe, sê die Here;¹⁰³ elke knie sal voor My buig”.¹⁰⁴ Daarmee verklaar hy immers openlik dat diegene met wie hy praat, verplig sal wees om rekenskap van hulle lewe te gee. Dit sou nie rym as hulle met nuwe liggame voor die regbank sou staan nie. Voorts is daar geen onduidelikheid in Daniël se woorde nie wanneer hy sê: “En baie van die wat in die stof van die aarde slaap, sal ontwaak, sommige tot die ewige lewe en ander tot smaad en ewige veragting”.¹⁰⁵ Hy roep immers nie nuwe stof uit die vier elemente saam om die mens daaruit aanmekaar te lap nie, maar hy roep dooies uit hulle grafte.¹⁰⁶ En helder denke sê dit ook voor. Want as die dood wat uit die val van die mens ontstaan het, bykomstig is, is die herstel wat Christus gebring het, ook van toepassing op daardie selfde liggaam wat begin het deur sterflik te wees. En uit die feit dat die Ateners lag wanneer die weeropstanding deur Paulus verkondig word, mag ons in elk geval aflei wat die aard van sy prediking was, en hulle gelag dra baie by om ons geloof te versterk. Christus se verklaring verdien ook ons aandag wanneer Hy sê: “Moenie diegene vrees wat die liggaam doodmaak maar die siel nie kan dood nie. Maar vrees Hom wat die siel sowel as die liggaam in die hel se vuur kan verderf’.¹⁰⁷ Daar sou trouens geen rede wees om te vrees as die liggaam wat ons nou dra, nie aan die straf blootgestel was nie.

’n Tweede uitspraak van dieselfde Christus is ewe duidelik, naamlik: “Die uur het gekom waarop almal wat in grafte is, die stem van die Seun van God sal hoor en sal uitgaan, die wat goed gedoen het, tot die opstanding van die lewe maar die wat kwaad gedoen het, tot die opstanding van die oordeel”.¹⁰⁸ Of sal ons sê dat ons siele in hulle grafte rus om Christus daarvandaan te hoor? Of liewer dat ons liggame op sy 1255 bevel na die lewenskragtigheid sal terugkeer wat hulle verloor het? Bowendien, as nuwe liggame aan ons geskenk moet word, wat word dan van die gelykvormigheid van die Hoof en lede? Christus het opgestaan: was dit deur vir Hom ’n nuwe liggaam te maak? Nee, soos Hy vooraf gesê het: “Breek hierdie tempel af en Ek sal dit in drie dae weer opbou”.¹⁰⁹ Hy het die sterflike liggaam wat Hy tevore gedra het, weer ontvang. Dit sou immers weinig voordeel vir ons ingehou het as die liggaam wat as ’n soenoffer gebring is, tot niet gemaak en ’n nuwe liggaam in die plek daarvan gestel is. Ons moet ook daardie gemeenskap wat die apostel verkondig, in gedagte hou, naamlik dat ons opstaan omdat Christus opgestaan het.¹¹⁰ Niks is trouens minder waarskynlik as dat ons vlees waarin ons die dood van Christus self dra, die opstanding van Christus ontneem word nie. ’n Besondere bewys daarvan het inderdaad aan die lig gekom toe baie liggame van heiliges uit hulle grafte uitgegaan het toe Christus opgestaan het.¹¹¹ Want dit kan nie ontken word dat dit ’n voorspel of liewer ’n pand was tot die laaste opstanding waarop ons hoop gevestig is nie. So iets het tevore reeds in die geval van Henog en Elia gebeur, en Tertullianus noem hulle kandidate van die opstanding omdat hulle na liggaam en siel van bedorwenheid bevry en in God se bewaking opgeneem is.¹¹²

7. Заблуждение тех, кто воображает, будто души не воспримут те тела, в которые они облечены сейчас, но будто для них будут созданы совершенно новые тела, настолько поразительно, что на него следует смотреть, как на некое отвратительное чудовище. В своё время манихеи приводили в его поддержку совершенно смехотворный довод: неразумно, чтобы воскресала плоть, запятнанная гнусностями. Как будто нет никакой нечистоты в душах, которые они, однако, признавали достойными вечного спасения! Это всё равно что сказать, будто запятнанное грехом не может быть очищено. О другой их инфернальной фантазии - будто души нечисты по природе, ибо ведут своё начало от дьявола, - я даже не стану говорить как о вещи, откровенно бесовской. Я лишь только замечу, что всё в нас недостойно Небес, однако это не помешает воскресению, в котором всё будет восстановлено и очищено.

Когда св. Павел велит верующим очиститься от всякой скверны плоти и духа (2 Кор 7:1), то это и другие подобные суждения исходят из одной и той же идеи: каждый получит воздаяние, соответствующее тому, «что он делал, живя в теле, доброе или худое» (2 Кор 5:10). В полном согласии с этим находится и другое речение апостола: «чтоб и жизнь Иисусова открылась в смертной плоти нашей» (2 Кор 4:11). Поэтому он молит Бога сохранить тела во всей полноте до дня Иисуса Христа, равно как дух и душу (1 Фес 5:23). И это неудивительно, ибо совершенно абсурдным было бы положение, если бы тела, которые Бог посвятил Себе как свои храмы (1 Кор 3:16), истлели без надежды на воскресение. Тем более, что они суть члены Христовы (1 Кор 6:15). А Бог желает и повелевает, чтобы все части и члены были освящены и посвящены Ему. Он требует также, чтобы Имя его прославлялось на всех языках, чтобы мы воздевали к небу чистые руки (1 Тим 2:8) и чтобы они стали орудиями приношения жертв Господу. Когда Небесный Отец воздаёт такую честь нашим телам, какое безумие для смертного человека считать их прахом, не надеясь, что они должны быть восстановлены!

Св. Павел, призывая нас прославлять Бога как в наших телах, так и в душах, тем более, что те и другие принадлежат Богу (1 Кор 6:20), не допускает мысли, чтобы на вечное тление было обречено то, что Бог бережёт для Себя как великую ценность. В самом деле, в Писании есть очень ясное высказывание: мы воскреснем во плоти, которой обладаем. «Тленному сему, говорит св. Павел, надлежит облечься в нетление, и смертному сему - облечься в бессмертие» (1 Кор 15:53). Если Бог создаст новые тела, то зачем изменение, о котором говорит апостол? Если бы он сказал, что нам предстоит обновиться, то это двусмысленное выражение, возможно, дало бы повод для многоразличных толкований. Но когда апостол буквально показывает пальцем на тела, в которые мы облечены, и обещает им нетление, то нет никаких оснований утверждать, что Бог сотворит нам новые тела. В самом деле, как сказал Тертуллиан, он не мог бы выразиться яснее, даже если бы держал в руках собственную кожу и показал её (Тертуллиан. О воскресении плоти, LI (MPL, II, 917)). Нельзя найти каких-либо увёрток и в том, что апостол, ссылаясь на пророка Исайю, говорит, что Иисус Христос будет Судьёй мира и приводит такие слова: «Живу Я, говорит Господь, предо Мною преклонится всякое колено» (Рим 14:11; Ис 45:23; 49:18). Ибо пророк открыто провозглашает, что те люди, к которым он обращается, будут призваны дать отчёт; это было бы бессмысленно, если бы на суд предстали иные, заново сотворённые тела. Нет ничего туманного и в отрывке из Даниила, когда он говорит: «Многие из спящих в прахе земли пробудятся, одни для жизни вечной, другие на вечное поругание и посрамление» (Дан 12:2). Ведь он не сказал, что Бог возьмёт материал из четырёх элементов, чтобы создать из него новые тела, а сказал, что Он возьмёт тела из гробниц, в которые они положены.

Вот самый надежный довод относительно рассматриваемого предмета: если смерть, берущая начало от падения человека, в сущности, случайна (accidentale), то восстановление, приобретённое Иисусом Христом, принадлежит тем же самым телам, которые стали смертными вследствие греха. И даже из того, что афиняне смеялись, когда св. Павел говорил им о воскресении [Деян 17:32], мы можем понять, в чём состояла его проповедь, а эти насмешки могут весьма помочь нам укрепить свою веру. Следует глубоко вдуматься в речение Иисуса Христа: «Не бойтесь убивающих тело, души же не могущих убить; а бойтесь более того, кто может и душу и тело погубить в геенне» (Мф 10:28). Не было бы причины бояться этого, если бы тело, в котором мы пребываем сейчас, не могло бы подвергнуться мучениям, о которых Он говорит. Не более туманно и такое речение: «Наступает время, в которое все, находящиеся в гробах, услышат глас Сына Божия, и изыдут творившие добро в воскресение жизни, а делавшие зло в воскресение осуждения» (Ин 5:28-29). Можем ли мы сказать, что в гробах пребывают души, чтобы услышать оттуда в последний день голос Иисуса Христа? Не следует ли, скорее, сказать, что по Его повелению обретут утраченную ими силу тела?

Далее, если бы Бог дал нам новые тела, то где было бы подобие главы и членов? Христос воскрес: было ли при этом создано новое тело? Скорее, произошло так, как Он предрёк: «Разрушьте храм сей, и Я в три дня воздвигну его» (Ин 2:19). Так что Он снова принял смертное тело, в которое был облечён. Нам бы не было никакой пользы от того, если бы прежнее его тело было заменено новым, а то, которое Он принёс в жертву ради нашего очищения, уничтожилось. Нам нужно твёрдо усвоить идею неразрывной связи, о которой рассуждает апостол: мы воскреснем потому, что воскрес Иисус Христос (1 Кор 15:12 сл.). Нет причины, по которой бы наша плоть, в которой мы носим мёртвость Иисуса Христа, была лишена его воскресения. Это описывается также замечательным примером, когда при воскресении Христа многие тела усопших святых вышли из гробниц [Мф 27:52]. Ибо нельзя отрицать, что то было провозвестие или, скорее, залог окончательного воскресения, которого мы ожидаем. Ранее отцы уже получали подобные свидетельства в случаях с Енохом и Илией, которых Тертуллиан называет предназначенными к воскресению (Тертуллиан. О воскресении плоти, LVIII (MPL, II, 928)), ибо Бог, освободив их тела и души от немощи, принял их под свою защиту до сего дня.

8. Pudet me in re tam clara tantum verborum consumere: sed hanc molestiam placide mecum vorabunt lectores, ne qua rima ad decipiendos simplices perversis et audacibus ingeniis pateat. Cerebri sui commentum proferunt volatici spiritus quibuscum nunc disputo: in resurrectione novorum corporum fore creationem. Qua ratione impulsi ita sentiunt, nisi quia incredibile illis videtur, cadaver tam longa putredine consumptum posse in pristinum statum redire¹? Ergo sola illis incredulitas huius sententiae est mater. Nos contra Spiritus Dei ad sperandam carnis nostrae resurrectionem in Scriptura passim hortatur. Hac ratione Baptismus, teste Paulo, sigillum nobis est futurae resurrectionis [Colos. 2. b. 12]: nec minus sacra Coena ad eius fiduciam nos invitat, dum symbola Spiritualis gratiae ore percipimus^a. Et certe tota Pauli exhortatio, Ut membra nostra exhibeamus arma in obedientiam iustitiae^{b 2}, frigeret, nisi accederet quod postea subiungit, Qui suscitavit Christum a mortuis, vivificabit et mortalia corpora vestra [Rom. 8. c. 11]^c. Quid enim iuvaret, applicare pedes, manus, oculos et linguas in obsequium Dei, nisi fructus et mercedis essent participes? Quod suis verbis aperte confirmat Paulus, Corpus non scortationi, sed Domino: et Dominus corpori. Qui vero suscitavit Christum, et nos suscitabit per virtutem suam [1. Cor. 6. c. 13]³. Clariora sunt quae sequuntur, ea esse templa Spiritus sancti et membra Christi [d. 15. 19]. Interea videmus ut resurrectionem cum castitate et sanctimonia coniungat: sicuti paulo post pretium redemptionis ad corpora extendit⁴. Iam rationi consentaneum non esset, Pauli corpus, in quo stigmata Christi portavit [Galat. 6. d. 17], et in quo magnifice Christum glorificavit, orbari coronae praemio^d. Unde et illa gloriatio, Expectamus redemptorem e caelis, qui corpus nostrum abiectum, conforme reddet corpori claritatis suae [Philip. 3. d. 21]^{5 e}. Ac si verum est illud, per multas afflictiones oportere nos ingredi in regnum Dei [Act. 14. d. 22], ab hoc ingressu corpora prohibere nulla ratio sustinet, quae et sub crucis vexillo exercet Deus, et victoriae laude ornat^f. Itaque nulla eius rei dubitatio inter Sanctos orta est quin se Christi comites fore sperarent: qui omnes quibus probamur afflictiones in personam suam transfert, ut vivificas esse doceat. Imo et sanctos Patres sub Lege, externa 449 ceremonia Deus in hac fide exercuit. Quorsum enim sepeliendi ritus, sicuti ante visum est¹, nisi ut reconditis corporibus scirent paratam esse novam vitam? Huc aromata quoque, aliaque immortalitatis symbola spectarunt, quibus sub Lege adiuta fuit non aliter quam sacrificiis, doctrinae obscuritas. Nec morem illum peperit superstitio: quando videmus Spiritum in narrandis sepulturis non minus diligenter insistere quam in praecipuis fidei mysteriis. Et Christus officium hoc tanquam non vulgare commendat [Matth. 26. a. 10], non alia certe de causa nisi quia a sepulchri, quod omnia corrumpit et abolet, intuitu in spectaculum renovationis oculos attollit^a. Praeterea tam sedula observatio ceremoniae quae laudatur in patribus, satis comprobat rarum illis fuisse et pretiosum fidei adminiculum. Neque enim adeo sollicite curasset Abraham uxoris sepulchrum [Genes. 23. a. 4, et d. 19], nisi religio illi proposita fuisset ante oculos, et utilitas mundo superior, nempe ut mortuum uxoris corpus insignibus resurrectionis exornans, suam et familiae fidem confirmaret. Clarior vero huius rei probatio eminet in exemplo Iacob, qui ut posteris testetur ne morte quidem spem terrae promissae animo suo excidisse, iubet ossa sua illuc referri [Gen. 47. g. 30]. Quaeso, si novo corpore induendus erat, nonne ridiculum dedisset mandatum de pulvere in nihilum redigendo? Quare siqua apud nos viget Scripturae authoritas, nullius doctrinae clarior vel certior desiderari potest probatio. Hoc ipsum pueris sonant resurrectionis et suscitandi voces^b; neque enim resurgere dicemus quod nunc primum creatur: nec staret illud Christi, Quicquid dedit mihi Pater non peribit, sed suscitabo illud in novissimo die [Iohan. 6. d. 39]. Eodem tendit dormiendi verbum, quod nonnisi in corpora competit^c. Unde et coemeteriis nomen impositum^d. Superest ut de resurrectionis modo aliquid delibem. Hoc verbo utor^e: quia Paulus mysterium vocans [1. Cor. 15. g. 51], ad sobrietatem nos hortatur, et liberius argutiusque philosophandi licentiam fraenat. || Primo tenendum est quod diximus, nos in eadem quam gestamus carne resurrecturos quoad substantiam: sed qualitatem aliam fore; sicuti quum eadem Christi caro quae in victimam oblata fuerat, suscitata fuerit, aliis tamen dotibus excelluit acsi alia prorsus foret. Quod Paulus 450 familiaribus exemplis declarat [Ibidem, e. 39]^a. || Nam sicut^b humanae et belluinae carnis eadem est substantia, non qualitas: stellis omnibus eadem est materia, claritas^c diversa: ita || quanquam retinebimus substantiam corporis, mutationem fore docet: ut longe praestantior sit conditio. Corpus ergo corruptibile, ut suscitemur, non peribit nec evanescet: sed induet, deposita corruptione, incorruptionem. Quoniam vero elementa Deus omnia praesto habet ad suum nutum, nulla eum difficultas impediet quominus et terrae et aquis et igni imperet, ut quod videtur ab illis consumptum reddant^{d 1}. Quod etiam, licet non absque figura, Iesaias testatur, Ecce Dominus egredietur de loco suo ut visitet iniquitatem terrae: et terra discooperiet sanguinem suum, neque teget amplius interfectos suos [Iesa. 26. d. 21]. Sed notandum est discrimen inter eos qui pridem mortui fuerint, et quos dies ille superstites reperiet. Neque enim omnes dormiemus (teste Paulo) sed omnes immutabimur [1. Cor. 15. g. 51]: hoc est, necesse non erit distantiam temporis inter mortem et initium secundae vitae intercedere: quia in puncto temporis et nictu oculi penetrabit clangor tubae qui mortuos excitet incorruptibiles, et vivos subita mutatione reformet in eandem gloriam². Sic alibi fideles quibus mors obeunda est consolantur^e: quia non praevenient mortuos qui tunc erunt superstites, quin potius resurgent priores qui dormierunt in Christo [1. Thes. 4. d. 15]^f. || Siquis obiiciat illud Apostoli, statutum esse cunctis mortalibus semel mori [Hebr. 9. g. 27]: facilis solutio est, ubi mutatur naturae status, 451 speciem esse mortis, et apposite sic nominari: ac proinde haec inter se conveniunt, morte renovatum iri omnes dum exuent mortale corpus: non fore tamen necessarium corporis et animae dissidium, ubi erit subita immutatio^a.

8. J’ay honte d’employer tant de parolles en une chose si claire: mais je prie les lecteurs d’avoir patience avec moy, afin que les esprits pervers et hardis n’ayent nuls pertuis ne bresches à tromper les simples. Ces gens volages contre lesquels je dispute, mettent en avant la resverie de leur cerveau, qu’il y aura une creation nouvelle de corps. De quelle raison sont-ils esmeus de le penser, sinon pource qu’il leur semble incroyable, qu’une charongne qui aura esté consumée de long temps en pourriture, recouvre son estat premier. Ainsi la seule incredulité leur est mere de ceste opinion: au contraire, le sainct Esprit nous exhorte par toute l’Escriture, d’esperer la resurrection de nostre chair. Pour ceste cause, comme sainct Paul tesmoigne, le Baptesme nous en est comme un seau (Col. 2:12): la saincte Cene nous convie à une mesme flance, quand nous prenons en la bouche les signes de la grace spirituelle. Et de fait, l’exhortation de sainct Paul d’offrir noz membres pour armes en obeissance de justice (Rom. 6:13, 19), seroit bien froide et maigre, si ce qu’il adjouste n’estoit conjoinct quant et quant: assavoir que celuy qui a ressuscité Jesus Christ, vivifiera aussi noz corps mortels (Rom. 8:11), Car de quoy serviroit-il d’appliquer noz pieds et mains, yeux et langues au service de Dieu, s’ils n’estoyent participans du fruit et loyer? Ce que sainct Paul conferme ouvertement, disant que le corps ne doit point estre addonnez à paillardise, mais au Seigneur: et que le Seigneur est sur le corps, et que celuy qui a ressuscité Jesus Christ, nous ressuscitera aussi par sa vertu. Ce qui s’ensuit est encore plus clair, que noz corps sont temples du sainct Esprit, et membres de Christ (1 Cor. 6:13–15, 19). Cependant nous voyons comme il conjoint la resurrection avec la chasteté et saincteté: comme un peu apres il estend le prix de la redemption jusqu’à noz corps. Et de fait, il n’y auroit nul propos que le corps de sainct Paul, auquel il a porté les marques de Jesus Christ (Gal. 6:17), et auquel il l’a magnifiquement glorifié, fust privé du loyer de la couronne. Et voila pourquoy il dit que nous attendons nostre Redempteur des cieux, lequel transfigurera noz corps mesprisez en la gloire du sien (Phil. 3:21). Davantage, si ceste sentence est vraye, qu’il nous convient entrer au royaume de Dieu par beaucoup d’afflictions (Act. 14:22), il n’est pas equitable de repousser de ceste entrée les corps que Dieu exerce sous la banniere de la croix, et lesquels il honnore de victoire. Par ainsi jamais n’y a eu doute entre les fideles, qu’ils n’esperassent d’estre en la suite de Jesus Christ, lequel transfere à sa personne nos afflictions, pour monstrer qu’elles nous menent à vie. Mesmes Dieu a confermé de cela les Peres anciens sous la Loy, par ceremonie visible. Car la façon d’ensevelir, comme nous avons veu, a servy à monstrer que les corps estoyent mis en repos pour attendre une vie meilleure. Ce qui a esté mesme signifié par les onguens aromatiques, et autres figures d’immortalité, pour suppleer à l’obscureté de la doctrine, ainsi que par les sacrifices et choses semblables. Car la superstition n’a pas engendré ceste coustume, veu que nous voyons le sainct Esprit insister aussi diligemment sur les sepultures, que sur les principaux mysteres de nostre foy. Et Jesus Christ prise ceste humanité d’ensevelir, comme chose digne d’estre en grande recommandation (Gen. 23:4, 19): et non pour autre cause, sinon que par ce moyen les yeux sont destournez du sepulchre qui engloutit et abolit toutes choses, à un spectacle du renouvellement à venir. Davantage, l’observation tant songneuse qu’en ont eu les Peres, et de laquelle ils sont louez, prouve bien que ce que leur a esté une aide chere et pretieuse pour nounjr leur foy. Car Abraham ne se fust pas si fort empesché d’avoir sepulchre pour sa femme (Gen. 23:4, 19), si la religion ne l’eust incité à cela, et qu’il se fust mis devant les yeux quelque utilité par dessus le monde: assavoir qu’en ornant le corps de sa femme trespassée des enseignes et marques de la resurrection, il confermast la foy tant de luy que de sa famille. Il y en a encore une preuve plus evidente en l’exemple de Jacob, lequel pour testifier à ses successeurs que l’esperance de là terre promise ne luy estoit point esvanouye du cœur, mesme en la mort, commande que ses os y soyent transportez (Gen. 47:30). Je vous prie, s’il eust deu estre revestu d’un nouveau corps au dernier jour, le commandement n’eust-il pas esté ridicule d’avoir soin d’une masse de poudre, qui devoit estre reduite à neant? Parquoy si l’Escriture a telle authorité envers nous qu’elle merite, il n’y aura nulle doctrine mieux approuvée que ceste-cy. Qui plus est, les mots de Resurrection et de Resuseiter signifient cela, voire aux petis en fans: veu que nous ne dirons pas que ce qui est creé de nouveau, resuscite; et autrement le dire de Jesus Christ tomberoit bas, De tout ce que le Pere m’a donné, rien ne perira: mais je le resusciteray au dernier jour (Jean 6:39). A quoy aussi tend le mot de Dormir, lequel ne se peut approprier qu’aux corps. Dont aussi est venu le mot de Cimetiere, qui vaut autant comme dormitoire. Il reste que je touche aucunement de la maniere de resusciler. Notamment je preten d’en donner quelque petit goust, pource que sainct Paul usant du mot de Mystere (1 Cor. 15:51), nous exhorte à sobrieté, et bride la licence de speculer trop hardiment et trop subtilement. En premier lieu nous avons à retenir ce qui a esté exposé: c’est que nous resusciterons en la mesme chair que nous portons aujourdhuy, quant à la substance: mais non pas quant à la qualité; comme la mesme chair de Jesus Christ, qui avoit esté offerte en sacrifice, estant resuscitée a eu autre dignité et excellence en soy, tout ainsi presque que si elle eust esté changée. Ce que sainct Paul exprime par similitudes familieres: c’est comme la chair de l’homme et des bestes est d’une mesme substance, non point de qualité: la matiere des estolies est une, la clarté diverse (1 Cor. 15:39, 40): aussi combien que nous retenions la substance de noz corps, qu’il se fera changement pour les rendre de condition plus noble. Parquoy ce corps corruptible ne perira point, et ne s’esvanouira, pour nous faire resusciter: mais sera despouillé de sa corruption, pour recevoir estat incorruptible. Or pource que Dieu a tous les elemens en sa sujection, nulle difficulté ne l’empeschera qu’il ne commande à la terre, à l’eau et au feu de rendre ce qui semblera avoir esté consumé par eux. Ce qu’aussi Isaie testifie, Voicy, le Seigneur sortira de son lieu, pour visiter l’iniquité de la terre: et la terre descouvrira son sang, et ne cachera plus ses occis (Is. 26:21). Cependant il faut noter la diversité d’entre ceux qui seront jadis trespassez, et ceux qui seront trouvez survivans en ce jour-là. Car nous ne dormirons pas tous, dit sainct Paul, combien que nous soyons tous changez (1 Cor. 15:51): c’est à dire qu’il ne sera point necessaire qu’il y entrevienne distance de temps entre la mort et le commencement de la seconde vie; car en une minute de temps, et moins qu’on ne mettroit à ciller l’œil, le son de la trompette penetrera par tout, pour appeller les morts à un estat incorruptible, et pour reformer les vivans en pareille gloire par changement soudain. Et voila comment il console en un autre lieu les fideles qui ont à mourir: c’est que ceux qui seront survivans au dernier jour, ne previendront point les morts: mais plustost que ceux qui dorment en Christ resusciteront les premiers (1 Thess. 4:15). Si quelcun objecte le passage de l’Apostre, qu’il est ordonné à tous hommes de mourir une fois (Hebr. 9:27): la solution est facile, que c’est une espece de mort, quand l’estat de nature est changé: et qu’on en peut ainsi parler proprement. Parquoy ces deux s’accordent tresbien: c’est que ceux qui des-pouilleront leurs corps mortels, seront renouvellez par la mort: toutesfois puis que le changement se fera soudain, qu’il n’est point requis que le corps soit separé de l’ame.

8. I am ashamed of consuming so many words on so clear a subject; but my readers will cheerfully unite with me in submitting to this trouble, that no room may be left for men of perverse and presumptuous minds to deceive the unwary. The unsteady spirits I am now opposing, bring forward a figment of their own brains, that at the resurrection there will be a creation of new bodies. What reason can induce them to adopt this sentiment, but a seeming incredibility, in their apprehension, that a body long consumed by corruption can ever return to its pristine state? Unbelief, therefore, is the only source of this opinion. In the Scripture, on the contrary, we are uniformly exhorted by the Spirit of God to hope for the resurrection of our body. For this reason, baptism is spoken of by Paul as a seal of our future resurrection;⁶⁶⁴ and we are as clearly invited to this confidence by the sacred Supper, when we receive into our mouths the symbols of spiritual grace. And certainly the exhortation of Paul, to “yield our members as instruments of righteousness unto God,”⁶⁶⁵ would lose all its force, if unaccompanied by what he afterwards subjoins: “He that raised up Christ from the dead, shall also quicken your mortal bodies.”⁶⁶⁶ For what would it avail to devote our feet, hands, eyes, and tongues to the service of God, if they were not to participate the benefit and reward? This is clearly confirmed by the following passage of Paul: “The body is not for fornication, but for the Lord; and the Lord for the body. And God hath both raised up the Lord, and will also raise up us by his own power.”⁶⁶⁷ The following passages are still plainer—that our bodies are the “temples of the Holy Ghost,” and “members of Christ.”⁶⁶⁸ In the mean time, we see how he connects the resurrection with chastity and holiness; and so 212he just after extends the price of redemption to our bodies. Now, it would be extremely unreasonable that the body of Paul, in which he “bore the marks of the Lord Jesus,”⁶⁶⁹ and in which he eminently glorified Christ, should be deprived of the reward of the crown. Hence also that exultation: “We look for the Saviour from heaven, who shall change our vile body, that it may be fashioned like unto his glorious body.”⁶⁷⁰ And if it be true, “that we must through much tribulation enter into the kingdom of God,”⁶⁷¹ there can be no reason for prohibiting this entrance to the bodies, which God trains under the banner of the cross, and honours with the glory of victory. Therefore no doubt has ever been entertained by the saints, whether they should hope to be companions of Christ hereafter; who transfers to his own person all the afflictions with which we are tried, to teach us that they are conducting us to life. And God also established the holy fathers under the law in this faith by an external ceremony. For to what purpose was the rite of sepulture, as we have already seen, but to instruct them that another life was prepared for the interred bodies? The same was suggested by the spices and other symbols of immortality, which, like the sacrifices under the law, assisted the obscurity of direct instruction. Nor did this custom arise from superstition; for we find the Holy Spirit as diligent in mentioning the sepultures, as in insisting on the principal mysteries of faith. And Christ commends this as no mean office;⁶⁷² certainly for no other reason, but because it raises our eyes from the view of the grave, which corrupts and dissolves all things, to the spectacle of future renovation. Besides the very careful observance of this ceremony, which is commended in the fathers, sufficiently proves it to have been an excellent and valuable assistance to faith. Nor would Abraham have discovered such solicitous concern about the sepulchre of his wife, if he had not been actuated by motives of religion, and the prospect of more than worldly advantage; that by adorning her dead body with the emblems of the resurrection, he might confirm his own faith, and that of his family.⁶⁷³ There is yet a clearer proof of this in the example of Jacob; who, to testify to his posterity that the hope of the promised land did not forsake his heart even in death, commands his bones to be reconveyed thither.⁶⁷⁴ If he was to be furnished with a new body, would not this have been a ridiculous command concerning dust that was soon to be annihilated? Wherefore, if the authority of the Scripture has any weight with us, no clearer or stronger proof of any doctrine can possibly be desired. Even children understand this to be 213the meaning of the term “resurrection;” for we never apply this term to any instance of original creation; nor would it be consistent with that declaration of Christ, “Of all which the Father hath given me, I shall lose nothing, but will raise it up again at the last day.”⁶⁷⁵ The same is implied in the word “sleeping,” which is only applicable to the body. Hence the appellation of cemetery, or sleeping-place, given to places of burial. It remains for me to touch a little on the manner of the resurrection. And I shall but just hint at it; because Paul, by calling it a mystery, exhorts us to sobriety, and forbids all licentiousness of subtle and extravagant speculation. In the first place, let it be remembered, as we have observed, that we shall rise again with the same bodies we have now, as to the substance, but that the quality will be different; just as the very body of Christ which had been offered as a sacrifice was raised again, but with such new and superior qualities, as though it had been altogether different. Paul represents this by some familiar examples. For as the flesh of man and of brutes is the same in substance, but not in quality; as the matter of all the stars is the same, but they differ in glory; so, though we shall retain the substance of our body, he tells us there will be a change, which will render its condition far more excellent.⁶⁷⁶ The “corruptible” body, therefore, will neither perish nor vanish, in order to our resurrection; but having laid aside corruption, will “put on incorruption.”⁶⁷⁷ God, having all the elements subject to his control, will find no difficulty in commanding the earth, the water, and the fire, to restore whatever they appear to have consumed. This is declared in figurative language by Isaiah: “Behold, the Lord cometh out of his place to punish the inhabitants of the earth for their iniquity; the earth also shall disclose her blood, and shall no more cover her slain.”⁶⁷⁸ But we must remark the difference between those who shall have been already dead, and those whom that day shall find alive. “We shall not all sleep,” says Paul, “but we shall all be changed;”⁶⁷⁹ that is, there will be no necessity for any distance of time to intervene between death and the commencement of the next life; for “in a moment, in the twinkling of an eye, the trumpet shall sound, and the dead shall be raised incorruptible,” and the living transformed by a sudden change into the same glory. So in another Epistle he comforts believers who were to die, that those “which are alive and remain unto the coming of the Lord, shall not prevent them which are asleep,” but that “the dead in Christ shall rise first.”⁶⁸⁰ If it be objected that the apostle says, “It is appointed unto men once to die,”⁶⁸¹ the answer is 214easy,—that where the state of the nature is changed, it is a species of death, and may without impropriety be so called; and therefore there is a perfect consistence between these things, that all will be removed by death when they put off the mortal body, but that a separation of the body and soul will not be necessary, where there will be an instantaneous change.

8. Refutation of the fiction of new bodies continued.

I am ashamed to waste so many words on so clear a matter; but my readers will kindly submit to the annoyance, in order that perverse and presumptuous minds may not be able to avail themselves of any flaw to deceive the simple. The volatile spirits with whom I now dispute adduce the fiction of their own brain, that in the resurrection there will be a creation of new bodies. Their only reason for thinking so is, that it seems to them incredible that a dead body, long wasted by corruption, should return to its former state. Therefore, mere unbelief is the parent of their opinion. The Spirit of God, on the contrary, uniformly exhorts us in Scripture to hope for the resurrection of our flesh. For this reason Baptism is, according to Paul,270a seal of our future resurrection; and in like manner the holy Supper invites us confidently to expect it, when with our mouths we receive the symbols of spiritual grace. And certainly the whole exhortation of Paul, “Yield ye your members as instruments of righteousness unto God,” (Rom. 6:13), would be frigid, did he not add, as he does in another passage, “He that raised up Christ from the dead shall also quicken your mortal bodies,” (Rom. 8:11). For what would it avail to apply feet, hands, eyes, and tongues, to the service of God, did not these afterwards participate in the benefit and reward? This Paul expressly confirms when he says, “The body is not for fornication, but for the Lord; and the Lord for the body.And God has both raised up the Lord, and will also raise up us by his own power,” (1 Cor. 6:13, 14). The words which follow are still clearer, “Know ye not that your bodies are the members of Christ?” “Know ye not that your body is the temple of the Holy Ghost?” (1 Cor. 6:15, 19). Meanwhile, we see how he connects the resurrection with chastity and holiness, as he shortly after includes our bodies in the purchase of redemption. It would be inconsistent with reason, that the body, in which Paul bore the marks of his Savior, and in which he magnificently extolled him (Gal. 6:17), should lose the reward of the crown. Hence he glories thus, “Our conversation is in heaven; from whence also we look for the Saviour, the Lord Jesus Christ: Who shall change our vile body, that it may be fashioned like unto his glorious body,” (Phil. 3:20, 21). As it is true, “That we must through much tribulation enter into the kingdom of God,” (Acts 14:22); so it were unreasonable that this entrance should be denied to the bodies which God exercises under the banner of the cross and adorns with the palm of victory.

Accordingly, the saints never entertained any doubt that they would one day be the companions of Christ, who transfers to his own person all the afflictions by which we are tried, that he may show their quickening power.¹ Nay, under the law, God trained the holy patriarch in this belief, by means of an external ceremony. For to what end was the rite of burial, as we have already seen, unless to teach that new life was prepared for the bodies thus deposited? Hence, also, the spices and other symbols of immortality, by which under the law the obscurity of the doctrine was illustrated in the same way as by sacrifices. That custom was not the offspring of superstition, since we see that the Spirit is not less careful in narrating burials than in stating the principal mysteries of the faith. Christ commends these last offices as of no trivial importance (Mt. 16:10), and that, certainly, for no other reason than just that they raise our eyes from the view of the tombs which corrupts and destroys all things, to the prospect of renovation. Besides, that careful observance of the ceremony for which the patriarchs are praised, sufficiently proves that they found in it a special and valuable help to their faith. Nor271would Abraham have been so anxious about the burial of his wife (Gen. 23:4, 19), had not the religious views and something superior to any worldly advantage, been present to his mind; in other words, by adorning her dead body with the insignia of the resurrection, he confirmed his own faith, and that of his family. A clearer proof of this appears in the example of Jacob, who, to testify to his posterity that even death did not destroy the hope of the promised land, orders his bones to be carried thither. Had he been to be clothed with a new body would it not have been ridiculous in him to give commands concerning a dust which was to be reduced to nothing? Wherefore, if Scripture has any authority with us, we cannot desire a clearer or stronger proof of any doctrine. Even tyros understand this to be the meaning of the words, resurrection, and raising up. A thing which is created for the first time cannot be said to rise again; nor could our Savior have said, “This is the Father’s will which has sent me, that of all which he has given me I should lose nothing, but should raise it up again at the last day,” (John 6:39). The same is implied in the word sleeping, which is applicable only to the body. Hence, too, the name of cemetery, applied to burying-grounds.

It remains to make a passing remark on the mode of resurrection. I speak thus because Paul, by styling it a mystery, exhorts us to soberness, in order that he may curb a licentious indulgence in free and subtle speculation. First, we must hold, as has already been observed, that the body in which we shall rise will be the same as at present in respect of substance, but that the quality will be different; just as the body of Christ which was raised up was the same as that which had been offered in sacrifice, and yet excelled in other qualities, as if it had been altogether different. This Paul declares by familiar examples (1 Cor. 15:39). For as the flesh of man and of beasts is the same in substance, but not in quality: as all the stars are made of the same matter, but have different degrees of brightness: so he shows, that though we shall retain the substance of the body, there will be a change, by which its condition will become much more excellent. The corruptible body, therefore, in order that we may be raised, will not perish or vanish away, but, divested of corruption, will be clothed with incorruption. Since God has all the elements at his disposal, no difficulty can prevent him from commanding the earth, the fire, and the water, to give up what they seem to have destroyed. This, also, though not without figure, Isaiah testifies, “Behold, the Lore comes out of his place to punish the inhabitants of the earth for their iniquity: the earth also shall disclose her blood, and shall no more cover her slain,” (Isa. 26:21). But a distinction must be made between those who died long ago, and those who on that day shall be found alive. For as Paul declares, “We shall not all sleep, but we shall all be changed,” (1 Cor. 15:51); that is, it will not be necessary that a period should elapse between death and the beginning of the second life, for in a moment of time, in the twinkling of an eye, the trumpet shall sound, raising up the dead272incorruptible, and, by a sudden change, fitting those who are alive for the same glory. So, in another passage, he comforts believers who were to undergo death, telling them that those who are then alive shall not take precedence of the dead, because those who have fallen asleep in Christ shall rise first (1 Thess. 4:15). Should any one urge the Apostle’s declaration, “It is appointed unto all men once to die,” (Heb. 9:27), the solution is easy, that when the natural state is changed there is an appearance of death, which is fitly so denominated, and, therefore, there is no inconsistency in the two things—viz. that all when divested of their mortal body shall be renewed by death; and yet that where the change is sudden, there will be no necessary separation between the soul and the body.

8. Ik schaam mij, dat ik in een zo duidelijke zaak zoveel woorden gebruik; maar de lezers mogen deze last vriendelijk met mij dragen, opdat voor verkeerde en vermetele geesten geen kier opensta tot het bedriegen van eenvoudige mensen. De onbestendige geesten, tegen welke ik nu strijd, brengen het verzinsel van hun hersenen te voorschijn, zeggende, dat er in de opstanding een schepping van nieuwe lichamen zal zijn. Door welke reden komen zij tot dit gevoelen anders dan omdat het hun ongelofelijk toeschijnt, dat een lijk, dat door zo lange ontbinding verteerd is, tot zijn vroegere staat kan terugkeren? Dus is bij hen alleen de ongelovigheid de moeder van deze mening. Ons daarentegen zet de Geest Gods op vele plaatsen in de Schrift aan, tot het verwachten van de opstanding onzes vleses. Zo is de Doop, volgens getuigenis van Paulus (Col. 2:12) een zegel van de toekomende opstanding; evenzeer nodigt het Heilige Avondmaal ons uit haar te geloven, wanneer wij de tekenen der geestelijke genade met de mond ontvangen. En ongetwijfeld zou de ganse vermaning van Paulus (Rom. 6:13) dat wij onze ledematen moeten stellen tot wapenen ter gehoorzaamheid aan de gerechtigheid, niets betekenen, wanneer er niet bij kwam, wat hij later toevoegt (Rom. 8:11) "Hij, die Christus uit de doden opgewekt heeft, zal ook uw sterfelijke lichamen levend maken." Want wat zou het helpen de voeten, de handen, de ogen en de tongen te schikken tot gehoorzaamheid aan God indien zij de vrucht en het loon daarvan niet deelachtig waren? En dat bevestigt Paulus duidelijk met zijn eigen woorden (1 Cor. 6:13,15,19) "Het lichaam is niet voor de hoererij, maar voor de Here, en de Here voor het lichaam; en Hij, die Christus opgewekt heeft, zal ook ons opwekken door zijn kracht." Nog duidelijker is wat volgt, dat de lichamen tempelen zijn van de Heilige Geest en ledematen van Christus. Intussen zien wij, dat hij de opstanding verbindt met de kuisheid en de heiligheid, gelijk hij een weinig later de prijs der verlossing tot de lichamen uitstrekt. En het zou niet met de rede overeenkomen, dat het lichaam van Paulus, in hetwelk hij de tekenen van Christus gedragen heeft (Gal. 6:17) en waarin hij Christus heerlijk geëerd heeft, beroofd zou worden van de kroon der beloning. Vandaar ook dat roemen: "Wij verwachten de Zaligmaker uit de hemelen, die ons vernederd lichaam gelijkvormig zal maken aan zijn heerlijk lichaam" (Filip. 3:21) En indien waar is, dat wij door veel verdrukkingen moeten ingaan in het Koninkrijk Gods (Hand. 14:22) is het onredelijk, dat van deze ingang de lichamen afgehouden zouden worden, die God onder het kruisvaandel oefent, en met de lof der overwinning versiert. Daarom is er onder de heiligen geen enkele twijfel aangaande deze zaak gerezen, maar zij hebben gehoopt, dat ze metgezellen van Christus zouden zijn, die alle verdrukkingen, waardoor wij beproefd worden, op zijn eigen persoon overbrengt, om te leren, dat ze levendmakend zijn. Ja ook de heilige vaderen onder de wet heeft God door een uiterlijke ceremonie in dit geloof geoefend. Want waartoe diende de gebruikelijke wijze van begraven, zoals we tevoren zagen, anders, dan opdat ze zouden weten, dat voor de begraven lichamen een nieuw leven bereid was? Dit was ook de bedoeling der specerijen en andere tekenen der onsterfelijkheid, door welke, evenals door de offeranden, onder de wet de duisterheid der leer geholpen word. En de gewoonte is niet uit het bijgeloof voortgekomen; want wij zien, dat de Geest in het verhalen der begrafenissen niet minder ijver betoont dan in het verhalen van de voornaamste verborgenheden des geloofs. En Christus prijst ons het begraven aan als een meer dan gewone plicht (Matt. 26:10) ongetwijfeld om geen andere oorzaak, dan omdat het de ogen van het aanschouwen van het graf, dat alles verderft en vernietigt, opheft tot het schone schouwspel der vernieuwing. Bovendien bewijst de zo naarstige waarneming van deze ceremonie, die in de vaderen geprezen wordt, genoegzaam, dat ze hun een bijzonder en kostbaar hulpmiddel des geloofs geweest is. Immers Abraham zou niet zo zorgvuldig gezorgd hebben voor de begrafenis van zijn vrouw (Gen. 23:4,19) indien de religie hem niet voor ogen gestaan had, en het boven de wereld uitgaande nut, namelijk dat hij, door het dode lichaam zijner vrouw met de tekenen der opstanding te versieren, zijn eigen geloof en dat van zijn huisgezin, versterken zou. En een nog duidelijker bewijs hiervan ziet men in het voorbeeld van Jakob, die om aan zijn nakomelingen te betuigen, dat zelfs niet door de dood de hoop op het beloofde land uit zijn hart verdwenen was, beval dat zijn gebeente daarheen teruggebracht moest worden (Gen. 47:30) Ik vraag u, indien hij met een nieuw lichaam had moeten worden bekleed, zou het dan niet een belachelijk bevel geweest zijn, dat hij gaf aangaande zijn stof, dat vernietigd zou worden? Daarom, indien de Schrift bij ons enig gezag heeft, kan van geen enkele leer een duidelijker of zekerder bewijs verlangd worden. Zelfs voor kinderen is het duidelijk, dat de woorden opstanding en opwekken dit betekenen; immers wij zullen niet zeggen, dat iets, dat nu eerst geschapen wordt, opstaat, en ook zou het woord van Christus geen stand houden (Joh. 6:39) "Al wat de Vader Mij gegeven heeft, zal niet verloren gaan, maar Ik zal het opwekken ten uitersten dage." Op hetzelfde wijst ook het woord slapen, dat slechts toepasselijk is op lichamen. Daarom heten begraafplaatsen in het Grieks ook koimeteria, slaapplaatsen. Nu rest me, dat ik ook over de opstanding een weinig zeg. Ik zeg: een weinig, want Paulus noemt het een verborgenheid (1 Cor. 15:51) en spoort ons tot matigheid aan en beteugelt de ongebondenheid om al te vrij en te scherpzinnig te filosoferen. In de eerste plaats moet men vasthouden, wat we gezegd hebben, dat wij in hetzelfde vlees, dat wij nu dragen, zullen opstaan, voorzover de substantie betreft; maar dat de hoedanigheid een andere zal zijn. Evenals het vlees van Christus, hoewel hetzelfde dat tot een offerande was opgeofferd, is opgewekt, toch door andere gaven heeft uitgeblonken, alsof het een geheel ander vlees was. Hetgeen Paulus met gewone voorbeelden verduidelijkt (1 Cor. 15:39) Want evenals van het vlees der mensen en van dat der beesten de substantie dezelfde is, maar niet de hoedanigheid, gelijk de sterren alle eenzelfde materie hebben, maar verschillende helderheid, zo leert de apostel, dat, ofschoon wij dezelfde substantie des lichaams zullen behouden, er toch een verandering zal zijn, zodat de staat veel heerlijker zal zijn. Dus zal het verderfelijk lichaam, opdat wij opgewekt worden, niet omkomen en verdwijnen, maar het zal de verderfelijkheid afleggen, en de onverderfelijkheid aandoen. En aangezien God alle elementen tot zijn beschikking heeft naar zijn wil, zal geen moeilijkheid Hem beletten aan de aarde en de wateren en het vuur te bevelen, dat ze teruggeven wat door hen schijnt verteerd te zijn. Dat betuigt ook Jesaja (Jes. 26:21) zij het niet zonder figuurlijke wijze van spreken: "Zie, de Here zal uit zijn plaats uitgaan, om de ongerechtigheid der aarde te bezoeken, en de aarde zal haar bloed ontdekken, en zal haar doodgeslagenen niet langer bedekt houden." Maar men moet letten op het onderscheid tussen hen, die al lang gestorven zullen zijn en hen, welke die dag nog levend zal vinden. Immers "wij zullen niet allen ontslapen", volgens het getuigenis van Paulus (1 Cor. 15:51) "maar wij zullen allen veranderd worden", dat is, het zal niet nodig zijn, dat er een tijdsruimte valt tussen de dood en het begin van het tweede leven; want in een punt des tijds, in een ogenblik, zal het geklank der bazuin doordringen, om de doden onverderfelijk op te wekken, en de levenden door een plotselinge verandering te vervormen tot dezelfde heerlijkheid. Elders (1 The. 4:15) troost hij de gelovigen, die sterven moeten, hiermee, dat degenen, die dan nog in leven zullen zijn, de doden niet zullen voorkomen, maar dat veeleer zij die in Christus ontslapen zijn, het eerst zullen opstaan. Indien men daartegen inbrengt het woord van de apostel (Heb. 9:27) dat alle mensen gezet is eenmaal te sterven, dan is de oplossing gemakkelijk, en wel deze, dat, wanneer de staat der natuur veranderd wordt, dat een soort van dood is en gevoegelijk zo genoemd wordt; en daarom komen deze twee met elkander overeen, dat door de dood allen vernieuwd zullen worden, wanneer zij het sterfelijke lichaam zullen afleggen; maar dat toch de scheiding van lichaam en ziel niet nodig zal zijn. wanneer de plotselinge verandering zal plaats hebben.

8.

Ich schäme mich, in einer so klaren Angelegenheit soviel Worte zu verlieren; aber diesen Verdruß mögen die Leser geduldig mit mir in sich hineinfressen, damit verderbten und verwegenen Geistern keine Ausflucht mehr offensteht, um Einfältige zu täuschen! Die Schwarmgeister, mit denen ich hier zu streiten habe, bringen das Gespinst ihres eigenen Hirns vor und behaupten, in der Auferstehung werde eine Erschaffung neuer Leiber geschehen. Welche Ursache treibt sie eigentlich zu dieser Ansicht? Keine andere, als daß es ihnen unglaublich erscheint, daß ein Leichnam, der von so langer Verwesung verzehrt ist, noch einmal in seinen vorigen Zustand zurückkehren könnte! Einzig die Ungläubigkeit ist also bei ihnen die Mutter dieser Meinung! Uns dagegen ermahnt der Geist Gottes in der Schrift immer wieder zur Hoffnung auf die Auferstehung unseres Fleisches. In diesem Sinne ist uns die 675 Taufe nach dem Zeugnis des Paulus ein Siegel der zukünftigen Auferstehung (Kol. 2,12). Ebenso sehr lädt uns das Heilige Abendmahl zur Zuversicht auf diese Auferstehung ein, indem wir die Merkzeichen der geistlichen Gnade mit unserem Munde empfangen! Auch wäre die ganze Mahnung des Paulus, wir sollten unsere Glieder als Waffen in den Dienst der Gerechtigkeit stellen (Röm. 6,13.19), doch ganz sicher ohne Gehalt, wenn nicht das hinzukäme, was er nachher anfügt: „Derselbe, der Christus von den Toten auferweckt hat, wird auch eure sterblichen Leiber lebendig machen ...“ (Röm. 8,11). Was würde es denn helfen, unsere Füße, Hände, Augen und Zungen in den Gehorsam Gottes zu begeben, wenn diese nicht auch an der Frucht und dem Lohn teilhätten? Das bestätigt Paulus ganz klar mit seinen eigenen Worten: „Der Leib nicht der Hurerei, sondern dem Herrn, und der Herr dem Leibe! Der aber Christum auferweckt hat, der wird auch uns auferwecken durch seine Kraft!“ (1. Kor. 6,13f.; nicht ganz Luthertext). Noch klarer sind die folgenden Worte, nach denen unsere Leiber „Glieder Christi“ (Vers 15) und „Tempel des Heiligen Geistes“ sind (Vers 19). Indessen sehen wir, daß er die Auferstehung mit Keuschheit und Heiligkeit verbindet, wie er denn kurz nachher den Preis der Erlösung auch auf den Leib ausdehnt. Es wäre nun der Vernunft nicht entsprechend, wenn der Leib des Paulus, an dem er die „Malzeichen“ Christi trug (Gal. 6,17) und an dem er Christus großartig verherrlichte, ohne den Ehrenpreis, die Krone bleiben sollte. Daher kommt auch jener rühmende Ausruf: „Wir warten des Heilandes vom Himmel, welcher unseren nichtigen Leib ... ähnlich machen wird seinem verklärten Leibe ...“ (Phil. 3,20f.; nicht ganz Luthertext). Ist es aber wahr, daß wir „durch viel Trübsale müssen in das Reich Gottes eingehen“ (Apg. 14,22), so ist es auf keinerlei Weise möglich, unseren Leibern solchen Eingang zu versperren, welche doch Gott unter dem Fähnlein seines Kreuzes übt und mit dem Lobpreis des Sieges ziert!

Deshalb ist unter den Heiligen nie ein Zweifel in dieser Sache entstanden, sondern sie haben gehofft, Christi Mitgenossen zu sein; denn er nimmt alle Trübsale, mit denen wir geprüft werden, auf seine Person, um uns zu lehren, daß sie lebendigmachend sind: Ja, Gott hat auch die heiligen Väter unter dem Gesetz durch eine äußere Zeremonie in diesem Glauben geübt. Wozu diente - so sahen wir bereits! - die Sitte des Begrabens der Toten anders als dazu, daß sie wissen sollten, daß den begrabenen Leibern ein neues Leben bereitet sei? Auch die wohlriechenden Kräuter und andere Sinnbilder der Unsterblichkeit hatten diesen Zweck; mit ihnen wurde unter dem Gesetz, genau wie auch durch die Opfer, der Dunkelheit der Lehre abgeholfen. Auch ist diese Sitte nicht vom Aberglauben aufgebracht worden; denn wir sehen, wie der Heilige Geist auf die Schilderung von Begräbnissen nicht weniger eifrig Gewicht legt, als auf die vornehmsten Geheimnisse unseres Glaubens. Auch Christus lobt solchen Dienst als etwas ganz Besonderes (Matth. 26,10), und das sicherlich nur aus einem einzigen Grunde: weil er nämlich die Augen der Menschen vom Anblick des Grabes, welches alles verzehrt und vertilgt, weglenkt und sie zu dem Schaubild der Erneuerung emporhebt! Außerdem beweist die eifrige Beobachtung dieser Zeremonie, die an den Vätern gelobt wird, zur Genüge, daß ihnen diese ein außerordentliches und köstliches Hilfsmittel des Glaubens gewesen ist. Denn Abraham hätte sich nicht mit solcher Sorgfalt um das Grab seines Weibes gekümmert (Gen. 23,4.19), wenn ihm dabei nicht die Religion vor Augen gestanden hätte und der Nutzen, der köstlicher ist als alle Welt: daß er nämlich dadurch, daß er den Leib seines Weibes mit den Zeichen der Auferstehung zierte, seinen und seines Hauses Glauben bekräftigte! Noch klarer leuchtet der Beweis hierfür an dem Beispiel des Jakob hervor, der seinen Nachfahren gebietet, seine Gebeine in das verheißene Land zu überführen, um ihnen zu bezeugen, daß die Hoffnung auf dieses Land auch im Tode nicht aus seinem Herzen gewichen ist (Gen. 47,30). Ich frage den Leser: wenn Jakob mit einem 676 neuen Leib angetan werden sollte, wäre dann sein Auftrag nicht lächerlich, weil er sich ja auf Staub bezöge, der der völligen Vernichtung entgegenging? Wenn also die Autorität der Schrift bei uns irgendwie in Kraft steht, so gibt es keine Lehre, für die wir einen klareren und gewisseren Beweis verlangen konnten!

Schon die Worte „Auferstehung“ und „Auferwecken“ machen den gleichen Sachverhalt selbst Kindern lebendig; denn von etwas, das eben erst geschaffen wird, sagen wir doch nicht, es erstünde auf. Auch würde sonst das Wort Christi keinen Bestand haben: „Daß ich nichts verliere von allem, was mir mein Vater gegeben hat, sondern daß ich’s auferwecke am jüngsten Tage“ (Joh. 6,39). In der gleichen Richtung geht auch das Wort „Schlafen“, das nur auf Leiber zu beziehen ist. Daher hat man auch die Begräbnisstätten als „Schlafstätten“ (coemeteria) bezeichnet.

Die Art der Auferstehung

Jetzt muß ich über die Art der Auferstehung noch einiges kurz ausführen. Ich sage: „kurz ausführen“; denn Paulus spricht hier von einem „Geheimnis“ (1. Kor. 15,51), und er ermahnt uns damit zur Bescheidenheit und zügelt die ausschweifende Neigung, gar zu frei und scharfsinnig zu philosophieren. Zunächst ist da festzuhalten, was wir bereits dargelegt haben: Was die Substanz betrifft, so werden wir in dem gleichen Fleische auferstehen, das wir jetzt an uns tragen. Die Beschaffenheit (qualitas) wird dagegen anders sein. So wurde ja auch das gleiche Fleisch Christi, das zum Opfer dargebracht worden war, auferweckt, und doch zeichnete es sich durch andere Gaben aus, so daß es so war, als ob es ein anderes Fleisch geworden wäre: Das hat Paulus durch wohlbekannte Beispiele verdeutlicht (1. Kor. 15,39). Denn wie das Fleisch von Mensch und Tier das gleiche Grundwesen, aber nicht die gleiche Beschaffenheit besitzt, wie alle Sterne aus dem gleichen Stoff bestehen, aber doch nicht gleich hell scheinen, so lehrt Paulus, daß wir zwar das Grundwesen unseres Leibes behalten, aber dabei eine Veränderung eintritt, so daß sein Stand viel herrlicher wird. Der verwesliche Leib geht also, damit wir auferstehen, nicht etwa zugrunde, er zergeht auch nicht, sondern er legt die Verweslichkeit ab und nimmt die Unverweslichkeit an! Da aber Gott alle Elemente auf seinen Wink hin zur Hand hat, so besteht für ihn gar keine Schwierigkeit, die ihn etwa hinderte, der Erde und dem Wasser und dem Feuer zu gebieten, daß sie zurückgeben, was von ihnen verzehrt zu sein scheint. Das bezeugt auch Jesaja, freilich nicht ohne Bild: „Denn siehe, der Herr wird ausgehen von seinem Ort, heimzusuchen die Bosheit der Einwohner des Landes über sie, daß das Land wird offenbaren ihr Blut und nicht weiter verhehlen, die darin erwürgt sind!“ (Jes. 26,21).

Es ist aber hier ein Unterschied zu beachten zwischen denen, die dann bereits verstorben sind, und denen, die dieser Tag noch am Leben finden wird. Denn - wie Paulus bezeugt - „wir werden nicht alle entschlafen, wir werden aber alle verwandelt werden“ (1. Kor. 15,51). Das bedeutet: es ist nicht notwendig, daß zwischen den Tod und den Beginn des neuen Lebens ein zeitlicher Abstand tritt; denn „plötzlich“ und „in einem Augenblick“ wird der Klang der Posaune ertönen und „die Toten“ auferwecken „unverweslich“, die Lebenden aber in plötzlicher Verwandlung zu gleicher Herrlichkeit umgestalten! (1. Kor. 15,52). So werden auch an anderer Stelle die Gläubigen, die den Tod erleiden müssen, damit getröstet, daß auch die, welche dann noch da sein werden, den Verstorbenen „nicht zuvorkommen“ sollen, sondern daß vielmehr die zuerst auferstehen, die „in Christo entschlafen“ sind! (1. Thess. 4,15f.).

Wenn sich nun jemand dagegen auf das Wort des Apostels beruft, nach welchem es allen Menschen „gesetzt ist, einmal zu sterben“ (Hebr. 9,27), so ist die Lösung schnell zur Hand: wo der Zustand der Natur eine Verwandlung durchmacht, da ist das eine Art von Tod und wird auch durchaus zutreffend so bezeichnet; 677 es paßt also gut zusammen, daß einerseits alle durch den Tod erneuert werden sollen, indem sie ihren sterblichen Leib von sich ablegen, und daß doch andererseits eine Trennung von Leib und Seele nicht notwendig sein wird, wenn jene plötzliche Verwandlung eintritt.

8. Die betekenis van begrafnisseremonies

Ek skaam my om soveel woorde te gebruik oor ’n onderwerp wat so duidelik is, maar my lesers sal saam met my ook hierdie ergernis kalm uitstryk sodat daar geen skrefie oopbly vir verwronge en vermetel verstande om eenvoudiges te mislei nie. Die lighoofdige geeste met wie ek nou in gesprek is, voer ’n eie breinkind aan, naamlik dat daar in die weeropstanding nuwe liggame geskep sal word. Om watter rede voel hulle hulle so gedryf anders as omdat dit vir hulle ongelooflik lyk dat ’n lyk wat deur so ’n lang verrotting verteer is, na sy oorspronklike staat kan terugkeer? Hulle ongeloof alleen is dus die moeder van hierdie opvatting. Oral in die Skrif spoor God se Gees ons daarenteen aan om op die weeropstanding van die liggaam te hoop. Om hierdie rede is die doop volgens Paulus se getuienis vir ons ’n seël van die toekomstige weeropstanding,¹¹³ en die heilige nagmaal nooi ons nie minder om dieselfde 1256 vertroue daarop te stel wanneer ons met die mond die tekens van die geestelike genade ontvang nie. Paulus se hele aansporing dat ons ons ledemate as wapens tot gehoorsaamheid van die geregtigheid moet stel, sou beslis geen betekenis gehad het as dit wat hy later byvoeg, nie hierby sou kom nie: “Hy wat Christus uit die dood opgewek het, sal ook julle sterflike liggame lewend maak”.¹¹⁴ Want wat sou dit hulle help om hulle voete, hande, oë en tonge in te span om God te gehoorsaam sonder dat hulle ook in die vrugte en die loon daarvan deel? Paulus bevestig dit openlik in die volgende woorde: “Die liggaam is nie vir hoerery nie, maar vir die Here, en die Here vir die liggaam. En Hy wat Christus waarlik opgewek het, sal ons ook deur sy krag opwek”.¹¹⁵ Wat daarop volg, is nog duideliker, naamlik dat ons liggame tempels van die Helige Gees en ledemate van Christus is.¹¹⁶

Intussen sien ons hoe hy die weeropstanding met kuisheid en heiligheid verbind soos hy ’n rukkie later die prys van die verlossing tot die liggaam uitbrei.¹¹⁷ Nou sou dit glad nie rym dat Paulus se liggaam waarin hy die littetekens van Christus gedra het¹¹⁸ en waarin hy Christus grootliks verheerlik het, die beloning van die kroon ontneem word nie. Vandaar daardie roem: “Ons verwag ons Verlosser uit die hemel wat ons vernederde liggaam aan sy verheerlikte liggaam gelykvormig sal maak”.¹¹⁹ En as dit waar is dat ons deur baie beproewings tot die koninkryk van God toetree,¹²⁰ steun geen rede (die opvatting) dat dit ons liggame wat God onder die vaandel van die kruis oefen en met die lof van oorwinning versier, kan verhinder om daartoe in te gaan nie. Derhalwe het daar onder die heiliges geen twyfel oor hierdie onderwerp ontstaan nie; inteendeel, hulle het gehoop dat hulle metgeselle van Christus sou wees wat al die verdrukkings waardeur ons beproef word, op sy eie Persoon oordra om ons te leer dat dit lewend maak. Ja, God het ook die heilige vaders onder die wet met ’n uitwendige seremonie geleer om hierin te glo. Waarop was begrafnisgebruike immers gerig anders as dat, soos ons tevore gesien het,¹²¹ hulle daarvan bewus was dat ’n nuwe lewe op die liggame wat hulle begrawe het, wag? Hierop was ook die speserye en ander tekens van onsterflikheid gerig waardeur die vaagheid van die onderwysing onder die wet soos deur die offerandes, onderskraag is. En dit was ook nie bygeloof wat hierdie gewoonte voortgebring het nie, want ons sien dat die Gees nie minder noukeurig 1257 aan die weergawe van begrafnisse aandag gee as aan die belangrikste geheimenisse van die geloof nie. Christus dra hierdie plig ook as een wat nie maar alledaags is nie, aan ons op,¹²² beslis om geen ander rede as dat dit deur die aanskouing van die graf, wat alles bederf en vernietig, ons oë ophef om die hernuwing te aanskou nie. Buitendien bewys so ’n nougesette onderhouding van die seremonies wat onder die aartsvaders aangeprys word, genoegsaam dat dit vir hulle ’n seldsame en kosbare hulpmiddel vir hulle geloof was. En Abraham sou ook nie so versigtig vir sy vrou se graf gesorg het¹²³ as hy nie eerbied voor oë gehad het en ’n nut wat hoër as die wêreld is nie, naamlik om sy eie geloof en dié van sy huisgenote te versterk deur die dooie liggaam van sy vrou met die tekens van haar weeropstanding te versier. In Jakob se voorbeeld kom ’n bewys wat nog duideliker is, voor. Om vir sy nageslag te betuig dat selfs nie eens die dood sy hoop op die beloofde land uit sy gedagte kon wegneem nie, beveel hy dat sy beendere daarheen teruggeneem moes word.¹²⁴ Nou vra ek jou: As hy hom met ’n nuwe liggaam moes beklee, sou hy dan ’n belaglike bevel in verband met sy stof wat tot niet gemaak sou word, gegee het? As die Skrif se gesag dus enige krag onder ons het, kan geen duideliker of beslister bewys van enige leer verlang word nie.

Selfs vir kinders is dit duidelik wat die woorde weeropstanding en opwekking beteken, want ons sal nie sê dat iets wat nou vir die eerste keer geskep word, weer opstaan nie. En Christus se uitspraak sou ook nie staande kon bly nie: “Alles wat die Vader My gegee het, sal nie verlore gaan nie, maar Ek sal dit op die laaste dag opwek”.¹²⁵ Die woord slaap het dieselfde strekking, omdat dit slegs op liggame toegepas kan word. Daarom is die naam slaapplekke¹²⁶ ook aan begraafplase gegee.¹²⁷ Nou bly daar oor dat ek ook oor die manier van die weeropstanding iets moet sê. Ek gebruik die woord iets omdat Paulus, wanneer hy dit ’n geheimenis noem, ons aanspoor om nugter te wees en maan om ’n te vrysinnige en spitsvondige vryheid om hieroor te filosofeer te beteuel.¹²⁸ Ten eerste moet ons weet dat ons, soos ons gesê het, in dieselfde vlees as wat ons nou dra, weer sal opstaan - sover dit die stof daarvan aangaan, maar die eienskappe daarvan sal anders wees.¹²⁹ Hoewel dieselfde liggaam van Christus wat ten offer gebring is, byvoorbeeld opgewek is, 1258 het dit nogtans in ander gawes uitgemunt asof dit volkome anders was soos Paulus met bekende voorbeelde verduidelik.¹³⁰ Want soos ’n mens en ’n dier se vleis dieselfde stof het maar nie dieselfde eienskappe nie, so het al die sterre dieselfde stof, maar hulle helderheid is verskillend. Hoewel ons die stof van ons liggaam sal behou, leer hy so dat daarin ’n verandering sal plaasvind sodat die toestand daarvan dan ver voortrefliker sal wees. Om dus opgewek te word sal ons verderflike liggaam nie tot niet gaan nie en ook nie verdwyn nie, maar dit sal onbederflikheid aanneem wanneer dit sy bederflikheid laat vaar het. Aangesien God trouens al die elemente na sy goeddunke tot sy beskikking het, sal geen probleem Hom verhinder om grond, water en vuur bevel te gee om terug te besorg wat skynbaar deur hulle vernietig is nie. Jesaja getuig dit ook, al sou dit nie sonder figuurlike inhoud wees nie: “Kyk, die Here sal uit sy plek uitgaan om die ongeregtigheid van die aarde te besoek; en die aarde sal hulle bloed openbaar en die wat daarop doodgemaak is, nie langer bedek nie”.¹³¹

Maar ons moet daarop let dat daar onderskeid is tussen diegene wat lankal dood is, en diegene wat op daardie dag nog sal leef. Volgens Paulus se getuienis sal ons trouens ook nie almal slaap nie maar ons sal wel almal verander.¹³² Dit beteken dat daar nie noodwendig ’n tydsduur tussen afsterwe en die begin van die tweede lewe voorkom nie, want die geskal van die basuin sal in ’n oomblik en ’n oogwink deurdring om die wat dood is, onbederflik op te wek en die wat lewe, deur ’n plotselinge verandering terug te vorm tot dieselfde heerlikheid.¹³³ Elders vertroos hy die gelowiges wat die dood tegemoet moet gaan daarmee dat diegene wat dan nog sal leef, nie die wat dood is, vooruit sal gaan nie maar liewer dat diegene wat in Christus slaap, eerste sal opstaan.¹³⁴ As iemand teen hierdie verklaring van die apostel beswaar maak dat dit nou eenmaal vir alle sterflikes vasgestel is om te sterf,¹³⁵ is die oplossing maklik, naamlik dat ’n skyndood daar bestaan waar die natuurlike staat verander en dat dit ook paslik so genoem word. Daarom stem die twee ook ooreen, naamlik dat almal deur die dood weer nuut gemaak word wanneer hulle hulle sterflike liggaam aflê, maar dat ’n skeiding van siel en liggaam tog nie nodig sal wees wanneer daar ’n plotselinge verandering is nie.

8. Я стыжусь быть таким многословным в отношении совершенно ясной вещи. Но прошу читателей набраться терпения - вместе со мною, - ради того, чтобы у испорченных и дерзких умов не оставалось никаких лазеек для обмана простаков. Легкомысленные люди, с которыми я спорю, распространяют собственные фантазии, будто предстоит новое сотворение тел. Что движет их мыслью? Только то, что им представляется невероятным, чтобы тухлятина, которая уже так долго гниёт в могиле, вернулась к своему первоначальному состоянию. Напротив, Св. Дух на протяжении всего Писания зовёт нас уповать на воскресение нашей плоти. По этой причине св. Павел свидетельствует, что оно запечатлено в нас крещением (Кол 2:12); верить в него зовёт и Вечеря Господня, когда мы принимаем знаки Божьих духовных даров. В самом деле, призыв св. Павла представить члены наши Богу в орудия послушания правде (Рим 6:13) оказался бы пустым и бесчувственным, если бы он неоднократно не соединялся с утверждением, что Тот, Кто воскресил из мёртвых Иисуса Христа, оживит и наши смертные тела (Рим 8:11). Ибо зачем посвящать на служение Богу наши руки и ноги, глаза и языки, если они не получат плода и воздаяния? Об этом св. Павел говорит совершенно определённо, когда утверждает, что тело не для блуда, но для Господа и Господь для тела и что Воскресивший Иисуса Христа, «воскресит и нас силою Своею» [1 Кор 6:13-14]. Из этого становится ещё яснее, что наши тела суть храмы Св. Духа и члены Христовы (1 Кор 6:19,15).

Одновременно мы видим, как апостол соединяет воскресение с целомудрием и чистотой. Сразу же после этих слов он распространяет цену нашего искупления и на наши тела [1 Кор 6:20]. В самом деле, нет никаких причин для того, чтобы тело св. Павла, на котором он носил язвы Иисуса Христа (Гал 6:17) и которое чудесно прославил, было лишено венца. Вот почему он говорит, что мы ожидаем с Небес «Спасителя, Господа Иисуса Христа, Который уничижённое тело наше преобразит так, что оно будет сообразно славному телу Его» (Флп 3:20-21). В самом деле, если это верно и если нам надлежит войти в Царство Божье многими скорбями (Деян 14:22), то несправедливо закрывать вход телам, которые Бог испытал стягом креста и увенчал победой.

Так что среди верующих никогда не было сомнений в уповании последовать за Иисусом Христом, который понёс наши скорби, дабы показать, что они ведут к жизни. Это Бог указал уже древним отцам во времена Закона через видимые церемонии. Обряд погребения, как мы говорили, служил для того, чтобы показать, что тела погружаются в покой для ожидания лучшей жизни. На это указывают ароматические смолы, елей и другие образы бессмертия, замещающие сложность учения, а также жертвоприношения и тому подобные вещи. Эти обычаи порождены не суеверием, ибо мы видим, что Св. Дух настойчиво учит о погребении как об одной из главных тайн нашей веры. Сам Иисус Христос ценит этот человеческий обычай и даёт наказ совершать его (Мф 26:12), причём по той единственной причине, чтобы мы отвели свой взгляд от гробницы, которая поглощает и уничтожает всё на свете, и устремили его на зрелище грядущего обновления. Более того, тщательное соблюдение этого обычая отцами-патриархами, за которое они имели похвалу, показывает, что оно было для них ценной и близкой сердцу поддержкой, питавшей их веру. Авраам не был бы так озабочен поиском гробницы для своей жены (Быт 23:4,19), если бы к этому его не толкала религия и если бы он не видел некоей пользы от этого за пределами нашего мира; а именно, украшая тело усопшей жены символами воскресения, он утверждал свою веру и веру своего семейства. Ещё более очевидное доказательство мы видим на примере Иакова, который, показывая своим потомкам, что надежда на Землю обетованную отнюдь не покинула его сердце даже на пороге смерти, велит, чтобы туда были перенесены его кости (Быт 47:30). Я спрашиваю, если бы он должен был получить в последний день новое тело, не было бы смешным повеление заботиться о кучке праха, которая обратится в ничто? Поэтому, если Писание имеет для нас авторитет, которого оно заслуживает, то нет в нём более ясного и доказанного учения, чем это.

Более того, слова «воскресение», «воскреснуть» воспринимают в нашем смысле даже малые дети: мы же не скажем, что созданное заново воскресает. В противном случае стали бы бессмысленными слова Иисуса Христа: «Воля же пославшего Меня Отца есть та, чтобы из того, что Он Мне дал, ничего не погубить, но всё то воскресить в последний день» (Ин 6:39). Об этом говорят и слова «спать», «уснуть», которые могут относиться только к телам. Отсюда происходит и слово «кладбище» (cimetiere), которое близко по смыслу к слову «спальня» (dormitoire).

Мне осталось коснуться вопроса о способе воскресения. В особенности я хотел бы по возможности научить правильно употреблять его, ибо св. Павел, используя слово «тайна» (1 Кор 15:51), призывает нас к сдержанности и отвергает слишком дерзкие и изощрённые спекуляции. Прежде всего мы должны усвоить суть изложенного выше: мы будем воскрешены в той же плоти, которую имеем сейчас, с точки зрения субстанции, но не качества. Так, плоть Иисуса Христа, которая была принесена в жертву, воскреснув, обладала иным достоинством и совершенством - она как бы полностью изменилась. Св. Павел выражает это посредством бытовых сравнений (1 Кор 15:39 сл.): плоть людей и животных имеет одну и ту же субстанцию, но разные качества; материя у всех звёзд одна и та же, но свет у каждой свой; мы, хотя и сохраним субстанцию наших тел, подвергнемся перемене, которая приведёт их в более благородное состояние. Поэтому при нашем воскресении это испорченное тело не погибнет и не исчезнет, а будет очищено от порчи и станет непорочным. Поскольку Бог имеет в своём подчинении все элементы, то ничто не препятствует Ему повелеть земле, воде и огню отдать то, что, казалось бы, навсегда поглощено ими. Об этом свидетельствует Исайя: «Вот, Господь выходит из жилища Своего, ... и земля откроет поглощённую ею кровь, и уже не скроет убитых своих» (Ис 26:21).

В то же время следует отметить различие между теми, кто умрёт до последнего дня, и теми, кто в этот день будет жив. Ибо «не все мы умрём, говорит св. Павел, но все изменимся» (1 Кор 15:51). Поэтому нет необходимости, чтобы между смертью и началом будущей жизни была какая-то временная дистанция. В одно мгновение, так что никто не успеет и моргнуть глазом, звук трубы проникнет повсюду, чтобы позвать мёртвых к нетленному состоянию и привести живых к подобной же славе путём моментального преображения. Вот как св. Павел утешает верующих, которые должны умереть: живущие в последний день не опередят умерших, но «мёртвые во Христе воскреснут прежде» (1 Фес 4:15-16). Если кто-то возразит, ссылаясь на фрагмент из Послания апостола, где говорится, что всем людям положено однажды умереть (Евр 9:27), то ответить ему несложно: перемена состояния самой природы человека есть род смерти, и поэтому так можно сказать и об этой перемене. Так что оба отрывка хорошо согласуются: те, у кого будет очищено смертное тело, обновятся через смерть, однако, поскольку перемена будет мгновенной, не потребуется, чтобы тело разлучалось с душою.

9. | Sed hic difficilior quaestio exoritur, Quo iure communis sit impiis et a Deo maledictis resurrectio, quae singulare est Christi beneficium. Scimus omnes in Adam morti fuisse addictos: venit Christus resurrectio et vita [Iohan. 11. c. 25]: an ut promiscue totum genus humanum vivificet? Sed quid minus consentaneum quam eos in obstinata sua caecitate consequi, quod sola fide recuperant pii Dei cultores? Manet tamen illud fixum, aliam fore iudicii, aliam vitae resurrectionen, et Christum venturum ut segreget agnos ab hoedis [Matt. 25. d. 32]. Respondeo, non debere videri tam insolitum, cuius similitudinem in quotidiano usu cernimus. Nos totius mundi haereditate scimus in Adam fuisse privatos: nec minus aequa ratione^b ab alimentis communibus nos arceri, quam ab esu arboris vitae. Unde igitur fit ut Deus non solum oriri faciat solem suum super bonos et malos [Matth. 5. g. 45], sed quoad praesentis vitae usus, inaestimabilis eius liberalitas larga copia assidue profluat? Hinc certe cognoscimus, quae propria sunt Christi et membrorum eius, ad impios quoque exundare: non ut legitima sit possessio, sed quo magis reddantur inexcusabiles. Sic Deum impii saepe experiuntur beneficum, non vulgaribus documentis, sed quae omnes piorum benedictiones interdum obscurent, illis tamen cedant in maiorem damnationem. Siquis excipiat, caducis et terrenis beneficiis resurrectionem non apte conferri: hic quoque respondeo, ubi primum alienati sunt a Deo vitae fonte, Diaboli interitum fuisse promeritos quo prorsus abolerentur: admirabili tamen Dei consilio repertum fuisse medium statum, ut extra vitam in morte viverent. Nihilo absurdius videri debet, si accidentalis est impiis resurrectio quae invitos trahat ad tribunal Christi, quem nunc audire magistrum et doctorem recusant. Levis enim esset poena, morte absumi, nisi poenas suae contumaciae daturi coram iudice sisterentur, cuius in se vindictam sine fine et modo provocarunt. Caeterum quanquam tenendum quod diximus, et quod celebris illa Pauli confessio apud Felicem continet, se futuram expectare resurrectionem iustorum et impiorum [Act. 24. d. 15]: saepius tamen Scriptura resurrectionem solis Dei filiis una cum caelesti gloria 452 proponit: quia non venit proprie Christus in mundi exitium, sed in salutem. Ideo et in symbolo sola fit mentio beatae vitae^a.

9. Mais il s’esmeut icy une question plus difficile: assavoir de quel droict ou tiltre la resurrection doit estre commune aux iniques qui sont maudits de Dieu, veu que c’est un singulier benefice de Jesus Christ. Nous savons que tous ont esté asservis à la mort en Adam: Jesus Christ estant la resurrection et la vie (Jean 11:25), est venu: est-ce pour vivifier indifferemment tout le genre humain? Mais il ne semble pas estre probable, que les incredules obtiennent en leur aveuglement obstiné ce que les serviteurs de Dieu recouvrent par la seule foy. Ce poinct toutesfois demeure arresté, que la resurrection sera d’un costé à vie, et de l’autre costé à mort: et que Jesus Christ viendra pour separer les boucs des agneaux (Matth. 25:32). Je respon que nous ne devons pas trouver cecy tant estrange, veu que nous en avons journellement la similitude. Nous savons que tous ont esté privez en Adam de l’heritage du monde, et que nous meritons d’estre bannis du monde comme de paradis terrestre, et estre privez de toute nourriture aussi bien que de l’arbre de vie. Dont vient ceci donques que Dieu non seulement fait luyre son soleil sur les bons et sur les mauvais (Matth. 5:45), mais que sa liberalité inestimable decoule sur les incredules en toute planté et largesse, quant aux commoditez de la vie presente? Certes nous voyons de là que les biens qui sont propres à Christ et à ses membres, s’espandent aussi bien sur les contempteurs de Dieu: non pas à ce que la possession leur en soit legitime, mais afin qu’ils en soyent rendus plus inexcusables. Et de fait, Dieu se monstrera souvent si large bien-facteur envers les meschans, que les benedictions que les fideles reçoyvent de luy en seront obscurcies: toutesfois le bien qu’il fait à ceux qui en sont indignes les tourne en plus grande condamnation. Si quelcun replique, que la resurrection ne doit point estre comparée aux biens caduques et terrestres: je respon derechef, que les hommes estans alienez de Dieu, qui est la seule fontaine de vie, ont merité une mesme ruine que le diable, pour estre du tout exterminez: mais que par le conseil admirable de Dieu, ce moyen a esté establi, qu’ils vesquissent en la mort et hors de la vie. Parquoy on ne doit point trouver cecy estrange, que la resurrection soit commune aussi aux iniques par accident, pour les trainer maugré leurs dens au siege judicial de Christ, lequel ils refusent maintenant ouyr comme Maistre. Car ce seroit une peine bien legere, d’estre ravis par mort, s’ils ne comparoissoyent devant leur Juge, duquel ils ont provoqué sans fin, sans cesse et sans mesure la vengeance, pour recevoir le loyer de leur rebellion. Au reste, combien que nous devons tenir pour conclu ce qui a esté dit, et ce que porte la confession memorable de sainct Paul, c’est d’attendre la resurrection à venir tant des justes que des meschans (Act. 24:15), toutesfois l’Escriture met souvent en avant la resurrection, seulement au regard des enfans de Dieu: et aussi la conjoint avec la gloire celeste, pource qu’à parler proprement, Jesus Christ n’est point venu pour la perdition, mais pour le salut du monde. Parquoy il est simplement fait mention au Symbole de la vie bien-heureuse.

9. But here arises a question of greater difficulty. How can the resurrection, which is a peculiar benefit of Christ, be common to the impious and the subjects of the Divine curse? We know that in Adam all were sentenced to death;⁶⁸² Christ comes as “the resurrection and the life;”⁶⁸³ but was it to bestow life promiscuously on all mankind? But what would be more improbable, than that they should attain, in their obstinate blindness, what the pious worshippers of God recover by faith alone? Yet it remains certain, that one will be a resurrection to judgment, the other to life; and that Christ will come to “separate the sheep from the goats.”⁶⁸⁴ I reply, we ought not to think that so very strange, which we see exemplified in our daily experience. We know that in Adam we lost the inheritance of the whole world, and have no more right to the enjoyment of common aliments, than to the fruit of the tree of life. How is it, then, that God not only “maketh his sun to rise on the evil and on the good,”⁶⁸⁵ but that, for the accommodations of the present life, his inestimable liberality is diffused in the most copious abundance? Hence we see, that things which properly belong to Christ and his members, are also extended to the impious; not to become their legitimate possession, but to render them more inexcusable. Thus impious men frequently experience God’s beneficence in remarkable instances, which sometimes exceed all the blessings of the pious, but which, nevertheless, are the means of aggravating their condemnation. If it be objected, that the resurrection is improperly compared with fleeting and terrestrial advantages, I reply again, that when men were first alienated from God, the Fountain of life, they deserved the ruin of the devil, to be altogether destroyed; yet the wonderful counsel of God devised a middle state, that without life they might live in death. It ought not to be thought more unreasonable, if the impious are raised from the dead, in order to be dragged to the tribunal of Christ, whom they now refuse to hear as their Master and Teacher. For it would be a slight punishment to be destroyed by death, if they were not to be brought before the Judge whose infinite and endless vengeance they have incurred, to receive the punishments due to their rebellion. But 215though we must maintain what we have asserted, and what is asserted by Paul in his celebrated confession before Felix, “that there shall be a resurrection of the dead, both of the just and unjust,”⁶⁸⁶ yet the Scripture more commonly exhibits the resurrection to the children of God alone, in connection with the glory of heaven; because, strictly speaking, Christ will come, not for the destruction of the world, but for purposes of salvation. This is the reason that the Creed mentions only the life of blessedness.

9. Shall the wicked rise again? Answer in the affirmative. Why the wicked shall rise again. Why resurrection promised to the elect only.

But a more difficult question here arises, How can the resurrection, which is a special benefit of Christ, be common to the ungodly, who are lying under the curse of God? We know that in Adam all died. Christ has come to be the resurrection and the life (John 11:25). is it to revive the whole human race indiscriminately? But what more incongruous than that the ungodly in their obstinate blindness should obtain what the pious worshipers of God receive by faith only?It is certain, therefore, that there will be one resurrection to judgment, and another to life, and that Christ will come to separate the kids from the goats (Mt. 25:32). I observe, that this ought not to seem very strange, seeing something resembling it occurs every day. We know that in Adam we were deprived of the inheritance of the whole world, and that the same reason which excludes us from eating of the tree of life excludes us also from common food. How comes it, then, that God not only makes his sun to rise on the evil and on the good, but that, in regard to the uses of the present life, his inestimable liberality is constantly flowing forth in rich abundance? Hence we certainly perceive, that things which are proper to Christ and his members, abound to the wicked also; not that their possession is legitimate, but that they may thus be rendered more inexcusable. Thus the wicked often experience the beneficence of God, not in ordinary measures, but such as sometimes throw all the blessings of the godly into the shade, though they eventually lead to greater damnation. Should it be objected, that the resurrection is not properly compared to fading and earthly blessings, I again answer, that when the devils were first alienated from God, the fountain of life, they deserved to be utterly destroyed; yet, by the admirable counsel of God, an intermediate state was prepared, where without life they might live in death. It ought not to seem in any respect more absurd that there is to be an adventitious resurrection of the ungodly which will drag them against their will before the tribunal of Christ, whom they now refuse to receive as their master and teacher. To be consumed by death would be a light punishment were they not, in order to the punishment of their rebellion, to be sisted before the Judge whom they have provoked to a vengeance without measure and without273end. But although we are to hold, as already observed and as is contained in the celebrated confession of Paul to Felix, “That there shall be a resurrection of the dead, both of the just and unjust,” (Acts 24:15); yet Scripture more frequently sets forth the resurrection as intended, along with celestial glory, for the children of God only: because, properly speaking, Christ comes not for the destruction, but for the salvation of the world: and, therefore, in the Creed the life of blessedness only is mentioned.

9. Maar hier doet zich een moeilijker kwestie voor, namelijk met welk recht de opstanding, die een bijzondere weldaad van Christus is, ook de goddelozen en door God vervloekten gemeen is. Wij weten, dat allen in Adam aan de dood onderworpen zijn; Christus is gekomen als de opstanding en het leven (Joh. 11:25) maar opdat Hij zonder uitzondering het gehele menselijke geslacht zou levend maken? Maar wat is minder passend, dan dat de goddelozen in hun hardnekkige blindheid datgene verkrijgen, wat de vrome dienaren Gods alleen door het geloof ontvangen? Toch blijft dit vast, dat de ene opstanding een opstanding ter verdoemenis is, en de andere een ten leven, en dat Christus komen zal om de schapen van de bokken te scheiden (Matt. 25:32) Ik antwoord, dat dit niet zo ongewoon moet schijnen, daar we iets dergelijks in de dagelijkse ervaring zien. Wij weten, dat wij in Adam van de erfenis der ganse wereld beroofd zijn, en dat wij met evenveel recht van het gemene voedsel mogen afgehouden worden als van het eten van de boom des levens. Vanwaar komt het dan, dat God niet alleen zijn zon doet opgaan over goeden en bozen (Matt. 5:45) maar dat ook zijn onwaardeerbare milddadigheid, voor wat de behoefte van het tegenwoordige leven aangaat, in ruime overvloed hun voortdurend toevloeit? Hieruit bemerken wij ongetwijfeld, dat hetgeen aan Christus en zijn ledematen eigen is, ook tot de goddelozen zich uitstrekt; niet opdat het hun wettige bezitting zou zijn, maar opdat ze des te minder te verontschuldigen zouden gemaakt worden. Zo ondervinden de goddelozen dikwijls, dat God hun weldadig is, niet door geringe bewijzen van zijn weldadigheid, maar door zulke, die alle zegeningen der vromen somtijds verduisteren, maar die toch hun tot grotere verdoemenis strekken. Indien men hiertegen inbrengt, dat de opstanding niet geschikt wordt vergeleken met vergankelijke en aardse weldaden, dan antwoord ik ook hierop, dat de goddelozen, zodra ze van God, de Bron des levens, zijn vervreemd, het verderf van de duivel verdiend hebben, om daardoor geheel en al vernietigd te worden, maar dat toch door de bewonderenswaardige raad Gods een middentoestand is gevonden, dat ze buiten het leven in de dood zouden leven. Een weinig ongerijmd moet het schijnen, indien de opstanding de goddelozen overkomt, om hen te trekken voor de rechterstoel van Christus, die zij nu als Meester en Leraar weigeren te horen. Want het zou een lichte straf zijn, door de dood weggenomen te worden, indien ze niet, om gestraft te worden voor hun hardnekkigheid, voor de Rechter gesteld zouden worden, wiens wraak zij zonder eind en maat jegens zich hebben opgewekt. Verder, ofschoon we moeten vasthouden, wat we gezegd hebben en wat die bekende belijdenis van Paulus (Hand. 24:15) tegenover Felix inhoudt, namelijk, dat hij de toekomende opstanding der rechtvaardigen en der goddelozen verwachtte, stelt de Schrift toch meermalen de opstanding te zamen met de hemelse heerlijkheid alleen aan de kinderen Gods voor; want Christus is eigenlijk niet gekomen tot het verderf der wereld, maar tot zaligheid. Daarom wordt ook in de artikelen des geloofs alleen melding gemaakt van het gelukzalige leven.

9. Die Auferstehung der Gottlosen

Aber hier entsteht eine schwierigere Frage, nämlich die, mit welchem Recht die Auferstehung, die doch eine besondere Wohltat Christi ist, auch den Gottlosen und von Gott Verdammten gemein ist. Wir wissen, daß in Adam alle zum Tode verurteilt worden sind; da ist nun Christus als „die Auferstehung und das Leben“ gekommen (Joh. 11,25); etwa dazu, daß er ohne Unterschied das ganze Menschengeschlecht lebendig macht? Aber was will sich weniger reimen, als daß die Gottlosen in ihrer halsstarrigen Blindheit erlangen sollten, was doch Gottes fromme Verehrer allein durch den Glauben erhalten? Und trotzdem soll fest bestehen bleiben, daß die eine Auferstehung eine Auferstehung zum Gericht, die andere eine Auferstehung zum Leben ist (Joh. 5,29), und daß Christus kommen wird, um die Schafe von den Böcken zu sondern! (Matth. 25,32). Ich entgegne: das soll uns nicht so ungewohnt vorkommen, da wir doch Ähnliches in tagtäglicher Erfahrung zu sehen bekommen! Wir wissen doch, daß wir in Adam der Erbschaft an der ganzen Welt verlustig gegangen sind, und daß wir aus ebenso gerechter Ursache von unserer gewöhnlichen Nahrung ferngehalten werden könnten, wie von dem Genuß am Baume des Lebens. Wie kommt es nun aber, daß Gott nicht nur „seine Sonne aufgehen läßt über die Bösen und über die Guten“ (Matth. 5,45), sondern daß seine unermeßliche Freigebigkeit auch, was den Gebrauch des gegenwärtigen Lebens betrifft, immerfort reichliche Güter aus sich hervorfließen läßt? Hieraus sehen wir doch unzweifelhaft, wie das, was Christus und seinen Gliedern eigen ist, doch auch zu den Gottlosen überströmt, und zwar nicht, damit sie es rechtmäßig besitzen, sondern damit sie um so mehr unentschuldbar werden! So erfahren die Gottlosen häufig Gottes Wohltätigkeit, und zwar nicht bloß in gewöhnlichen Erweisungen, sondern gar in solchen, die alle Segnungen, die den Frommen widerfahren, bisweilen in den Schatten stellen; - und doch gereichen sie ihnen nur zu größerer Verdammnis! Nun könnte jemand einwenden, die Auferstehung könne man doch nicht passenderweise mit diesen gebrechlichen, irdischen Wohltaten vergleichen. Darauf antworte ich nun auch: Sobald sie von Gott, der Quelle des Lebens, sich entfremdet haben, haben sie allerdings das Verderben des Teufels verdient, sie haben es also verdient, gänzlich vertilgt zu werden; und doch ist aus Gottes wunderbarem Rat ein Mittelzustand gefunden worden, daß sie außerhalb des Lebens, im Tode - leben! Ebensowenig widersinnig ist es, wenn auch den Gottlosen als etwas zu ihrem Wesen Hinzukommendes die Auferstehung zuteil wird, die sie gegen ihren Willen vor den Richterstuhl des Christus ziehen soll, den sie jetzt als Meister und Lehrer nicht hören wollen! Denn es wäre ja eine leichte Strafe, wenn sie bloß vom Tode verzehrt werden sollten, ohne vor den Richter gestellt zu werden, um dort für ihre Widerspenstigkeit Strafe zu leiden, - vor den Richter, dessen Rache sie ohne Ziel und Maß gegen sich hervorgerufen haben! So müssen wir also freilich an dem festhalten, was wir ausgeführt haben, und was jenes berühmte Bekenntnis des Paulus vor Felix enthält: „Und habe die Hoffnung zu Gott, daß zukünftig sei die Auferstehung der Toten, der Gerechten und Ungerechten!“ (Apg. 24,15). Trotzdem stellt die Schrift mehrfach die Auferstehung zusammen mit der himmlischen Herrlichkeit allein den Gläubigen vor Augen; denn eigentlich ist ja Christus nicht zum Verderben, sondern zum Heil der Welt gekommen. So wird auch im Glaubensbekenntnis allein das selige Leben erwähnt.

9. 1259 Die opstanding van die goddelose en vervloektes

Maar hier ontstaan ’n moeiliker vraagstuk, naamlik met watter reg goddelose mense en die wat deur God vervloek is, in die weeropstanding wat ’n sonderlinge weldaad van Christus is, deel het. Ons weet dat almal in Adam aan die dood toegesê is¹³⁶ maar dat Christus as die opstanding en die lewe gekom het.¹³⁷ Het Hy dan gekom om die hele mensdom sonder onderskeid lewend te maak? Maar wat is minder paslik as dat hulle in hulle hardnekkige blindheid iets verwerf wat godvrugtige dienaars van God deur die geloof alleen herwin? Dit staan nogtans vas dat daar een opstanding tot die oordeel en ’n ander opstanding tot die lewe sal wees en dat Christus sal kom om die skape van die bokke te skei.¹³⁸

My antwoord is dat iets waarvan ons in die daaglikse lewe ’n gelykenis sien, nie vir ons so ongewoon moet lyk nie. Ons weet dat ons in Adam die erfenis van die hele wêreld ontneem is en dat ons met ewe veel rede¹³⁹ van ons gebruiklike voedsel weggehou kan word as Adam om van die boom van die lewe te eet. Hoe gebeur dit dan dat God sy son nie alleen oor goeie mense en slegtes laat opgaan nie¹⁴⁰ maar ook dat sy onskatbare milddadigheid in milde oorvloed voortdurend vir hulle lewensbehoeftes hier hulle toevloei? Hieruit kan ons beslis te wete kom dat die seëninge wat aan Christus en sy lede behoort, ook na goddelose mense oorvloei. Die doel daarvan is egter dan nie dat hulle wettige besit daarvan moet hê nie maar om hulle nog meer sonder verontskuldiging te laat. So ervaar die goddelose dikwels dat God hulle met buitengewone bewyse weldadig is, maar dit is van so ’n aard dat dit soms die seëninge van die godvrugtiges verduister maar nogtans tot ’n groter verdoeming vir hulle verloop.

As iemand hierteen die beswaar sou opper dat die weeropstanding nie paslik met sulke verganklike en aardse weldade vergelyk kan word nie, antwoord ek ook hier dat, toe hulle eerste van God, die Bron van die lewe, vervreemd is, hulle die dood van die duiwel verdien het om heeltemal daardeur vernietig te word. Deur die wonderbaarlike raadsplan van God is daar egter ’n middestand gevind sodat hulle sonder die lewe in die dood kon leef. Dit behoort ook nie ongerymd te lyk as die weeropstanding van die goddeloses voorval om hulle, al is dit teen hulle 1260 sin, na die regbank van Christus te sleep, na wie hulle nou weier om as hulle Meester en Leraar te luister. Dit sou trouens maar ’n ligte straf wees om deur die dood weggeneem te word as hulle nie voor die Regter gedaag word om vir hulle hardnekkigheid gestraf te word omdat hulle sy wraak sonder perk of maat teen hulle uitgelok het nie.

Hoewel ons verder moet onthou wat ons reeds gesê het, en ook wat Paulus se beroemde belydenis voor Felix inhou, naamlik dat hy die toekomstige weeropstanding van die regverdiges en die goddeloses verwag,¹⁴¹ hou die Skrif nogtans baie dikwels die weeropstanding met hemelse heerlikheid slegs aan die kinders van God voor, want Christus het nie eintlik vir die verderf van die wêreld gekom nie maar vir saligheid. Daarom word daar in die geloofsbelydenis net van die geluksalige lewe melding gemaak.

Die Hiernamaals: ewige blydskap en ewige ellende (Afdeling 10 - 12)

9. Но здесь встаёт более сложный вопрос: в каком смысле и каким способом воскресение должно распространиться на проклятых Богом нечестивцев - ведь это особенное благодеяние Иисуса Христа. Мы знаем, что все порабощены смертью Адама. Иисус Христос - воскресение и жизнь (Ин 11:25) - пришёл. Пришёл, чтобы оживить весь род человеческий без всякого различия? Но представляется невероятным, чтобы неверующие в своём упорном ослеплении получили то же самое, чего служители Божьи достигли только верой. Так что твёрдо установлено, что воскресение будет, с одной стороны, обращено к жизни, а с другой, - к смерти; и что Иисус Христос придёт, чтобы отделить овец от козлов (Мф 25:32). Я считаю, что мы не должны видеть в этом нечто странное, поскольку каждый день наблюдаем подобие этого. Мы знаем, что в Адаме все были лишены наследия мира и что мы заслуживаем изгнания из мира, как из земного рая, и отнятия всякой пищи, как древа жизни. Значит ли это, что Бог не только повелевает солнцу восходить над злыми и добрыми (Мф 5:45), но что его неоценимая щедрость изливается во всей полноте и на неверующих - в том, что касается благ этой жизни? Конечно, мы видим, что блага, присущие Христу и его членам, распространяются и на богохульников. Не потому, что для них обладать ими законно, но для того, чтобы лишить их всякого оправдания. В самом деле, Бог часто бывает столь щедрым благодетелем для злых людей, что затемняются благословения, которые получают от Него верующие. Однако добро, которое Он творит для тех, которые его недостойны, готовит для них ещё более суровый приговор.

Если кто-нибудь возразит, что воскресение нельзя сравнивать с преходящими земными благами, то я снова отвечу, что люди, будучи отчуждены от Бога - единственного источника жизни, заслужили такой же погибели, как дьявол, и должны бы быть полностью истреблены. Но по изумительному Божьему замыслу установлено такое средство, что они будут жить в смерти и после жизни. Поэтому не следует удивляться, что воскресение ожидает также нечестивцев - но по несчастью, ибо они будут словно притянуты за волосы перед судейский Престол Христа, которого сейчас они отказываются слушать как Господина. То было бы слишком лёгким наказанием - быть унесёнными смертью, не представ перед Судьёй, мщение которого они навлекали на себя без конца, без предела и без меры, чтобы получить наконец воздаяние за свой мятеж.

Однако, хотя нам следует считать сказанное несомненным, равно как и памятное исповедание св. Павла о необходимости ожидать грядущего воскресения праведных и неправедных (Деян 24:15), Писание нередко выдвигает на первый план воскресение именно детей Божьих. И связывает его с небесной славой, ибо, собственно говоря, Иисус Христос пришёл не для погибели, а для спасения мира. Поэтому в Символе веры упоминается просто о блаженной жизни.

10. | Quoniam autem tum demum implebitur Prophetia de absorpta per victoriam morte [Osee 13. d. 14; 1. Cor. 15. g. 54]¹, semper nobis in mentem veniat aeterna foelicitas, resurrectionis finis^b: de cuius excellentia si omnia dicta fuerint quibus omnium hominum linguae sufficiant, vix tamen infima eius particula delibata fuerit. || Nam utcunque vere audiamus, regnum Dei claritate, gaudio, foelicitate, gloria^c fore refertum: illa tamen quae nominantur, a sensu nostro remotissima || et quasi aenigmatibus involuta manent, ^d donec venerit dies ille, 453 quo nobis suam gloriam ipse^a facie ad faciem conspiciendam exhibebit^b. || Scimus nos esse Dei filios (inquit Iohannes) sed nondum apparuit. Ubi autem similes ei erimus, videbimus eum qualis est [1. Iohan. 3. a. 2]. || Quamobrem Prophetae, quia spiritualem illam beatitudinem in seipsa nullis verbis exprimere poterant, sub rebus corporeis eam fere delinearunt. Quia tamen rursum^c aliquo suavitatis illius gustu accendi in nobis^d desiderii fervorem oportet, in hoc praecipue cogitando immoremur, || Si Deus^e bonorum omnium plenitudinem, ceu fons quidam inexhaustus, in se continet: || nihil ultra eum expetendum iis qui ad summum bonum et omnes foelicitatis numeros contendunt; || sicuti pluribus locis docemur. Abraham, ego merces tua magna valde [Gen. 15. a. 1^f]. Cui sententiae succinit David, Portio mea Iehova: sors mihi praeclare cecidit [Psal. 16. b. 6]¹. Item alibi, Satiabor vultu tuo [Psal. 17. d. 15]. || Atqui Petrus denuntiat in hoc vocatos fideles ut^g divinae fiant consortes naturae [2. Pet. 1. a. 4]: Quomodo istud? Quia glorificabitur in omnibus sanctis suis, et admirabilis fiet in iis qui crediderunt^h. Si Dominus gloriam, virtutem, iustitiam suam cum electis participabit, imo se ipsum illis fruendum dabit, et quod praestantiusⁱ, quodammodo in unum cum ipsis coalescet^k: meminerimus sub hoc beneficio omne foelicitatis genus contineri. Et quum multum in hac meditatione profecerimus, recognoscamus tamen nos in imis adhuc radicibus subsidere, si mentis nostrae conceptio cum mysterii huius sublimitate conferatur^l. || Quo nobis in hac parte magis colenda est sobrietas, ne moduli nostri immemores, quo maiore audacia in sublime transvolabimus, fulgor caelestis gloriae nos obruat. Sentimus etiam uti immodica cupido plusquam fas est sciendi nos titillet; unde subinde et frivolae et noxiae quaestiones scaturiunt^m; frivolas voco, ex quibus nulla potest elici utilitasⁿ. Sed hoc secundum deterius, quod qui sibi in illis indulgent, perniciosis speculationibus sese implicant; quamobrem voco noxias. Quod Scripturae 454 docent, ab omni controversia exemptum apud nos esse debet: nempe sicuti varie Deus sua dona Sanctis in hoc mundo distribuens eos inaequaliter irradiat, ita non fore aequalem gloriae modum in caelis, ubi dona sua coronabit Deus¹. Neque enim competit indifferenter in omnes quod dicit Paulus, Vos estis gloria mea et corona in die Christi [1. Thes. 2. d. 19]. Et illud Christi ad Apostolos, Sedebitis^a iudicantes duodecim tribus Israel [Matt. 19. d. 28]. Sed Paulus (qui sciebat, prout sanctos locupletat Deus spiritualibus donis in terra, ita in caelo gloria decorare) peculiarem sibi coronam pro laborum ratione repositam esse non dubitat. Christus autem, ut Apostolis dignitatem muneris quo praediti erant commendet, fructum eius admonet in caelo esse reconditum. Sic et Daniel, Intelligentes autem fulgebunt ut splendor firmamenti: et iustificantes multos, tanquam stellae in seculum et in aeternum [Dan. 12. a. 3]. Ac siquis attente Scripturas consideret: non modo vitam aeternam promittunt fidelibus, sed specialem cuique mercedem^b. Unde et illud Pauli, Rependat illi^c Deus in illa die [2. Tim. 1. a. 18^d]. Quod promissio Christi confirmat, Centuplum recipietis in vita aeterna [Matth. 19. c. 29]. Denique sicuti corporis sui gloriam multiplici donorum varietate inchoat Christus in mundo, et amplificat per suos gradus: ita etiam in caelo perficiet.

10. Or pource que la prophetie sera lors accomplie entierement, où il est predit que la mort doit estre engloutie en victoire (Osée 13:14; 1 Cor. 15:54): que nostre felicité permanente nous vienne tousjours en memoire, comme c’est la fin de nostre resurrection. De l’excellence de laquelle quand on aura dit tout ce que pourront exprimer toutes langues humaines, à grand’peine en aura-on touché la moindre partie. Car combien que l’Escriture enseigne que le royaume de Dieu est plein de clarté, joye, felicité et gloire, neantmoins tout ce qu’elle en dit est bien loin de nostre intelligence, et quasi enveloppé en figure, jusques à ce que le jour viendra auquel le Seigneur se dechirera à nous face à face. Nous savons, dit sainct Jean, que nous sommes enfans de Dieu, mais il n’est pas encore apparu: quand nous serons semblables à luy, nous le verrons tel qu’il est (1 Jean 3:2). Parquoy les Prophetes, pource qu’ils ne pouvoyent exprimer de parolles ceste beatitude spirituelle en sa substance, l’ont descrite et quasi depeinte sous figures corporelles. Neantmoins pource qu’il est besoin que nostre cœur soit enflambé en l’amour et attente d’icelle, il nous faut principalement arrester en ceste cogitation, c’est que si Dieu, comme une fontaine vive et qui ne tarit jamais, contient en soy la plenitude de tous biens, que ceux qui tendent au souverain bien et à toutes les parties de felicité, ne peuvent rien desirer outre luy. Comme nous sommes enseignez en plusieurs passages: Abraham, je suis ton loyer tresample (Gen. 15:2). Auquel s’accorde celuy de David, L’Eternel est ma portion, mon sort m’est tresbien escheu (Ps. 16:5). Item, Je seray rassasié de la veue (Ps. 17:15). Or sainct Pierre denonce que les fideles sont appellez, à ce qu’ils soyent quelque fois participans de la nature divine (2 Pierre 1:4). Comment cela? c’est que le Seigneur sera glorifié en ses Saincts, et exalté en ceux qui ont creu à son Evangile (2 Thess. 1:10). Si le Seigneur doit departir à ses esleus de sa gloire, vertu et justice, voire se donner à eux en pleine jouissance, et estre fait un avec eux, ce qui surmonte toute dignité, il nous faut considerer que sous ceste grace tous biens sont comprins. Et encore quand nous aurons bien profité en ceste meditation, si nous faut-il entendre que nous sommes encore tout au bas et à la premiere entrée, et que jamais nous n’approcherons durant ceste vie à la hautesse de ce mystere. Ainsi d’autant plus devons-nous suyvre sobrieté en cest endroict, de peur que si ayans oublié nostre petitesse, en pretendant de voltiger par nostre folle audace sur les nues, nous soyons opprimez de la clarté celeste. Nous sentons bien comment nous sommes tousjours fretillain en appetit desordonné de plus savoir qu’il n’est licite: dont beaucoup de questions frivoles et mauvaises sourdent journellement. Je nomme Questions frivoles, dont il ne se peut tirer nul profit. Mais le second est encore pire: c’est que ceux qui s’y laschent la bride, s’enveloppent de speculations mortelles, et voila pourquoy je dy qu’elles emportent grande nuysance. Ce que l’Escriture enseigne doit estre resolu entre nous sans contredit, c’est comme Dieu distribuant ses dons au monde à ses fideles en diverse sorte, fait luire inegalement ses rayons sur eux: que pareillement au ciel où il couronnera les mesmes dons, la mesure de gloire ne sera point egale. Car ce que sainct Paul dit de soy, ne compete pas generalement à tous: Vous estes ma gloire et ma couronne au jour de Christ (1 Thess. 2:19). Pareillement ce que dit le Seigneur Jesus à ses Apostres, Vous serez assis sur douze thrones, pour juger les douze lignées d’Israel (Matth. 19:28). Sainct Paul donc sachant que Dieu glorifie au ciel ses Saincts, selon qu’il les a enrichis en la terre de ses dons spirituels, ne doute point qu’il ne doyve recevoir une couronne speciale selon ses labeurs, et Jesus Christ pour magnifier la dignité de l’office auquel il avoit establi ses Apostres, les advertit que le fruict leur en est reservé au ciel. Comme auparavant il avoit esté dit par Daniel, Les gens entendus luiront comme la splendeur du firmament, et ceux qui en justifient plusieurs seront comme estoilles à tout jamais (Dan. 12:3). De fait en considerant attentivement l’Escriture, nous trouverons que non seulement elle promet vie eternelle aux fideles, mais aussi quelque loyer particulier en icelle. A quoy tend ce dire de sainct Paul, que Dieu rende à Onesiphore en ce jour-là les bien-faits qu’il avoit receus de luy (2 Tim. 1:18). Ce qui est aussi confermé par la promesse de Jesus Christ, que les disciples recevront en la vie eternelle cent fois plus qu’ils n’ont quitté (Matth. 19:29). En somme, comme le Seigneur Jesus par la varieté des dons qu’il esiargit aux siens, commence la gloire de son corps icy bas, et l’amplifie par degrez, aussi il la parfera au ciel.

10. But, as the prophecy of “death being swallowed up in victory,” shall then, and not till then, be fully accomplished,—let us always reflect on eternal felicity as the end of the resurrection; of the excellence of which, if every thing were said that could be expressed by all the tongues of men, yet the smallest part of it would scarcely be mentioned. For though we are plainly informed, that the kingdom of God is full of light, joy, felicity, and glory, yet all that is mentioned remains far above our comprehension, and enveloped, as it were, in enigmatical obscurity, till the arrival of that day, when he shall exhibit his glory to us face to face. “Now are we the sons of God, (says John,) and it doth not yet appear what we shall be; but we know, that when he shall appear, we shall be like him; for we shall see him as he is.”⁶⁸⁷ Wherefore the prophets, because they could not describe that spiritual blessedness by any terms expressive of its sublime nature, generally represented it under corporeal images. Yet, as any intimation of that happiness must kindle in us a fervour of desire, let us chiefly dwell on this reflection—If God, as an inexhaustible fountain, contains within himself a plenitude of all blessings, nothing beyond him can ever be desired by those who aspire to the supreme good, and a perfection of happiness. This we are taught in various passages of Scripture. “Abraham,” says God, “I am thy exceeding great reward.”⁶⁸⁸ With this David agrees: “The Lord is the portion of mine inheritance; the lines are fallen unto me in pleasant places.”⁶⁸⁹ Again: “I will behold thy face; I shall be satisfied.”⁶⁹⁰ Peter declares, that believers are called, “that they might be partakers of the Divine nature.”⁶⁹¹ How will this be? Because “he shall be glorified in his saints, and admired in all them that believe.”⁶⁹² If the Lord will make the elect partakers of his glory, strength, and righteousness, and will even bestow himself upon them to be enjoyed, and, what is better than this, to be in some sense united to them,—let us remember, that in this favour every kind of felicity is comprised. And after we 216have made considerable progress in this meditation, we may still acknowledge the conceptions of our minds to be extremely low, in comparison with the sublimity of this mystery. Sobriety, therefore, is the more necessary for us on this subject, lest, forgetful of our slender capacity, we presumptuously soar to too high an elevation, and are overwhelmed with the blaze of celestial glory. We perceive, likewise, how we are actuated by an inordinate desire of knowing more than is right; which gives rise to a variety of questions, both frivolous and pernicious. I call those frivolous, from which no advantage can possibly be derived. But those of the second class are worse, involving persons, who indulge them, in injurious speculations, and therefore I call them pernicious. What is taught in the Scriptures, we ought to receive without any controversy; that as God, in the various distribution of his gifts to the saints in this world, does not equally enlighten them all, so in heaven, where God will crown those gifts, there will be an inequality in the degrees of their glory. The language of Paul is not indiscriminately applicable to all—“Ye are our glory and joy at our Lord’s coming;”⁶⁹³ nor Christ’s address to his apostles—“Ye shall sit judging the twelve tribes of Israel.”⁶⁹⁴ But Paul, who knew that according as God enriches the saints with spiritual gifts on earth, so he adorns them with glory in heaven, doubts not that there is in reserve for him a peculiar crown in proportion to his labours. And Christ commends to his apostles the dignity of the office with which they were invested, by assuring them that the reward of it was laid up in heaven.⁶⁹⁵ Thus also Daniel: “They that be wise, shall shine as the brightness of the firmament; and they that turn many to righteousness, as the stars, for ever and ever.”⁶⁹⁶ And an attentive consideration of the Scriptures will convince us, that they not only promise eternal life generally to believers, but also a special reward to each individual. Whence that expression of Paul—“The Lord reward him according to his works.”⁶⁹⁷ It is also confirmed by the promise of Christ that his disciples should receive a hundred-fold more in eternal life.⁶⁹⁸ In a word, as Christ begins the glory of his body by a manifold variety of gifts in this world, and enlarges it by degrees, in the same manner he will also perfect it in heaven.

10. The last part of the chapter, treating of eternal felicity; 1 Its excellence transcends our capacity. Rules to be observed. The glory of all the saints will not be equal.

But since the prophecy that death shall be swallowed up in victory (Hosea 13:14), will then only be completed, let us always remember that the end of the resurrection is eternal happiness, of whose excellence scarcely the minutest part can be described by all that human tongues can say. For though we are truly told that the kingdom of God will be full of light, and gladness, and felicity, and glory, yet the things meant by these words remain most remote from sense,and as it were involved in enigma, until the day arrive on which he will manifest his glory to us face to face (1 Cor. 15:54). “Now” says John, “are we the sons of God; and it does not yet appear what we shall be: but we know that, when he shall appear, we shall be like him; for we shall see him as he is,” (1 John 3:2). Hence, as the prophets were unable to give a verbal description of that spiritual blessedness, they usually delineated it by corporeal objects. On the other hand, because the fervor of desire must be kindled in us by some taste of its sweetness, let us specially dwell upon this thought, If God contains in himself as an inexhaustible fountain all fulness of blessing, those who aspire to the supreme good and perfect happiness must not long for any thing beyond him. This we are taught in several passages, “Fear not, Abraham; I am thy shield, and thy exceeding great reward,” (Gen. 15:1). With this accords David’s sentiment, “The Lord is the portion of mine inheritance,and of my cup: thou maintainest my lot. The lines are fallen unto me in pleasant places,” (Ps. 16:5, 6). Again, “I shall be satisfied when I awake with thy likeness,” (Ps. 17:15). Peter declares that the purpose for which believers are called is, that they may be “partakers of the divine nature,” (2 Pet. 1:4). How so? Because “he shall come to be glorified in his saints and to be admired in all them that believe,” (2 Thess. 1:10). If our Lord will share his glory, power, and righteousness, with the elect, nay, will give himself to be enjoyed by them; and what is better still, will, in a manner, become one with them, let us remember that every kind of happiness is herein included. But when we have made great progress in thus meditating, let us understand that if the conceptions of our minds be contrasted with the sublimity of the mystery, we are still halting at the very entrance.¹ The more necessary is it for us274to cultivate sobriety in this matter, lest unmindful of our feeble capacity we presume to take too lofty a flight, and be overwhelmed by the brightness of the celestial glory. We feel how much we are stimulated by an excessive desire of knowing more than is given us to know, and hence frivolous and noxious questions are ever and anon springing forth: by frivolous, I mean questions from which no advantage can be extracted. But there is a second class which is worse than frivolous; because those who indulge in them involve themselves in hurtful speculations. Hence I call them noxious. The doctrine of Scripture on the subject ought not to be made the ground of any controversy, and it is that as God, in the varied distribution of gifts to his saints in this world, gives them unequal degrees of light, so when he shall crown his gifts, their degrees of glory in heaven will also be unequal. When Paul says, “Ye are our glory and our joy,” (1Thess. 2:20), his words do not apply indiscriminately to all; nor do those of our Savior to his apostles, “Ye also shall sit on twelve thrones judging the twelve tribes of Israel,” (Mt. 19:28). But Paul, who knew that as God enriches the saints with spiritual gifts in this world, he will in like manner adorn them with glory in heaven, hesitates not to say, that a special crown is laid up for him in proportion to his labors. Our Savior, also, to commend the dignity of the office which he had conferred on the apostles, reminds them that the fruit of it is laid up in heaven. This, too, Daniel says, “They that be wise shall shine as the brightness of the firmament; and they that turn many to righteousness as the stars for ever and ever,” (Dan. 12:3). Any one who attentively considers the Scriptures will see not only that they promise eternal life to believers, but a special reward to each. Hence the expression of Paul, “The Lord grant unto him that he may find mercy of the Lord in that day,” (2 Tim. 1:18; 4:14). This is confirmed by our Savior’s promise, that they “shall receive an hundredfold and shall inherit everlasting life,” (Mt. 19:29). In short, as Christ, by the manifold variety of his gifts, begins the glory of his body in this world, and gradually increases it, so he will complete it in heaven.

10. En aangezien eerst dan de profetie (Hos. 13:14; 1 Cor.15:54) over het verslinden des doods tot overwinning vervuld zal worden, moeten wij altijd gedenken aan het eeuwige geluk, het doel der opstanding; welks uitnemendheid zo groot is dat ook al was er alles over gezegd, waartoe de tongen der mensen in staat zouden zijn, toch ternauwernood het geringste deel daarvan zou zijn aangestipt. Want hoezeer naar waarheid we zouden horen, dat het Koninkrijk Gods vol zal zijn van glans, vreugde, geluk en heerlijkheid, zo blijven toch deze dingen, die genoemd worden, zeer ver verwijderd van ons besef en als het ware in raadselen gewikkeld, totdat die dag zal gekomen zijn, waarop Hij ons zijn heerlijkheid van aangezicht tot aangezicht te aanschouwen zal geven. "Wij weten, dat wij kinderen Gods zijn," zegt Johannes (Joh. 1 Joh. 3:2) "en het is nog niet geopenbaard; maar wanneer wij Hem gelijk zullen zijn, zullen wij Hem zien, gelijk Hij is." Daarom hebben de profeten, daar zij die geestelijke gelukzaligheid, zoals ze in zichzelf is, met geen woorden konden uitdrukken, haar gemeenlijk onder lichamelijke zaken afgebeeld. Omdat het echter aan de andere kant behoorlijk is, dat de vurigheid van het verlangen in ons door een zekere smaak van die heerlijkheid wordt ontstoken, moeten wij ons voornamelijk met deze overdenking bezig houden: indien God, als een onuitputtelijke bron, de volheid van alle goederen in zich bevat, moeten zij, die naar het hoogste goed en de volmaakte gelukzaligheid streven, niets boven Hem najagen, gelijk ons op vele plaatsen geleerd wordt: "Abraham, Ik ben u een zeer groot loon" (Gen. 15:1) Met die woorden stemt David in (Ps. 16:5) "De Here is mijn deel; mijn lot is heerlijk gevallen." Evenzo elders (Ps. 17:15) "Ik zal verzadigd worden met uw aangezicht." En Petrus (2 Petr. 1:4) verkondigt, dat de gelovigen hiertoe geroepen zijn, dat ze de Goddelijke natuur deelachtig zouden worden. Hoe dat? Omdat Hij verheerlijkt zal worden in al zijn heiligen, en wonderbaar zal worden in allen, die geloofd hebben (2 The. 1:10) Indien de Here de uitverkorenen in zijn heerlijkheid, kracht en rechtvaardigheid zal doen delen, ja zichzelf aan hen te genieten zal geven en, wat nog voortreffelijker is, enigermate met hen één zal worden, laat ons dan bedenken, dat in die weldaad alle soort van geluk vervat is. En wanneer we het in deze overdenking ver gebracht hebben, laat ons dan toch bekennen, dat wij nog geheel aan het begin staan, wanneer het begrip van ons verstand met de hoogheid van deze verborgenheid vergeleken wordt. Daarom moeten wij in dit stuk des te meer soberheid betrachten, opdat wij niet, ongedachtig aan de geringe maat van ons verstand, en daardoor met groter vermetelheid omhoog vliegend, door de glans der hemelse heerlijkheid overstelpt worden. Wij gevoelen ook, hoe wij door een onmatige begeerte om meer te weten dan geoorloofd is, geprikkeld worden. Daaruit wellen nu en dan ijdele en ook schadelijke vragen op. IJdele vragen noem ik die, uit welke geen nut verkregen kan worden. Maar dat tweede is erger, omdat zij, die aan die vragen toegeven, zich in verderfelijke bespiegelingen verwarren. Daarom noem ik ze schadelijk. Wat de Schrift leert, moet bij ons buiten twijfel zijn: namelijk, dat, evenals God op verschillende wijzen zijn gaven aan de heiligen in deze wereld toedeelt en hen op ongelijke wijze bestraalt, zo ook de maat der heerlijkheid in de hemelen niet gelijk zal zijn, wanneer God zijn gaven zal kronen. Want niet op allen zonder onderscheid is toepasselijk wat Paulus zegt (1 The. 2:19) "Gijlieden zijt mijn heerlijkheid en kroon in de dag van Christus." En ook niet wat Christus zegt tot de apostelen (Matt. 19:28) "Gij zult zitten, oordelende de twaalf geslachten Israëls." Maar Paulus (die wist, dat God de heiligen, alnaargelang Hij hen met geestelijke gaven verrijkt op aarde, zo ook in de hemel met heerlijkheid versiert) twijfelt er niet aan, dat voor hem een bijzondere kroon naar de mate van zijn arbeid is weggelegd. En om de apostelen de waardigheid van het ambt, waarmee zij bekleed waren, aan te prijzen, wijst Christus er op, dat de vrucht daarvan in de hemel verborgen is. Zo zegt ook Daniël (Dan. 12:3) "De leraars nu zullen blinken als de glans des uitspansels, en die er velen rechtvaardigen, gelijk de sterren altoos en eeuwig." En wanneer men aandachtig op de Schrift let, dan ziet men, dat zij niet alleen het eeuwige leven belooft aan de gelovigen, maar ook aan een ieder zijn bijzonder loon. Vandaar ook de woorden van Paulus (2 Tim. 4:14) "God vergelde hem in die dag." En het wordt ook bevestigd door de belofte van Christus: "Gij zult honderdvoud ontvangen in het eeuwige leven." (Matt. 19:29) Kortom, evenals Christus de heerlijkheid zijns lichaams door veelvuldige verscheidenheid van gaven begint in de wereld en trapsgewijs vergroot, zo zal Hij haar in de hemel volmaken.

10. 678Die ewige Seligkeit

Die Weissagung, daß „der Tod soll verschlungen werden in den Sieg“ (Hos. 13,14; 1. Kor. 15,54f.), wird sich aber erst dann gänzlich erfüllen. Deshalb sollen wir allezeit der ewigen Seligkeit gedenken, die das Ziel der Auferstehung ist; wenn man von ihrer Herrlichkeit alles gesagt hätte, was aller Menschen Zungen zu sagen vermögen, so hätte man doch kaum den kleinsten Teil von ihr auch nur flüchtig berührt! Denn obwohl wir in Wahrheit hören, das Reich Gottes werde voll Glanz und Freude, voll Seligkeit und Herrlichkeit sein, so bleibt doch das alles, was man nennen mag, unserem Empfinden ganz fern und gleichsam in Rätsel eingehüllt, bis jener Tag gekommen ist, an dem er uns selber seine Herrlichkeit enthüllen und sie uns von Angesicht zu Angesicht schauen lassen wird. „Wir wissen nun“, sagt Johannes, „daß wir Gottes Kinder sind, aber es ist noch nicht erschienen ... Wenn wir ihm aber gleich sein werden, dann werden wir ihn sehen, wie er ist!“ (1. Joh. 3,2; nicht Luthertext). Deshalb haben die Propheten diese geistliche Seligkeit gemeinhin unter leiblichen Dingen abgebildet, da sie sie an sich selbst mit keinerlei Worten auszudrücken vermochten. Weil aber auf der anderen Seite das heiße Verlangen durch irgendeinen Geschmack von der Süße dieser Seligkeit in uns entzündet werden soll, darum wollen wir dabei bleiben, vor allem dies zu bedenken: Wenn Gott wie eine unerschöpfliche Quelle die Fülle aller Güter in sich trägt, so sollen die, welche das höchste Gut und die vollkommene Seligkeit erstreben, nichts über ihn hinaus begehren. So lehren es uns sehr viele Stellen. So das Wort: „Abraham, ich bin ... dein sehr großer Lohn!“ (Gen. 15,1). Diesem Wort stimmt David bei: „Der Herr ist mein Teil ... Das Los ist mir gefallen aufs Liebliche!“ (Ps. 16,5.6). Oder an anderer Stelle: „Ich will satt werden ... an deinem Anblick!“ (Ps. 17,15; nicht Luthertext). Petrus aber tut kund, daß die Gläubigen dazu berufen sind, „der göttlichen Natur teilhaftig zu werden“ (2. Petr. 1,4). Und warum das? Weil er „herrlich erscheinen wird in seinen Heiligen und wunderbar sein wird in denen, die da geglaubt haben!“ (2. Thess. 1,10; nicht Luthertext). Wenn der Herr seine Herrlichkeit, Kraft und Gerechtigkeit mit den Auserwählten teilen, ja wenn er sich ihnen selber zum Genuß geben und, was noch herrlicher ist, mit ihnen gewissermaßen in Eins zusammenwachsen wird, - dann sollen wir daran denken, daß in dieser Wohltat jederlei Seligkeit beschlossen liegt! Und wenn wir in dieser Betrachtung weit fortgeschritten sind, so wollen wir doch erkennen, daß wir noch bei den ersten Anfängen stecken, wenn wir das Begreifen unseres Verstandes mit der Erhabenheit dieses Geheimnisses vergleichen! Um so mehr müssen wir in diesem Stück auf Bescheidenheit halten, damit wir nicht unser Maß vergessen und uns der Glanz der himmlischen Herrlichkeit nicht übermannt, je kühnlicher wir unseren Flug in die Höhe lenken! Denn wir fühlen es auch, wie uns solche maßlose Gier, mehr zu wissen, als uns gebührt, immerfort kitzelt; daraus sprudeln dann zuweilen leichtfertige, schädliche Fragen hervor. Leichtfertige Fragen nenne ich solche, aus denen sich keinerlei Nutzen ziehen läßt. Aber schlimmer noch ist das zweite: Menschen, die sich in solchen Fragen gefallen, verwickeln sich in gefährliche Gedankenspielereien; deshalb nenne ich solche Fragen „schädlich“.

Was die Schrift uns lehrt, das soll bei uns jeder Erörterung entzogen sein, nämlich: wie Gott bei der Austeilung seiner Gaben an die Heiligen in dieser Welt verschiedenartig vorgeht und sie seine Strahlen ungleich verspüren läßt, so wird auch im Himmel, wo Gott seine Gaben krönen wird, das Maß der Herrlichkeit nicht gleich sein. Denn es läßt sich nicht unterschiedslos auf alle anwenden, wenn Paulus sagt: „Ihr seid mein Ruhm und meine Krone am Tage Christi!“ (1. Thess. 2,19; nicht Luthertext). Ebensowenig das Wort Christi an seine Apostel: „Ihr werdet sitzen ... und richten die zwölf Geschlechter Israels!“ (Matth. 19,28). Aber Paulus wußte, daß Gott nach dem Maß, wie er seine Heiligen auf Erden mit geistlichen Gütern reich macht, sie auch im Himmel mit Herrlichkeit ziert, und deshalb zweifelte er nicht, daß für ihn auch nach dem Maß seiner 679 Mühen eine besondere Krone bereitliege. Christus aber will den Aposteln die Würde des Amtes preisen, das ihnen übergeben ist, und deshalb erinnert er sie daran, daß dessen Frucht im Himmel verborgen ist. So finden wir es auch bei Daniel: „Die Lehrer aber werden leuchten wie des Himmels Glanz, und die, so viele zur Gerechtigkeit weisen, wie die Sterne immer und ewiglich!“ (Dan. 12,3). Und wenn jemand aufmerksam auf die Schrift achtet, so wird er finden, daß diese den Gläubigen nicht allein das ewige Leben verheißt, sondern auch jedem einzelnen seinen besonderen Lohn. Daher auch das Wort des Paulus: „Der Herr wolle es ihm vergelten an jenem Tage ...“ (2. Tim. 1,18; ungenau). Das wird auch durch Christi Verheißung bestätigt: „Ihr werdet’s hundertfältig empfangen im ewigen Leben“ (Matth. 19,29; nicht Luthertext). Kurz, wie Christus in der Welt die Herrlichkeit seines Leibes mit einer vielfältigen Verschiedenartigkeit von Gaben anfangen läßt und sie stufenweise vermehrt, so wird er sie auch im Himmel vollkommen machen!

10. Ewige blydskap beskore vir die uitverkorenes

Omdat die profesie dat die dood deur sy oorwinning verslind sal word,¹⁴² egter eers dan vervul sal word, moet dit ons te binne skiet dat die doel van die weeropstanding die ewige geluksaligheid is. Maar as alles oor die uitnemendheid daarvan gesê is waartoe die tonge van alle mense in staat is, sou nogtans skaars die geringste deeltjie daarvan  aangestip wees. Want hoewel ons hoor - en dit is waar - dat die koninkryk van God vol glans, blydskap, geluk en heerlikheid sal wees, is die beskrywings wat genoem word, baie ver verwyder van ons verstand, en hulle bly as ’t ware toegewikkel in raaisels totdat daardie dag kom waarop Hy sy heerlikheid sal openbaar sodat ons dit van aangesig tot aangesig kan sien.¹⁴³ Johannes sê: “Ons weet dat ons God se kinders is, maar dit is nog nie geopenbaar nie. Wanneer ons egter aan Hom gelyk is, sal ons Hom sien soos Hy is”.¹⁴⁴ Omdat die profete daarom daardie geestelike geluksaligheid op sigself met geen woorde kon uitdruk nie, het hulle dit oor die algemeen met liggaamlike beskrywings weergegee.

Omdat dit egter weer eens deur ’n sekere voorsmakie van die aangenaamheid daarvan vuriger verlange in ons behoort aan te wakker, moet ons ons besonderlik met nadenke hieroor besig hou: As God, die onuitputlike Bron, die volheid van alle goeie dinge in Homself hou, moet diegene wat die hoogste goed en volmaakte geluk najaag, niks 1261 buite Hom soek nie. So word ons op baie plekke (in die Skrif) geleer. “Abraham,Ek is jou baie groot loon”.¹⁴⁵ Dawid sing met hierdie uitspraak saam wanneer hy sê: “Die Here is my deel; my lot het vir my pragtig geval”.¹⁴⁶ Net so elders: “Ek sal versadig word met u aangesig”.¹⁴⁷ En tog verklaar Petrus dat die gelowiges hiervoor geroep is om deelgenote van God se natuur te word.¹⁴⁸ Hoe is dit moontlik? Omdat Hy verheerlik sal word in al sy heiliges en wonderbaar sal word in die wat in Hom geglo het.¹⁴⁹ As die Here sy heerlikheid, sy krag en sy geregtigheid met die uitverkorenes deel, ja, as Hy Hom gee om deur hulle geniet te word - en wat is voortrefliker as dit? - as Hy op die een of ander wyse met hulle een word, moet ons onthou dat in hierdie weldaad elke soort geluk vervat is. En wanneer ons baie vordering in die nadenke hiervan gemaak het, moet ons nogtans erken dat ons net by die punte van die wortels is as ons begripsvermoë met die verhewenheid van hierdie geheimenis vergelyk word. Daarom moet ons nugterheid oor hierdie onderwerp aankweek sodat, sonder om oor geringe maat van ons verstand na te dink en daarom met groter vermetelheid die hoogte in te vlieg, die glans van die hemelse heerlikheid ons nie oorweldig nie. Ons weet ook dat ’n onbeheerste begeerte na kennis - meer as wat ons geoorloof is - ons aanpor, waaruit terstond ligsinnige en skadelike vrae uitspruit. Ek noem dit ligsinnige vrae waaruit geen gemeenskaplike voordeel geput kan word nie. Maar die tweede is nog slegter, omdat diegene wat hulle daarmee bemoei, hulle in verderflike bespiegelings verstrik. Daarom noem ek dit skadelik.

Wat die Skrif leer, behoort van alle twis onder ons gevrywaar te wees, naamlik soos God op hierdie wêreld sy gawes op verskeie wyses onder die heiliges uitdeel en hulle ongelyk bestraal, so sal die maat van heerlikheid in die hemel ook nie gelyk wees wanneer God sy gawes bekroon nie.¹⁵⁰ Want wat Paulus sê, is nie sonder onderskeid op almal van toepassing nie: “Julle is my heerlikheid en my kroon op die dag van Christus”.¹⁵¹ So ook Christus se verklaring aan die apostels: “Julle sal sit om oor die twaalf stamme van Israel te oordeel”.¹⁵² Maar Paulus, wat geweet het dat God na gelang Hy die heiliges op die aarde met geestelike gawes verryk het, hulle so ook in die hemel met heerlikheid versier, twyfel nie dat ’n besonderse kroon vanweë sy arbeid vir hom 1262 weggebêre is nie.¹⁵³ En om die waardigheid van die amp waarmee hulle toegerus was, by die apostels aan te prys, vermaan Christus hulle dat die vrug daarvan in die hemel weggebêre is.¹⁵⁴ So ook Daniel: “Die verstandiges sal egter glinster soos die glans van die uitspansel en hulle wat baie regverdig maak, soos sterre vir ewig en altyd”.¹⁵⁵ En as elkeen die Skrifte aandagtig oorweeg, beloof hulle nie alleen die ewige lewe vir gelowiges nie maar ook ’n besondere loon vir elkeen. Daaruit ontstaan ook Paulus se verklaring: “Mag God hom op daardie dag vergeld”.¹⁵⁶ En Christus se belofte bekragtig dit ook: “Jy sal honderdvoudig in die ewige lewe ontvang”.¹⁵⁷ Kortom: Soos Christus die heerlikheid van sy liggaam op aarde met ’n veelvuldige verskeidenheid gawes begin en dit trap vir trap laat toeneem, so sal Hy dit ook in die hemel voltooi.

10. Итак, поскольку тогда полностью исполнится пророчество, где предречено, что смерть будет поглощена победою (Ос 13:14; 1 Кор 15:54), то нам всегда следует помнить о цели нашего воскресения. Эта цель - блаженство, о котором сказано, что его будут восхвалять все языки человеческие, но пока о нём может что-то сказать очень малая часть людей. Ибо, хотя Писание учит, что Царство Божье полно света, радости, блаженства и славы, учение его далеко отстоит от нашего сознания и скрыто в аллегориях до тех пор, пока не настанет день, когда наш Господь предстанет перед нами лицом к лицу [1 Кор 13:12]. Мы знаем, говорит св. Иоанн, что мы дети Божьи, но это ещё не открылось; а «когда откроется, будем подобны Ему, потому что увидим Его, как Он есть» (1 Ин 3:2).

Поэтому и пророки, не будучи в силах выразить словами субстанцию этого духовного блаженства, описывали и, можно даже сказать, рисовали его в телесных образах. Тем не менее, поскольку нашему сердцу нужно воспламениться любовью к нему и его ожиданием, нам следует прежде всего задержаться на такой мысли: если Бог как живой и неиссякаемый источник заключает в Себе полноту всех благ, то те, кто стремится к высшему благу и к блаженству во всех его составляющих, не могут желать ничего, кроме Бога. Этому нас учат многие фрагменты Писания: «Не бойся, Аврам; Я твой щит; награда твоя весьма велика» (Быт 15:1); нечто похожее говорил Давид: «Господь есть часть наследия моего и чаши моей. Ты держишь жребий мой» (Пс 15/16:5); а также: «пробудившись, буду насыщаться образом Твоим» (Пс 16/17:15). Св Пётр объявляет, что верующие призваны стать причастниками Божеского естества (2 Пет 1:4). Что это означает? То, что Господь прославится в своих святых и явится дивным во всех уверовавших в его Евангелие [2 Фес 1:10]. Если Господь должен отделить своим избранным от своей славы, силы и праведности, то есть отдать Себя им в полноте блаженства и стать единым с ними - что превосходит любое земное достоинство, то нам следует думать, что в этой благодати сокрыты все блага. Мы получим пользу от этих раздумий, если поймём, что находимся ещё в самом низу, в преддверии, и на протяжении всей земной жизни не приблизимся к высоте этой тайны. Тем более сдержанными должны мы быть в этой области - из опасений, что если забудем о нашей ничтожности и станем с безумной дерзостью парить в облаках, то будем ослеплены и низвержены небесным светом. Мы хорошо чувствуем, как постоянно дрожим от жажды узнать больше, чем позволено, в результате чего каждый день возникает множество пустых и дурных вопросов. Пустыми я называю те вопросы, из которых нельзя извлечь никакой пользы. Со вторыми дело обстоит ещё хуже: они ведут к разнузданности и пагубным (mortelles) спекуляциям. Вот почему я говорю, что они приносят большой вред.

То, чему учит Писание, должно приниматься нами без возражений. Бог по-разному раздаёт свои дары верующим в этом мире; так и на Небесах Он увенчает всех одними и теми же дарами, но мера славы будет различна. Поэтому сказанное св. Павлом о себе относится не ко всем верующим: «Вы - моя слава и мой венец в день Христов» (1 Фес 2:19). Также и сказанное Господом Иисусом его апостолам: «Сядете и вы на двенадцати престолах судить двенадцать колен Израилевых» (Мф 19:28). Св. Павел, зная, что Бог прославит на Небесах своих святых соответственно тому, насколько Он обогатил их на земле своими духовными дарами, не сомневается, что он получит особенный венец за свои тяжкие труды. Иисус Христос дабы возвеличить достоинство служения, на которое Он поставил своих апостолов, уверяет их, что за него им на Небесах уготована награда. Как прежде Он говорил через пророка Даниила: «Разумные будут сиять, как светила на тверди, и обратившие многих к правде - как звёзды, во веки, навсегда» (Дан 12:3). В самом деле, внимательно читая Писание, мы обнаруживаем, что оно не только обещает верующим вечную жизнь, но и каждому - какое-то особенное воздаяние в ней. Об этом говорят слова св. Павла, что Бог в оный день воздаст Онисифору за благодеяния, которые получил от него (2 Тим 16 cл.). Это подтверждается также обетованием Иисуса Христа воздать ученикам во сто крат за то, что они оставили (Мф 19:29). Итак, если Господь наш Иисус многообразием даров, которые Он даёт своим верным, начал прославлять своё тело уже здесь, на земле, и расширяет эту славу, то Он доведёт её до совершенства на Небесах.

11. Quemadmodum autem hoc uno consensu recipient omnes pii, quia verbo Dei satis testatum est: sic rursum spinosis quaestionibus, quas sibi obstaculo esse cognoscent, valere iussis, metas sibi propositas non transilient. Quantum ad me spectat, non solum privatim mihi a supervacua rerum inutilium investigatione tempero: sed cavendum mihi arbitror ne aliorum levitatem respondendo foveam. Sciscitantur vanae scientiae ieiuni homines quanta inter Prophetas et Apostolos, rursus^e inter Apostolos et Martyres futura sit distantia: quot gradibus different a coniugatis virgines²: denique nullum caeli angulum ab excutiendo intactum relinquunt. Deinde subit illis in mentem quorsum pertineat orbis reparatio: quando ex tanta et incomparabili copia nullius rei indigi erunt filii Dei^f: sed erunt similes Angelis, quorum inedia aeternae beatitudinis symbolum 455 est^{a 1}. Ego autem respondeo, in ipso aspectu tantam fore amoenitatem, tantam sine usu suavitatem in sola notitia, ut haec foelicitas omnia quibus nunc iuvamur adminicula longe exuperet. Fingamus in opulentissima et ubi nulla nos voluptas deficiat, mundi plaga esse positos: quem non sui morbi ab usu beneficiorum Dei subinde impediunt ac prohibent? cui non sua intemperies cursum saepe abrumpit? Unde consequitur liquidam et puram ab omni vitio fruitionem, quanvis nullus sit corruptibilis vitae usus, foelicitatis esse cumulum. Alii se transferunt longius, et quaerunt annon scoria et aliae corruptelae in metallis procul a restitutione absint, et ab ea dissideant. Quod ut illis aliquatenus concedam, expecto cum Paulo vitiorum reparationem quae initium sumpserunt a peccato, ad quam gemunt et parturiunt [Rom. 8. d. 22]. Longius iterum progrediuntur, quaenam melior conditio maneat genus humanum, quum sobolis benedictio finem tunc sumptura sit. Facilis est illius quoque nodi solutio. Quod tam magnifice eam commendat Scriptura, ad incrementa pertinet quibus Deus assidue naturae ordinem provehit ad suam metam: in perfectione vero ipsa aliam rationem esse notum est. Sed quia incautos statim captant illecebrae, et labyrinthus deinde profundius trahit, tandem, ubi sua cuique placita arrident, nullus est concertationum modus: hoc sit nobis viae compendium, contentos esse speculo et aenigmate donec cernemus facie ad faciem². Nam pauci ex ingenti multitudine qua in caelos eundum sit curant: omnes autem quid illic agatur scire ante tempus appetunt. Omnes fere ad obeundum certamina pigri et lenti, triumphos imaginarios sibi iam depingunt.

11. Or comme les enfans de Dieu doyvent recevoir cela d’un commun accord, puis qu’il leur est si bien testifié par l’Escriture, aussi faut-il qu’en chassant loin toutes questions entortillées, lesquelles ils cognoistront ne leur pouvoir tourner qu’à retardement, ils s’en tiennent tous cois entre les bornes que Dieu leur a mises. Quant à moy, non seulement je me deporte en mon privé de m’enquerir de choses superflues et inutiles, mais aussi je me veux donner garde qu’en respondant à beaucoup de curiositez, je ne nourrisse le mal que je doy reprimer. Beaucoup de legers esprits estans affamez d’humeur de vent, s’enquierent quelle distance il y aura entre les Prophetes et Apostres. derechef entre les Apostres et Martyrs: en combien de degrez les Vierges precederont les Mariez: bref, ils ne laissent nul anglet au ciel, lequel ils ne sondent avec leurs disputes. Et puis ils entrent en fantasie dequoy servira la reparation du monde, veu que les enfans de Dieu n’auront besoin de tout ce que la terre produit: mais seront semblables aux Anges (Matth. 22:30) lesquels ne sont point soustenus par boire et manger, mais ont leur immortalité sans ces aydes basses. Or je respon qu’il y aura un tel plaisir au seul regard des biens de Dieu, et combien que les Saincts n’en jouissent pas, que la seule cognoissance les esjouira tellement, que ceste felicité surmontera de beaucoup toutes les commoditez qui nous sont maintenant données. Prenons le cas que nous soyons situez en la region la plus opulente du monde, et où nulle volupté ne defaille: combien y en a-il qui ne soyent empeschez chacun coup par maladie de jouir des benefices de Dieu? Et qui est celuy qui ne soit contraint de s’abstenir des biens qu’il a, et de jusner à cause de son intemperance? Dont il s’ensuit que le comble de felicité est d’avoir jouissance pure et nette des biens de Dieu, encore qu’ils ne servent point à certain usage de la vie corruptible. Les autres se transportent encores plus loin, et demandent si l’escume aux metaux et telles superfluitez ne sont pas contrevenantes à la restauration de toutes choses; ce que je leur puis accorder en partie: et toutesfois je ne laisseray pas d’attendre avec sainct Paul, la reparation des vices qui ont eu leur origine du peché, à laquelle toutes creatures gemissent (Rom. 8:22). Derechefils passent outre, en demandant quelle sera la condition du genre humain, veu que la benediction d’engendrer prendra fin alors. La solution est aisée, assavoir quand l’Escriture prise tant le don de lignée, que cela se rapporte à l’augmentation de l’estat present, selon que Dieu advance l’ordre de nature de jour en jour, jusques à ce qu’il l’ait amené à sa perfection: mais lors qu’il n’en sera point besoin. Mais pource que beaucoup de gens simples et inconsiderez sont facilement surprins de tels allechemens, et puis se jettent plus profond au labyrinthe: et finalement quand chacun se plaist en son opinion, il n’y a nulle mesure de combats: le meilleur expedient est, de nous contenter cependant que nous sommes pelerins en terre, de voir en miroir et obscureté les choses que nous verrons en la fin face à face (1 Cor. 13:12). Car on en trouve bien peu en tout le monde, qui se soucient par où il faut aller, et cependant veulent savoir qu’on fait en Paradis. Tous presque sont lasches et frois à combattre, et cependant ils se forgent des triomphes imaginaires.

11. As all the pious will receive this with one consent, because it is sufficiently attested in the word of God, so, on the other hand, dismissing abstruse questions, which they know to be obstructions to them, they will not transgress the limits prescribed to them. For myself, I not only refrain as an individual 217from the unnecessary investigation of useless questions, but think it my duty to be cautious, lest I encourage the vanity of others by answering them. Men, thirsting after useless knowledge, inquire what will be the distance between the prophets and apostles, and between the apostles and martyrs; and how many degrees of difference there will be between those who have married and those who have lived and died in celibacy; in short, they leave not a corner of heaven unexplored. The next object of their inquiry is, what end will be answered by the restoration of the world; since the children of God will want nothing of all its vast and incomparable abundance, but will be like the angels of God, whose freedom from all animal necessities is the symbol of eternal blessedness. I reply, there will be such great pleasantness in the very prospect, and such exquisite sweetness in the mere knowledge, without any use of it, that this felicity will far exceed all the accommodations afforded us in the present state. Let us suppose ourselves placed in some region the most opulent in the world, and furnished with every pleasure; who would not sometimes be prevented by disease from making use of the bounties of God? who would not often have his enjoyment of them interrupted by the consequences of intemperance? Hence it follows, that calm and serene enjoyment, pure from every vice and free from all defect, although there should be no use of a corruptible life, is the perfection of happiness. Others go further, and inquire, whether dross and all impurities in metals are not removed from that restoration, and incompatible with such a state. Though I in some measure grant this, I expect, with Paul, a reparation of all the evils caused by sin, for which he represents the creatures as groaning and travailing. They proceed further still, and inquire, what better state awaits the human race, when the blessing of posterity shall no longer be enjoyed. The solution of this question also is easy. The splendid commendations of it in the Scriptures relate to that progressive increase, by which God is continually carrying forward the system of nature to its consummation. But as the unwary are easily caught by such temptations, and are afterwards drawn further into the labyrinth, till, at length, every one being pleased with his own opinion, there is no end to disputes,—the best and shortest rule for our conduct, is to content ourselves with “seeing through a glass darkly,” till we shall “see face to face.”⁶⁹⁹ For very few persons are concerned about the way that leads to heaven, but all are anxious to know, before the time, what passes there. Men in general are slow, and reluctant to engage in the conflict, and yet portray to themselves imaginary triumphs.

11. Without rewarding questions which merely puzzle, an answer given to some which are not without use.

While all the godly with one consent will admit this, because it is sufficiently attested by the word of God, they will, on the other hand, avoid perplexing questions which they feel to be a hindrance in their way, and thus keep within the prescribed limits. In regard to myself, I not only individually refrain from a superfluous investigation of useless matters, but also think myself bound to take care that I do not encourage the levity of others by answering them.Men puffed up with vain science are often inquiring how great the difference will be between prophets and apostles, and again, between apostles and martyrs; by how many degrees virgins will surpass those who are married; in short, they leave not a corner of heaven untouched275by their speculations. Next it occurs to them to inquire to what end the world is to be repaired, since the children of God will not be in want of any part of this great and incomparable abundance, but will be like the angels, whose abstinence from food is a symbol of eternal blessedness. I answer, that independent of use, there will be so much pleasantness in the very sight, so much delight in the very knowledge, that this happiness will far surpass all the means of enjoyment which are now afforded. Let us suppose ourselves placed in the richest quarter of the globe, where no kind of pleasure is wanting, who is there that is not ever and anon hindered and excluded by disease from enjoying the gifts of God?who does not oftentimes interrupt the course of enjoyment by intemperance? Hence it follows, that fruition, pure and free from all defect, though it be of no use to a corruptible life, is the summit of happiness. Others go further, and ask whether dross and other impurities in metals will have no existence at the restitution, and are inconsistent with it. Though I should go so far as concede this to them, yet I expect with Paul a reparation of those defects which first began with sin, and on account of which the whole creation groaneth and travaileth with pain (Rom. 8:22). Others go a step further, and ask, What better condition can await the human race, since the blessing of offspring shall then have an end? The solution of this difficulty also is easy. When Scripture so highly extols the blessing of offspring, it refers to the progress by which God is constantly urging nature forward to its goal; in perfection itself we know that the case is different. But as such alluring speculations instantly captivate the unwary, who are afterwards led farther into the labyrinth, until at length, every one becoming pleased with his own views there is no limit to disputation, the best and shortest course for us will be to rest contented with seeing through a glass darkly until we shall see face to face. Few out of the vast multitude of mankind feel concerned how they are to get to heaven; all would fain know before the time what is done in heaven. Almost all, while slow and sluggish in entering upon the contest, are already depicting to themselves imaginary triumphs.

11. En evenals alle vromen dit eenstemmig zullen aannemen, omdat het door Gods Woord genoegzaam betuigd is, zo zullen zij aan de andere kant de netelige vragen, van welke ze zullen inzien, dat ze hun in de weg staan, laten varen, en de hun gestelde grenzen niet overschrijden. Wat mij zelf betreft, ik onthoud mij niet alleen persoonlijk van de overbodige naspeuring van onnutte dingen, maar ik meen ook, dat ik er voor op moet passen, dat ik niet door te antwoorden de lichtzinnigheid van anderen in de hand werk. Nietsbetekenende mensen met een ijdel verstand onderzoeken, hoe groot de afstand zal zijn tussen de profeten en de apostelen, en wederom tussen de apostelen en de martelaars, hoeveel graden de maagden zullen verschillen van de gehuwden; kortom geen enkele hoek van de hemel laten zij over, die ze niet doorzoeken. Bovendien komt hun de vraag in de geest, waartoe de vernieuwing van de wereld dient, aangezien de kinderen Gods uit een zo grote en onvergelijkelijke overvloed geen enkel ding nodig zullen hebben, maar gelijk zullen zijn aan de engelen, wier gemis van de behoefte om te eten en te drinken het teken is van eeuwige gelukzaligheid. Maar ik antwoord, dat in het aanschouwen zelf zo grote liefelijkheid zal zijn, en in het kennen alleen zonder het gebruik daarvan zulk een zoetheid, dat dit geluk alle hulpmiddelen, waardoor we nu geholpen worden, verre overtreft. Laat ons veronderstellen, dat wij in de allerrijkste streek der wereld, waar geen enkel genot ons ontbreekt, geplaatst zijn: wie wordt dan niet door zijn ziekten van het gebruik van Gods weldaden nu en dan afgehouden? Wie wordt niet door zijn eigen onmatigheid dikwijls gestoord? Daaruit volgt, dat een genieting, die zuiver is en rein van elk gebrek, het toppunt der gelukzaligheid is, ofschoon er geen gebruik is van het verderfelijke leven. Anderen gaan verder, en vragen of het schuim en ander bederf in de metalen niet ver van de wederoprichting af zijn en daarbij niet passen. En ook al geef ik hun dat tot op zekere hoogte toe, zo verwacht ik met Paulus (Rom. 8:22) een herstel van de gebreken, die hun begin genomen hebben uit de zonde, naar welk herstel het ganse schepsel zucht en als in barensnood is. Wederom gaan zij verder en vragen, wat voor een betere toestand het menselijk geslacht te wachten staat, daar de zegen van het krijgen van kinderen dan een einde zal nemen. Ook van die moeilijkheid is de oplossing gemakkelijk. Dat de Schrift die zegen zo heerlijk aanprijst, heeft betrekking op de wasdom, waardoor God onafgebroken de orde der natuur doorvoert tot aan haar einde: maar dat het in de volmaaktheid zelf anders zal zijn, is bekend. Maar aangezien onbehoedzame mensen terstond door dergelijke verlokkingen gevangen worden en de doolhof hen daarna dieper meesleurt, en er eindelijk, wanneer ieder in zijn eigen meningen vermaak schept, geen eind komt aan de twisten, laat dit kort en goed voor ons genoeg zijn, dat we tevreden zijn nu te zien in een spiegel in een duistere rede, totdat we zien zullen van aangezicht tot aangezicht. Want van een grote menigte zijn er weinigen, die er zich om bekommeren, langs welke weg men naar de hemel moet gaan; maar allen begeren voor de tijd te weten, hoe het daar is. En ook al zijn bijna allen traag en langzaam tot het aangaan van de strijd, zo stellen zij zich in hun verbeelding reeds hun triumf voor.

11. Abwehr überflüssiger Fragen

Wie nun aber alle Frommen dies einmütig annehmen werden, weil es durch Gottes Wort genugsam bezeugt ist, so werden sie auf der anderen Seite alle spitzfindigen Fragen fahren lassen, weil sie wissen, daß sie ihnen bloß Hemmnisse bereiten, und sie werden die ihnen vorgezeichneten Grenzen nicht überspringen. Was mich betrifft, so halte ich mich nicht nur für mich allein von allem überflüssigen Forschen nach unnützen Dingen zurück, sondern meine, mich auch hüten zu sollen, daß ich nicht durch Antwortgeben die Leichtfertigkeit anderer noch fordere! Menschen, die nach eitlem Wissen hungern, möchten gern in Erfahrung bringen, wie groß einst der Abstand zwischen Propheten und Aposteln oder wiederum zwischen Aposteln und Märtyrern sein werde, wieviel Stufen die Jungfrauen über den verheirateten stehen würden, kurz, sie lassen keine Ecke im Himmel mit ihrer Fragerei unangetastet! Dann kommt ihnen auch die Frage in den Sinn, was eigentlich die Erneuerung der Welt für einen Zweck haben solle, wo doch Gottes Kinder aus solcher großen und unvergleichlichen Fülle nicht ein einziges Ding nötig haben, sondern den Engeln ähnlich sein sollen, die doch gerade als Sinnbild ihrer ewigen Seligkeit nicht essen? Ich aber antworte: Auch in dem bloßen Anschauen wird soviel Ergötzlichkeit stecken, im bloßen Erkennen wird auch ohne Genuß soviel Süßigkeit liegen, daß diese Glückseligkeit über alle Mittel, die uns jetzt zu Hilfe kommen, weit hinausgeht! Stellen wir uns doch vor, wir würden in das reichste Gefilde der Welt versetzt, in dem uns kein Vergnügen abginge: wen würden da nicht seine Gebrechen zuweilen am Gebrauch solcher Wohltaten Gottes hindern und davon abhalten? Wessen Lauf wird nicht oft genug von seiner Unmäßigkeit gestört? Daraus ergibt sich, daß die höchste Glückseligkeit im lauteren und von allen Gebrechen reinen Genießen besteht, selbst wenn kein Gebrauch dieses vergänglichen Lebens dabei stattfindet! - Andere schwingen sich noch „weiter hinauf“, und fragen, ob nicht Gußschaum und andere Schäden an den Metallen weit von jeder Erneuerung entfernt sind und zu ihr im Gegensatz stehen. Das lasse ich zwar einigermaßen gelten, aber ich erwarte mit Paulus eine Behebung der Mängel, die ihren Ursprung von der Sünde her haben; danach „seufzt“ ja die ganze Kreatur, darauf hin leidet sie ja „Geburtswehen“! (Röm. 8,22; wörtlich). Aber sie gehen dann noch weiter und fragen, wieso denn das Menschengeschlecht in einen besseren Stand kommen sollte, wo doch die Segnung der Nachkommenschaft dann ein Ende nehmen würde. Auch dieser Knoten ist leicht aufzulösen. Daß die Schrift diesen Segen so herrlich rühmt, das bezieht sich auf das Wachstum, mit dem Gott die Ordnung der Natur beständig weiterführt, bis zu ihrem Ziele hin; es ist aber doch bekannt, daß es bei der Vollendung anders zugehen wird! Aber weil unvorsichtige Leute gleich von Täuschungen ergriffen werden und der Irrgarten sie dann immer tiefer zieht, und weil schließlich, wo jeder sich in seinen besonderen Meinungen gefällt, des 680 Disputierens kein Ende mehr ist, darum sollen wir es kurz und gut für unseren Weg halten, uns an dem „Spiegel und dunklen Wort“ genügen zu lassen, bis wir „sehen von Angesicht zu Angesicht!“ (1. Kor. 13,12). Denn unter der großen Menge findet man nur wenige, die sich darum sorgen, auf welchem Wege man zum Himmel wandern soll; dagegen begehren alle vor der Zeit zu wissen, was dort geschehe! Fast alle sind zu faul und träge, um Kämpfe durchzufechten; aber erträumte Triumphe malen sie sich schon an die Wand!

11. ’n Weerlegging van onsinnige vrae en opvattings

Soos al die godvrugtiges hierdie uiteensetting eenstemmig sal aanvaar omdat dit voldoende deur God se Woord betuig is, so sal hulle aan die ander kant netelige vraagstukke wat hulle as hindernisse herken, vaarwel toeroep en nie die perke wat vir hulle gestel is, oorskry nie. Sover dit my aangaan, weerhou ek my nie alleen persoonlik van ’n oorbodige ondersoek na nuttelose onderwerpe nie, maar ek meen dat ek daarteen moet waak om nie ander mense se ligsinnigheid aan te stook deur hulle vrae te beantwoord nie. Mense wat honger na ydele kennis, stel ondersoek in na die grootte van die afstand tussen die profete en die apostels en dan weer tussen die apostels en die martelare; hulle ondersoek hoeveel grade van verskil daar tussen maagde en getroude vrouens is.¹⁵⁸

Kortom: hulle laat geen hoekie van die hemel deur hulle ondersoek onaangeraak nie. Dan kom dit skielik by hulle op om te vra watter doel die herstel van die wêreld dien omdat God se kinders uit so ’n groot en onvergelyklike oorvloed aan niks gebrek sal hê nie¹⁵⁹ maar soos die engele sal wees, en die feit dat hulle nie eet nie, is ’n simbool van die ewige geluksaligheid.¹⁶⁰ Ek antwoord egter dat juis in die aanskouingdaarvan so ’n groot geluk en in die kennis alleen sonder die toepassing daarvan so ’n groot aangenaamheid sal wees dat hierdie geluksaligheid 1263 al die hulpmiddels waardeur ons tans gehelp word, ver te bowe gaan. Kom ons veronderstel dat ons in die rykste wêreldstreek geplaas is waar geen genot ons ontbreek nie - wie word nie soms van die genieting van God se weldade deur sy eie siektes weerhou en verhinder nie? Wie se lewensloop word nie dikwels deur eie onbeheerstheid onderbreek nie? Daaruit volg dat genieting wat rein en suiwer van elke gebrek is, die toppunt van geluk is al sou dit nie ’n verderflike leefwyse voer nie?.

Sommige mense gaan nog verder en vra of metaalslakke en ander onsuiwerhede in metale nie ver van die herstel af is en nie daarby pas nie. En al sou ek hulle dit in ’n mate toegee, wag ek saam met Paulus op die herstel van die gebreke wat hulle begin in die sonde gehad het en waarna hulle sug en in barensnood is.¹⁶¹ Weer gaan hulle nog verder en vra watter beter toestand nou eintlik vir die mens oorbly aangesien die seën van ’n nageslag dan tot ’n einde sal kom. Die oplossing van hierdie probleem is ook maklik. Dat die Skrif hierdie seën so pragtig aanprys, sien op die toename waarmee God voortdurend die natuurorde na sy eindpunt voer, maar dit is bekend dat die volmaaktheid daar anders is. Maar omdat sulke verlokkinge onversigtige mense dadelik vang en ’n doolhof hulle daarna baie dieper insleep, is daar geen perk aan hulle twiste wanneer elkeen se eie opvatting hom geval nie. Laat dit vir ons ’n kortpad wees om tevrede te wees met die spieël en die raaisel totdat ons van aangesig tot aangesig sien.¹⁶² Want ’n klein handjievol mense uit die ontsaglike menigte bekommer hulle oor die pad waarmee hulle in die hemel moet kom. Almal begeer egter om vooraf te weet wat daar¹⁶³ aangaan. Oor die algemeen is almal lui en traag om die stryd aan te knoop, en hulle teken alreeds vir hulle denkbeeldige oorwinnings.

11. Дети Божьи должны принимать всё это при общем согласии, ибо это прекрасно засвидетельствовано Писанием. Они должны отгонять от себя все путаные вопросы, которые, как они знают, только замедлят их движение; им следует спокойно оставаться в пределах, поставленных Богом. Что касается меня, то я не только воздерживаюсь сам ставить излишние и бесполезные вопросы, но и остерегаюсь, отвечая на вопросы любопытствующих, поощрять зло, которое я должен подавлять. Многие ветреные умы одержимы страстью задавать такие, например, вопросы: какое различие будет между пророками и апостолами, между апостолами и мучениками; в какой степени девственницы превзойдут замужних; короче они не оставили на Небесах ни одного уголка, куда бы ни пробрались со своими спорами. Потом они предаются фантазиям, для чего нужно восстановление мира, поскольку дети Божьи не будут иметь нужды ни в чём, что производит земля, но будут подобны Ангелам, которые не нуждаются в пище и питье, но обладают бессмертием без помощи этих низменных вещей. Но я всё же отвечаю, что один взгляд на Божьи блага даст невыразимое наслаждение и что, хотя святые не пользуются ими, само знание об этих благах настолько радует их, что эта радость намного превосходит блага, которые нам даются сейчас. Вообразим, что мы находимся в самом прекрасном уголке земли, где можно удовлетворить любое желание. Разве нет людей, которым бы мешала пользоваться Божьими благами болезнь? Кто не был вынужден отказываться от благ, которыми обладал, и поститься по причине своей прежней невоздержанности? Отсюда следует, что верх блаженства - это чистая радость от Божьих благ, когда ими не пользуются в испорченной жизни.

Некоторые идут ещё дальше и спрашивают, не противоречат ли ржавчина и накипь на металлах перспективе восстановления всех вещей. Отчасти я могу с ними согласиться; однако вместе со св. Павлом не оставляю надежды на исцеление от пороков, которые имеют своё начало в грехе и от которой стенает вся тварь (Рим 8:22). Любопытствующие опять идут дальше и спрашивают, в каком состоянии будет находиться род человеческий, поскольку благословение на продолжение рода прекратится. Разрешить этот вопрос нетрудно. Писание высоко оценивает продолжение рода, потому что оно увеличивает численность людей и животных, благодаря чему Бог день ото дня улучшает порядок в природе, пока не доведёт его до совершенства. Но тогда в этом не будет нужды. Многие простые и неразумные люди легко поддаются подобным соблазнам и далеко забираются в лабиринт; каждый упорствует в своём мнении, и сил на борьбу не остаётся. Лучший способ избежать этого - удовлетвориться тем, что, пока мы странники на земле, мы смотрим сквозь тусклое стекло на вещи, которые в конце увидим лицом к лицу [1 Кор 13:12]. Ведь в целом мире найдётся немного людей, которые бы заботились о том, куда следует идти, но многие желают знать, что происходит в раю. Почти все трусливы и медлительны в битве, но при этом творят для себя воображаемые победы.

12. | Porro quia divinae in reprobos ultionis gravitatem nulla descriptio aequare potest, per res corporeas eorum tormenta et cruciatus nobis figurantur: nempe per tenebras, fletum, et stridorem dentium [Matth. 8. b. 12, et 22. b. 13], ignem inextinguibilem [Ibidem, 3. c. 12; Marc. 9. g. 43], vermem sine fine cor arrodentem [Iesa. 66. g. 24]. || Talibus enim loquendi modis certum est Spiritum sanctum voluisse sensus omnes horrore conturbare: ut quum dicitur praeparatam esse ab aeterno^b gehennam profundam, nutrimenta eius esse ignem et ligna multa: flatum Domini, ceu torrentem^c sulphuris, eam succendere 456 ^a [Iesa. 30. g. 33]. Quibus ut nos adiuvari oportet ad concipiendam utcunque impiorum miseram sortem: ita nos in eo potissimum defigere cogitationem oportet, quam sit calamitosum alienari ab omni Dei societate; neque id modo: sed maiestatem Dei ita sentire tibi adversam, ut effugere nequeas quin ab ipsa urgearis. Nam primum eius indignatio instar ignis est violentissimi, cuius attactu omnia devorentur et absorbeantur. Deinde illi ad exercendum iudicium sic serviunt omnes creaturae, ut caelum, terram, mare, animalia, et quicquid est, velut dira indignatione adversum se inflammata et in perniciem suam armata sensuri sint: quibus iram suam ita Dominus palam faciet^b. Quare non vulgare aliquid pronuntiavit Apostolus, quum dicit infideles daturos poenas interitu aeternas a facie Domini, et a gloria virtutis eius [2^c. Thess. 1. c. 9]. || Et quoties metum corporeis figuris incutiunt Prophetae, quanvis nihil pro tarditate nostra hyperbolicum afferant, praeludia tamen admiscent futuri iudicii in sole et luna totoque mundi opificio^d || Quare nullam requiem inveniunt infoelices conscientiae, quin diro turbine vexentur ac dissipentur, quin ab infesto Deo se discerpi sentiant, et confixae mortiferis aculeis lancinentur, quin ad Dei fulmen expavescant, et conterantur onere manus eius: ut abyssos et voragines quaslibet subire levius sit quam in illis terroribus stare ad momentum^e; || quale hoc et quantum est, aeterna et nusquam desitura illius obsidione urgeri? || Qua de re Psalmus nonagesimus continet memorabilem sententiam; quanvis solo aspectu cunctos mortales dissipet ac in nihilum redigat, cultores tamen suos, quo magis sunt timidi in hoc mundo, urgere, ut cruce oneratos ad properandum incitet¹, donec sit ipse omnia in omnibus²

12. Or pource que nulle description ne suffiroit à bien exprimer l’horreur de la vengeance de Dieu sur les incredules, les tormens qu’ils doyvent endurer nous sont figurez par choses corporelles: assavoir par tenebres, pleurs, grincemens de dens, feu eternel, et vers rongeans le cœur incessamment (Matth. 8:12; 22:13; 3:12; Marc 9:43, 44; Is. 66:24; 30:33). Car il est certain que le sainct Esprit, par telles manieres de parler a voulu denoter une extreme horreur, qui esmeuve tous les sens: comme quand il dit qu’une gehenne profonde leur est preparée de toute eternité, laquelle est ardente en feu: pour lequel entretenir il y a tousjours bois appareillé, et que l’Esprit de Dieu est comme soulphre pour l’enflamber. Combien donc que par telles formes de parler nous devions estre instruits à concevoir aucunement la miserable condition des iniques, toutesfois si nous faut-il là principalement ficher nostre pensement, quelle maiheureté c’est d’estre separé de toute compagnie de Dieu. Et non seulement ce, mais sentir sa Majesté contraire à nous: laquelle nous ne puissions fuir qu’elle ne nous persecute tousjours. Car premierement son indignation est comme un feu embrasé, lequel de son attouchement devore et engloutist toutes choses (Hebr. 10:27). Puis apres, toutes creatures servent tellement à icelle pour executer sa rigueur, que tous ceux ausquels Dieu a revelé son ire, sentent le ciel, la terre, la mer, toutes bestes et toutes autres choses comme armées en leur ruine et perdition. Pourtant l’Apostre n’a pas dit une chose de petite consequence, disant que les infideles seront punis eternellement, en ce que la face du Seigneur et la gloire de sa vertu les persecutera (2 Thess. 1:9). Et toutes fois et quantes que les Prophetes menacent pour effrayer les iniques sous similitudes corporelles, combien qu’ils n’excedent point mesure en leur parler, si est-ce qu’ils meslent souvent quelques traces du jugement à venir, disans que le soleil sera obscurcy, et la lune perdra sa clarté, et tout le bastiment du monde sera dissipé et confus. Parquoy les miserables consciences ne peuvent trouver aucun repos, qu’elles ne soyent agitées et poussées comme de tourbillons, qu’elles ne se sentent comme deschirées de l’ire de Dieu, qu’elles ne soyent pointes et navrées de playes mortelles: bref qu’elles ne soyent effrayées et comme esperdues de la foudre du ciel, et qu’elles ne soyent brisées de la main puissante de Dieu: tellement qu’il seroit plus supportable d’estre abysmé en tous gouffres, que d’estre en telles frayeurs: et ne fust-ce que pour une minute de temps. Je vous prie, quelle punition leur est-ce, d’estre ainsi affligées et pressées à jamais sans remede? De quoy il y a une sentence notable au Pseaume 90: c’est combien que Dieu extermine de son seul regard toutes creatures mortelles (Ps. 90:9, 11), qu’il presse plus asprement ses serviteurs en ce monde, voire d’autant qu’ils sont plus timides que les autres: afin de les inciter sous le fardeau de la croix à se haster, jusques à ce qu’il soit tout en toutes choses (1 Cor. 15:28).

12. 218 Now, as no description can equal the severity of the Divine vengeance on the reprobate, their anguish and torment are figuratively represented to us under corporeal images; as, darkness, weeping, and gnashing of teeth, unextinguishable fire, a worm incessantly gnawing the heart.⁷⁰⁰ For there can be no doubt but that, by such modes of expression, the Holy Spirit intended to confound all our faculties with horror; as when it is said, that “Tophet is ordained of old; the pile thereof is fire and much wood: the breath of the Lord, like a stream of brimstone, doth kindle it.”⁷⁰¹ As these representations should assist us in forming some conception of the wretched condition of the wicked, so they ought principally to fix our attention on the calamity of being alienated from the presence of God; and in addition to this, experiencing such hostility from the Divine majesty as to be unable to escape from its continual pursuit. For, in the first place, his indignation is like a most violent flame, which devours and consumes all that it touches. In the next place, all the creatures so subserve the execution of his judgment, that those to whom the Lord will thus manifest his wrath, will find the heaven, the earth, and the sea, the animals, and all that exists, inflamed, as it were, with dire indignation against them, and all armed for their destruction. It is no trivial threatening, therefore, denounced by the apostle, that unbelievers “shall be punished with everlasting destruction from the presence of the Lord, and from the glory of his power.”⁷⁰² And when the prophets excite terror by corporeal figures, though they advance nothing hyperbolical for our dull understandings, yet they mingle preludes of the future judgment with the sun, the moon, and the whole fabric of the world. Wherefore miserable consciences find no repose, but are harassed and agitated with a dreadful tempest, feel themselves torn asunder by an angry God, and, transfixed and penetrated by mortal stings, are terrified at the thunderbolts of God, and broken by the weight of his hand; so that to sink into any gulfs and abysses would be more tolerable than to stand for a moment in these terrors. How great and severe, then, is the punishment, to endure the never ceasing effects of his wrath! On which subject there is a memorable passage in the ninetieth psalm; that though by his countenance he scatters all mortals, and turns them to destruction, yet he encourages his servants in proportion to their timidity in this world, to excite them, though under the burden of the cross, to press forward, till he shall be all in all.

12. As the happiness of the elect, so the misery of the reprobate, will be without measure, and without end.

Moreover, as language cannot describe the severity of the divine vengeance on the reprobate, their pains and torments are figured to us by corporeal things, such as darkness, wailing and gnashing of teeth, inextinguishable fire, the ever-gnawing worm (Mt. 8:12; 22:13; Mark 9:43; Isa. 66:24). It is certain that by such modes of expression the Holy Spirit designed to impress all our senses with dread, as when it is said, “Tophet is ordained of old; yea, for the king it is prepared: he has made it deep and large; the pile thereof is fire and much wood; the breath of the Lord, like a stream of brimstone, does kindle it,” (Isa. 30:33). As we thus require to be assisted to conceive the miserable doom of the reprobate, so the consideration on which we ought chiefly to dwell is the fearful consequence of being estranged from all fellowship with God, and not only so, but of feeling that his majesty276is adverse to us, while we cannot possibly escape from it. For,first, his indignation is like a raging fire, by whose touch all things are devoured and annihilated. Next, all the creatures are the instruments of his judgment, so that those to whom the Lord will thus publicly manifest his anger will feel that heaven, and earth, and sea, all beings, animate and inanimate, are, as it were, inflamed with dire indignation against them, and armed for their destruction. Wherefore, the Apostle made no trivial declaration, when he said that unbelievers shall be“punished with everlasting destruction from the presence of the Lord, and from the glory of his power,” (2 Thess. 1:9). And whenever the prophets strike terror by means of corporeal figures, although in respect of our dull understanding there is no extravagance in their language, yet they give preludes of the future judgment in the sun and the moon, and the whole fabric of the world. Hence unhappy consciences find no rest, but are vexed and driven about by a dire whirlwind, feeling as if torn by an angry God, pierced through with deadly darts, terrified by his thunderbolts and crushed by the weight of his hand; so that it were easier to plunge into abysses and whirlpools than endure these terrors for a moment. How fearful, then, must it be to be thus beset throughout eternity! On this subject there is a memorable passage in the ninetieth Psalm: Although God by a mere look scatters all mortals, and brings them to nought, yet as his worshippers are more timid in this world, he urges them the more, that he may stimulate then, while burdened with the cross to press onward until he himself shall be all in all.

END OF BOOK THREE.

12. Daar verder de zwaarte van Gods wraak jegens de verworpenen op geen enkele wijze voldoende kan beschreven worden, worden hun kwellingen en folteringen ons door lichamelijke dingen afgebeeld: namelijk door duisternis, wening, knersing der tanden, onuitblusselijk vuur en door een worm, die zonder einde aan het hart knaagt (Matt. 8:12; 22:13; 3:12; Marc.9:43; Jes.66:24; 30:33) Want het is zeker, dat de Heilige Geest door zulke uitdrukkingen alle zinnen door schrik heeft willen verwarren; gelijk wanneer gezegd wordt, dat van eeuwigheid een diepe poel bereid is, en dat diens voedsel vuur is en veel hout, en dat de adem des Heren als een zwavelstroom hem aansteekt. En evenals wij daardoor geholpen moeten worden om enigszins het ellendige lot der goddelozen te begrijpen, zo moeten wij vooral daarop onze gedachte richten, hoe rampzalig het is van elke gemeenschap met God vervreemd te worden; en dat niet alleen, maar ook te gevoelen, dat Gods majesteit zo tegen u is, dat ge er niet aan ontkomen kunt, door haar benauwd te worden. Want ten eerste is zijn verbolgenheid als een zeer heftig vuur, door welks aanraking alles verslonden en verzwolgen wordt. En verder dienen alle schepselen Hem zo om zijn oordeel uit te voeren, dat zij zullen gevoelen, dat de hemel, de aarde, de zee, de dieren en al wat er is, als het ware door een vreselijke verbolgenheid tegen hen ontstoken en tot hun verderf gewapend zijn; door welke de Here zo zijn toorn zal openbaren. Daarom heeft de apostel niet iets gewoons uitgesproken, toen hij zeide (2 The. 1:9) dat de ongelovigen tot straf zullen lijden "het eeuwig verderf van het aangezicht des Heren, en van de heerlijkheid zijner sterkte". En zo dikwijls de profeten vrees inboezemen door lichamelijke gelijkenissen, mengen zij daaronder, hoewel ze, gezien onze traagheid, niets overdrevens bijbrengen, toch het voorspel van het toekomend oordeel in de zon, de maan, en het ganse bouwwerk der wereld. Daarom vinden de ongelukkige consciëntiën geen rust, maar worden door een vreselijke wervelwind gekweld en verstrooid, daar ze gevoelen, dat ze door de vijandige God verscheurd worden, en door dodelijke prikkels doorboord en gekwetst worden; zij sidderen voor Gods bliksem en worden door de zwaarte van zijn hand vermorzeld; zodat het lichter is in alle mogelijke afgronden en kolken te verzinken, dan een ogenblik in die verschrikkingen te staan. Hoedanig is dat en hoe vreselijk, door Gods eeuwige en nooit eindigende belegering benauwd te worden? Daarover bevat de negentigste psalm een merkwaardige uitspraak: dat God, hoewel Hij alleen door zijn aanblik alle stervelingen verstrooid en te niet maakt, toch zijn dienaren, hoe vreesachtiger ze in deze wereld zijn, des te meer benauwt, opdat Hij hen, met het kruis beladen, zou aanzetten om zich te haasten, totdat Hij zelf is alles in allen.

12. Das Los der Verworfenen

Weil nun weiter keine Beschreibung der Schwere göttlicher Rache gegen die verworfenen gleichzukommen vermag, darum werden uns ihre Leiden und Qualen unter dem Bilde leiblicher Dinge abgebildet, wie Finsternis, Heulen und Zähneklappern (Matth. 8,12; 22,13), unauslöschliches Feuer (Matth. 3,12; Mark. 9,43), oder auch unter dem Bilde eines Wurms, der ohne Ende am Herzen nagt (Jes. 66,24). Denn sicherlich hat der Heilige Geist durch solche Redeformen alle Sinne mit Schrecken erschüttern wollen; so, wenn es heißt, seit Ewigkeit sei eine tiefe Höllengrube bereitet, ihre Nahrung sei Feuer und viel Holz, und der „Odem des Herrn“ werde sie „anzünden wie ein Schwefelstrom“ (Jes. 30,33). Solche Worte sollen uns gewiß dazu helfen, das elende Los der Gottlosen einigermaßen zu verstehen; aber wir müssen dabei unsere Erwägung vor alledem darauf richten, was für eine Not es ist, von der Gemeinschaft mit Gott abgeschnitten zu sein, ja, nicht nur dies, sondern auch zu fühlen, wie Gottes Majestät gegen einen steht, so daß man ihrem lastenden Druck nicht entfliehen kann! Denn erstlich ist sein Zorn wie ein wütendes Feuer, durch dessen Berührung alles verschlungen und verzehrt wird. Dann aber dienen ihm zum Vollzug seines Gerichts auch alle Kreaturen, so daß die Gottlosen erfahren müssen, wie Himmel und Erde und Meer, wie alle Tiere und alles, was da ist, gleichsam in heftigem Zorn gegen sie entflammt und zu ihrem Verderben gerüstet sind: denn durch all das macht ihnen der Herr seinen Zorn offenbar. Deshalb hat der Apostel nichts Alltägliches kundgemacht, wenn er sagt, die Gottlosen müßten in ihrem Verderben ewige „Pein leiden“ „von dem Angesicht des Herrn und von seiner herrlichen Macht“ (2. Thess. 1,9). Und sooft die Propheten uns mit leiblichen Bildern Angst einjagen, sprechen sie zwar angesichts unserer Schwerfälligkeit nichts Unbegreifliches aus, aber sie mischen unter ihre Worte doch Vorspiele des künftigen Gerichts, die an Sonne und Mond und am ganzen Gebäu der Welt offenbar werden! Deshalb finden die unseligen Gewissen keine Ruhe, sondern sie werden von furchtbarem Wirbelwind gequält und umgetrieben, sie erfahren, wie der erzürnte Gott sie foltert, sie werden von todbringenden Pfeilen durchbohrt und zerfleischt, erschrecken vor Gottes Blitzstrahl und werden unter der Last seiner Hand erdrückt, so daß es leichter wäre, in irgendeinem Abgrund oder Schlund unterzutauchen, als auch nur einen Augenblick in solchen Schrecknissen zu stehen! Was ist das doch für eine furchtbare Sache, von Gottes ewiger und nie endender Drangsal bedrückt zu werden! Hierüber enthält der neunzigste Psalm eine beherzigenswerte Lehre: obgleich Gott allein durch seinen Anblick alle Sterblichen verstört und zunichte macht, so drängt er doch seine Verehrer, je furchtsamer sie in dieser Welt sind, nur um so mehr, um sie, mit dem Kreuze beladen, zur Eile anzufeuern, bis er selbst alles in allen ist! (Ps. 90,7ff.; 1. Kor. 15,28).

12. Hoe die Skrif die oordeel oor die verworpenes skets

Omdat geen beskrywing voorts toereikend is om God se wraak teen die verworpenes voldoende te beskryf nie, word hulle foltering en pyniging met liggaamlike sake vir ons afgebeeld, naamlik met duisternis, gehuil en gekners van tande,¹⁶⁴ ’n vuur wat nie geblus kan word nie,¹⁶⁵ en ’n wurm wat sonder einde aan die hart knaag.¹⁶⁶ Dit is seker dat die Heilige Gees met sulke spreekwyses al ons sinne met afgryse wou ontroer soos wanneer gesê word dat daar van ewigheid af ’n diep poel 1264 gereed is, dat dit baie vuur en hout as voedsel het en dat die asem van die Here dit soos ’n stroom swael aan die brand steek.¹⁶⁷ En soos ons daardeur gehelp behoort te word om ’n begrip te vorm van die droewige lot van die goddeloses, so moet dit ons gedagtes besonderlik daarop vestig hoe rampspoedig dit is om van alle gemeenskap met God vervreem te word. En nie alleen dit nie maar om te voel dat God se majesteit so teen jou is dat jy nie kan ontvlug sonder om daardeur verdruk te word nie. Want ten eerste is sy toorn soos ’n uiters geweldige vuur en as hulle daaraan raak, word alles verteer en verslind. Verder dien alle skepsels so om sy oordeel uit te oefen dat hulle sal voel dat die hemel, die aarde, die see, diere en alles wat daar is, as ’t ware met verskriklike toorn teen hulle ontvlam en tot hulle verderf gewapen is want die Here sal sy toorn so openbaar. Daarom het die apostel nie iets alledaags verkondig wanneer hy sê dat die ongelowiges ewig in die verderf gestraf sal word - weg van die aangesig van die Here en van die heerlikheid van sy krag.¹⁶⁸ En dikwels as die profete vrees met liggaamlike beelde inboesem, ofskoon hulle vanweë ons traagheid geen oordrywings aanvoer nie, vermeng hulle nogtans as voorspele vir die toekomstige oordeel die son, die maan en die hele skepping van die wêreld. Daarom vind ongelukkige gewetens geen rus nie maar word deur ’n verskriklike stormwind geteister en verstrooi; hulle voel dat hulle deur God in sy toorn verskeur en deur dodelike prikkels deurboor en vermink word. Hulle is vreesbevange by God se bliksem en word deur die gewig van sy hand verbrysel sodat dit ligter sou wees om in enige afgrond of diepte onder te gaan as om een oomblik in daardie verskrikkings te staan. Hoedanig en hoe groot is dit om deur sy ewige en nooit eindigende beleëring gekwel te word? Daaroor bevat die negentigste psalm ’n merkwaardige uitspraak, naamlik dat God, al sou Hy slegs deur sy blik al die sterflinge verstrooi en tot niet maak, nogtans al sy dienaars verdruk om des te vreesagtiger op hierdie wêreld te wees om hulle, met hulle kruis belas, op te wek om hulle te haas¹⁶⁹ totdat Hy alles in almal is.¹⁷⁰

12. Поскольку никаких описаний недостаточно, чтобы выразить ужас Божьего мщения неверующим, то мучения, которые им предстоит перенести, представлены в телесных образах - как тьма, плач, зубовный скрежет, неугасимый огонь, червь, непрестанно грызущий сердце (Мф 3:12; 8:12; 22:13; Мк 9:43; Ис 66:24). Очевидно, что подобным способом выражения Св. Дух пожелал обозначить предельный ужас, поражающий все наши чувства. Это относится и к словам, что на целую вечность им уготована глубокая геенна, полыхающая огнём, для поддержания которого всегда готовы дрова, и что Дух Божий, «как поток серы, зажжёт его» (Ис 30:33). Хотя эти образы нацелены на то, чтобы мы хоть в какой-то степени представили беспредельно мучительное состояние нечестивцев, более всего нам следует думать о том, какое несчастье быть отделённым от Бога. И не просто быть отделённым, но чувствовать, что его Величие противостоит нам и мы не можем убежать от него никуда, где бы оно нас не преследовало. Ибо, во-первых, гнев Божий подобен полыхающему огню, одно прикосновение которого пожирает всё на свете. Во-вторых, все творения служат ему и исполняют суровые Божьи приговоры, так что те, на кого Бог изливает свой гнев, ощущают, что небо, земля, море, все животные и все вещи словно вооружились для их погубления и уничтожения. Поэтому так важны слова апостола, что неверующие «подвергнутся наказанию, вечной погибели от лица Господа и от славы могущества Его» (2 Фес 1:9).

Когда пророки устрашают нечестивцев предметными метафорами, они не теряют в своих речах чувства меры, но порой смешивают некоторые черты и стороны будущего суда, утверждая, например, что солнце померкнет, и луна не даст света своего и поколеблется всё мироустройство [Мф 24:29]. Вследствие этого несчастные души никак не могут найти покоя, они словно кружатся в вихре, чувствуют, что их словно раздирает Божий гнев, что они поражены смертельными ранами, - короче, они ужасаются и будто теряют сознание от небесных молний, сломленные могучей Божьей рукою, так что им представляется лучшим прыгнуть в любую пропасть, нежели пребывать в подобном страхе хотя бы минуту. Насколько велико это наказание, спрашиваю я вас, - быть постоянно удручёнными, пораженными и терзаться, не находя целебного средства? Об этом имеются важные слова в псалме 90 [89]: хотя Бог одним своим взглядом может уничтожить все земные создания, хотя со своими служителями Он поступает в этом мире более сурово, чем с прочими, потому что они кротки, Он делает это для того, чтобы побудить их под бременем креста усерднее стремиться вперёд [Пс 89/90:7 сл.], до тех пор пока не будет Бог всё во всём [1 Кор 15:28].