9 QUUM huic operi manum primum admoverem, nihil minus cogitabam, Rex clarissime, quam scribere quae maiestati tuae postea^c offerrentur. Tantum erat animus rudimenta quaedam tradere, quibus formarentur ad veram pietatem qui aliquo religionis studio tanguntur. Atque hunc laborem Gallis nostris potissimum desudabam, quorum permultos esurire et sitire Christum intelligebam: paucissimos autem videbam^d qui vel modica eius cognitione rite^e imbuti essent. Hanc mihi fuisse propositam rationem liber ipse loquitur, ad simplicem scilicet rudemque docendi formam compositus^f. Verum quum perspicerem usque eo quorundam improborum furorem invaluisse in regno tuo, ut nullus sanae doctrinae sit istic locus¹: facturus mihi operaepretium visus sum² si eadem opera et institutionem iis darem,^g et confessionem apud te ederem, unde discas qualis sit doctrina in quam tanta rabie exardescunt furiosi illi, qui ferro et ignibus regnum tuum hodie turbant. Neque enim verebor fateri, hic me summam fere eius ipsius doctrinae complexum esse quam illi carcere, exilio, proscriptione, incendio mulctandam, quam terra marique exterminandam vociferantur. Equidem scio quam atrocibus delationibus aures animumque tuum impleverint, ut causam nostram tibi quam odiosissimam redderent : sed id tibi pro tua clementia perpendendum est, nullam neque in dictis, neque 10 in factis innocentiam fore, si accusasse sufficiat. Sane siquis faciendae invidiae causa, doctrinam hanc, cuius^a rationem tibi reddere conor, omnium ordinum calculis damnatam, multis fori praeiudiciis confossam iamdudum fuisse causetur, nihil aliud dixerit quam partim adversariorum factione et potentia violenter deiectam: partim mendaciis, technis, calumniis, insidiose fraudulenterque oppresam. Vis est, quod indicta causa sanguinariae sententiae adversus illam feruntur: fraus, quod seditionis et maleficii praeter meritum insimulatur. Nequis haec iniuria nos queri existimet, ipse nobis testis esse potes, Rex nobilissime, quam mendacibus calumniis quotidie apud te traducatur, quod non aliorsum spectet nisi ut Regibus sua sceptra e manibus extorqueat, tribunalia, iudiciaque omnia praecipitet, subvertat ordines omnes et politias, pacem et quietem populi perturbet^b, leges omnes abroget, dominia et possessiones dissipet, omnia denique sursum deorsum volvat.^c Et tamen minimam portiunculam audis; horrenda enim quaedam in vulgus sparguntur: quae si vera essent, merito illam cum suis authoribus mille ignibus ac crucibus dignam universus^d mundus iudicet. Quis iam miretur publicum odium in illam accensum esse, ubi iniquissimis istis criminationibus fides habetur? En cur in nostram ipsorum^e doctrinaeque nostrae damnationem omnes ordines consentiant ac conspirent. Hoc affectu correpti, qui ad iudicandum sedent, praeiudicia quae domo attulerunt, pro sententiis pronuntiant: et se rite perfunctos suis partibus putant si neminem ad supplicium trahi iubeant^f, nisi aut sua confessione, aut solidis testimoniis convictum. At cuius criminis ? Damnatae, (aiunt) istius doctrinae. At quo iure damnata est? Id autem erat defensionis praesidium: non doctrinam ipsam abnegare, sed pro vera tueri. Hic mussitandi quoque facultas praeciditur. Quare non inique postulo, Rex invictissime, ut integram causae istius cognitionem suscipias: quae perturbate hactenus nulloque iuris ordine, et impotenti aestu magis quam legitima gravitate tractata est, vel quoquomodo exagitata^g. Neque hic me privatam defensionem 11 meditari existimes, qua salvum in patriam reditum mihi conficiam : quam tametsi quo decet humanitatis affectu prosequor, ut nunc tamen res sunt, ea non moleste careo. Verum communem piorum omnium, adeoque ipsam Christi causam complector, quae modis omnibus hodie in regno tuo proscissa ac protrita, velut deplorata iacet, Pharisaeorum id quidem quorundam tyrannide magis quam tua conscientia. Sed qui id fiat, hic dicere nihil attinet; afflicta certe iacet. Hoc enim profecerunt impii, ut Christi veritas, si non ut fugata dissipataque intereat^a, certe ut sepulta et ignobilis lateat: paupercula vero Ecclesia aut crudelibus caedibus absumpta sit, aut exiliis abacta, aut minis ac terroribus perculsa ne hiscere quidem audeat. Et instant etiamnum qua solent insania et ferocitate, fortiter in parietem iam inclinatum, et ruinam quam fecerunt incumbentes. Nullus interim prodit qui talibus furiis patrocinium suum opponat. Quod siqui veritati maxime favere videri volunt, ignoscendum esse censent errori et imprudentiae imperitorum hominum. Sic enim modesti homines^b loquuntur, errorem et imprudentiam vocantes quam norunt^c certissimam esse^d? Dei veritatem: imperitos homines, quorum ingenium non adeo despicabile Christo^e fuisse vident, quin caelestis suae^f sapientiae mysteriis dignatus sit^g. Adeo omnes pudet Evangelii. Tuum autem erit, serenissime Rex, nec aures, nec animum a tam iusto patrocinio avertere: praesertim ubi de re tanta agitur: nempe quomodo Dei gloriae sua constet in terris incolumitas, quomodo suam dignitatem Dei veritas retineat, quomodo regnum Christo sartum tectumque inter nos maneat.¹ Digna res auribus tuis, digna tua cognitione, digna tuo tribunali. Siquidem et verum Regem haec cogitatio facit, agnoscere se in regni administratione Dei ministrum. Nec iam regnum ille sed latrocinium exercet qui non in hoc regnat ut Dei gloriae serviat. Porro fallitur qui diuturnam prosperitatem expectat eius regni, quod Dei sceptro, hoc est, sancto eius verbo, non regitur: quando caeleste oraculum excidere non potest, quo edictum est dissipatum iri populum ubi defecerit prophetia [Pro. 29. c. 18]. Nec te ab hoc studio abducere debet humilitatis nostrae contemptus. Nos quidem quam pauperculi simus et 12 abiecti homunciones, probe nobis conscii sumus: coram Deo, scilicet^a, miseri peccatores, in hominum conspectu despectissimi: mundi (si vis) excrementa quaedam et reiectamenta, aut siquid adhuc vilius nominari potest; ut, quo apud Deum gloriemur, nihil restet, praeter unam eius misericordiam^b, qua in spem aeternae salutis nullo nostro merito asciti simus^c: apud vero homines^d non ita multum^e, praeter nostram infirmitatem^f, quam vel nutu^g confiteri, summa inter eos ignominia est^h. Sed doctrinam nostram supra omnem mundi gloriam, sublimem: supra omnem potestatem, invictam stare oportet: quia non nostra est, sed Dei viventis, ac Christi eius, quem Pater Regem constituit, ut a mari usque ad mare dominetur, et a fluminibus usque ad terminos orbis terrarumⁱ. Et sic quidem dominetur, ut totam terram, cum ferreo suo atque aereo robore, cum splendore aureo et argenteo, sola oris sui virga percussam non secus comminuat quam figulina vascula: quemadmodum de magnificentia regni ipsius vaticinantur Prophetae [Dani. 2. c. 32; Iesa. 11. a. 4; Psal. 2. c. 9]. Reclamant quidem adversarii, falso nos praetendere verbum Dei, cuius sceleratissimi simus corruptores^{1 a}. Haec vero quam sit non modo malitiosa calumnia, sed insignis quoque impudentia, ipse, confessionem nostram legendo, pro tua prudentia iudicare poteris. Nonnihil tamen hic etiam dicendum est quod tibi ad lectionem ipsam, vel studium attentionemque excitet, vel certe^k viam sternat. Paulus, quum ad fidei analogiam omnem prophetiam formatam esse voluit [Rom. 12. b. 6], certissimam amussim posuit qua probari Scripturae interpretatio debeat. Ad hanc itaque fidei regulam si nostra exigantur, in manibus est victoria. Quid enim melius atque aptius fidei convenit quam agnoscere nos omni virtute nudos, ut a Deo vestiamur ? omni bono vacuos, ut ab ipso impleamur ? nos peccati servos, ut ab ipso liberemur ? nos caecos, ut ab ipso illuminemur ? nos claudos, ut ab ipso dirigamur? nos debiles, ut ab ipso sustentemur? nobis omnem gloriandi materiam detrahere, ut 13 solus ipse gloriosus emineat^a et nos in ipso gloriemur? Haec atque id genus reliqua quum a nobis dicuntur, interpellant illi, quiritanturque hoc modo subverti caecum nescio quod lumen naturae¹, fictas praeparationes^{b 2}, liberum arbitrium³, et meritoria salutis aeternae opera⁴, cum suis etiam supererogationibus^{c 5} : quia ferre non possunt integram omnis boni, virtutis, iustitiae, sapientiae laudem ac gloriam apud Deum residere. At non legimus reprehensos qui nimium e fonte aquae vivae hauserint: contra graviter obiurgantur qui foderunt sibi puteos, puteos contritos, et qui continere aquam non valent [Ierem. 2. c. 13]. Rursum quid fidei convenientius quam Deum sibi polliceri propitium Patrem, ubi Christus frater ac propitiator agnoscitur? quam omnia laeta ac prospera secure ab eo expectare, cuius inenarrabilis erga nos dilectio eo progressa est ut proprio Filio non pepercerit quin pro nobis ipsum traderet [Rom. 8. f. 32] ? quam in certa expectatione salutis et vitae aeternae acquiescere, ubi Christus a Patre datus cogitatur, in quo tales thesauri sunt absconditi ? Hic nobis manum iniiciunt, et illam fiduciae certitudinem arrogantia et praesumptione non carere clamant. At, ut nihil de nobis, ita omnia de Deo praesumenda sunt; nec alia ratione vana gloria spoliamur nisi ut in Domino discamus gloriari^d. Quid ultra ? Percurre, fortissime Rex, omnes nostrae causae^e partes, et quovis sceleratorum hominum genere nequiores nos existima, nisi plane comperias, in hoc nos laborare, et probris affici quia spem reponimus in Deo vivo [1. Tim. 4. c. 10]: quia hanc credimus esse vitam aeternam, nosse unum verum Deum, et quem ille misit Iesum Christum [Iohan. 17. a. 3]. Propter hanc spem, alii nostrum vinculis constringuntur, alii virgis caeduntur, alii in ludibrium circunducuntur, alii proscribuntur, alii saevissime torquentur, alii fuga elabuntur: omnes rerum angustia premimur, diris execrationibus devovemur, maledictis 14 laceramur, indignissimis modis tractamur. Intuere iam in adversarios nostros (de ordine sacrificorum loquor, quorum nutu et arbitrio alii nobiscum inimicitias exercent) et mecum paulisper reputa quo studio ferantur. Veram religionem, quae Scripturis tradita est, quaeque inter omnes constare debuerat, facile et sibi et aliis ignorare, negligere, despicere permittunt: parumque referre putant quid quisque de Deo et Christo teneat, vel non teneat, modo implicita, ut aiunt,^a fide¹, suam mentem Ecclesiae iudicio submittat; nec valde afficiuntur si Dei gloriam manifestis blasphemiis pollui contingat, || modo nequis adversus sedis Apostolicae primatum et^b sanctae matris Ecclesiae authoritatem digitum tollat. || Cur ergo^c tanta saevitia et acerbitate pro Missa, Purgatorio, peregrinationibus, et id genus nugis belligerantur, ut sine eorum explicatissima^d, ut ita dicam, fide salvam fore pietatem negent, quum tamen nihil eorum a verbo Dei esse probent ? Cur? nisi quia illis Deus venter est, culina religio: quibus sublatis, non modo non^e Christianos, sed ne homines quidem futuros se credunt? Tametsi enim alii splendide se ingurgitant, alii tenuibus crustulis victitant, omnes tamen ex eadem vivunt olla, quae sine illis fomentis non frigeret modo, sed penitus conglaciaret. Ideo ut quisque eorum pro ventre est maxime solicitus, ita pro sua fide deprehenditur^f bellator acerrimus. Denique huc ad unum omnes incumbunt, vel ut regnum incolume, vel ut ventrem confertum retineant: nemo vel minimam synceri zeli dat significationem. Nec sic tamen desinunt doctrinam nostram incessere et quibus possunt nominibus criminari et infamare, quo vel invisam vel suspectam reddant. Novam appellant et nuper natam, dubiam esse et incertam cavillantur²: rogant quibus confirmata sit miraculis³: quaerunt an sit aequum ut contra tot sanctorum Patrum consensum⁴, et vetustissimam consuetudinem obtineat⁵: urgent ut schismaticam esse fateamur, quae contra Ecclesiam praelium moveat⁶: vel Ecclesiam multis seculis intermortuam fuisse, 15 quibus nihil tale auditum fuit¹. Postremo nihil opus esse aiunt multis argumentis: qualis enim sit iudicari a fructibus posse: utpote quae tantum sectarum acervum², tot seditionum turbas³, tantam vitiorum licentiam⁴ peperit^a. Scilicet perquam illis facile est apud credulam imperitamque multitudinem desertae causae insultare; verum si nobis quoque mutuae^b essent dicendi vices, deferveret profecto haec acrimonia qua sic in nos plenis buccis, ac tam licenter^c quam impune, despumant^d. Principio novam quod appellant, Deo sunt vehementer iniurii, cuius sacrum verbum novitatis insimulari non merebatur. Illis quidem novam esse minime dubito, quibus et Christus novus est et Evangelium novum: sed qui illam Pauli concionem veterem esse noverunt, Iesum Christum mortuum propter peccata nostra, resurrexisse propter iustificationem nostram [Rom. 4. d. 25], nihil apud nos deprehendent novum. Quod diu incognita sepultaque latuit, humanae impietatis crimen est: nunc quum Dei benignitate nobis redditur, saltem postliminii iure suam antiquitatem recipere debebat. Ex eodem ignorantiae fonte pro dubia incertaque habent; hoc profecto est quod Dominus per Prophetam suum conqueritur, Bovem cognovisse possessorem suum, et asinum praesepe dominorum suorum: se non agnosci a populo suo [Iesa. 1. a. 3]. Verum utut in eius incertitudinem ludant, si sua illis proprio sanguine vitaeque dispendio obsignanda esset, liceret spectare quanti ab illis fiat. Longe alia nostra fiducia est, quae nec mortis terrores, nec adeo ipsum^e Dei tribunal formidat. Quod miracula a nobis postulant, improbe faciunt; non enim recens aliquod Evangelium cudimus, sed illud ipsum retinemus cuius confirmandae veritati serviunt omnia quae unquam et Christus et Apostoli miracula ediderunt^f. At id prae nobis habent singulare, quod assiduis in hunc usque diem miraculis fidem suam confirmare possunt. Imo potius allegant miracula, quae animum alioqui bene compositum labefactare queant: adeo aut frivola sunt et ridicula, aut vana et mendacia. Nec tamen, etiamsi valde prodigiosa essent, contra Dei veritatem ullius momenti esse oportebat: quando et nomen Dei sanctificari 16 ubique et semper convenit, sive portentis, sive naturali rerum ordine. || Speciosior forsan esse fucus poterat, nisi de fine usuque miraculorum legitimo Scriptura nos admoneret. Signa enim quae Apostolorum praedicationem sequuta sunt, in eius confirmationem edita fuisse docet Marcus^a [Marc. 16. d. 20]; sic et Lucas Dominum sermoni gratiae suae reddidisse testimonium narrat, quum signa et portenta fierent per Apostolorum manus [Act. 14. a. 3.]. Cui simillimum est illud Apostoli, Salutem annuntiato Evangelio fuisse confirmatam, contestante Domino signis et portentis et variis virtutibus^b [Heb. 2. a. 4]¹. Quae vero audimus Evangelii esse signacula, eane ad diruendam Evangelii fidem convertemus ? quae veritati tantum obsignandae sunt destinata an mendaciis confirmandis accommodabimus ? Proinde doctrinam, quae praecedere ab Evangelista dicitur, priore loco examinari explorarique par est; quae si probata fuerit, tum demum a miraculis iure confirmationem sumere debet. Probae autem doctrinae, authore Christo, isthaec nota est, si non in hominum sed Dei gloriam quaerendam vergit [Ioan. 7. c. 18, et 8. f. 50]^c. Hanc quum doctrinae probationem Christus asserat, perperam censentur miracula quae alio quam ad illustrandum unius Dei nomen trahuntur^d. || Et meminisse nos decet, sua esse Satanae miracula, quae tametsi praestigiae sunt magis quam verae virtutes, sunt tamen eiusmodi quae imprudentes et imperitos deludant^e. Magi et incantatores miraculis semper claruerunt; idololatriam stupenda miracula aluerunt: quae tamen nec Magorum, nec idololatrarum superstitionem nobis approbant. Atque hoc olim ariete vulgi simplicitatem concutiebant Donatistae, quod miraculis pollerent. Idem ergo nunc nostris adversariis respondemus quod tunc Donatistis Augustinus, Dominum contra istos mirabiliarios, cautos nos fecisse: quum praedixit venturos pseudoprophetas, qui signis mendacibus variisque^f prodigiis in errorem electos, si fieri posset, inducant [In Iohan. tra. 13^{g 2}; Matth. 24. b. 24]. Et Paulus admonuit, Antichristi regnum futurum cum omni potentia et signis et prodigiis mendacibus 17 [2^a. Thess. 2. c. 9]. At haec (inquiunt) miracula non ab idolis, non a maleficis, non a pseudoprophetis, sed a sanctis fiunt. Quasi vero non noverimus hanc esse Satanae artem, transfigurare se in Angelum lucis [2. Cor. 11. d. 14]. Olim Aegyptii sepultum apud se Ieremiam sacrificiis aliisque divinis honoribus prosequuti sunt [Hier. in praef. Ieremiae.^b]¹; nonne sancto Dei Propheta ad idololatriam abutebantur? et tamen tali sepulchri veneratione consequebantur, ut curationem a tactu serpentum putarent iustam illius mercedem esse^c. Quid dicemus ? nisi fuisse hanc semperque fore iustissimam Dei vindictam, iis qui dilectionem veritatis non receperunt, mittere efficaciam illusionis, ut credant mendacio [2. Thess. 2. c. 11^d] ? Miracula ergo nobis minime desunt, eaque certa nec cavillis obnoxia. Quae autem illi pro se obtendunt, merae sunt Satanae illusiones, quando a vero Dei sui cultu ad vanitatem populum abducunt^e. Praeterea calumniose nobis Patres opponunt² (antiquos et melioris adhuc seculi scriptores intelligo) acsi eos haberent suae impietatis suffragatores; quorum authoritate si dirimendum certamen esset, melior victoriae pars (ut modestissime etiam loquar)^f ad nos inclinaret. Verum quum multa praeclare ac sapienter ab illis Patribus scripta sint, in quibusdam vero iis acciderit quod hominibus solet: isti pii scilicet filii, qua sunt et ingenii et iudicii et animi dexteritate, eorum tantum lapsus et errores adorant: quae bene dicta sunt vel non observant, vel dissimulant, vel corrumpunt: ut dicas prorsus illis curae fuisse, in auro legere stercora³. Tum improbis clamoribus nos obruunt, ceu Patrum contemptores et adversarios. Nos vero adeo illos non contemnimus, ut si id praesentis instituti esset, nullo negotio mihi liceat meliorem eorum partem quae hodie a nobis dicuntur, ipsorum suffragiis comprobare. Sic tamen in eorum scriptis versamur, ut semper meminerimus, 18 omnia nostra esse, quae nobis serviant, non dominentur: nos autem unius Christi, cui per omnia, sine exceptione, parendum sit [1. Cor. 3. d. 21]¹. Hunc delectum qui non tenet, nihil in religione constitutum habebit ; quando multa ignorarunt sancti viri illi^a : saepe inter se conflictantur, interdum etiam secum ipsi^b pugnant. Non sine causa (inquiunt) a Solomone admonemur ne transgrediamur antiquos terminos quos posuerunt patres nostri² [Prov. 22. d. 28]. At non eadem est regula in agrorum limitibus et obedientia fidei: quam sic comparatam esse oportet ut obliviscatur populum suum et domum patris sui [Psal. 45. c. 11.]. Quod si tantopere gestiunt ἀλληγορεῖν cur non Apostolos potius, quam alios quosvis, Patres interpretantur, a quibus praescriptos terminos nefas sit revellere ? sic enim interpretatus est Hieronymus, cuius verba in suos canones retulerunt³. Quod si eorum, quos intelligunt, fixos volunt esse^c terminos: cur ipsi, quoties libet, adeo licenter transgrediuntur ? Ex Patribus erant, quorum alter dixit, Deum nostrum non edere neque bibere: itaque non habere opus calicibus neque discis [Acatius in li. 11. cap. 16.^d tripert. histor.]⁴: alter, sacra aurum non quaerere, neque auro placere quae auro non emuntur [Amb. lib. 2. de off. c. 28.^e]⁵. Transgrediuntur ergo limitem quum in sacris^f tantopere auro, argento, ebore, marmore, lapillis, sericis delectantur: nec rite Deum coli putant nisi omnia exquisito splendore vel potius insano^g luxu diffluant^h. Pater erat qui dixit, ideo se libere carnes edere quo die caeteri abstinebant, quia Christianus esset [Spiridion tri. histor. lib. 1. cap. 10.]⁶. Itaque fines transiliunt quum diris animam devovent quae per quadragesimam carnem gustaverit⁷. Patres erant, quorum unus dixit, monachum, qui manibus suis non laboret, violento, aut si mavis 19 latroni^a, iudicari aequalem [Trip. histor. lib. 8.^b cap. I.]¹: alter, non licere monachis ex alieno vivere, etiamsi assidui sint in contemplationibus, in orationibus, in studiis [August. de opere mona. cap. 17.^c]². Et hunc limitem transgressi sunt, quum otiosos ac doliares^d monachorum ventres in lustris ac^e fornicibus collocarunt, qui aliena substantia saginarentur^f. Pater erat qui dixit horrendam esse abominationem, videre depictam vel Christi vel sancti ullius^g imaginem in Christianorum templis [Epiph. epist. ab Hie. versa.]³. || Neque id hominis unius voce pronuntiatum est, sed ab Ecclesiastico etiam Concilio decretum, ne quod colitur, in parietibus depingatur [Conc. Eleber. c. 36.]⁴. || Plurimum abest quin se intra hos fines contineant, quando non relinquunt angulum imaginibus vacuum. Alius Pater consuluit ut officio humanitatis erga mortuos in sepultura defuncti, sineremus eos quiescere [Ambr. lib. de Abra. 1. c. 9.^h]⁵. Hos limites perrumpunt quum perpetuam mortuorum sollicitudinem incutiunt. Ex Patribus erat || qui substantiam panis et vini testaturⁱ in Eucharistia ita permanere et non desinere, sicut manet in Christo Domino substantia et natura hominis, iuncta divinae [Gelasius Papa in Concil. Rom.]⁶. Igitur modum praetereunt qui fingunt^k desinere substantiam panis et vini verbis Domini recitatis, ut in corpus ac sanguinem transsubstantietur^{l 8}. || Patres 20 erant qui uti universae Ecclesiae^a unam duntaxat Eucharistiam exhibebant, atque ut inde arcebant^b flagitiosos et sceleratos, ita gravissime damnabant omnes eos qui praesentes ea non^c communicarent [Chryso. in primo ca. Ephe.¹ Calixtus papa de consecrat, distin. 2.²]. Hos fines quam procul^d submoverunt ? quum^e non templa tantum, sed etiam privatas domos Missis suis replent^f, ad eas^g spectandas quosvis admittunt, et eo quenque libentius, quo largius quisque numerat^h, quantumvis impuri sint et scelesti: ad fidem in Christum, et fidelem Sacramentorum communionem invitant neminem: quin potius suum opus pro gratia et merito Christi venditantⁱ. || Patres erant, quorum unus ab usu sacrae Christi Coenae in totum submovendos decrevit qui alterius speciei participatione contenti, ab altera abstinebant [Gelas. Can. Comperimus, de consecr. dist. 2]³: alter fortiter pugnat, non denegandum populo Christiano Domini sui sanguinem, pro cuius confessione sanguinem suum effundere iubetur [Cypr. epist. 2. lib. I.⁴ de lapsis⁵]. Hos quoque^k terminos sustulerunt, quum inviolabili lege idipsum iusserunt quod ille excommunicatione puniebat, hic valida ratione improbabat⁶. Pater erat qui temeritatem 21 esse asseruit, de re obscura in utramvis partem definire sine claris atque evidentibus Scripturae testimoniis [August. lib. 2. De peccat. mer. cap. ult.]^{a 1}. Hunc terminum obliti sunt quum tot constitutiones, tot Canones, tot magistrales determinationes sine ullo Dei verbo statuerunt. Pater erat qui Montano inter alias haereses exprobravit quod primus ieiuniorum leges imposuisset [Apollon, de quo Eccles. histo. lib. 5. cap. 18.^b]³. Hunc quoque terminum longe excessere quum ieiunia strictissimis legibus sanxerunt⁴. Pater erat qui negavit Ecclesiae ministris interdicendum coniugium,^c castitatem pronuntiavit, cum propria uxore concubitum [Paphnu. Tripert. hist. lib. 2. cap. 14]⁵; et Patres erant^d qui eius authoritati assenserunt⁶. His finibus egressi sunt quum suis sacrificis caelibatum severe indixerunt⁷. Pater erat^e qui censuit unum Christum audiendum esse, de quo dictum sit, Ipsum audite⁸: nec respiciendum quid alii ante nos aut dixerint aut fecerint, sed quid (qui primus omnium est) Christus praeceperit^f [Cypr. epist. 3^g. lib. 2.]⁹. Hunc finem neque ipsi sibi praestituunt, neque aliis praestitutum habere permittunt, dum quosvis potius^h et sibi et aliis magistros quam Christumⁱ praeficiunt¹⁰. || Pater erat qui contendit Ecclesiam non debere se Christo praeponere, quia ille semper veraciter iudicet: Ecclesiastici autem iudices, sicut homines, plerunque fallantur [August. cap. 2. cont. Cresconium grammaticum.]¹¹. Hoc etiam fine^k perrupto, asserere non dubitant totam Scripturae authoritatem ab Ecclesiae 22 arbitrio pendere^{a 1}. || Patres omnes uno pectore execrati sunt et uno ore detestati, sanctum Dei verbum sophistarum argutiis contaminari et dialecticorum rixis implicari². An isti iis limitibus se continent, dum nihil aliud in tota vita moliuntur^b, quam infinitis contentionibus et plusquam sophisticis iurgiis Scripturae simplicitatem involvere et impedire ? ut si nunc Patres suscitentur, et huiusmodi iurgandi artem audiant quam speculativam theologiam appellant isti^c, nihil minus credant quam de Deo haberi disputationem. Verum latius iustis spatiis^d sese oratio nostra effunderet, si recensere vellem quam petulanter isti Patrum iugum, quorum observantes filii videri volunt, excutiant. Menses profecto atque anni me deficerent. Et adeo perdita sunt deplorataque impudentia, ut nos castigare ausint quod terminos antiquos transgredi non dubitemus^e. Iam vero quod nos ad consuetudinem vocant nihil efficiunt. Iniustissime enim nobiscum ageretur si consuetudini cedendum esset. Equidem si recta essent hominum iudicia, consuetudo a bonis petenda erat ; verum longe aliter saepiuscule agi contingit^f ; quod enim a multis fieri conspectum est, consuetudinis ius mox obtinet^g. Atqui vix unquam tam bene habuerunt res humanae ut pluribus placerent meliora. Ergo ex privatis multorum vitiis publicus error plerunque factus est, vel potius communis vitiorum consensus: quem nunc boni isti viri pro lege esse volunt. Vident qui oculos habent, non unum mare malorum inundasse, multas sonticas pestes invasisse orbem, omnia in praeceps ruere: ut aut prorsus res humanae deplorandae sint, aut tantis malis iniicienda manus, vel potius vis afferenda. Et abigitur remedium, non alia ratione nisi quia iampridem malis assuevimus. Sed locum sane habeat in hominum societate publicus error: in regno tamen Dei sola eius aeterna veritas audienda et spectanda est, cui nulla annorum serie, nulla consuetudine, nulla coniuratione praescribi potest [Decret. dist. 8. cap. fi.³ Ex. de consue.^{h 4}]. Sic 23 quondam electos Dei docebat Iesaias ne dicerent Conspiratio, ad omnia in quibus populus dicebat Conspiratio [Iesaiae 8. c. 12]; hoc est, ne in sceleratum populi^a consensum una ipsi conspirarent, neve timorem eius timerent, ac formidarent: sed potius ut Dominum exercituum sanctificarent, et ipse esset timor eorum et pavor^b. Nunc itaque, ut volent, et praeterita secula et praesentia exempla nobis obiectent: si Dominum exercituum sanctificaverimus, non valde terrebimur. Sive enim in similem impietatem multa secula consenserint, fortis est qui ultionem in tertiam et quartam generationem faciat: sive totus simul orbis in eandem nequitiam conspiret, experimento docuit quis sit eorum exitus qui cum multitudine delinquunt, quum universum hominum genus diluvio perdidit, servato Noe cum modica familia, qui per suam unius fidem totum orbem condemnaret [Gen. 7. a. 1 ; Heb. 11. b. 7]. Denique prava consuetudo non secus ac publica quaedam est pestis, in qua non minus pereunt qui in turba cadunt. || Adhaec expendere decebat quod alicubi dicit Cyprianus, eos qui ignoratione peccant, etsi non possint omni se culpa eximere, videri tamen posse quoquomodo excusabiles: oblatam autem Dei beneficio veritatem qui pertinaciter respuunt, nihil habere quod obtendant [Epist. 3. lib. 2.¹ et in Epist. ad Iulianum de haeret. baptizand.²]. || Dilemmate suo non adeo vehementer nos premunt ut fateri adigant vel Ecclesiam fuisse aliquandiu intermortuam, vel nunc cum Ecclesia nobis litem esse. Vixit sane Christi Ecclesia, et vivet quandiu Christus regnabit ad dexteram Patris : cuius manu sustinetur, cuius praesidio defenditur^c, cuius virtute suam incolumitatem retinet^d. Praestabit enim ille indubie quod semel recepit, se affuturum suis usque ad consummationem seculi [Matt. 28. d. 20]. Adversus eam nulla nunc nobis pugna est; siquidem Deum unum et Christum Dominum^e uno consensu, cum omni fidelium populo, colimus et adoramus, qualiter semper ab omnibus piis adoratus est. Sed non parum a vero ipsi aberrant, dum Ecclesiam non agnoscunt nisi quam praesenti oculo cernant, et eam iis finibus circunscribere conantur quibus minime inclusa est. In his cardinibus controversia nostra vertitur: primum quod Ecclesiae formam semper apparere et spectabilem esse contendunt³: 24 deinde quod formam ipsam in sede Romanae Ecclesiae et Praesulum suorum^a ordine constituunt¹. Nos contra asserimus, et Ecclesiam nulla apparente forma constare posse, nec formam externo illo splendore, quem stulte admirantur, sed longe alia nota contineri: nempe pura verbi Dei praedicatione, et legitima sacramentorum administratione². Fremunt nisi Ecclesia digito semper^b ostendatur. Sed quam saepe in populo Iudaeorum sic deformari contigit^c ut nulla species emineret? quam putamus formam resplenduisse quum Helias solum se relictum deploraret [1. Reg. 19. b. 11]³ ? quandiu ab adventu Christi deformis latuit? quoties ab eo tempore bellis, seditionibus, haeresibus sic oppressa est ut nulla parte fulgeret ? An si eo tempore vixissent, credidissent ullam esse Ecclesiam? sed audivit Helias salva esse septem millia^d virorum qui non curvaverant genu coram^e Baal. Nec dubium nobis esse debet quin semper in terris regnaverit Christus ex quo caelum ascendit; notabilem vero aliquam formam si tum pii oculis requisiissent, nonne protinus concidissent animis ? || Et sane id iam summi vitii loco in suo seculo ducebat Hilarius, quod stulta Episcopalis dignitatis admiratione occupati, latentem sub ea larva exitialem lernam non animadverterent; sic enim loquitur, Unum moneo, cavete Antichristum ; male enim vos parietum amor cepit: male Ecclesiam Dei in tectis aedificiisque veneramini: male sub iis Pacis nomen ingeritis. Anne ambiguum est in iis Antichristum esse sessurum ? Montes mihi, et sylvae, et lacus, et carceres, et voragines sunt tutiores; in iis enim Prophetae aut manentes aut demersi prophetabant [Contra Auxentium.]⁴. Quid autem hodie in cornutis suis Episcopis mundus veneratur, nisi quoniam sanctos esse religionis praesules autumat quos celebribus urbibus videt praesidere ? Apagesis ergo tam stupidam aestimationem. Quin potius || permittamus^f hoc Domino, ut quando ipse solus^g novit qui sui sint [2. Tim. 2. c. 19], interdum etiam Ecclesiae suae exteriorem notitiam ab hominum aspectu auferat. Est, fateor, horribilis illa Dei vindicta super terram ; sed si ita meretur hominum impietas, cur iustae Dei ultioni^h obsistere nitimur? Sic anteactis seculis Dominus hominum ingratitudinem ultus est; nam quia veritati 25 suae obedire noluerant, et, lucem suam extinxerant, eos excaecatos sensu, et absurdis mendaciis ludi, et altis tenebris immergi passus est, ut nulla verae Ecclesiae facies extaret; interim tamen suos et dispersos et delitescentes, in mediis erroribus et tenebris ab exitio^a servavit. Nec mirum: didicit enim servare et in ipsa confusione Babylonis, et flamma fornacis ardentis. Quod autem formam Ecclesiae nescio qua vana pompa censeri volunt, id quam periculosum sit paucis indicabo magis quam enarrabo, ne orationem in immensum extraham. Pontifex, inquiunt^b, qui sedem Apostolicam tenet, et qui ab eo^c antistites sunt inuncti et consecrati, infulis modo et lituis insigniti sint^d, Ecclesiam repraesentant, et pro Ecclesia haberi debent; ideo nec errare possunt. Qui sic? quia pastores sunt Ecclesiae, et consecrati Domino. Et Aaron caeterique praefecti Israel nonne^e pastores erant ? Aaron vero^e et filii eius iam Sacerdotes designati erraverunt tamen, quum vitulum fabricaverunt [Exod. 32. a. 4]. Cur^f secundum hanc rationem Ecclesiam non repraesentassent quadringenti^g illi Prophetae qui Ahab mentiebantur [1. Reg. 22. b. 12^h] ? At Ecclesia stabat a partibus Micha, solius quidem et contemptibilis, sed ex cuius ore verum egrediebatur. Nonne et nomen et faciem Ecclesiae prae se ferebant Prophetae, quum uno impetu adversus Ieremiam insurgerent, et minaces iactarent fieri non posse ut periret Lex a Sacerdote, consilium a sapiente, verbum a Propheta [Ierem. 18. c. 18] ? Adversus totamⁱ Prophetarum nationem solus Ieremias mittitur qui a Domino denuntiet fore ut Lex pereat a Sacerdote, consilium a sapiente, verbum a Propheta^k [Iere. 4. c. 9.]. Nonne talis splendor refulgebat in eo concilio^l quod Pontifices, Scribae et Pharisaei collegerunt, consilia de interficiendo Christo captaturi [Iohan. 12. b. 10^m] ? Eant nunc, et in externa larva haereant, ut Christum et omnes Deiⁿ Prophetas faciant schismaticos: Satanae rursum ministros faciant Spiritus sancti organa. Quod si ex animo loquuntur, respondeant mihi bona fide, ubinam gentium ac locorum Ecclesiam residere existiment ex quo Basiliensis Concilii decreto deiectus et abdicatus est Pontificatu Eugenius¹, 26 subrogato in eius locum Amedaeo¹ ? Negare, vel si rumpantur, nequeunt, Concilium, quantum ad externos ritus attinet, fuisse legitimum: nec ab uno tantum Pontifice, sed a duobus indictum². Damnatus est illic Eugenius schismatis, rebellionis, pertinaciae, cum toto Cardinalium et Episcoporum grege qui cum eo Concilii dissolutionem admoliti erant. Postea tamen Principum favore sublevatus, salvum Pontificatum recepit³. Illa Amedaei electio^a, generalis et sacrosanctae Synodi authoritate rite peracta, in fumum abiit: nisi quod ipse galero Cardinalitio, ceu canis latrans iniecta offa, placatus est. Ex illorum haereticorum rebellium, pertinacium gremio prodiit quicquid postea Paparum, Cardinalium, Episcoporum, Abbatum, Presbyterorum fuit. Hic deprehensi haereant necesse est. Utram enim in partem Ecclesiae nomen conferent ? negabuntne Concilium generale fuisse, cui nihil ad exteriorem maiestatem deerat? nempe quod duobus diplomatibus solenniter indictum, praesidente Romanae sedis Legato consecratum, rerum omnium ordine bene compositum, eadem semper dignitate ad extremum perseveravit. Fatebuntur schismaticum Eugenium cum tota sua cohorte, a qua omnes sanctificati sunt ? Aut igitur Ecclesiae formam aliter definiant: aut quotquot sunt, habebuntur a nobis schismatici, qui scientes volentes ab haereticis ordinati sunt. Quod si nunquam antea compertum fuisset, externis pompis non alligari Ecclesiam, ipsi prolixo documento nobis esse possunt, qui sub specioso illo Ecclesiae titulo tandiu se orbi superciliose venditarunt, quum tamen essent exitiales Ecclesiae pestes. De moribus non loquor, et tragicis illis facinoribus, quibus scatet tota eorum vita: quando Pharisaeos se esse aiunt, qui sint audiendi non imitandi⁴. Ipsam, ipsam doctrinam, cui id deberi aiunt quod sunt Ecclesia, exitialem animarum carnificinam, facem, ruinam, et excidium Ecclesiae esse non obscure cognosces, si legendis nostris aliquantum otii tui decidas. Postremo non satis candide faciunt quum invidiose commemorant quantas turbas, tumultus, contentiones secum traxerit nostrae doctrinae praedicatio, et quos nunc in multis fructus ferat; nam horum malorum culpa indigne in ipsam derivatur, quae in Satanae malitiam torqueri debuerat. Est hic divini verbi quidam quasi genius, ut nunquam emergat, quieto ac dormiente Satana; haec certissima et in primis fidelis nota, qua discernitur a mendacibus doctrinis, 27 quae se facile produnt dum aequis omnium auribus recipiuntur, et a mundo plaudente audiuntur. Sic seculis aliquot, quibus profundis tenebris submersa fuerunt omnia, huic^a mundi domino cuncti fere mortales^b ludus erant ac iocus, nec secus ac Sardanapalus^c aliquis in alta pace desidebat ac deliciabatur; quid enim aliud quam risisset ac lusisset, tranquilla ac pacata^d regni possessione ? At vero ubi lux e supernis affulgens tenebras eius aliquantum discussit, ubi fortis^e ille regnum eius turbavit ac perculit¹, tum vero solitum suum torporem excutere coepit, et arma corripere. Et primum quidem hominum manus concitavit, quibus illucescentem veritatem violenter opprimeret ; per quas ubi nihil profectum est, ad insidias se convertit : dissidia et dogmatum contentiones per Catabaptistas suos et alia nebulonum portenta excitavit, quibus eam obscuraret, tandem et^f extingueret. Et nunc utraque machina ipsam tentare perseverat; siquidem et verum illud semen vi ac manu hominum evellere conatur, et suis zizaniis (quantum in se est) nititur occaecare, ne crescat, et fructum reddat. Id tamen ipsum frustra, si monitorem Dominum audimus qui et eius artes multo ante nobis aperuit, ne incautos deprehenderet, et contra omnes eius machinas, satis firmis praesidiis armavit. Caeterum, in ipsum Dei verbum invidiam conferre, aut seditionum, quas improbi et rebelles: aut sectarum, quas impostores contra excitant: quanta est malignitas? Novum tamen exemplum non est. Interrogabatur Elias annon is esset qui turbabat Israel^g. Christus seditiosus Iudaeis erat^h. Apostolis crimen impingebatur commotionis popularisⁱ. Quid aliud agunt qui hodie omnes turbas, tumultus, contentiones, quae in nos ebulliunt, nobis imputant ? Talibus autem quid respondendum sit, docuit nos Elias, nos non esse qui vel errores spargimus, vel tumultus commovemus: sed eos ipsos qui Dei virtuti obluctantur [1. Reg. 18. c. 18]. Verum ut illud unum ad retundendam eorum temeritatem satis est: ita rursum aliorum imbecillitati occurrendum^k, quos talibus offendiculis commoveri, ac perturbatos vacillare non raro contingit. Illi^l vero ne hac perturbatione labascant, ac de gradu deiiciantur, sciant eadem expertos esse suo seculo Apostolos quae nunc usu nobis veniunt. Erant indocti et instabiles, qui ad suam ipsorum 28 perniciem depravarent quae a Paulo divinitus scripta erant, ut ait Petrus [2. Petr. 3. d. 16]. Erant Dei contemptores, qui quum audiebant abundasse peccatum ut gratia exundaret, statim ingerebant, Manebimus in peccato, ut gratia abundet. Quum audiebant fideles non esse sub Lege, protinus occinebant, Peccabimus, quia non sumus sub Lege, sed sub gratia [Rom. 6. a. 1. c. 15.]^a. Erant qui illum mali suasorem arguebant. Subintrabant multi pseudapostoli, qui diruerent Ecclesias quas ipse aedificaverat^b. Quidam per invidiam et contentionem, nec syncere Evangelium praedicabant, malitiose etiam: cogitantes se pressuram suscitare vinculis eius [Philipp. 1. b. 15.]. Alicubi non multus erat Evangelii profectus^c. Omnes quae sua erant, quaerebant, non quae Iesu Christi^d. Alii retrorsum abibant, canes ad vomitum, et sues ad volutabrum luti^e. Plerique libertatem Spiritus rapiebant ad^f licentiam carnis^g. Insinuabant sese multi fratres^h, a quibus deinde piis imminebant pericula.ⁱ Inter ipsos fratres variae concertationes suscitabantur^k. Quid hic Apostolis agendum erat ? an non vel ad tempus dissimulandum, vel potius^l omittendum illud^m Evangelium ac deserendum erat, quod tot litium videbant esse seminarium, tot periculorum materiam, tot scandalorum occasionem ? At in huiusmodi angustiis succurrebat, Christum esse lapidem offensionis, et petram scandali, positum in ruinam et resurrectionem multorum, et in signum cui contradiceretur [Luc. 2. e. 34]ⁿ; qua fiducia armati per omnia tumultuum offensionumque discrimina audacter progrediebantur. Eadem et nos cogitatione sustentari decet, quando hunc perpetuum Evangelii genium esse^o testatur Paulus, ut sit odor mortis in mortem iis qui pereunt [2. Cor. 2. d. 16]: tametsi in hunc potius usum nobis^p destinatum erat ut odor esset vitae in vitam, ac potentia Dei in salutem fidelium^{q 1}; || quod ipsum nos quoque certe experiremur, nisi nostra^r ingratitudine corrumperemus hoc tam singulare 29 Dei beneficium, ac in exitium nostrum verteremus quod nobis unicum salutis praesidium esse debuerat^a. || Sed ad te revertor, o^b Rex. Nihil te moveant vanae illae delationes, quibus terrorem tibi iniicere nituntur nostri adversarii, Non aliud hoc novo Evangelio, (sic enim appellant,) captari ac quaeri, nisi seditionum opportunitatem, ac vitiorum omnium impunitatem¹. Neque enim divisionis Deus noster^c author est, sed pacis^d: et Filius Dei non peccati minister est^e, qui venit ad dissolvenda opera diaboli^f. Et nos talium cupiditatum immerito accusamur, quarum ne minimam quidem suspicionem unquam dedimus. Scilicet nos regnorum inversionem meditamur: quorum nulla unquam factiosa vox audita est, et vita semper quieta simplexque cognita fuit, quum sub te viveremus: et qui nunc etiam domo profugi, tibi tamen regnoque tuo fausta omnia precari non desinimus. Scilicet nos impunitam vitiorum petulantiam aucupamur, quorum in moribus etsi^g multa reprehendi possunt, nihil tamen tanta insultatione^h dignum; nec tam infoeliciter (gratia Dei) in Evangelio profecimus quin istis obtrectatoribus vita nostra, castitatis, benignitatis, misericordiae, continentiae, patientiae, modestiae, et virtutis cuiusvis exemplum esse possit. Nos sane Deum syncere timere et colere reipsa palam estⁱ, quando tum vita tum morte nostra nomen eius sanctificari petimus, et ipsa invidia coacta est quibusdam nostrum innocentiae et civilis integritatis testimonium dare: in quibus id unum morte plectebatur quod singulari in laude ponendum erat. Quod siqui sub praetextu Evangelii tumultuantur² (quales hactenus aliquos in regno tuo fuisse non compertum est) siqui vitiorum suorum licentiae, libertatem gratiae Dei praetexunt (quales permultos novi) sunt leges et legum poenae, quibus pro meritis graviter coerceantur: modo ne interim Evangelium Dei ob scelestorum hominum nequitiam male audiat. Habes, Rex^k, satis multis expositam calumniatorum virulentam iniquitatem, ne in eorum delationes ultra modum credula aure propendeas; vereor etiam ne nimis multis: quando haec iam^l praefatio ad iustae pene apologiae 30 modum accedit: qua non defensionem texere, sed duntaxat ad ipsam causae actionem audiendam animum tuum praemollire^a studui, aversum quidem nunc et alienatum a nobis, addo etiam inflammatum: sed cuius gratiam recolligere nos posse confidimus, si hanc nostram confessionem, quam pro defensione apud tuam maiestatem esse volumus, placidus compositusque semel legeris. Sin vero ita aures tuas occupant malevolorum susurri, ut nullus sit reis pro se dicendi locus: importunae vero illae furiae, te connivente, semper vinculis, flagris, equuleis, sectionibus, incendiis saeviunt: nos quidem, velut oves mactationi destinatae, ad extrema quaeque redigemur: sic tamen, ut in patientia nostra possideamus animas nostras^b, et manum Domini fortem expectemus: quae indubie tempore aderit, et sese armata exeret tum ad pauperes ex afflictione eruendos, tum etiam^c ad vindicandos qui tanta securitate nunc exultant^d, contemptores. Dominus Rex regum, thronum tuum iustitia stabiliat, et solium tuum aequitate^e, illustrissime Rex^f.
Basileae, Calend. Augusti, AN. M. D. XXXVI.^{g 1}

Au commencement que je m’appliquay à escrire ce present livre, je ne pensoye rien moins, Sire, que d’escrire choses qui fussent presentees à vostre Majesté : seulement mon propos estoit d'enseigner quelques rudimens, par lesquels ceux qui seroyent touchez d’aucune bonne affection de Dieu, fussent instruits à la vraye pieté. Et principalement vouloye par ce mien labeur servir à noz François: desquels j’en voyoye plusieurs avoir faim et soif de Jesus Christ, et bien peu qui en eussent receu droite cognoissance. Laquelle mienne deliberation on pourra facilement appercevoir du livre, entant que je l’ay accommodé à la plus simple forme d’enseigner qu’il m’a esté possible. Mais voyant que la fureur d’aucuns iniques s’estoit tant eslevee en vostre royaume qu’elle n’avoit laissé lieu aucun à toute saine doctrine, il m’a semblé estre expedient de faire servir ce present livre, tant d’instruction à ceux que premierement j’avoye deliberé d’enseigner, qu'aussi de confession de foy envers vous : dont vous cognoissiez quelle est la doctrine contre laquelle d’une telle rage furieusement sont enflambez ceux qui par feu et par glaive troublent aujourd’huy vostre royaume. Car je n’auray nulle honte de confesser que j’ai icy compris quasi une somme de ceste mesme doctrine laquelle ils estiment devoir estre punie par prison, bannissement, proscription et feu : et laquelle ils crient devoir estre dechassee hors de terre et de mer. Bien say-je de quels horribles rapports ils ont remply vos oreilles et vostre cœur, pour vous rendre nostre cause fort odieuse: mais vous avez à reputer selon vostre clemence et mansuetude, qu’il ne resteroit innocence aucune n’en dits n’en faits, s’il suffisoit d’accuser. Certainement si quelcun, pour esmouvoir hayne à l’encontre de ceste doctrine de laquelle je me veux efforcer de vous rendre raison, vient à arguer qu’elle est desja condamnee par un commun consentement de tous estats, qu’elle a receu en jugement plusieurs sentences contre elle, il ne dira autre chose, sinon qu’en partie elle a esté violentement abattue par la puissance et conjuration des adversaires, en partie malicieusement opprimée par leurs mensonges, tromperies, calomnies et trahisons. C’est force et violence, que cruelles sentences sont prononcees à l’encontre d’icelle devant qu’elle ait esté defendue. C’est fraude et trahison, que sans cause elle est notee de sedition et malefice. Afin que nul ne pense que nous nous complaignons de ces choses à tort, vous-mesme nous pouvez estre tesmoin, Sire, par combien fausses calomnies elle est tous les jours diffamee envers vous : c’est assavoir, qu’elle ne tend à autre fin, sinon que tous regnes et polices soyent ruinees, la paix soit troublee, les loix abolies, les seigneuries et possessions dissipees : bref, que toutes choses soyent renversees en confusion. Et neantmoins encores vous n’en oyez que la moindre portion. Car entre le populaire on seme contre icelle horribles rapports : lesquels s’ils estoyent veritables, à bon droit tout le inonde la pourroit juger avec tous ses autheurs, digne de mille feuz et mille gibbets. Qui s’esmerveillera maintenant pourquoy elle est tellement haye de tout le monde, puis qu'on adjouste foy à telles et si iniques detractions ? Voila pourquoy tous les estats d’un commun accord conspirent à condamner tant nous que nostre doctrine. Ceux qui sont constituez pour en juger, estant ravis et transportez de telle affection prononcent pour sentence, la conception qu’ils ont apportee de leur maison : et pensent tres bien estre acquitez de leur office s’ils ne jugent personne à mort, sinon ceux qui sont, ou par leur confession, ou par certain tesmoignage, conveincus. Mais de quel crime? De ceste doctrine damnee, disent-ils. Mais à quel titre est-elle damnee? Or c’estoit le poinct de la defense : non pas desavouer icelle doctrine, mais la soustenir pour vraye. Icy est osté le congé d’ouvrir la bouche. Pourtant je ne demande point sans raison, Sire, que vous vueillez prendre la cognoissance entiere de ceste cause, laquelle jusques icy a esté demenee confusement sans nul ordre de droit : et par un ardeur impetueux, plustost que par une moderation et gravité judiciaire. Et ne pensez point que je tasche à traiter icy ma defense particuliere, pour impetrer retour au pais de ma naissance; auquel combien que je porte telle affection d’humanité qu’il appartient : toutesfois comme les choses sont maintenant disposees, je ne souffre pas grand dueil d’en estre privé : mais j'entrepren la cause commune de tous les fideles, et mesme celle de Christ, laquelle aujourd’hui est en telle maniere du tout desciree et foulee en vostre royaume, qu'elle semble advis desesperee. Ce qui est bien advenu par la tyrannie d’aucuns Pharisiens, plustost que de vostre vouloir. Mais comment cela se fait, il n’est point mestier de le dire icy. Quoy que ce soit, elle est grandement affligee. Car la puissance des adversaires de Dieu a obtenu jusques là, que la verité de Christ, combien qu’elle ne soit perdue et dissipee, toutesfois soit cachee et ensevelie comme ignominieuse : et outre, que la povrette Eglise soit ou consumee par morts cruelles, ou dechassee par bannissemens,ou tellement estonnee par menaces et terreurs, qu’elle n’ose sonner mot. Et encore ils insistent en telle rage qu'ils ont accoustume, pour abbatre la paroy qu’ils ont ja esbranlee, et parfaire la ruine qu’ils ont commencee. Cependant nul ne s’avance, qui s’oppose en defenses contre telles furies. Et s’il y en a aucuns qui veulent estre veuz tresfort favoriser à la verité, ils disent qu’ou doit aucunement pardonner à l'imprudence et ignorance des simples gens. Car ils parlent en ceste maniere, appellans la trescertaine verité de Dieu, Imprudence et ignorance: et ceux que nostre Seigneur a tant estimez, qu’il leur a communiqué les secrets de sa sapience celeste, Gens simples : tellement tous ont honte de l’Evangile. Or, c’est vostre office, Sire, de ne destourner ne vos oreilles ne vostre courage d’une si juste defense, principalement quand il est question de si grande chose : c’est assavoir comment la gloire de Dieu sera maintenue sur terre : comment sa verité retiendra son honneur et dignité : comment le regne de Christ demeurera en son entier. O matiere digne de voz oreilles, digne de vostre jurisdiction, digne de vostre Throne royal! Car ceste pensee fait un vray Roy, s’il se recognoist estre vray ministre de Dieu au gouvernement de son royaume : et au contraire, celuy qui ne regne point à ceste fin de servir à la gloire de Dieu, n’exerce pas regne, mais brigandage. Or on s’abuse si on attend longue prospérité en un regne qui n’est point gouverné du sceptre de Dieu, c’est à dire sa saincte parolle. Car l’edict celeste ne peut mentir, par lequel il est denoncé, que le peuple sera dissipé quand la Prophetie defaudra (Prov. 29, 18). Et ne devez estre destourné par le contemnement de nostre petitesse. Certes nous recognoissons assez combien nous sommes povres gens et de mespris : c’est assavoir devant Dieu miserables pecheurs, envers les hommes vilipendez et dejettez : et mesme, si vous voulez, l’ordure et ballieure du monde, ou si on peut encore nommer quelque chose plus vile. Tellement qu’il ne nous reste rien dequoy nous glorifier devant Dieu, sinon sa seule misericorde : par laquelle, sans quelque merite, nous sommes sauvez : ny envers les hommes, sinon nostre infirmité, c’est à dire, ce que tous estiment grande ignominie.

Mais toutesfois il faut que nostre doctrine consiste eslevee et insuperable par dessus toute la gloire et puissance du monde. Car elle n’est pas nostre, mais de Dieu vivant et de son Christ, lequel le Pere a constitué Roy, pour dominer d’une mer à l’autre, et depuis les fleuves jusques aux fins de la terre (Psal. 72, 8) : et tellement dominer, qu’en frappant la terre de la seule verge de sa bouche (Is. 11, 4), il la casse toute avec sa force et sa gloire comme un pot de terre (Psal. 2, 9) : ainsi que les Prophetes ont predit de la magnificence de son rogne, qu’il abbatroit les royaumes durs comme fer et airain, et reluisans comme or et argent (Dan. 2, 32). Bien est vray, que noz adversaires contredisent, reprochians que faussement nous prétendons la parolle de Dieu, de laquelle nous sommes, comme ils disent, pervers corrupteurs. Mais vous-mesme, selon vostre prudence, pourrez juger en lisant nostre confession, combien ceste reproche est pleine non seulement de malicieuse calomnie, mais d’impudence trop effrontee. Neantmoins il sera bon de dire icy quelque chose pour vous apprester voye à icelle lecture. Quand sainct Paul a voulu que toute prophetie fust conforme à l’analogie et similitude de la foy (Rom. 12, 6), il a mis une trescertaine reigle pour esprouver toute interpretation de l'Escriture. Or si nostre doctrine est examinee à ceste reigle de foy, nous avons la victoire en main. Car quelle chose convient mieux à la foy, que de nous recognoistre nuds de toute vertu pour estre vestuz de Dieu? vuides de tout bien, pour estre empliz de luy? serfs de peche, pour estre delivrez de luy? aveugles, pour estre de luy illuminez? boiteux, pour estre de luy redressez? debiles, pour estre de luy soustenuz? de nous oster toute matiere de gloire, afin que luy seul soit glorifié, et nous en luy? Quand ces choses et semblables sont dites par nous, nos adversaires crient que par ce moyen seroit subvertie je ne say quelle aveuglee lumiere de nature, leur preparation qu’ils ont forgee pour nous disposer à venir à Dieu, le Liberal arbitre, les œuvres meritoires de salut eternel, avec leurs supererogations; pourtant qu’ils ne peuvent souffrir que la louange et gloire entiere de tout bien, de toute vertu, justice et sapience reside en Dieu. Mais nous ne lisons point qu’il y en ait eu de repris pour avoir trop puisé de la source d’eaux vives : au contraire, le Prophete corrige asprement ceux qui se sont fouy des puits secs, et qui ne peuvent tenir l'eau (Jer. 2, 13). En outre, qu’est-il plus propre à la foy, que se promettre Dieu pour un pere doux et benin, quand Christ est recognu pour frere et propiciateur ? que d’attendre tout bien et toute prosperité de Dieu, duquel la dilection s'est tant estendue envers nous, qu’il n'a point espargné son propre Fils, qu’il ne l'ait livré pour nous (Rom. 8, 32)? que de reposer en une certaine attente de salut et vie eternelle, quand on pense que Christ nous a esté donné du Pere, auquel tels thresors sont cachez ? A ces choses ils repugnent, et disent qu’une telle certitude de fiance n’est pas sans arrogance et presomption. Mais comme il ne faut rien presumer de nous, aussi nous devons presumer toutes choses de Dieu : et ne sommes pour autre raison despouillez de toute vaine gloire, sinon afin de nous glorifier en Dieu. Que diray-je plus? Considerez. Sire, toutes les parties de nostre cause : et nous jugez estre les plus pervers des pervers, si vous ne trouvez manifestement que nous sommes oppressez et recevons injures et opprobres, pourtant que nous mettons nostre esperance en Dieu vivant (1 Tim. 4, 10), pourtant que nous croyons que c’est la vie eternelle de cognoistre un seul vray Dieu, et celuy qu’il a envoyé, Jesus Christ (Jean 17, 3). A cause de ceste esperance aucuns de nous sont detenus en prison, les autres fouettez, les autres menez à faire amendes honorables, les autres bannis, les autres cruellement affligez, les autres eschappent par fuitte : tous sommes en tribulation, tenus pour maudits et execrables, injuriez et traitez inhumainement. Contemplez d'autre part nos adversaires (je parle de l’estat des prestres, à l'aveu et appetit desquels tous les autres nous contrarient) : et regardez un petit avec moy de quelle affection ils sont menez. Ils se permettent aisément à eux et aux autres, d’ignorer, negliger et mespriser la vraye religion, qui nous est enseignee par l’Escriture, et qui devoit estre resolue et arrestee entre tous : et pensent qu’il n’y a pas grand interest quelle foy chacun tient, ou ne tient pas de Dieu et de Christ : mais que par foy (comme ils disent) enveloppee, il submette son sens au jugement de l’Eglise. Et ne se soucient pas beaucoup s’il advient que la gloire de Dieu soit polluee par blasphemes tous evidens, moyennant que personne ne sonne mot contre l’authorité de nostre mere saincte Eglise : c’est à dire, selon leur intention, du siege Romain. Pourquoy combattent-ils d’une telle rigueur et rudesse pour la Messe, le Purgatoire, les pelerinages et tels fatras, tellement qu'ils nient la vraye pieté pouvoir consister, si toutes ces choses ne sont creues et tenues par foy tres explicite, combien qu’ils n’ea preuvent rien par la parolle de Dieu ? Pourquoy, dy-je, sinon pourtant que leur ventre leur est pour dieu, la cuisine pour religion : lesquels ostez, non seulement ils ne pensent pas qu’ils puissent estre Chrestiens, mais ne pensent plus estre hommes? Car combien que les uns se traitent delicatement en abondance, les autres vivotent en rongeant des croustes, toutestois ils vivent tous d’un pot : lequel sans telles aides non seulement se refroidiroit, mais geleroit du tout. Pourtant eeluy d’eux qui se soucie le plus de son ventre, est le meilleur zelateur de leur foy. Bref, ils ont tous un mesme propos, ou de conserver leur regne, ou leur ventre plein. Et n’y en a pas un d’eux qui monstre la moindre apparence du monde de droit zele : et neantmoins ils ne cessent de calomnier nostre doctrine, et la descrier et diffamer par tous moyens qu’il leur est possible, pour la rendre ou odieuse, ou suspecte. Ils l'appellent Nouvelle, et forgee puis nagueres. Ils reprochent qu’elle est douteuse et incertaine. Ils demandent par quels miracles elle est conformee. Ils enquierent si c’est raison qu’elle surmonte le consentement de tant de Peres anciens, et si longue coustume. Ils insistent, que nous la confessions estre schismatique, puis qu’elle fait la guerre à l’Eglise : ou que nous respondions, que l’Eglise a esté morte par tant longues annees, ausquelles il n’en estoit nulle mention. Finalement, ils disent, qu’il n’est ja mestier de beaucoup d’argumens, veu qu’on peut juger des fruits quelle elle est : c’est assavoir, qu’elle engendre une grande multitude de sectes, force troubles et seditions, et une licence desbordee de mal-faire. Certes il leur est bien facile de prendre leur avantage contre une cause deserte et delaissee : principalement quand il faut persuader au populaire ignorant et credule : mais si nous avions aussi bien lieu de parler, j’estime que leur ardeur, dont ils escument si asprement contre nous, seroit un peu refroidie.

Premierement, en ce qu’ils l'appellent, Nouvelle, ils font mout grande injure à Dieu, duquel la sacree parolle ne meritoit point d’estre notee de nouvellete. Certes je ne doute point, que touchant d'eux elle ne leur soit nouvelle: veu que Christ mesme, et son Evangile leur sont nouveaux. Mais celuy qui sait que ceste predication de sainct Paul est ancienne : c’est que Jesus Christ est mort pour noz pechez, et ressuscité pour nostre justification (Rom. 4, 25): il ne trouvera rien de nouveau entre nous. Ce qu’elle a esté long temps cachee et incogneue, le crime en est à imputer à l’impiété des hommes. Maintenant quand elle nous est rendue par la bonté de Dieu, pour le moins elle devoit estre receue en son authorité ancienne.

D’une mesme source d'ignorance provient ce qu’ils la reputent douteuse et incertaine. Vrayement c’est ce que nostre Seigneur se complaind par son Prophete: Que le bœuf a cogneu son possesseur, et l’asne l’estable de ses maistres : et luy, qu’il est mescognu de son peuple (Is. 1, 3). Mais comment qu’ils se moquent de l'incertitude d'icelle, s’ils avoyent à signer la leur de leur propre sang, et aux despens de leur vie, on pourroit voir combien ils la prisent. Nostre fiance est bien autre, laquelle ne craind ne les terreurs de la mort, ne le jugement de Dieu.

En ce qu’ils nous demandent miracles, ils sont desraisonnables. Car nous ne forgeons point quelque nouveau Evangile : mais nous retenons celuy, pour la verité duquel confirmer, servent tous les miracles que jamais et Jesus Christ, et ses Apostres ont faits. On pourroit dire qu’ils ont cela particulier outre nous, qu'ils peuvent confirmer leur doctrine par continuels miracles qui se font jusques aujourdhuy. Mais plustost ils alleguent miracles qui pourrovent esbranler et faire douter un esprit, lequel autrement seroit bien en repos : tant sont ou frivoles ou mensongiers. Et neantmoins quand ils seroyent les plus admirables qu’on sauroit penser, si ne doivent-ils aucunement valoir contre la verité de Dieu : veu qu’il Appartient que le nom de Dieu soit tousjours et par tout sanctifié, soit par miracles, soit par l’ordre naturel des choses. Ils pourroyent icy avoir plus d’apparence, si l'Escriture ne nous eust advertiz quel est l’usage legitime des miracles. Car sainct Marc dit, que ceux qu’ont fait les Apostres ont servi à confirmer leur predication (Marc. 16, 20.) Pareillement sainct Luc dit que nostre Seigneur en ce faisant a voulu rendre tesmoignage à la Parolle de sa grace (Act. 14, 3). A quoy respond ce que dit l’Apostre, que le salut annoncé par l’Evangile, a esté confirmé en ce que Dieu en a testifié par signes et vertuz miraculeuses (Heb. 2, 4). Quand nous oyons que ce doyvent estre seaux pour seeller l’Evangile, les convertirons-nous à destruire son authorité ? Quand nous oyons qu'ils sont destinez à establir la verité, les appliquerons-nous à fortifier le mensonge ? Pourtant il faut que la doctrine laquelle procede les miracles, comme dit l’Evangeliste, soit examinee en premier lieu : si elle est approuvee, lors elle pourra bien prendre confirmation par les miracles. Or c’est une bonne enseigne de vraye doctrine, comme dit Christ, si elle ne tend point en la gloire des hommes, mais de Dieu (Jean 7, 18; 8, 50). Puis que Christ afferme que telle doit estre l’espreuve, c’est mal prendre les miracles, que de les tirer à autre fin que pour illustrer le nom de Dieu. Et nous doit aussi souvenir que Satan a ses miracles : lesquels combien qu’ils soyent illusion plustost que vrayes vertus, toutesfois si sont-ils tels qu’ils pourroyent abuser les simples et rudes. Les Magiciens et Enchanteurs ont esté tousjours renommez de miracles : l’idolatrie des Gentils a esté nourrie par miracles merveilleux, lesquels toutesfois ne sont suffisans pour nous approuver la superstition ne des Magiciens ne des idolatres.

Les Donatistes estonnoyent anciennement la simplicité du populaire de ceste mesme machine, qu’ils faisoyent plusieurs miracles. Nous faisons donc maintenant une mesme response à noz adversaires, que faisoit lors sainct Augustin aux Donatistes, que nostre Seigneur nous a renduz assez advisez contre ces miracleurs, predisant qu’il surviendroit faux Prophetes, qui par grandes merveilles et prodiges tireroyent en erreur mesme les eleus, si faire se pouvoit¹ (Matth. 24, 24). Et sainct Paul a adverty que le regne d’Antechrist seroit avec toute puissance, miracles et prodiges mensongiers (2 Thess. 2, 9). Mais noz miracles, disent-ils, ne se font ne par idoles, ne par enchanteurs, ne par faux prophetes, mais par les Saincts : comme si nous n’entendions point que c’est la finesse de Satan, se transfigurer en Ange de lumiere (2. Cor. 1l, 14). Les Egyptiens autresfois ont fait un dieu de Jeremie, qui estoit ensevely en leur region, lui sacrifians, et faisans tous autres honneurs qu’ils avoyent accoustumé faire à leurs dieux.² N’abusoyent-ils pas du sainct Prophete de Dieu à leur idolâtrie ? et toutesfois ils en venoyent là, qu’estans garis de la morsure des serpens, ils cuidoyent recevoir salaire de telle veneration de son sepulchre. Que dirons-nous, sinon que ç’a tousjours esté et sera une vengeance de Dieu tresjuste, d’envoyer efficace d’illusion à ceux qui n’ont point receu la dilection de verité, pour les faire croire à mensonge (2 Thess. 2, 11)? Donc, les miracles ne nous defaillent point, qui sont mesmes trescertains. et non sujets à moquerie : au contraire. ceux que noz adversaires pretendent pour eux, sont pures illusions de Satan, quand ils retirent le peuple de l'honneur de son Dieu à vanite.

Outre, c’est injustement qu’ils nous objectent les anciens Peres. j’enten les escrivains du premier temps de l’Eglise, comme s’ils les avoyent favorisans à leur impieté : par l’anthorité desquels si la noise estoit à desmeller entre nous, la meilleure partie de la victoire viendroit à nostre part.

Mais comme ainsi soit que plusieurs choses ayent esté escrites sagement et excellentement de ces anciens Percs : d’autrepart, qu’ils leur soit advenu en d’aucuns endroits ce qui advient à tous hommes, c’est de faillir et errer : ces bons et obeissans fils, selon la droiture qu’ils ont, et d’esprit et de jugement et de volonté, adorent seulement leurs erreurs et fautes : au contraire, les choses qui ont esté bien escrites d’eux, ou ils ne les apperçoivent point, ou ils les dissimulent, ou ils les pervertissent, tellement qu’il semble qu’ils n'ayent autre soin sinon de recueillir de la fiente parmy de l’or. Et apres ils nous poursuyvent par grande clameur, comme contempteurs et ennemis des Peres : mais tant s’en faut que nous les contemnions, que si c’estoit nostre present propos, il me seroit facile d’approuver par leurs tesmoignages la plus grand’part de ce que nous disons aujourd'hui Mais nous lisons leurs escrits avec tel jugement, que nous avons tousjours devant les yeux ce que dit sainct Paul : c’est que toutes choses sont nostres pour nous servir, non pour dominer sur nous : et que nous sommes tous à un seul Christ, auquel il faut sans exception obeir du tout (1 Cor. 3, 21. 22). Ceux qui n’observent point cest ordre, ne peuvent rien avoir de certain en la foy : veu que ces saincts personnages desquels il est question, ont ignoré beaucoup

de choses. sont souvent divers entre eux, et mesmes aucunesfois contreviennent à eux-mesmes. Salomon, disent-ils, ne nous commande point sans cause de n’outrepasser les bornes qui ont esté mises de noz peres (Prov. 22,28). Mais il n’est pas question d’observer une mesme reigle en la borneure des champs, et en l’obeissance de la foy : laquelle doit tellement estre ordonnee, qu’elle nous fasse oublier nostre peuple et la maison de nostre pere (Ps. 45, 11 ). Davantage puis qu’ils aiment tant les allegories, que ne prennent-ils les Apostres plustost pour leurs Peres, que nuls autres, desquels il ne soit licite arracher les bornes ? Car ainsi l’a interpreté sainct Hierome, duquel ils ont allegué les parolles en leurs Canons. Et encore s’ils veulent que les limites des Peres qu’ils entendent, soyent observees, pourquoy eux-mesmes, quand il leur vient à plaisir, les outrepassent-ils si audacieusement? Ceux estoyent du nombre des Peres, desquels l’un a dit que Dieu ne beuvoit ne mangeoit ; et pourtant, qu’il n’avoit que faire de plats ne de calices.³ L’autre, que les Sacremens des Chrestiens ne requierent n’or, n'argent, et ne plaisent point à Dieu par or.⁴ Ils outrepassent donc ces limites, quand en leurs ceremonies ils se delectent tant d’or, d’argent, marbre, yvoire, pierres precieuses et soyes, et ne pensent point que Dieu soit droitement honnoré, sinon eu affluence et superfluité de ces choses. C’estoit aussi un Pere, qui disoit que librement il osoit manger chair en Quaresme, quand les autres s’en abstenoyent : d’autant qu’il estoit Chrestien.⁵ Ils rompent donc les limites, quand ils excommunient la personne qui aura en Quaresme gousté de la chair. Ceux estoyent Peres, desquels l’un a dit qu’un Moine qui ne laboure point de ses mains, doit estre reputé comme un brigand.⁶ L’autre, qu’il n’est pas licite aux Moines de vivre du bien d’autruy : mesmes quand ils seroyent assiduels en contemplations, en oraisons et à l’estude.⁷ Ils ont aussi outrepassé ceste borne, quand ils ont mis des ventres oisifs de Moines en des bordeaux, ce sont leurs cloistres, pour estre saoulez de la substance d’autruy. Celuy estoit Pere, qui a dit que c’estoit une horrible abomination de voir une image ou de Christ, ou de quelque Sainct aux temples des Chrestiens.⁸ Mesme cela n’a point esté dit par un homme particulier, mais a esté aussi ordonné en un Concile ancien, que ce qu’on adore ne soit point peint ne portrait.⁹ Il s’en faut beaucoup qu’ils ne gardent ces limites quand ils ne laissent anglet vuide de simulachre en tous leurs temples. Un autre Pere a conseillé qu’apres avoir par sépulture exercé office d’humanité envers les morts, on les laissast reposer.¹⁰ Ils rompent ces limites, quand ils requierent qu’on ait perpetuelle solicitude sur les trespassez. C’estoit bien un Pere, qui a dit que la substance et nature du pain et du vin demeurent au Sacrement de la Cene, comme la nature humaine demeure en nostre Seigneur Jesus Christ, estant conjointe avec son essence divine.¹¹ Ils ne regardent point ceste borne, quand ils font accroire qu’incontinent apres que les parolles sacramantales sont recitees, la substance du pain et du vin est anneantie. Estoit au nombre des Peres, qui a nié qu’au Sacrement de la Cene, sous le pain soit enclos le corps de Christ : mais que seulement c’est un mystere de son corps :¹² il parle ainsi de mot à mot. Ils excedent done la mesure, quand ils disent que le corps de Christ est là contenu, et le font adorer d’une façon charnelle, comme s’il estoit là enclos localement. Ceux estoyent Peres, desquels l’un ordonna que ceux fussent du tout rejettez de l’usage de la Cene, lesquels prenans l’une des especes, s’abstenoyent de la seconde. L’autre maintient qu’il ne faut denier au peuple chrestien le sang de son Seigneur, pour la confession duquel il doit espandre son sang.¹³ Ils ont osté ces limites, quand rigoureusement ils ont commandé la mesme chose que l'un de ceux-là punissoit par excommunication, l’autre par forte raison reprouvoit. Celuy pareillement estoit du reng des Peres, qui afferme que c’est temerité de determiner de quelque chose obscure en une partie ou en l’autre, sans clairs et evidens tesmoignages de l’Escriture.¹⁴ Ils ont oublié ceste borne, quand ils ont conclu tant de constitutions, canons et determinations magistrales, sans quelque parolle de Dieu. C’estoit un des Peres qui reprochoit à Montanus, qu’entre autres heresies il¹⁵ avoit le premier imposé loix de jusner. Ils ont aussi outre-passé ces limites, quand par estroite loy ils ont ordonné les jusnes. C’estoit un Pere qui a soustenu le mariage ne devoir estre defendu aux Ministres de l’Eglise, et a declairé pagnie de femme legitime, estre chasteté :¹⁶ et ceux qui se sont accordez à son authorité, estoyent Pores. Ils sont eschappez outre de ceste borne, quand ils ont ordonné l'abstinence de mariage à leurs prestres. Celuy qui a escrit qu’on doit escouter un seul Christ, duquel il est dit de par le Pere celeste. Escoutez-le : et qu’il ne faut avoir esgard à ce qu’auront fait ou dit les autres devant nous, mais seulement à ce qu’aura commandé Christ, qui est le premier de tous :¹⁷ cestuy-la dy-je, estoit des plus anciens Peres. Ils ne se sont point tenuz entre ces barres, et n’ont permis que les autres s’y tinsent, quand ils ont constitué tant par dessus eux que par dessus les autres, des maistres nouveaux outre Christ. Cestoit un Pere eeluy qui a maintenu que l’Eglise ne se doit point preferer à Christ, d’autant que luy juge tousjours droitement : mais les juges ecclesiastiques estans hommes, se peuvent souvent abuser.¹⁸ Cenx-ey rompent bien telle borne, en debatant que l’authorite de l’Ecriture depend du bon plaisir de l’Eglise. Tous les Peres d'un mesme courage ont eu en abomination, et d’une mesme bouche ont detesté que la saincte Parolle de Dieu fust contaminee par subtilitez Sophistiques, et enveloppee de combats et contentions Philosophiques. Se gardent-ils dedans ces marches, quand ils ne font autre chose en toute leur vie que d’ensevelir et obscurcir la simplicité de l’Eseriture par contentions infinies, et questions plus que Sophistiques ? Tellement que si les Peres estoyent maintenant suscitez, et oyoyent un tel art de combatre, qu’ils appellent Theologie speculative, ils ne penseroyent rien moins que telles disputations estre de Dieu. Mais combien loin s’espandroit mon propos, si je vouloye annombrer combien hardiment ils rejettent le joug des Peres, desquels ils veulent estre veuz obeissans enfans ? Certes mois et annees se passeroyent à reciter ce propos. Et neantmoins ils sont d’une impudence si effrontee, qu’ils nous osent reprocher que nous outrepassons les bornes anciennes.

En ce qu'ils nous renvoyent à la coustume, ils ne font rien: car ce seroit une grande iniquité, si nous estions contrains de ceder à la coustume. Certes si les jugemens des hommes estoyent droits, la coustume se devroit prendre des bons: mais il en est souventesfois advenu autrement: car ce qu’on voit estre fait de plusieurs, a obtenu droit de coustume. Or la vie des hommes n'a jamais esté si bien reiglee, que les meilleures choses pleussent à la plus grand’part: donc des vices particuliers de plusieurs est provenu un erreur public, ou plustost un commun consentement de vice, lequel ces bons preudhommes veulent maintenant estre pour loy. Ceux qui ne sont du tout aveugles, apperçoivent que quasi plusieurs mers de maux sont desbordees sur la terre, et que tout le monde est corrompu de plusieurs pestes mortelles: brief, que tout tombe en ruine, tellement qu’il faut ou du tout desesperer des choses humaines ou mettre ordre à tels maux, et mesmes par remedes violens. Et neantmoins on rejette le remede: non pour autre raison, sinon que nous sommes desja de longue main accoustumez aux calamitez. Mais encores que l’erreur public ait lieu en la police des hommes, toutesfois au Regne de Dieu, sa seule éternelle verité doit estre escoutee et observee, contre laquelle ne vaut aucune prescription ne de longues annees, ne de coustume ancienne, ne de quelque conjuration.¹⁹ En telle maniere jadis Isaie instruisoit les esleuz de Dieu de ne dire Conspiration, par tout où le peuple disoit Conspiration (Is. 8, 12): c’est à dire qu’ils ne conspirassent ensemblement en la conspiration du peuple, et qu’ils ne craignissent de leur crainte, ou s’estonassent: mais plustost qu’ils sanctifiassent le Seigneur des armees, et que luy seul fust leur crainte. Ainsi, que maintenant noz adversaires nous objectent tant d’exemples qu’ils voudront, et du temps passé et du temps present: si nous sanctifions le Seigneur des armees, ils ne nous estonneront pas fort. Car soit que plusieurs aages ayent accordé à une mesme impieté, le Seigneur est fort pour faire vengeance jusques à la troisieme et quatrieme generation : soit que tout le monde conspire en une mesme meschanceté, il nous a enseignez par experience quelle est la fin de ceux qui pechent avec la multitude, quand il a dissipé tout le monde par le deluge, reservé Noé avec sa petite famille : à ce que par la foy de luy seul il condamnast tout le monde (Gen. 7, 1 ; Heb. 11, 7). En somme, mauvaise coustume n’est autre chose qu’une peste publique, en laquelle ceux qui meurent entre la multitude, ne perissent pas moins que s’ils perissoyent seuls. Davantage il falloit considerer ce que dit sainct Cyprien en quelque passage, assavoir que ceux qui faillent par ignorance, combien qu'ils ne soyent pas du tout sans coulpe, toutesfois peuvent sembler aucunement excusables, mais que ceux qui avec obstination rejettent la verité, quand elle leur est offerte par la grace de Dieu, ne peuvent pretendre aucune excuse.²⁰

Ils ne nous pressent pas si fort par leur autre argument, qu’ils nous contraignent de confesser, ou que l’Eglise ait esté morte par quelques annees, ou que maintenant nous ayons combat contre l’Eglise. Certes l’Eglise de Christ a vescu et vivra tant que Christ regnera à la dextre de son Pere: de la main duquel elle est soustenue, de la garde duquel elle est armee, de la vertu duquel elle est fortifiee. Car sans doute il accomplira ce qu’il aune fois promis, c’est qu’il assisteroit aux siens jusques à la consommation du siecle (Matth. 28, 20). Contre ceste Eglise nous n’entreprenons nulle guerre. Car d’un consentement avec tout le peuple des fideles, nous adorons et honorons un Dieu et un Christ le Seigneur, comme il a esté tonsjours adoré de ses serviteurs. Mais eux ils sont bien loin de la verité, quand ils ne recognoissent point d’Eglise, si elle ne se voit presentement à l’œil, et la veulent enclorre en certains limites, ausquels elle n’est nullement comprinse. C’est en ces poincts que gist nostre controversie. Premièrement, qu’ils requièrent tousjours une forme d’Eglise visible et apparente. Secondement, qu’ils constituent icelle forme au siege de l’Eglise Romaine, et en l’estat de leurs Prelats. Nous au contraire, affermons que l’Eglise peut consister sans apparence visible, et mesme que son apparence n’est à estimer de ceste braveté exterieure, laquelle follement ils ont en admiration: mais elle a bien autre marque, c’est assavoir la pure predication de la parolle de Dieu, et l’administration des Sacremens bien instituee. Ils ne sont pas contens si l’Eglise ne se peut tousjours monstrer au doigt. Mais combien de fois est-il advenu qu’elle a esté tellement deformee entre le peuple Judaique, qu’il n’y restoit nulle apparence? Quelle forme pensons-nous avoir reluy en l’Eglise, lors qu’Helie se complaignoit d’avoir esté reservé seul (1 Rois 19,10)? Combien de fois depuis l’advenement de Christ a-elle esté cachee sans forme? Combien souvent a-elle esté tellement opprimée par guerres, par seditions, par heresies, qu’elle ne se monstroit en nulle partie? Si donc ces gens icy eussent vescu de ce temps-là, eussent-ils creu qu’il y eut eu quelque Eglise? Mais il fut dit à Ilelie, qu’il y avoit encore sept mille hommes de reserve, qui n’avoyent point fleschy le genouil devant Baal. Et ne nous doit estre aucunement incertain, que Jesus Christ n’ait tousjours regné sur terre depuis qu’il est monté au ciel: mais si entre telles desolations les fideles eussent voulu avoir quelque certaine apparence, n’eussent-ils point perdu courage? Et de fait, sainct Ililaire tenoit desja de son temps cela pour grand vice, qu’estans aveuglez par la folle reverence qu’ils portoyent à la dignité de leurs Evesques, ne consideroyent point quelles pestes estoyent aucunefois cachees dessous telles masques. Car il parle en ceste sorte: Je vous admoneste, gardez-vous d’Antéchrist. Vous vous arrestez trop aux murailles, cerchans l’Eglise de Dieu en la beauté des edifiees, pensans que l’union des fideles soit là contenue. Doutons-nous qu’Antechrist doive là avoir son siege? Les montagnes, et bois, et lacs, et prisons, et deserts, et cavernes, me sont plus seurs et de meilleure fiance. Car les Prophetes y estans cachez, ont prophetizé.²¹ Or qu’est-ce que le monde honore anjourd’huy en ces Evesques cornuz, sinon qu’il repute pour plus excellens ceux qui president, aux plus grandes villes? Ostons donc une si folle estime: au contraire permettons cela au Seigneur, que puis qu’il est seul cognoissant qui sont les siens (2 Tim. 2, 19), qu’aussi aucunesfois il puisse oster la cognoissance exterieure de son Eglise, de la veue des hommes. Je confesse bien que c’est une horrible vengeance de Dieu sur la terre : mais si l’impieté des hommes le merite ainsi, pourquoy nous efforçons-nous de contredire à la justice divine? En telles manieres le Seigneur, quelques aages par cy devant, a puny l’ingratitude des hommes. Car pourtant qu’ils n’avoyent voulu obeir à sa verité, et avoyent esteint sa lumiere, il a permis qu’estans aveuglez en leur sens, ils fussent abusez de lourdes mensonges, et enseveliz en profondes tenebres : tellement qu’il n’apparoissoit nulle forme de vraye Eglise. Cependant neantmoins il a conservé les siens au milieu de ces erreurs et tenebres, comment qu’ils fussent espars et cachez. Et n’est pas de merveilles : car il a apprins de les garder et en la confusion de Babylone, et en la flambe de la fournaise ardente. En ce qu’ils veulent la forme de l’Eglise estre estimee par je ne say quelle vaine pompe: à-fin de ne faire long propos, je toucheray seulement en passant combien cela seroit dangereux. Le Pape de Rome, disent-ils, qui tient le siege Apostolique, et les autres Evesques representent l’Eglise, et doyvent estre reputez pour l’Eglise: parquoy ils ne peuvent errer. Pour quelle cause? Pource, respondent-ils, qu’ils sont Pasteurs de I’Eglise, et consacrez a Dieu. Aaron et les autres conducteurs du peuple d’Israel, estoyent aussi Pasteurs. Aaran et ses fils estoyent jà eleuz Prestres de Dieu: neantmoins ils faillirent quand ils forgerent le veau (Exode 32, 4). A qui, selon ceste raison, n’eussent representé l’Eglise, les quatre cens prophetes qui decevoyent Achab ? Mais l'Eglise estoit de la partie de Michee, voire seul et contemptible : de la bouche duquel toutesfois sortoit la verite (l Rois 22, 8 etc.). Les prophetes qui s’eslevoyent contre Jeremie, se vantans que la Loy ne pourrait defaillir aux Prestres, ne le conseil aux sages, ne la parolle aux Prophetes (Jer. 18, 18), ne portoyent-ils pas le nom de I’Eglise ? A l’encontre de toute ceste multitude est envoyé Jeremie, pour denoncer de la part de Dieu, que la Loy périra entre les Prestres, le conseil sera osté aux sages, et la doctrine aux Prophetes (Jer. 4, 9). Une mesme apparence ne reluisoit-elle point au concile qu'assemblerait les Prestres, Docteurs et religieux, pour prendre conseil de la mort de Jesus Christ (Jean 12, 10) ? Que maintenant noz adversaires s’aillent vanter, s’arrestans en ces masques exterieures, pour faire Christ et tous les Prophetes de Dieu vivant, schismatiques : au contraire, les ministres de Satan, organes du sainct Esprit. Davantage, s’ils parlent à bon escient, qu’ils me respondent en bonne foy, en quelle région ou en quel peuple ils pensent que l’Eglise reside, depuis que par sentence diffinitive du concile de Basle, Eugenius Pape de Rome fut deposé, et Aymé duc de Savoye substitué en son lieu. S’ils devoyent crever, ils ne pourront nier que le concile, quant aux solennitez exterieures, ne fust bon et legitime, et ordonné non seulement par un Pape, mais par deux. Eugenius fut là condamné pour schismatique, rebelle et contumax, avec toute la compagnie des Cardinaux et Evesques qui avoyent machiné avec luy la dissolution du concile. Neantmoins estant depuis supporté par la faveur des Princes, il demeura en la possession de sa Papauté : et ceste election d’Aymé, solennellement parfaite par l’authorité du sacré et general concile, s'en alla en fumee : sinon que ledit Aymé fut appaisé par un chappeau de Cardinal, comme un chien abayant, par une piece de pain. De ces heretiques, rebelles et contumax sont issus tous les Papes, Cardinaux, Evesques, Abbez et Prestres qui ont esté depuis. Il est necessaire qu’ils soyent icy surprins au passage. Car auquel costé mettront-ils le nom de l’Eglise ? Nieront-ils le concile avoir esté general, auquel il ne defailloit rien quant à la majesté extérieure ? veu que solennellement il avoit esté denoncé par double bulle, dedié par le Legat du sainct siege Apostolique, lequel y presidoit, bien ordonné en toutes ceremonies, et persevera jusques en la fin en une mesme dignité? Confesseront-ils Eugenius schismatique, avec toute sa bende, par laquelle ils ont esté consacrez ? Il faut done qu’ils diffinissent autrement la forme de l’Eglise : ou tant qu'ils sont, selon leur doctrine mesme, seront reputez de nous schismatiques, puis que sciemment et de leur vouloir ils ont esté ordonnez par heretiques. Et s’il n’eust jamais esté experimenté par cy devant, que l’Eglise n’est point liee à pompes exterieures, ils nous en baillent assez certaine experience, quand sous le titre et couleur de l’Eglise ils se sont orgueilleusement fait craindre au monde : combien qu'ils fussent pestes mortelles de l’Eglise. Je ne parle point de leurs mœurs et actes execrables, desquels toute leur vie est remplie, puis qu’ils se disent estre Pharisiens, lesquels il faille escouter, et non pas ensuyvre. Mais si vous voulez departir un peu de vostre loisir, Sire, à lire noz enseignemens, vous cognoistrez clairement que leur doctrine mesme, pour laquelle ils veulent estre recogueuz pour l'Eglise, est une cruelle gehenne et boucherie des ames, un flambeau, une ruine et une dissipation de l’Eglise.

Finalement, c’est perversement fait à eux, de reprocher combien d’esmeutes, troubles et contentions a apres soy attiré la predication de nostre doctrine : et quels fruits elle produit maintenant en plusieurs : car la faute de ces maux est iniquement rejettee sur icelle, qui devoit estre imputee à la malice de Satan. C’est quasi le propos de la parolle de Dieu, que jamais elle ne vient en avant, que Satan ne s’esveille et escarmouche. Et ceste est une marque trescertaine, pour la discerner des doctrines mensongieres: lesquelles facilement se monstrent, en ce qu’elles sont receues volontairement de tous, et viennent à gré à tout le monde. En telle façon par quelques annees cy devant, quand tout estoit ensevely en tenebres, ce seigneur du monde se jouoit des hommes à son plaisir, et comme un Sardanapalus, se reposoit, et prenoit son passetemps en bonne paix. Car qu’eust-il fait, sinon jouer et plaisanter, estant en paisible et tranquille possession de son regne? Mais depuis que la lumiere luisante d'en haut a aucunement dechassé ses tenebres : depuis que le Fort a assailly et troublé son regne, incontinent il a commencé à s’esveiller de sa paresse, et prendre les armes (Luc 11,22). Et premierement a incité la force des hommes, pour par icelle opprimer violentement la verité commençant à venir. Et quand il n’a rien profilé par force, il s’est converty aux embusches. Adonc par ses Catabaplistes, et telles manieres de gens, il a esmeu plusieurs sectes et diversitez d'opinions, pour obscurcir icelle verité, et finalement l’esteindre. Et encore maintenant il persevere à l'esbranler par toutes les deux machines. Car il s’efforce par violence et mains des hommes, d’arracher ceste vraye semence : et d’autant qu’il est en luy, il tasche par son yvroye de la supplanter, afin de l’empescher de croistre et rendre son fruit. Mais tous ses efforts seront vains, si nous oyons les advertissemens du Seigneur, qui nous a long temps devant descouvert ses finesses, afin que ne fussions surprins : et nous a armez d’assez bonnes gardes contre ses machines. Au reste, combien grande perversité est-ce de charger la parolle de Dieu de la haine ou des seditions qu’esmeuvent à l’encontre d’icelle les fols et escervelez, ou des sectes que sement les abuseurs ? Toutesfois ce n’est pas nouvel exemple. On demandoit à Helie, s’il n’estoit pas celuy qui troubloit Israel (1 Rois 18, 17). Christ estoit estimé séditieux des Juifs (Luc 23, 5). On accusoit les Apostres, comme s’ils eussent esmeu le populaire à tumulte (Actes 24, 5). Que font aujourd’huy autre chose ceux qui nous imputent les troubles, tumultes et contentions qui s’eslevent encontre nous ? Or Helie nous a enseigné quelle reponse il leur faut rendre : c’est que ce ne sommes-nous pas qui semons les erreurs, ou esmouvons les troubles : mais eux mesmes, qui veulent resister à la vertu de Dieu (1 Rois 18, 18). Or comme ceste seule raison est suffisante pour rabatre leur temerité, aussi d’autre part il est mestier d’obvier à l’infirmité d’aucuns, ausquels sonventesfois il advient d’estre estonnez par tels scandales, et en leur estonnement de vaciller. Iceux donc, afin qu’ils n’ayent matiere de se desconforter et perdre courage, doivent penser que les mesmes choses que nous voyons maintenant, sont advenues aux Apostres en leur temps. Il y en avoit lors des ignorans et inconstans, lesquels, comme sainct Pierre recite, corrompoyent, à leur perdition, ce qui estoit divinement escrit par sainct Paul (2 Pierre 3,16). Il y avoit des contempteurs de Dieu, lesquels quand ils oyoyent que le peché avoit abondé afin que la grace abondast davantage, incontinent ils objectoyent, Nous demourerons done en peché, afin que la grace abonde. Quand ils oyoyent que les fideles n’estoyent point sous la Loy : ils respondoyent, Nous pecherons, puis que nous ne sommes point sous la Loy, mais sous la grace (Rom. 6, 1. 15). Il y en avoit qui l’appelloyent, Hortateur à mal (Rom. 3, 8). Des faux prophetes s’ingeroyent, pour destruire les Eglises qu’il avoit edifiees (2 Cor. 11,13) aucuns preschoyent l’Evangile par haine et contention, non en syncerité (Phil. 1,15) : et mesme malicieusement, pensans de le grever plus en sa prison. En aucuns lieux l’Evangile ne profitoit pas beaucoup : chacun cherehoit son profit, et non pas de servir à Jesus Christ: les autres se revoltoyent, retournans comme chiens à leurs vomissemens, et pourceaux à leurs fanges. Plusieurs tiroyent la liberté de l’esprit en licence charnelle. Plusieurs faux freres s’insinuoyent, desquels provenoyent apres grans dangers aux fideles : mesme entre les freres, il se suscitoit plusieurs debats. Qu’avoyent iey à faire les Apostres ? Leur estoit-il expedient ou de dissimuler pour un temps, ou du tout quitter et renoncer cest Evangile, lequel ils voyoyent estre semence de tant de noises, matiere de tant de dangers, occasion de tant de scandales? Mais entre telles angoisses il leur souvenoit que Christ est pierre d’offense et de scandale, mis en ruine et resurrection de plusieurs, et pour un but auquel on contredira (Luc 2, 34). De laquelle fiance estans armez, ils passoyent hardiment, et marchoyent par tous dangers de tumultes et scandales. Nous avons à nous conforter d’une mesme pensee, puis que sainct Paul tesmoigne cecy estre perpetuel à l’Evangile, qu’il soit odeur de mort pour mort à ceux qui perissent (2 Cor. 2,16): combien qu’il soit plustost ordonné à ceste fin, d’estre odeur de vie pour vie à ceux qui sont sauvez : et puissance de Dieu en salut à tous croyans (Rom. 1, 16). Ce que nous experimenterions aussi de nostre part, si nous n’empeschions et destournions par nostre ingratitude un si grand benefice de Dieu : et si nous ne tirions à nostre ruine, ce qui nous devoit estre un souverain moyen de salut

Mais je retourne à vous, Sire. Vous ne vous devez esmouvoir de ces faux rapports, par lesquels noz adversaires s'efforcent de vous jetter en quelque crainte et terreur: c’est assavoir, que ce nouvel Evangile, ainsi l'appellent-ils. ne cherche autre chose qu'occasion de seditions et toute impunité de mal faire. Car Dieu n’est point Dieu de division, mais de paix: et le Fils de Dieu n’est point ministre de peché, qui est venu pour rompre et destruire les œuvres du diable. Et quant a nous, nous sommes injustement accusez de telles entreprises, desquelles nous ne donnasme jamais le moindre souspeçon du monde. Et il est bien vray semblable que nous, desquels jamais n’a esté ouye une seule parolle seditieuse, et desquels la vie a tousjours esté cogneue simple et paisible, quand nous vivions sous vous, Sire, machinions de renverser les royaumes! Qui plus est, maintenant estans chassez de noz maisons, nous ne laissons point de prier Dieu pour vostre prosperité, et celle de vostre regne. Il est bien à croire que nous pourchassions un congé de tout mal faire, sans estre reprins: veu, combien que noz mœurs soyent reprehensibles en beaucoup de choses, toutesfois qu’il n’y a rien digne de si grand reproche. Et davantage, graces à Dieu, nous n’avons point si mal profité en l’Evangile, que nostre vie ne puisse estre à ces détracteurs exemple de chasteté, liberalité, misericorde, temporance, patience, modestie, et toutes autres vertuz. Certes la verité tesmoigne evidemment pour nous, que nous craignons et honorons Dieu purement, quand par nostre vie et par nostre mort nous desirons son Nom estre sanctifié. Et la bouche mesme des envieux a esté contrainte de donner tesmoignage d’innocence et justice exterieure, quant aux hommes, à aucuns de nous, lesquels on faisoit mourir pour ce seul poinct, qui meritoit louange singuliere. Or s’il y en a aucuns qui sous couleur de l'Evangile esmeuvent tumultes, ee qu’on n’a point veu jusques icy en vostre royaume, ou qui veuillent couvrir leur licence charnelle du nom de la liberté qui nous est donnee par la grace de Dieu, comme j’en cognoy plusieurs: il y a loix, et punitions ordonnees par les loix, pour les corriger asprement selon leurs delicts. Mais que cependant l’Evangile de Dieu ne soit point blasphemé pour les malefices des meschans. Vous avez, Sire, la venimeuse iniquité de noz calomniateurs exposee par assez de parolles, afin que vous n’encliniez pas trop l’oreille pour adjouster foy à leurs rapports. Et mesme je doute que je n’aye esté trop long: veu que ceste preface a quasi la grandeur d’une defense entiere: combien que par icelle je n’aye pretendu composer une defense, mais seulement adoucir vostre cœur pour donner audience à nostre cause. Lequel combien qu’il soit à present destourné et aliené de nous, j’adjouste mesme enflambé, toutesfois j’espere que nous pourrons regagner sa grace, s’il vous plaist une fois hors d’indignation et courroux lire ceste nostre confession, laquelle nous voulons estre pour defense envers vostre Majesté. Mais si au contraire, les detractions des malveuillans empeschent tellement voz oreilles, que les accusez n’ayent aucun lieu de se defendre: d’autre part, si ces impetueuses furies, sans que vous y mettiez ordre, exercent tousjours cruauté par prisons, fouets, gehennes, coppures, bruslures: nous certes, comme brebis devouees à la boucherie, serons jettez en toute extremité: tellement neantmoins qu’en nostre patience nous posséderons noz aines, et attendrons la main forte du Seigneur: laquelle sans doute se monstrera en sa saison, et apparoistra armee, tant pour delivrer les povres de leur affliction, que pour punir les contempteurs qui s’esgayent si hardiment à ceste heure. Le Seigneur, Roy des Roys, vueille establir vostre Throne en justice, et vostre siege en equité.

De Basle, le premier jour d’Aoust, mil cinq cens trente cinq.

20

When I began this work, Sire, nothing was further from my thoughts than writing a book which would afterwards be presented to your Majesty. My intention was only to lay down some elementary principles, by which inquirers on the subject of religion might be instructed in the nature of true piety. And this labour I undertook chiefly for my countrymen, the French, of whom I apprehended multitudes to be hungering and thirsting after Christ, but saw very few possessing any real knowledge of him. That this was my design, the book itself proves by its simple method and unadorned composition. But when I perceived that the fury of certain wicked men in your kingdom had grown to such a height, as to leave no room in the land for sound doctrine, I thought I should be usefully employed, if in the same work I delivered my instructions to them, and exhibited my confession to you, that you may know the nature of that doctrine, which is the object of such unbounded rage to those madmen who are now disturbing the country with fire and sword. For I shall not be afraid to acknowledge, that this treatise contains a summary of that very doctrine, which, according to their clamours, deserves to be punished with imprisonment, banishment, proscription, and flames, and to be exterminated from the face of the earth. I well know with what atrocious insinuations your ears have been filled by them, in order to render our cause most odious in your esteem; but your clemency should lead you to consider that, if accusation be accounted a sufficient evidence of guilt, there will be an end of all innocence in words and actions. If any one, indeed, with a view to bring an odium upon the doctrine which I am endeavouring to defend, should 21 allege that it has long ago been condemned by the general consent, and suppressed by many judicial decisions, this will be only equivalent to saying, that it has been sometimes violently rejected through the influence and power of its adversaries, and sometimes insidiously and fraudulently oppressed by falsehoods, artifices, and calumnies. Violence is displayed, when sanguinary sentences are passed against it without the cause being heard; and fraud, when it is unjustly accused of sedition and mischief. Lest any one should suppose that these our complaints are unfounded, you yourself, Sire, can bear witness of the false calumnies with which you hear it daily traduced; that its only tendency is to wrest the sceptres of kings out of their hands, to overturn all the tribunals and judicial proceedings, to subvert all order and governments, to disturb the peace and tranquillity of the people, to abrogate all laws, to scatter all properties and possessions, and, in a word, to involve every thing in total confusion. And yet you hear the smallest portion of what is alleged against it; for such horrible things are circulated amongst the vulgar, that, if they were true, the whole world would justly pronounce it and its abettors worthy of a thousand fires and gibbets. Who, then, will wonder at its becoming the object of public odium, where credit is given to such most iniquitous accusations? This is the cause of the general consent and conspiracy to condemn us and our doctrine. Hurried away with this impulse, those who sit in judgment pronounce for sentences the prejudices they brought from home with them; and think their duty fully discharged if they condemn none to be punished but such as are convicted by their own confession, or by sufficient proofs. Convicted of what crime? Of this condemned doctrine, they say. But with what justice is it condemned? Now, the ground of defence was not to abjure the doctrine itself, but to maintain its truth. On this subject, however, not a word is allowed to be uttered.

Wherefore I beseech you, Sire,—and surely it is not an unreasonable request,—to take upon yourself the entire cognizance of this cause, which has hitherto been confusedly and carelessly agitated, without any order of law, and with outrageous passion rather than judicial gravity. Think not that I am 22 now meditating my own individual defence, in order to effect a safe return to my native country; for, though I feel the affection which every man ought to feel for it, yet, under the existing circumstances, I regret not my removal from it. But I plead the cause of all the godly, and consequently of Christ himself, which, having been in these times persecuted and trampled on in all ways in your kingdom, now lies in a most deplorable state; and this indeed rather through the tyranny of certain Pharisees, than with your knowledge. How this comes to pass is foreign to my present purpose to say; but it certainly lies in a most afflicted state. For the ungodly have gone to such lengths, that the truth of Christ, if not vanquished, dissipated, and entirely destroyed, is buried, as it were, in ignoble obscurity, while the poor, despised church is either destroyed by cruel massacres, or driven away into banishment, or menaced and terrified into total silence. And still they continue their wonted madness and ferocity, pushing violently against the wall already bent, and finishing the ruin they have begun. In the mean time, no one comes forward to plead the cause against such furies. If there be any persons desirous of appearing most favourable to the truth, they only venture an opinion, that forgiveness should be extended to the error and imprudence of ignorant people. For this is the language of these moderate men, calling that error and imprudence which they know to be the certain truth of God, and those ignorant people, whose understanding they perceive not to have been so despicable to Christ, but that he has favoured them with the mysteries of his heavenly wisdom. Thus all are ashamed of the Gospel. But it shall be yours, Sire, not to turn away your ears or thoughts from so just a defence, especially in a cause of such importance as the maintenance of God's glory unimpaired in the world, the preservation of the honour of divine truth, and the continuance of the kingdom of Christ uninjured among us. This is a cause worthy of your attention, worthy of your cognizance, worthy of your throne. This consideration constitutes true royalty, to acknowledge yourself in the government of your kingdom to be the minister of God. For where the glory of God is not made the end of the government, it is not a legitimate sovereignty, but a 23 usurpation. And he is deceived who expects lasting prosperity in that kingdom which is not ruled by the sceptre of God, that is, his holy word; for that heavenly oracle cannot fail, which declares that “where there is no vision, the people perish.”² Nor should you be seduced from this pursuit by a contempt of our meanness. We are fully conscious to ourselves how very mean and abject we are, being miserable sinners before God, and accounted most despicable by men; being (if you please) the refuse of the world, deserving of the vilest appellations that can be found; so that nothing remains for us to glory in before God, but his mercy alone, by which, without any merit of ours, we have been admitted to the hope of eternal salvation, and before men nothing but our weakness, the slightest confession of which is esteemed by them as the greatest disgrace. But our doctrine must stand, exalted above all the glory, and invincible by all the power of the world; because it is not ours, but the doctrine of the living God, and of his Christ, whom the Father hath constituted King, that he may have dominion from sea to sea, and from the river even to the ends of the earth, and that he may rule in such a manner, that the whole earth, with its strength of iron and with its splendour of gold and silver, smitten by the rod of his mouth, may be broken to pieces like a potter's vessel;³ for thus do the prophets foretell the magnificence of his kingdom.

Our adversaries reply, that our pleading the word of God is a false pretence, and that we are nefarious corrupters of it. But that this is not only a malicious calumny, but egregious impudence, by reading our confession, you will, in your wisdom, be able to judge. Yet something further is necessary to be said, to excite your attention, or at least to prepare your mind for this perusal. Paul's direction, that every prophecy be framed “according to the analogy of faith,”⁴ has fixed an invariable standard by which all interpretation of Scripture ought to be tried. If our principles be examined by this rule of faith, the victory is ours. For what is more consistent with faith than to acknowledge ourselves naked of all virtue, that we may be clothed by God; empty of all good, that we may 24 be filled by him; slaves to sin, that we may be liberated by him; blind, that we may be enlightened by him; lame, that we may be guided; weak, that we may be supported by him; to divest ourselves of all ground of glorying, that he alone may be eminently glorious, and that we may glory in him? When we advance these and similar sentiments, they interrupt us with complaints that this is the way to overturn, I know not what blind light of nature, pretended preparations, free will, and works meritorious of eternal salvation, together with all their supererogations; because they cannot bear that the praise and glory of all goodness, strength, righteousness, and wisdom, should remain entirely with God. But we read of none being reproved for having drawn too freely from the fountain of living waters; on the contrary, they are severely upbraided who have “hewed them out cisterns, broken cisterns, that can hold no water.”⁵ Again, what is more consistent with faith, than to assure ourselves of God being a propitious Father, where Christ is acknowledged as a brother and Mediator? than securely to expect all prosperity and happiness from Him, whose unspeakable love towards us went so far, that “he spared not his own Son, but delivered him up for us?”⁶ than to rest in the certain expectation of salvation and eternal life, when we reflect upon the Father's gift of Christ, in whom such treasures are hidden? Here they oppose us, and complain that this certainty of confidence is chargeable with arrogance and presumption. But as we ought to presume nothing of ourselves, so we should presume every thing of God; nor are we divested of vain glory for any other reason than that we may learn to glory in the Lord. What shall I say more? Review, Sire, all the parts of our cause, and consider us worse than the most abandoned of mankind, unless you clearly discover that we thus “both labour and suffer reproach, because we trust in the living God,”⁷ because we believe that “this is life eternal, to know the only true God, and Jesus Christ whom he hath sent.”⁸ For this hope some of us are bound in chains, others are lashed with scourges, others are carried about as laughing-stocks, others are outlawed, others are cruelly 25 tortured, others escape by flight; but we are all reduced to extreme perplexities, execrated with dreadful curses, cruelly slandered, and treated with the greatest indignities. Now, look at our adversaries, (I speak of the order of priests, at whose will and directions others carry on these hostilities against us,) and consider a little with me by what principles they are actuated. The true religion, which is taught in the Scriptures, and ought to be universally maintained, they readily permit both themselves and others to be ignorant of, and to treat with neglect and contempt. They think it unimportant what any one holds or denies concerning God and Christ, provided he submits his mind with an implicit faith (as they call it) to the judgment of the Church. Nor are they much affected, if the glory of God happens to be violated with open blasphemies, provided no one lift a finger against the primacy of the Apostolic See, and the authority of their holy Mother Church. Why, therefore, do they contend with such extreme bitterness and cruelty for the mass, purgatory, pilgrimages, and similar trifles, and deny that any piety can be maintained without a most explicit faith, so to speak, in these things; whereas they prove none of them from the Word of God? Why, but because their belly is their god, their kitchen is their religion; deprived of which they consider themselves no longer as Christians, or even as men. For though some feast themselves in splendour, and others subsist on slender fare, yet all live on the same pot, which, without this fuel, would not only cool, but completely freeze. Every one of them, therefore, who is most solicitous for his belly, is found to be a most strenuous champion for their faith. Indeed, they universally exert themselves for the preservation of their kingdom, and the repletion of their bellies; but not one of them discovers the least indication of sincere zeal.

Nor do their attacks on our doctrine cease here; they urge every topic of accusation and abuse to render it an object of hatred or suspicion. They call it novel, and of recent origin,—they cavil at it as doubtful and uncertain,—they inquire by what miracles it is confirmed,—they ask whether it is right for it to be received contrary to the consent of so many holy fathers, and the custom of the highest antiquity,—they 26 urge us to confess that it is schismatical in stirring up opposition against the Church, or that the Church was wholly extinct for many ages, during which no such thing was known.—Lastly, they say all arguments are unnecessary; for that its nature may be determined by its fruits, since it has produced such a multitude of sects, so many factious tumults, and such great licentiousness of vices. It is indeed very easy for them to insult a deserted cause with the credulous and ignorant multitude; but, if we had also the liberty of speaking in our turn, this acrimony, which they now discover in violently foaming against us with equal licentiousness and impunity, would presently cool.

In the first place, their calling it novel is highly injurious to God, whose holy word deserves not to be accused of novelty. I have no doubt of its being new to them, to whom Jesus Christ and the Gospel are equally new. But those who know the antiquity of this preaching of Paul, “that Jesus Christ died for our sins, and rose again for our justification,”⁹ will find no novelty among us. That it has long been concealed, buried, and unknown, is the crime of human impiety. Now that the goodness of God has restored it to us, it ought at least to be allowed its just claim of antiquity.

From the same source of ignorance springs the notion of its being doubtful and uncertain. This is the very thing which the Lord complains of by his prophet; that “the ox knoweth his owner, and the ass his master's crib,”¹⁰ but that his people know not him. But however they may laugh at its uncertainty, if they were called to seal their own doctrine with their blood and lives, it would appear how much they value it. Very different is our confidence, which dreads neither the terrors of death, nor even the tribunal of God.

Their requiring miracles of us is altogether unreasonable; for we forge no new Gospel, but retain the very same whose truth was confirmed by all the miracles ever wrought by Christ and the apostles. But they have this peculiar advantage above us, that they can confirm their faith by continual miracles even to this day. But the truth is, they allege miracles which are calculated to unsettle a mind otherwise well established, they 27 are so frivolous and ridiculous, or vain and false. Nor, if they were ever so preternatural, ought they to have any weight in opposition to the truth of God, since the name of God ought to be sanctified in all places and at all times, whether by miraculous events, or by the common order of nature. This fallacy might perhaps be more specious, if the Scripture did not apprize us of the legitimate end and use of miracles. For Mark informs us, that the miracles which followed the preaching of the apostles were wrought in confirmation¹¹ of it, and Luke tells us, that¹² “the Lord gave testimony to the word of his grace,” when “signs and wonders” were “done by the hands” of the apostles. Very similar to which is the assertion of the apostle, that “salvation was confirmed” by the preaching of the Gospel, “God also bearing witness with signs, and wonders, and divers miracles.”¹³ But those things which we are told were seals of the Gospel, shall we pervert to undermine the faith of the Gospel? Those things which were designed to be testimonials of the truth, shall we accommodate to the confirmation of falsehood? It is right, therefore, that the doctrine, which, according to the evangelist, claims the first attention, be examined and tried in the first place; and if it be approved, then it ought to derive confirmation from miracles. But it is the characteristic of sound doctrine, given by Christ, that it tends to promote, not the glory of men, but the glory of God.¹⁴ Christ having laid down this proof of a doctrine, it is wrong to esteem those as miracles which are directed to any other end than the glorification of the name of God alone. And we should remember that Satan has his wonders, which, though they are juggling tricks rather than real miracles, are such as to delude the ignorant and inexperienced. Magicians and enchanters have always been famous for miracles; idolatry has been supported by astonishing miracles; and yet we admit them not as proofs of the superstition of magicians or idolaters. With this engine also the simplicity of the vulgar was anciently assailed by the Donatists, who abounded in miracles. We therefore give the same answer now to our adversaries as Augustine¹⁵ gave to the Donatists, that our Lord hath cautioned us against these miracle-mongers by his prediction, that there 28 should arise false prophets, who, by various signs and lying wonders, “should deceive (if possible) the very elect.”¹⁶ And Paul has told us, that the kingdom of Antichrist would be “with all power, and signs, and lying wonders.”¹⁷ But these miracles (they say) are wrought, not by idols, or sorcerers, or false prophets, but by saints; as if we were ignorant, that it is a stratagem of Satan to “transform” himself “into an angel of light.”¹⁸ At the tomb of Jeremiah,¹⁹ who was buried in Egypt, the Egyptians formerly offered sacrifices and other divine honours. Was not this abusing God's holy prophet to the purposes of idolatry? Yet they supposed this veneration of his sepulchre to be rewarded with a cure for the bite of serpents. What shall we say, but that it has been, and ever will be, the most righteous vengeance of God to “send those who receive not the love of the truth strong delusions, that they should believe a lie”?²⁰ We are by no means without miracles, and such as are certain, and not liable to cavils. But those under which they shelter themselves are mere illusions of Satan, seducing the people from the true worship of God to vanity.

Another calumny is their charging us with opposition to the fathers,—I mean the writers of the earlier and purer ages,—as if those writers were abettors of their impiety; whereas, if the contest were to be terminated by this authority, the victory in most parts of the controversy—to speak in the most modest terms—would be on our side. But though the writings of those fathers contain many wise and excellent things, yet in some respects they have suffered the common fate of mankind; these very dutiful children reverence only their errors and mistakes, but their excellences they either overlook, or conceal, or corrupt; so that it may be truly said to be their only study to collect dross from the midst of gold. Then they overwhelm us with senseless clamours, as despisers and enemies of the fathers. But we do not hold them in such contempt, but that, if it were consistent with my present design, I could easily support by their suffrages most of the sentiments that we now maintain. But while we make use of their writings, we always remember that “all things are ours,” to serve us, not to have 29 dominion over us, and that “we are Christ's”²¹ alone, and owe him universal obedience. He who neglects this distinction will have nothing decided in religion; since those holy men were ignorant of many things, frequently at variance with each other, and sometimes even inconsistent with themselves. There is great reason, they say, for the admonition of Solomon, “not to transgress or remove the ancient landmarks, which our fathers have set.”²² But the same rule is not applicable to the bounding of fields, and to the obedience of faith, which ought to be ready to “forget her own people and her father's house.”²³ But if they are so fond of allegorizing, why do they not explain the apostles, rather than any others, to be those fathers, whose appointed landmarks it is so unlawful to remove? For this is the interpretation of Jerome, whose works they have received into their canons. But if they insist on preserving the landmarks of those whom they understand to be intended, why do they at pleasure so freely transgress them themselves? There were two fathers,²⁴ of whom one said, that our God neither eats nor drinks, and therefore needs neither cups nor dishes; the other, that sacred things require no gold, and that gold is no recommendation of that which is not purchased with gold. This landmark therefore is transgressed by those who in sacred things are so much delighted with gold, silver, ivory, marble, jewels, and silks, and suppose that God is not rightly worshipped, unless all things abound in exquisite splendour, or rather extravagant profusion. There was a father²⁵ who said he freely partook of flesh on a day when others abstained from it, because he was a Christian. They transgress the landmarks therefore when they curse the soul that tastes flesh in Lent. There were two fathers,²⁶ of whom one said, that a monk who labours not with his hands is on a level with a cheat or a robber; and the other, that it is unlawful for monks to live on what is not their own, notwithstanding their assiduity in contemplations, studies, and prayers; and they have transgressed this landmark by placing the idle and distended carcasses of monks in cells and brothels, to be pampered 30 on the substance of others. There was a father²⁷ who said, that to see a painted image of Christ, or of any saint, in the temples of Christians, is a dreadful abomination. Nor was this merely the sentence of an individual; it was also decreed by an ecclesiastical council, that the object of worship should not be painted on the walls. They are far from confining themselves within these landmarks, for every corner is filled with images. Another father²⁸ has advised that, after having discharged the office of humanity towards the dead by the rites of sepulture, we should leave them to their repose. They break through these landmarks by inculcating a constant solicitude for the dead. There was one of the fathers²⁹ who asserted that the substance of bread and wine in the eucharist ceases not, but remains, just as the substance of the human nature remains in the Lord Christ united with the divine. They transgress this landmark therefore by pretending that, on the words of the Lord being recited, the substance of bread and wine ceases, and is transubstantiated into his body and blood. There were fathers³⁰ who, while they exhibited to the universal Church only one eucharist, and forbade all scandalous and immoral persons to approach it, at the same time severely censured all who, when present, did not partake of it. How far have they removed these landmarks, when they fill not only the churches, but even private houses, with their masses, admit all who choose to be spectators of them, and every one the more readily in proportion to the magnitude of his contribution, however chargeable with impurity and wickedness! They invite none to faith in Christ and a faithful participation of the sacraments; but rather for purposes of gain bring forward their own work instead of the grace and merit of Christ. There were two fathers,³¹ of whom one contended that the use of Christ's sacred supper should be wholly forbidden to those who, content with partaking of one kind, abstained from the other; the other strenuously maintained that Christian people ought not to be refused the blood of their Lord, for the confession of whom they are required to shed their own. These landmarks also 31 they have removed, in appointing, by an inviolable law, that very thing which the former punished with excommunication, and the latter gave a powerful reason for disapproving. There was a father³² who asserted the temerity of deciding on either side of an obscure subject, without clear and evident testimonies of Scripture. This landmark they forgot when they made so many constitutions, canons, and judicial determinations, without any authority from the word of God. There was a father³³ who upbraided Montanus with having, among other heresies, been the first imposer of laws for the observance of fasts. They have gone far beyond this landmark also, in establishing fasts by the strictest laws. There was a father³⁴ who denied that marriage ought to be forbidden to the ministers of the Church, and pronounced cohabitation with a wife to be real chastity; and there were fathers who assented to his judgment. They have transgressed these landmarks by enjoining on their priests the strictest celibacy. There was a father who thought that attention should be paid to Christ only, of whom it is said, “Hear ye him,” and that no regard should be had to what others before us have either said or done, only to what has been commanded by Christ, who is preëminent over all. This landmark they neither prescribe to themselves, nor permit to be observed by others, when they set up over themselves and others any masters rather than Christ. There was a father³⁵ who contended that the Church ought not to take the precedence of Christ, because his judgment is always according to truth; but ecclesiastical judges, like other men, may generally be deceived. Breaking down this landmark also, they scruple not to assert, that all the authority of the Scripture depends on the decision of the Church. All the fathers, with one heart and voice, have declared it execrable and detestable for the holy word of God to be contaminated with the subtleties of sophists, and perplexed by the wrangles of logicians. Do they confine themselves within these landmarks, when the whole business of their lives is to involve the simplicity of the Scripture in endless controversies, and worse 32 than sophistical wrangles? so that if the fathers were now restored to life, and heard this art of wrangling, which they call speculative divinity, they would not suspect the dispute to have the least reference to God. But if I would enumerate all the instances in which the authority of the fathers is insolently rejected by those who would be thought their dutiful children, my address would exceed all reasonable bounds. Months and years would be insufficient for me. And yet such is their consummate and incorrigible impudence, they dare to censure us for presuming to transgress the ancient landmarks.

Nor can they gain any advantage against us by their argument from custom; for, if we were compelled to submit to custom, we should have to complain of the greatest injustice. Indeed, if the judgments of men were correct, custom should be sought among the good. But the fact is often very different. What appears to be practised by many soon obtains the force of a custom. And human affairs have scarcely ever been in so good a state as for the majority to be pleased with things of real excellence. From the private vices of multitudes, therefore, has arisen public error, or rather a common agreement of vices, which these good men would now have to be received as law. It is evident to all who can see, that the world is inundated with more than an ocean of evils, that it is overrun with numerous destructive pests, that every thing is fast verging to ruin, so that we must altogether despair of human affairs, or vigorously and even violently oppose such immense evils. And the remedy is rejected for no other reason, but because we have been accustomed to the evils so long. But let public error be tolerated in human society; in the kingdom of God nothing but his eternal truth should be heard and regarded, which no succession of years, no custom, no confederacy, can circumscribe. Thus Isaiah once taught the chosen people of God: “Say ye not, A confederacy, to all to whom this people shall say, A confederacy;” that is, that they should not unite in the wicked consent of the people; “nor fear their fear, nor be afraid,” but rather “sanctify the Lord of hosts,” that he might “be their fear and their dread.”³⁶Now, therefore, let them, if they please, object against us past ages and present examples; if we “sanctify the Lord of hosts,” 33 we shall not be much afraid. For, whether many ages agree in similar impiety, he is mighty to take vengeance on the third and fourth generation; or whether the whole world combine in the same iniquity, he has given an example of the fatal end of those who sin with a multitude, by destroying all men with a deluge, and preserving Noah and his small family, in order that his individual faith might condemn the whole world. Lastly, a corrupt custom is nothing but an epidemical pestilence, which is equally fatal to its objects, though they fall with a multitude. Besides, they ought to consider a remark, somewhere made by Cyprian,³⁷ that persons who sin through ignorance, though they cannot be wholly exculpated, may yet be considered in some degree excusable; but those who obstinately reject the truth offered by the Divine goodness, are without any excuse at all.

Nor are we so embarrassed by their dilemma as to be obliged to confess, either that the Church was for some time extinct, or that we have now a controversy with the Church. The Church of Christ has lived, and will continue to live, as long as Christ shall reign at the right hand of the Father, by whose hand she is sustained, by whose protection she is defended, by whose power she is preserved in safety. For he will undoubtedly perform what he once promised, to be with his people “even to the end of the world.”³⁸ We have no quarrel against the Church, for with one consent we unite with all the company of the faithful in worshipping and adoring the one God and Christ the Lord, as he has been adored by all the pious in all ages. But our opponents deviate widely from the truth when they acknowledge no Church but what is visible to the corporeal eye, and endeavour to circumscribe it by those limits within which it is far from being included. Our controversy turns on the two following points:—first, they contend that the form of the Church is always apparent and visible; secondly, they place that form in the see of the Roman Church and her order of prelates. We assert, on the contrary, first, that the Church may exist without any visible form; secondly, that its form is not contained in that external splendour which they foolishly 34 admire, but is distinguished by a very different criterion, viz. the pure preaching of God's word, and the legitimate administration of the sacraments. They are not satisfied unless the Church can always be pointed out with the finger. But how often among the Jewish people was it so disorganized, as to have no visible form left? What splendid form do we suppose could be seen, when Elias deplored his being left alone?³⁹ How long, after the coming of Christ, did it remain without any external form? How often, since that time, have wars, seditions, and heresies, oppressed and totally obscured it? If they had lived at that period, would they have believed that any Church existed? Yet Elias was informed that there were “left seven thousand” who had “not bowed the knee to Baal.” Nor should we entertain any doubt of Christ's having always reigned on earth ever since his ascension to heaven. But if the pious at such periods had sought for any form evident to their senses, must not their hearts have been quite discouraged? Indeed it was already considered by Hilary in his day as a grievous error, that people were absorbed in foolish admiration of the episcopal dignity, and did not perceive the dreadful mischiefs concealed under that disguise. For this is his language:⁴⁰ “One thing I advise you—beware of Antichrist, for you have an improper attachment to walls; your veneration for the Church of God is misplaced on houses and buildings; you wrongly introduce under them the name of peace. Is there any doubt that they will be seats of Antichrist? I think mountains, woods, and lakes, prisons and whirlpools, less dangerous; for these were the scenes of retirement or banishment in which the prophets prophesied.” But what excites the veneration of the multitude in the present day for their horned bishops, but the supposition that those are the holy prelates of religion whom they see presiding over great cities? Away, then, with such stupid admiration. Let us rather leave it to the Lord, since he alone “knoweth them that are his,”⁴¹ sometimes to remove from human observation all external knowledge of his Church. I admit this to be a dreadful judgment of God on the earth; but if it be deserved by the impiety of men, why do we attempt to resist the righteous vengeance of God? Thus the Lord punished the ingratitude 35 of men in former ages; for, in consequence of their resistance to his truth, and extinction of the light he had given them, he permitted them to be blinded by sense, deluded by absurd falsehoods, and immerged in profound darkness, so that there was no appearance of the true Church left; yet, at the same time, in the midst of darkness and errors, he preserved his scattered and concealed people from total destruction. Nor is this to be wondered at; for he knew how to save in all the confusion of Babylon, and the flame of the fiery furnace. But how dangerous it is to estimate the form of the Church by I know not what vain pomp, which they contend for; I shall rather briefly suggest than state at large, lest I should protract this discourse to an excessive length. The Pope, they say, who holds the Apostolic see, and the bishops anointed and consecrated by him, provided they are equipped with mitres and crosiers, represent the Church, and ought to be considered as the Church. Therefore they cannot err. How is this?—Because they are pastors of the Church, and consecrated to the Lord. And did not the pastoral character belong to Aaron, and the other rulers of Israel? Yet Aaron and his sons, after their designation to the priesthood, fell into error when they made the golden calf.⁴² According to this mode of reasoning, why should not the four hundred prophets, who lied to Ahab, have represented the Church?⁴³ But the Church remained on the side of Micaiah, solitary and despised as he was, and out of his mouth proceeded the truth. Did not those prophets exhibit both the name and appearance of the Church, who with united violence rose up against Jeremiah, and threatened and boasted, “the law shall not perish from the priest, nor counsel from the wise, nor the word from the prophet”?⁴⁴ Jeremiah is sent singly against the whole multitude of prophets, with a denunciation from the Lord, that the “law shall perish from the priest, counsel from the wise, and the word from the prophet.”⁴⁵ And was there not the like external respectability in the council convened by the chief priests, scribes, and Pharisees, to consult about putting Christ to death?⁴⁶ Now, let them go and adhere to the external appearance, and thereby make Christ and all the prophets schismatics, and, on the other 36 hand, make the ministers of Satan instruments of the Holy Spirit. But if they speak their real sentiments, let them answer me sincerely, what nation or place they consider as the seat of the Church, from the time when, by a decree of the council of Basil, Eugenius was deposed and degraded from the pontificate, and Amadeus substituted in his place. They cannot deny that the council, as far as relates to external forms, was a lawful one, and summoned not only by one pope, but by two. There Eugenius was pronounced guilty of schism, rebellion, and obstinacy, together with all the host of cardinals and bishops who had joined him in attempting a dissolution of the council. Yet afterwards, assisted by the favour of princes, he regained the quiet possession of his former dignity. That election of Amadeus, though formally made by the authority of a general and holy synod, vanished into smoke; and he was appeased with a cardinal's hat, like a barking dog with a morsel. From the bosom of those heretics and rebels have proceeded all the popes, cardinals, bishops, abbots, and priests, ever since. Here they must stop. For to which party will they give the title of the Church? Will they deny that this was a general council, which wanted nothing to complete its external majesty, being solemnly convened by two papal bulls, consecrated by a presiding legate of the Roman see, and well regulated in every point of order, and invariably preserving the same dignity to the last? Will they acknowledge Eugenius to be a schismatic, with all his adherents, by whom they have all been consecrated? Either, therefore, let them give a different definition of the form of the Church, or, whatever be their number, we shall account them all schismatics, as having been knowingly and voluntarily ordained by heretics. But if it had never been ascertained before, that the Church is not confined to external pomps, they would themselves afford us abundant proof of it, who have so long superciliously exhibited themselves to the world under the title of the Church, though they were at the same time the deadly plagues of it. I speak not of their morals, and those tragical exploits with which all their lives abound, since they profess themselves to be Pharisees, who are to be heard and not imitated. I refer to the very doctrine itself, on which they found their claim to be considered as the Church. If you devote a portion of your leisure, Sire, 37 to the perusal of our writings, you will clearly discover that doctrine to be a fatal pestilence of souls, the firebrand, ruin, and destruction of the Church.

Finally, they betray great want of candour, by invidiously repeating what great commotions, tumults, and contentions, have attended the preaching of our doctrine, and what effects it produces in many persons. For it is unfair to charge it with those evils which ought to be attributed to the malice of Satan. It is the native property of the Divine word, never to make its appearance without disturbing Satan, and rousing his opposition. This is the most certain and unequivocal criterion by which it is distinguished from false doctrines, which are easily broached when they are heard with general attention, and received with applauses by the world. Thus, in some ages, when all things were immerged in profound darkness, the prince of this world amused and diverted himself with the generality of mankind, and, like another Sardanapalus, gave himself up to his ease and pleasures in perfect peace; for what would he do but amuse and divert himself, in the quiet and undisturbed possession of his kingdom? But when the light shining from above dissipated a portion of his darkness—when that Mighty One alarmed and assaulted his kingdom—then he began to shake off his wonted torpor, and to hurry on his armour. First, indeed, he stirred up the power of men to suppress the truth by violence at its first appearance; and when this proved ineffectual, he had recourse to subtlety. He made the Catabaptists, and other infamous characters, the instruments of exciting dissensions and doctrinal controversies, with a view to obscure and finally to extinguish it. And now he continues to attack it in both ways; for he endeavours to root up this genuine seed by means of human force, and at the same time tries every effort to choke it with his tares, that it may not grow and produce fruit. But all his attempts will be vain, if we attend to the admonitions of the Lord, who hath long ago made us acquainted with his devices, that we might not be caught by him unawares, and has armed us with sufficient means of defence against all his assaults. But to charge the word of God with the odium of seditions, excited against it by wicked and rebellious men, or of sects raised by impostors,—is not this extreme malignity? Yet it is not without example in 38 former times. Elias was asked whether it was not he “that troubled Israel.”⁴⁷ Christ was represented by the Jews as guilty of sedition.⁴⁸ The apostles were accused of stirring up popular commotions.⁴⁹ Wherein does this differ from the conduct of those who, at the present day, impute to us all the disturbances, tumults, and contentions, that break out against us? But the proper answer to such accusations has been taught us by Elias, that the dissemination of errors and the raising of tumults is not chargeable on us, but on those who are resisting the power of God. But as this one reply is sufficient to repress their temerity, so, on the other hand, we must meet the weakness of some persons, who are frequently disturbed with such offences, and become unsettled and wavering in their minds. Now, that they may not stumble and fall amidst this agitation and perplexity, let them know that the apostles in their day experienced the same things that now befall us. There were “unlearned and unstable” men, Peter says, who “wrested” the inspired writings of Paul “to their own destruction.”⁵⁰ There were despisers of God, who, when they heard that “where sin abounded grace did much more abound,” immediately concluded, Let us “continue in sin, that grace may abound.” When they heard that the faithful were “not under the law,” they immediately croaked, “We will sin, because we are not under the law, but under grace.”⁵¹ There were some who accused him as an encourager of sin. Many false apostles crept in, to destroy the churches he had raised. “Some preached” the gospel “of envy and strife, not in sincerity,” maliciously “supposing to add affliction to his bonds.”⁵² In some places the Gospel was attended with little benefit. “All were seeking their own, not the things of Jesus Christ.”⁵³ Others returned “like dogs to their vomit, and like swine to their wallowing in the mire.”⁵⁴ Many perverted the liberty of the spirit into the licentiousness of the flesh. Many insinuated themselves as brethren, who afterwards brought the pious into dangers. Various contentions were excited among the brethren themselves. What was to be done by the apostles in such circumstances? Should they not have dissembled for a time, or 39 rather have rejected and deserted that Gospel which appeared to be the nursery of so many disputes, the cause of so many dangers, the occasion of so many offences? But in such difficulties as these, their minds were relieved by this reflection, that Christ is the “stone of stumbling and rock of offence,”⁵⁵ “set for the fall and rising again of many, and for a sign which shall be spoken against;”⁵⁶ and armed with this confidence, they proceeded boldly through all the dangers of tumults and offences. The same consideration should support us, since Paul declares it to be the perpetual character of the Gospel, that it is “a savour of death unto death in them that perish,”⁵⁷ although it was rather given us to be the “savour of life unto life,” and “the power of God to” the “salvation” of the faithful;⁵⁸ which we also should certainly experience it to be, if we did not corrupt this eminent gift of God by our ingratitude, and pervert to our destruction what ought to be a principal instrument of our salvation.

But I return to you, Sire. Let not your Majesty be at all moved by those groundless accusations with which our adversaries endeavour to terrify you; as that the sole tendency and design of this new Gospel—for so they call it—is to furnish a pretext for seditions, and to gain impunity for all crimes. “For God is not the author of confusion, but of peace;”⁵⁹ nor is “the Son of God,” who came to “destroy the works of the devil, the minister of sin.”⁶⁰ And it is unjust to charge us with such motives and designs, of which we have never given cause for the least suspicion. Is it probable that we are meditating the subversion of kingdoms?—we, who were never heard to utter a factious word, whose lives were ever known to be peaceable and honest while we lived under your government, and who, even now in our exile, cease not to pray for all prosperity to attend yourself and your kingdom! Is it probable that we are seeking an unlimited license to commit crimes with impunity? in whose conduct, though many things may be blamed, yet there is nothing worthy of such severe reproach! Nor have we, by Divine Grace, profited so little in the Gospel, but that our life may be an example to our detractors of chastity, liberality, mercy, temperance, patience, 40 modesty, and every other virtue. It is an undeniable fact, that we sincerely fear and worship God, whose name we desire to be sanctified both by our life and by our death; and envy itself is constrained to bear testimony to the innocence and civil integrity of some of us, who have suffered the punishment of death for that very thing which ought to be accounted their highest praise. But if the Gospel be made a pretext for tumults, which has not yet happened in your kingdom; if any persons make the liberty of divine grace an excuse for the licentiousness of their vices, of whom I have known many,—there are laws and legal penalties, by which they may be punished according to their deserts; only let not the Gospel of God be reproached for the crimes of wicked men. You have now, Sire, the virulent iniquity of our calumniators laid before you in a sufficient number of instances, that you may not receive their accusations with too credulous an ear.—I fear I have gone too much into the detail, as this preface already approaches the size of a full apology; whereas I intended it not to contain our defence, but only to prepare your mind to attend to the pleading of our cause; for, though you are now averse and alienated from us, and even inflamed against us, we despair not of regaining your favour, if you will only once read with calmness and composure this our confession, which we intend as our defence before your Majesty. But, on the contrary, if your ears are so preoccupied with the whispers of the malevolent, as to leave no opportunity for the accused to speak for themselves, and if those outrageous furies, with your connivance, continue to persecute with imprisonments, scourges, tortures, confiscations, and flames, we shall indeed, like sheep destined to the slaughter, be reduced to the greatest extremities. Yet shall we in patience possess our souls, and wait for the mighty hand of the Lord, which undoubtedly will in time appear, and show itself armed for the deliverance of the poor from their affliction, and for the punishment of their despisers, who now exult in such perfect security. May the Lord, the King of kings, establish your throne with righteousness, and your kingdom with equity.

Basil, 1st August, 1536.

3 Sire,—When I first engaged in this work, nothing was farther from my thoughts than to write what should afterwards be presented to your Majesty. My intention was only to furnish a kind of rudiments, by which those who feel some interest in religion might be trained to true godliness. And I toiled at the task chiefly for the sake of my countrymen the French, multitudes of whom I perceived to be hungering and thirsting after Christ, while very few seemed to have been duly imbued with even a slender knowledge of him. That this was the object which I had in view is apparent from the work itself, which is written in a simple and elementary form adapted for instruction.

But when I perceived that the fury of certain bad men had risen to such a height in your realm, that there was no place in it for sound doctrine, I thought it might be of service if I were in the same work both to give instruction to my countrymen, and also lay before your Majesty a Confession, from which you may learn what the doctrine is that so inflames the rage of those madmen who are this day, with fire and sword, troubling your kingdom. For I fear not to declare,that what I have here given may be regarded as a summary of the very doctrine which, they vociferate, ought to be punished 4with confiscation, exile, imprisonment, and flames, as well as exterminated by land and sea.

I am aware, indeed, how, in order to render our cause as hateful to your Majesty as possible, they have filled your ears and mind with atrocious insinuations; but you will be pleased, of your clemency, to reflect, that neither in word nor deed could there be any innocence, were it sufficient merely to accuse. When any one, with the view of exciting prejudice, observes that this doctrine, of which I am endeavouring to give your Majesty an account, has been condemned by the suffrages of all the estates, and was long ago stabbed again and again by partial sentences of courts of law, he undoubtedly says nothing more than that it has sometimes been violently oppressed by the power and faction of adversaries, and sometimes fraudulently and insidiously overwhelmed by lies, cavils, and calumny. While a cause is unheard, it is violence to pass sanguinary sentences against it; it is fraud to charge it, contrary to its deserts, with sedition and mischief.

That no one may suppose we are unjust in thus complaining, you yourself, most illustrious Sovereign, can bear us witness with what lying calumnies it is daily traduced in your presence, as aiming at nothing else than to wrest the sceptres of kings out of their hands, to overturn all tribunals and seats of justice, to subvert all order and government, to disturb the peace and quiet of society, to abolish all laws, destroy the distinctions of rank and property, and, in short, turn all things upside down. And yet, that which you hear is but the smallest portion of what is said; for among the common people are disseminated certain horrible insinuations—insinuations which, if well founded, would justify the whole world in condemning the doctrine with its authors to a thousand fires and gibbets. Who can wonder that the popular hatred is inflamed against it, when credit is given to those most iniquitous accusations? See, why all ranks unite with one accord in condemning our persons and our doctrine!

Carried away by this feeling, those who sit in judgment merely give utterance to the prejudices which they have imbibed at home, and think they have duly performed their part if they do not order punishment to be inflicted on any one until convicted, either on his own confession, or on legal evidence. But of what crime convicted? “Of that condemned doctrine,” is the answer. But with what justice condemned? The very essence of the defence was, not to abjure the doctrine itself, but to maintain its truth. On this subject, however, not a whisper is allowed!

Justice, then, most invincible Sovereign, entitles me to demand that you will undertake a thorough investigation of this cause, which has hitherto been tossed about in any kind of way, and handled in the most irregular manner, without any order of law, and with passionate heat rather than judicial gravity.

Let it not be imagined that I am here framing my own private 5defence, with the view of obtaining a safe return to my native land. Though I cherish towards it the feelings which become me as a man, still, as matters now are, I can be absent from it without regret. The cause which I plead is the common cause of all the godly, and therefore the very cause of Christ—a cause which, throughout your realm, now lies, as it were, in despair, torn and trampled upon in all kinds of ways, and that more through the tyranny of certain Pharisees than any sanction from yourself. But it matters not to inquire how the thing is done; the fact that it is done cannot be denied. For so far have the wicked prevailed, that the truth of Christ, if not utterly routed and dispersed, lurks as if it were ignobly buried; while the poor Church, either wasted by cruel slaughter or driven into exile, or intimidated and terror—struck, scarcely ventures to breathe. Still her enemies press on with their wonted rage and fury over the ruins which they have made, strenuously assaulting the wall, which is already giving way. Meanwhile, no man comes forth to offer his protection against such furies. Any who would be thought most favourable to the truth, merely talk of pardoning the error and imprudence of ignorant men For so those modest personages¹ speak; giving the name of error and imprudence to that which they know to be² the infallible truth of God, and of ignorant men to those whose intellect they see that Christ has not despised, seeing he has deigned to intrust them with the mysteries of his heavenly wisdom.³ Thus all are ashamed of the Gospel.

Your duty, most serene Prince, is, not to shut either your ears or mind against a cause involving such mighty interests as these: how the glory of God is to be maintained on the earth inviolate, how the truth of God is to preserve its dignity, how the kingdom of Christ is to continue amongst us compact and secure. The cause is worthy of your ear, worthy of your investigation, worthy of your throne.

The characteristic of a true sovereign is, to acknowledge that, in the administration of his kingdom, he is a minister of God. He who does not make his reign subservient to the divine glory, acts the part not of a king, but a robber. He, moreover, deceives himself who anticipates long prosperity to any kingdom which is not ruled by the sceptre of God, that is, by his divine word. For the heavenly oracle is infallible which has declared, that “where there is no vision the people perish” (Prov. 29:18).

Let not a contemptuous idea of our insignificance dissuade you from the investigation of this cause. We, indeed, are perfectly conscious how poor and abject we are: in the presence of God we are miserable sinners, and in the sight of men most despised—we are (if you will) the mere dregs and off—scourings of the world, or worse, if 6worse can be named: so that before God there remains nothing of which we can glory save only his mercy, by which, without any merit of our own, we are admitted to the hope of eternal salvation:¹ and before men not even this much remains,² since we can glory only in our infirmity, a thing which, in the estimation of men, it is the greatest ignominy even tacitly³ to confess. But our doctrine must stand sublime above all the glory of the world, and invincible by all its power, because it is not ours, but that of the living God and his Anointed, whom the Father has appointed King, that he may rule from sea to sea, and from the rivers even to the ends of the earth; and so rule as to smite the whole earth and its strength of iron and brass, its splendour of gold and silver, with the mere rod of his mouth, and break them in pieces like a potter’s vessel; according to the magnificent predictions of the prophets respecting his kingdom (Dan. 2:34; Isaiah 11:4; Psalm 2:9).

Our adversaries, indeed, clamorously maintain that our appeal to the word of God is a mere pretext,—that we are, in fact, its worst corrupters. How far this is not only malicious calumny, but also shameless effrontery, you will be able to decide, of your own knowledge, by reading our Confession. Here, however, it may be necessary to make some observations which may dispose, or at least assist, you to read and study it with attention.

When Paul declared that all prophecy ought to be according to the analogy of faith (Rom. 12:6), he laid down the surest rule for determining the meaning of Scripture. Let our doctrine be tested by this rule and our victory is secure. For what accords better and more aptly with faith than to acknowledge ourselves divested of all virtue that we may be clothed by God, devoid of all goodness that we may be filled by Him, the slaves of sin that he may give us freedom, blind that he may enlighten, lame that he may cure, and feeble that he may sustain us; to strip ourselves of all ground of glorying that he alone may shine forth glorious, and we be glorified in him? When these things, and others to the same effect, are said by us, they interpose, and querulously complain, that in this way we overturn some blind light of nature, fancied preparatives, free will, and works meritorious of eternal salvation, with their own supererogations also;⁴ because they cannot bear that the entire praise and glory of all goodness, virtue, justice, and wisdom, should remain with God. But we read not of any having been blamed for drinking too much of the fountain of living water; on the contrary, those are severely reprimanded who “have hewed them out cisterns, broken cisterns, that can hold no water” (Jer. 2:13). Again, what more agreeable to faith than to feel assured that God is a propitious Father when Christ is acknowledged7 as a brother and propitiator, than confidently to expect all prosperity and gladness from Him, whose ineffable love towards us was such that He “spared not his own Son, but delivered him up for us all” (Rom. 8:32), than to rest in the sure hope of salvation and eternal life whenever Christ, in whom such treasures are hid, is conceived to have been given by the Father? Here they attack us, and loudly maintain that this sure confidence is not free from arrogance and presumption. But as nothing is to be presumed of ourselves, so all things are to be presumed of God; nor are we stript of vainglory for any other reason than that we may learn to glory in the Lord. Why go farther? Take but a cursory view, most valiant King, of all the parts of our cause, and count us of all wicked men the most iniquitous, if you do not discover plainly, that “therefore we both labour and suffer reproach because we trust in the living God” (1 Tim. 4:10); because we believe it to be “life eternal” to know “the only true God, and Jesus Christ,” whom he has sent (John 17:3). For this hope some of us are in bonds, some beaten with rods, some made a gazing—stock, some proscribed, some most cruelly tortured, some obliged to flee; we are all pressed with straits, loaded with dire execrations, lacerated by slanders, and treated with the greatest indignity.

Look now to our adversaries (I mean the priesthood, at whose beck and pleasure others ply their enmity against us), and consider with me for a little by what zeal they are actuated. The true religion which is delivered in the Scriptures, and which all ought to hold, they readily permit both themselves and others to be ignorant of, to neglect and despise; and they deem it of little moment what each man believes concerning God and Christ, or disbelieves, provided he submits to the judgment of the Church with what they call¹ implicit faith; nor are they greatly concerned though they should see the glow of God dishonoured by open blasphemies, provided not a finger is raised against the primacy of the Apostolic See and the authority of holy mother Church.² Why, then, do they war for the mass, purgatory, pilgrimage, and similar follies, with such fierceness and acerbity, that though they cannot prove one of them from the word of God, they deny godliness can be safe without faith in these things—faith drawn out, if I may so express it, to its utmost stretch? Why? just because their belly is their God, and their kitchen their religion; and they believe, that if these were away they would not only not be Christians, but not even men. For although some wallow in luxury, and others feed on slender crusts, still they all live by the same pot, which without that fuel might not only cool, but altogether freeze. He, accordingly, who is most anxious about his stomach, proves the fiercest champion of his faith. In short, the object on which all to a man are bent, is to 8keep their kingdom safe or their belly filled; not one gives even the smallest sign of sincere zeal.

Nevertheless, they cease not to assail our doctrine, and to accuse and defame it in what terms they may, in order to render it either hated or suspected. They call it new, and of recent birth; they carp at it as doubtful and uncertain; they bid us tell by what miracles it has been confirmed; they ask if it be fair to receive it against the consent of so many holy Fathers and the most ancient custom; they urge us to confess either that it is schismatical in giving battle to the Church, or that the Church must have been without life during the many centuries in which nothing of the kind was heard. Lastly, they say there is little need of argument, for its quality may be known by its fruits, namely, the large number of sects, the many seditious disturbances, and the great licentiousness which it has produced. No doubt, it is a very easy matter for them, in presence of an ignorant and credulous multitude, to insult over an undefended cause; but were an opportunity of mutual discussion afforded, that acrimony which they now pour out upon us in frothy torrents, with as much license as impunity,¹ would assuredly boil dry.

1. First, in calling it new, they are exceedingly injurious to God, whose sacred word deserved not to be charged with novelty. To them, indeed, I very little doubt it is new, as Christ is new, and the Gospel new; but those who are acquainted with the old saying of Paul, that Christ Jesus “died for our sins, and rose again for our justification” (Rom. 4:25), will not detect any novelty in us. That it long lay buried and unknown is the guilty consequence of man’s impiety;but now when, by the kindness of God, it is restored to us, it ought to resume its antiquity just as the returning citizen resumes his rights.

2. It is owing to the same ignorance that they hold it to be doubtful and uncertain; for this is the very thing of which the Lord complains by his prophet, “The ox knoweth his owner, and the ass his master’s crib; but Israel doth not know, my people doth not consider” (Isaiah 1:3). But however they may sport with its uncertainty, had they to seal their own doctrine with their blood, and at the expense of life, it would be seen what value they put upon it. Very different is our confidence—a confidence which is not appalled by the terrors of death, and therefore not even by the judgment—seat of God.

3. In demanding miracles from us, they act dishonestly; for we have not coined some new gospel, but retain the very one the truth of which is confirmed by all the miracles which Christ and the apostles ever wrought. But they have a peculiarity which we have not—they can confirm their faith by constant miracles down to the present day! Way rather, they allege miracles which might produce wavering in minds otherwise well disposed; they are so frivolous and ridiculous, 9so vain and false. But were they even exceedingly wonderful, they could have no effect against the truth of God, whose name ought to be hallowed always, and everywhere, whether by miracles, or by the natural course of events. The deception would perhaps be more specious if Scripture did not admonish us of the legitimate end and use of miracles. Mark tells us (Mark 16:20) that the signs which followed the preaching of the apostles were wrought in confirmation of it; so Luke also relates that the Lord “gave testimony to the word of his grace, and granted signs and wonders to be done” by the hands of the apostles (Acts 14:3). Very much to the same effect are those words of the apostle, that salvation by a preached gospel was confirmed, “The Lord bearing witness with signs and wonders, and with divers miracles” (Heb. 2:4). Those things which we are told are seals of the gospel, shall we pervert to the subversion of the gospel? What was destined only to confirm the truth, shall we misapply to the confirmation of lies? The proper course, therefore, is, in the first instance, to ascertain and examine the doctrine which is said by the Evangelist to precede; then after it has been proved, but not till then, it may receive confirmation from miracles. But the mark of sound doctrine given by our Saviour himself is its tendency to promote the glory not of men, but of God (John 7:18; 8:50). Our Saviour having declared this to be test of doctrine, we are in error if we regard as miraculous, works which are used for any other purpose than to magnify the name of God.¹ And it becomes us to remember that Satan has his miracles, which, although they are tricks rather than true wonders, are still such as to delude the ignorant and unwary. Magicians and enchanters have always been famous for miracles, and miracles of an astonishing description have given support to idolatry: these, however, do not make us converts to the superstitions either of magicians or idolaters. In old times, too, the Donatists used their power of working miracles as a battering-ram, with which they shook the simplicity of the common people. We now give to our opponents the answer which Augustine then gave to the Donatists (in Joan. Tract. 23), “The Lord put us on our guard against those wonder—workers, when he foretold that false prophets would arise, who, by lying signs and divers wonders, would, if it were possible, deceive the very elect” (Mt. 24:24). Paul, too, gave warning that the reign of antichrist would be “withall power, and signs, and lying wonders” (2 Thess. 2:9).

But our opponents tell us that their miracles are wrought not by idols, not by sorcerers, not by false prophets, but by saints: as if we did not know it to be one of Satan’s wiles to transform himself “into an angel of light” (2 Cor. 11:14). The Egyptians, in whose neighbourhood Jeremiah was buried, anciently sacrificed and paid other divine honours to him (Hieron. in Praef. Jerem). Did they not 10make an idolatrous abuse of the holy prophet of God? and yet, in recompense for so venerating his tomb, they thought¹ that they were cured of the bite of serpents. What, then, shall we say but that it has been, and always will be, a most just punishment of God, to send on those who do not receive the truth in the love of it, “strong delusion, that they should believe a lie”? (2 Thess. 2:11). We, then, have no lack of miracles, sure miracles, that cannot be gainsaid; but those to which our opponents lay claim are mere delusions of Satan, inasmuch as they draw off the people from the true worship of God to vanity.

4. It is a calumny to represent us as opposed to the Fathers (I mean the ancient writers of a purer age), as if the Fathers were supporters of their impiety. Were the contest to be decided by such authority (to speak in the most moderate terms), the better part of the victory would be ours.² While there is much that is admirable and wise in the writings of those Fathers, and while in some things it has fared with them as with ordinary men; these pious sons, forsooth, with the peculiar acuteness of intellect, and judgment, and soul, which belongs to them, adore only their slips and errors, while those things which are well said they either overlook, or disguise, or corrupt; so that it may be truly said their only care has been to gather dross among gold. Then, with dishonest clamour, they assail us as enemies and despisers of the Fathers. So far are we from despising them, that if this were the proper place, it would give us no trouble to support the greater part of the doctrines which we now hold by their suffrages. Still, in studying their writings, we have endeavoured to remember (1 Cor. 3:21-23; see also Augustin. Ep. 28), that all things are ours, to serve, not lord it over us, but that we axe Christ’s only, and must obey him in all things without exception. He who does not draw this distinction will not have any fixed principles in religion; for those holy men were ignorant of many things, are often opposed to each other, and are sometimes at variance with themselves.

It is not without cause (remark our opponents) we are thus warned by Solomon, “Remove not the ancient landmarks which thy fathers have set” (Prov. 22:28). But the same rule applies not to the measuring of fields and the obedience of faith. The rule applicable to the latter is, “Forget also thine own people, and thy father’s house” (Ps. 45:10). But if they are so fond of allegory, why do they not understand the apostles, rather than any other class of Fathers, to be meant by those whose landmarks it is unlawful to remove? This is the interpretation of Jerome, whose words they have quoted in their canons. But as regards those to whom they apply 11the passage, if they wish the landmarks to be fixed, why do they, whenever it suits their purpose, so freely overleap them?

Among the Fathers there were two, the one of whom said,¹ “Our God neither eats nor drinks, and therefore has no need of chalices and salvers;” and the other² “Sacred rites do not require gold, and things which are not bought with gold, please not by gold.” They step beyond the boundary, therefore, when in sacred matters they are so much delighted with gold, driver, ivory, marble, gems, and silks, that unless everything is overlaid with costly show, or rather insane luxury³ , they think God is not duly worshipped.

It was a Father who said,⁴ “He ate flesh freely on the day on which others abstained from it, because he was a Christian.” They overleap the boundaries, therefore, when they doom to perdition every soul that, during Lent, shall have tasted flesh.

There were two Fathers, the one of whom said,⁵ “A monk not labouring with his own hands is no better than a violent man and a robber;” and the other,⁶ “Monks, however assiduous they may be in study, meditation, and prayer, must not live by others.” This boundary, too, they transgressed, when they placed lazy gormandising monks in dens and stews, to gorge themselves on other men’s substance.

It was a Father who said,⁷ “It is a horrid abomination to see in Christian temples a painted image either of Christ or of any saint.” Nor was this pronounced by the voice era single individual; but an Ecclesiastical Council also decreed,⁸ “Let nought that is worshipped be depicted on walls.”⁹ Very far are they from keeping within these boundaries when they leave not a corner without images.

Another Father counselled,¹⁰ “That after performing the office of humanity to the dead in their burial, we should leave them at rest.” These limits they burst through when they keep up a perpetual anxiety about the dead.

It is a Father who testifies,¹¹ “That the substance of bread and wine in the Eucharist does not cease but remains, just as the nature and substance of man remains united to the Godhead in the Lord Jesus Christ.” This boundary they pass in pretending that, as soon as the words of our Lord are pronounced, the substance of bread and wine ceases, and is transubstantiated into body and blood.

They were Fathers, who, as they exhibited only one Eucharist to the whole Church,¹ and kept back from it the profane and flagitious; so they, in the severest terms, censured all those² who, being present, did not communicate How far have they removed these landmarks, in filling not churches only, but also private houses, with their masses, admitting all and sundry to be present, each the more willingly the more largely he pays, however wicked and impure he may be,—not inviting any one to faith in Christ and faithful communion in the sacraments, but rather vending their own work for the grace and merits of Christ!³

There were two Fathers, the one of whom decided that those were to be excluded altogether from partaking of Christ’s sacred supper,⁴ who, contented with communion in one kind, abstained from the other; while the other Father strongly contends⁵ that the blood of the Lord ought not to be denied to the Christian people, who, in confessing him, are enjoined to shed their own blood. These landmarks, also, they removed, when, by an unalterable law, they ordered the very thing which the former Father punished with excommunication, and the latter condemned for a valid reason.

It was a Father who pronounced it rashness,⁶ in an obscure question, to decide in either way without clear and evident authority from Scripture. They forgot this landmark when they enacted so many constitutions, so many canons, and so many dogmatical decisions, without sanction from the word of God.

It was a Father who reproved Montanus, among other heresies,⁷ for being the first who imposed laws of fasting. They have gone far beyond this landmark also in enjoining fasting under the strictest laws.

It was a Father who denied⁸ that the ministers of the Church should be interdicted from marrying, and pronounced married life to be a state of chastity; and there were other Fathers who assented to his decision. These boundaries they overstepped in rigidly binding their priests to celibacy.

It was a Father who thought⁹ that Christ only should be listened to, from its being said, “hear him;” and that regard is due not to what others before us have said or done, but only to what Christ, the 13head of all, has commanded. This landmark they neither observe themselves nor allow to be observed by others, while they subject themselves and others to any master whatever, rather than Christ.

There is a Father who contends¹ that the Church ought not to prefer herself to Christ, who always judges truly, whereas ecclesiastical judges, who are but men, are generally deceived. Having burst through this barrier also, they hesitate not to suspend the whole authority of Scripture on the judgment of the Church.²

All the Fathers with one heart execrated, and with one mouth protested³ against, contaminating the word of God with the subtleties sophists, and involving it in the brawls of dialecticians. Do they keep within these limits when the sole occupation of their lives is to entwine and entangle the simplicity of Scripture with endless disputes, and worse than sophistical jargon? So much so, that were the Fathers to rise from their graves, and listen to the brawling art which bears the name of speculative theology, there is nothing they would suppose it less to be than a discussion of a religious nature.

But my discourse would far exceed its just limits were I to show, in detail, how petulantly those men shake off the yoke of the Fathers, while they wish to be thought their most obedient sons. Months, nay, years would fail me; and yet so deplorable and desperate is their effrontery, that they presume to chastise us for overstepping the ancient landmarks!

5. Then, again, it is to no purpose they call us to the bar of custom. To make everything yield to custom would be to do the greatest injustice. Were the judgments of mankind correct, custom would be regulated by the good. But it is often far otherwise in point of fact; for, whatever the many are seen to do, forthwith obtains the force of custom. But human affairs have scarcely ever been so happily constituted as that the better course pleased the greater number. Hence the private vices of the multitude have generally resulted in public error, or rather that common consent in vice which these worthy men would have to be law. Any one with eyes may perceive that it is not one flood of evils which has deluged us; that many fatal plagues have invaded the globe; that all things rush headlong; so that either the affairs of men must be altogether despaired of, or we must not only resist, but boldly attack prevailing evils. The cure is prevented by no other cause than the length of time during which we have been accustomed to the disease. But be it so that public error must have a place in human society, still, in the kingdom of God, we must look and listen only to his eternal truth, against which no series of years, no custom, no conspiracy, can plead prescription. Thus Isaiah formerly 14taught the people of God, “Say ye not, A confederacy, to all to whom this people shall say, A confederacy;” i.e. do not unite with the people in an impious consent;“neither fear ye their fear, nor be afraid. Sanctify the Lord of hosts himself; and let him be your fear, and let him be your dread” (Is. 8:12). Now, therefore, let them, if they will, object to us both past ages and present examples; if we sanctify the Lord of hosts, we shall not be greatly afraid. Though many ages should have consented to like ungodliness, He is strong who taketh vengeance to the third and fourth generation; or the whole world should league together in the same iniquity. He taught experimentally what the end is of those who sin with the multitude, when He destroyed the whole human race with a flood, saving Noah with his little family, who, by putting his faith in Him alone, “condemned the world” (Heb. 11:7). In short, depraved custom is just a kind of general pestilence in which men perish not the less that they fall in a crowd. It were well, moreover, to ponder the observation of Cyprian,¹ that those who sin in ignorance, though they cannot be entirely exculpated, seem, however, to be, in some sense, excusable; whereas those who obstinately reject the truth, when presented to them by the kindness of God, have no defence to offer.²

6. Their dilemma does not push us so violently as to oblige us to confess, either that the Church was a considerable time without life, or that we have now a quarrel with the Church. The Church of Christ assuredly has lived, and will live, as long as Christ shall reign at the right hand of the Father. By his hand it is sustained, by his protection defended, by his mighty power preserved in safety. For what he once undertook he will undoubtedly perform, he will be with his people always, “even to the end of the world” (Mt. 28:20). With the Church we wage no war, since, with one consent, in common with the whole body of the faithful, we worship and adore one God, and Christ Jesus the Lord, as all the pious have always adored him. But they themselves err not a little from the truth in not recognising any church but that which they behold with the bodily eye, and in endeavouring to circumscribe it by limits, within which it cannot be confined.

The hinges on which the controversy turns are these: first, in their contending that the form of the Church is always visible and apparent; and, secondly, in their placing this form in the see of the Church of Rome and its hierarchy. We, on the contrary, maintain, both that the Church may exist without any apparent form, and, moreover, that the form is not ascertained by that external splendour which they foolishly admire, but by a very different mark, namely, by the pure preaching of the word of God, and the due administration of 15the sacraments. They make an outcry whenever the Church cannot be pointed to with the finger. But how oft was it the fate of the Church among the Jews to be so defaced that no comeliness appeared? What do we suppose to have been the splendid form when Elijah complained that he was left alone? (1 Kings 19:14). How long after the advent of Christ did it lie hid without form? How often since has it been so oppressed by wars,seditions, and heresies, that it was nowhere seen in splendour? Had they lived at that time, would they have believed there was any Church? But Elijah learned that there remained seven thousand men who had not bowed the knee to Baal; nor ought we to doubt that Christ has always reigned on earth ever since he ascended to heaven. Had the faithful at that time required some discernible form, must they not have forthwith given way to despondency? And, indeed, Hilary accounted it a very great fault in his day, that men were so possessed with a foolish admiration of Episcopal dignity as not to perceive the deadly hydra lurking under that mask. His words are (Cont. Auxentium), “One advice I give: Beware of Antichrist; for, unhappily, a love of walls has seized you; unhappily, the Church of God which you venerate exists in houses and buildings; unhappily, under these you find the name of peace. Is it doubtful that in these Antichrist will have his seat? Safer to me are mountains, and woods,and lakes, and dungeons, and whirlpools; since in these prophets, dwelling or immersed, did prophesy.”

And what is it at the present day that the world venerates in its horned bishops, unless that it imagines those who are seen presiding over celebrated cities to be holy prelates of religion? Away, then, with this absurd mode of judging!¹ Let us rather reverently admit, that as God alone knows who are his, so he may sometimes withdraw the external manifestation of his Church from the view of men. This, I allow, is a fearful punishment which God sends on the earth; but if the wickedness of men so deserves, why do we strive to oppose the just vengeance of God?² It was thus that God, in past ages, punished the ingratitude of men; for after they had refused to obey his truth, and had extinguished his light, he allowed them, when blinded by sense, both to be deluded by lying vanities and plunged in thick darkness, so that no face of a true Church appeared. Meanwhile, however, though his own people were dispersed and concealed amidst errors and darkness, he saved them from destruction. No wonder; for he knew how to preserve them even in the confusion of Babylon and the flame of the fiery furnace.

But as to the wish that the form of the Church should be ascertained by some kind of vain pomp, how perilous it is I will briefly indicate, rather than explain, that I may not exceed all bounds. 16What they say is, that the Pontiff,¹ who holds the apostolic see, and the priests who are anointed and consecrated by him,² provided they have the insignia of fillets and mitres, represent the Church, and ought to be considered as in the place of the Church, and therefore cannot err. Why so? because they are pastors of the Church, and consecrated to the Lord. And were not Aaron and other prefects of Israel pastors? But Aaron and his sons, though already set apart to the priesthood, erred notwithstanding when they made the calf (Exod. 32:4). Why, according to this view, should not the four hundred prophets who lied to Ahab represent the Church? (1 Kings 22:11, &c.). The Church, however, stood on the side of Micaiah. He was alone, indeed, and despised, but from his mouth the truth proceeded. Did not the prophets also exhibit both the name and face of the Church, when, with one accord, they rose up against Jeremiah, and with menaces boasted of it as a thing impossible that the law should perish from the priest, or counsel from the wise, or the word from the prophet? (Jer. 18:18). In opposition to the whole body of the prophets, Jeremiah is sent alone to declare from the Lord (Jer. 4:9), that a time would come when the law would perish from the priest, counsel from the wise, and the word from the prophet. Was not like splendour displayed in that council when the chief priests, scribes, and Pharisees assembled to consult how they might put Jesus to death? Let them go, then, and cling to the external mask, while they make Christ and all the prophets of God schismatics, and, on the other hand, make Satan’s ministers the organs of the Holy Spirit!

But if they are sincere, let them answer me in good faith,—in what place, and among whom, do they think the Church resided, after the Council of Basle degraded and deposed Eugenius from the popedom, and substituted Amadeus in his place? Do their utmost, they cannot deny that that Council was legitimate as far as regards external forms, and was summoned not only by one Pontiff, but by two. Eugenius, with the whole herd of cardinals and bishops who had joined him in plotting the dissolution of the Council, was there condemned of contumacy, rebellion, and schism. Afterwards, however, aided by the favour of princes, he got back his popedom safe. The election of Amadeus, duly made by the authority of a general holy synod, went to smoke; only he himself was appeased with a cardinal’s cap, like a piece of offal thrown to a barking dog. Out of the lap of these rebellious and contumacious schismatics proceeded all future popes, cardinals, bishops, abbots, and presbyters. Here they are caught, and cannot escape. For, on which party will they bestow the name of Church? Will they deny it to have been a general Council, though it lacked nothing as regards external majesty, having been solemnly 17called by two bulls, consecrated by the legate of the Roman See as its president, constituted regularly in all respects, and continuing in possession of all its honours to the last? Will they admit that Eugenius, and his whole train, through whom they have all been consecrated, were schismatical? Let them, then, either define the form of the Church differently, or, however numerous they are, we will hold them all to be schismatics in having knowingly and willingly received ordination from heretics. But had it never been discovered before that the Church is not tied to external pomp, we are furnished with a lengthened proof in their own conduct, in proudly vending themselves to the world under the specious title of Church, notwithstanding that they are the deadly pests of the Church. I speak not of their manners and of those tragical atrocities with which their whole life teems, since it is said that they are Pharisees who should be heard, not imitated. By devoting some portion of your leisure to our writings, you will see, not obscurely, that their doctrine—the very doctrine to which they say it is owing that they are the Church—is a deadly murderer of souls, the firebrand, ruin, and destruction of the Church.

7. Lastly, they are far from candid when they invidiously number up the disturbances, tumults, and disputes, which the preaching of our doctrine has brought in its train, and the fruits which, in many instances, it now produces; for the doctrine itself is undeservedly charged with evils which ought to be ascribed to the malice of Satan. It is one of the characteristics of the divine word, that whenever it appears, Satan ceases to slumber and sleep. This is the surest and most unerring test for distinguishing it from false doctrines which readily betray themselves, while they are received by all with willing ears, and welcomed by an applauding world. Accordingly, for several ages, during which all things were immersed in profound darkness, almost all mankind¹ were mere jest and sport to the god of this world, who, like any Sardanapalus, idled and luxuriated undisturbed. For what else could he do but laugh and sport while in tranquil and undisputed possession of his kingdom? But when light beaming from above somewhat dissipated the darkness—when the strong man arose and aimed a blow at his kingdom—then, indeed, he began to shake off his wonted torpor, and rush to arms. And first he stirred up the hands of men, that by them he might violently suppress the dawning truth; but when this availed him not, he turned to snares, exciting dissensions and disputes about doctrine by means of his Catabaptists, and other portentous miscreants, that he might thus obscure, and, at length, extinguish the truth. And now he persists in assailing it with both engines, endeavouring to pluck up the true seed by the violent hand of man, and striving, as much as in him lies, to choke it with his tares, that it may not grow and bear knit. But it will be in vain, if we listen to the admonition of the Lord, who long ago disclosed his 18wiles, that we might not be taken unawares, and armed us with full protection against all his machinations. But how malignant to throw upon the word of God itself the blame either of the seditions which wicked men and rebels, or of the sects which impostors stir up against it! The example, however, is not new. Elijah was interrogated whether it were not he that troubled Israel. Christ was seditious, according to the Jews; and the apostles were charged with the crime of popular commotion. What else do those who, in the present day, impute to us all the disturbances, tumults, and contentions which break out against us?Elijah, however, has taught us our answer (1 Kings 18:17, 18). It is not we who disseminate errors or stir up tumults, but they who resist the mighty power of God.

But while this single answer is sufficient to rebut the rash charges of these men, it is necessary, on the other hand, to consult for the weakness of those who take the alarm at such scandals, and not unfrequently waver in perplexity. But that they may not fall away in this perplexity, and forfeit their good degree, let them know that the apostles in their day experienced the very things which now befall us. There were then unlearned and unstable men who, as Peter tells us (2 Pet. 3:16), wrested the inspired writings of Paul to their own destruction. There were despisers of God, who, when they heard that sin abounded in order that grace might more abound, immediately inferred, “We will continue in sin that grace may abound” (Rom. 6:1); when they heard that believers were not under the law, but under grace, forthwith sung out, “We will sin because we are not under the law, but under grace” (Rom. 6:15). There were some who charged the apostle with being the minister of sin. Many false prophets entered in privily to pull down the churches which he had reared. Some preached the gospel through envy and strife, not sincerely (Phil. 1:15)—maliciously even—thinking to add affliction to his bonds. Elsewhere the gospel made little progress. All sought their own, not the things which were Jesus Christ’s. Others went back like the dog to his vomit, or the sow that was washed to her wallowing in the mire. Great numbers perverted their spiritual freedom to carnal licentiousness. False brethren crept in to the imminent danger of the faithful. Among the brethren themselves various quarrels arose. What, then, were the apostles to do? Were they either to dissemble for the time, or rather lay aside and abandon that gospel which they saw to be the seed—bed of so many strifes, the source of so many perils, the occasion of so many scandals? In straits of this kind, they remembered that “Christ was a stone of stumbling, and a rock of offence,” “set up for the fall and rising again of many,” and “for a sign to be spoken against” (Luke 2:34); and, armed with this assurance, they proceeded boldly through all perils from tumults and scandals. It becomes us to be supported by the same consideration, since Paul declares that it is a neverfailing characteristic of the gospel to be a “savour of death unto 19death in them that perish” (2 Cor. 2:16), although rather destined to us for the purpose of being a savour of life unto life, and the power of God for the salvation of believers. This we should certainly experience it to be, did we not by our ingratitude corrupt this unspeakable gift of God, and turn to our destruction what ought to be our only saving defence.¹

But to return, Sire.² Be not moved by the absurd insinuations with which our adversaries are striving to frighten you into the belief that nothing else is wished and aimed at by this new gospel (for so they term it), than opportunity for sedition and impunity for all kinds of vice. Our God³ is not the author of division, but of peace; and the Son of God, who came to destroy the works of the devil, is not the minister of sin. We, too, are undeservedly charged with desires of a kind for which we have never given even the smallest suspicion. We, forsooth, meditate the subversion of kingdoms; we, whose voice was never heard in faction, and whose life, while passed under you, is known to have been always quiet and simple; even now, when exiled from our home, we nevertheless cease not to pray for all prosperity to your person and your kingdom. We, forsooth, are aiming after an unchecked indulgence in vice, in whose manners, though there is much to be blamed, there is nothing which deserves such an imputation; nor (thank God) have we profited so little in the gospel that our life may not be to these slanderers an example of chastity, kindness, pity, temperance, patience, moderation, or any other virtue. It is plain, indeed, that we fear God sincerely, and worship him in truth, since, whether by life or by death, we desire his name to be hallowed; and hatred herself has been forced to bear testimony to the innocence and civil integrity of some of our people on whom death was inflicted for the very thing which deserved the highest praise. But if any, under pretext of the gospel, excite tumults (none such have as yet been detected in your realm), if any use the liberty of the grace of God as a cloak for licentiousness (I know of numbers who do), there are laws and legal punishments by which they may be punished up to the measure of their deserts—only, in the mean time, let not the gospel of God be evil spoken of because of the iniquities of evil men.

Sire,⁴ That you may not lend too credulous an ear to the accusations of our enemies, their virulent injustice has been set before you at sufficient length; I fear even more than sufficient, since this preface has grown almost to the bulk of a full apology. My object, however, was not to frame a defence, but only with a view to the hearing 20of our cause, to mollify your mind, now indeed turned away and estranged from us—I add, even inflamed against us—but whose good will, we are confident, we should regain, would you but once, with calmness and composure, read this our Confession, which we desire your Majesty to accept instead of a defence. But if the whispers of the malevolent so possess your ear, that the accused are to have no opportunity of pleading their cause; if those vindictive furies, with your connivance, are always to rage with bonds, scourgings, tortures, maimings, and burnings, we, indeed, like sheep doomed to slaughter, shall be reduced to every extremity; yet so that,in our patience, we will possess our souls, and wait for the strong hand of the Lord, which, doubtless, will appear in its own time, and show itself armed, both to rescue the poor from affliction, and also take vengeance on the despisers, who are now exulting so securely.¹

Most illustrious King, may the Lord, the King of kings, establish your throne in righteousness, and your sceptre in equity.

Basle, 1st August 1536.

Toen ik mij zette tot het schrijven van dit werk, roemruchte Koning, dacht ik niets minder dan dat ik dingen schreef, die later aan Uwe Majesteit zouden worden aangeboden. Het was slechts mijn bedoeling enige beginselen te boek te stellen, waardoor zij, die met enige ijver tot de godsdienst bezield zijn, opgeleid konden worden tot de ware vroomheid. En deze arbeid verrichtte ik hoofdzakelijk voor onze Franse landgenoten, onder welke ik begreep, dat er velen waren, die hongerden en dorstten naar Christus; maar van wie ik zeer weinigen zag, die ook maar met een geringe kennis van Hem naar behoren toegerust waren. Dat dit mijn bedoeling was, getuigt het boek zelf, dat immers opgesteld is in eenvoudige en ongeleerde trant. Maar toen ik tot het inzicht kwam, dat de razernij van sommige boosaardige mensen in Uw koninkrijk zulk een kracht gekregen had, dat daar voor de gezonde leer geen plaats is, scheen het mij toe, dat het de moeite zou lonen, wanneer ik tegelijkertijd aan hen onderwijzing schonk en mijn belijdenis onder Uw ogen bracht, opdat Gij daaruit kunt leren kennen, welke de leer is, tegen welke met zo grote waanzin ontvlammen die woedende lieden, die tegenwoordig met vuur en zwaard Uw koninkrijk in onrust brengen. Immers ik zal niet schromen te erkennen, dat ik in dit werk ongeveer de hoofdsom van die leer vervat heb, van welke zij luide roepen, dat ze met de kerker, verbanning, vogelvrijverklaring en vuur gestraft moet worden, en dat ze te land en ter zee behoort uitgeroeid te worden. Ik weet zeer wel, met hoe gruwelijke aanklachten zij Uw oren en Uw hart vervuld hebben, om onze zaak bij U zo gehaat mogelijk te maken; maar dit staat U, naar Uw zachtzinnigheid, te overwegen, dat er geen enkele onschuld zal zijn, noch in woorden, noch in daden, wanneer de aanklacht alleen voldoende is. Voorzeker, wanneer iemand, om haat op te wekken, voorgeeft, dat deze leer, waarvan ik U rekenschap tracht te geven, door de stemmen van alle Staten veroordeeld is, en dat zij reeds lang door veel vonnissen der rechtbanken afgekeurd is, dan zal hij niets anders zeggen, dan dat ze deels door de samenrotting en de macht van haar tegenstanders met geweld terneer geworpen is, deels door leugens, listige streken en laster verraderlijk en bedrieglijk onderdrukt is. Het is geweld, dat zonder vorm van proces bloedige vonnissen tegen haar geveld worden; bedrog, dat ze onverdiend beticht wordt van opstandigheid en misdaad. Opdat niemand mene, dat wij hierover ten onrecht klagen: Gij zelf, edele Koningen, kunt ons tot getuige zijn, met hoe leugenachtige laster deze leer dagelijks bij U ervan beticht wordt, dat haar bedoeling geen andere is, dan om de Koning hun scepter uit de handen te wringen, de rechtbanken en alle rechtspraak neer te werpen, alle Staten en burgerlijke regeringen ten val te brengen, de vrede en de rust des volks te verstoren, alle wetten af te schaffen, eigendommen en bezittingen te verstrooien, kortom alles onderste boven te keren. En toch is het slechts een zeer klein deel, wat Gij hoort. Want er worden verschrikkelijke dingen onder het volk uitgestrooid; en indien die waar waren, zou de ganse wereld terecht die leer met degenen, die haar leren, duizend vuren en kruisen waardig oordelen. Wie zou er zich dan over verwonderen, dat de algemene haat jegens haar ontvlamd is, waaraan die onbillijke beschuldigingen geloof geschonken wordt? Ziedaar, waar om alle Staten saamstemmen en samenspannen tot de veroordeling van onszelf en van onze leer. Onder invloed van deze stemming spreken zij, die ten gericht zitten, de vooroordelen, die Zij van huis hebben meegebracht, als hun vonnissen uit: en zij menen, dat zij hun taak naar behoren vervuld hebben, als ze niemand ter dood laten brengen, tenzij op zijn eigen bekentenis of wanneer hij door krachtige getuigen overtuigd is. Maar van welke misdaad? Van die veroordeelde leer, zo zeggen zij. Maar met welk recht is die veroordeeld ? Hierin nu was de kracht der verdediging gelegen: niet de leer zelf verloochenen, maar haar verdedigen als waar. Maar hier wordt de gelegenheid om ook het geringste woord te spreken afgesneden. Daarom is mijn verzoek niet onbillijk, onoverwinnelijk Koning, dat Gij geheel opnieuw kennis neemt van deze zaak, die tot nog toe op verwarde wijze en zonder enige orde van recht en meer met ongebreidelde hartstocht dan met rechtmatige ernst behandeld is, of op welke manier dan ook voortgedreven is. En meen niet, dat het mij hier te doen is om een verdediging van mijzelf; om daardoor een behouden terugkeer in mijn vaderland te bewerken; want ofschoon ik jegens dat vaderland met een passend gevoel van genegenheid bezield ben, derf ik het, zoals de zaken thans staan, niet met moeite. Maar ik omhels de gemeenschappelijke zaak van alle gelovigen, ja ook Christus' zaak zelf, die tegenwoordig in Uw koninkrijk op alle manieren verscheurd en vertreden, als het ware verloren ter neer ligt, en dat wel meer door de tirannie van sommige Farizeën dan met Uw eigen medeweten. Doch hoe dit komt, is niet nodig hier te vermelden; in ieder geval ligt de zaak verslagen terneer. Want dit hebben de goddelozen bereikt, dat de waarheid van Christus, ook al gaat ze dan niet, verdreven en verstrooid, te gronde, toch als begraven en onbekend, in 't verborgen schuilt; en dat de arme Kerk òf door wrede moorden is vernietigd, of door balling-schappen verdreven, òf door de dreigingen en verschrikkingen ontsteld, zelfs geen geluid durft geven. En zij stormen nog steeds aan met hun gewone razernij en woede, krachtig aandringend op de muur, dit reeds helt, om de val, die ze reeds bewerkstelligden, geheel te voltooien. En intussen treedt er niemand op om zich als hersteller te stellen tegenover zulk een razende woede. Indien sommigen de schijn willen aannemen de waarheid zeer gunstig gezind te zijn, dan oordelen die, dat men de dwaling en het onverstand van de onkundige mensen vergeven moet. Want zo spreken deze gematigde mensen, dwaling en onverstand noemde datgene, waarvan ze weten, dat het de gewisse waarheid Gods is, en onkundige mensen noemend, hen, wier verstand, naar ze zien, door Christus zo hoog geacht wordt, dat Hij hen de verborgenheden zijner hemelse wijsheid waardig gekeurd heeft. Zo zeer schamen zij zich allen voor het evangelie. Uw taak nu zal het zijn, doorluchte Koning, noch Uw oren, noch Uw hart van een zo rechtmatige bescherming af te wenden, temeer daar het gaat om een zo gewichtige zaak, namelijk hoe Gods eer ongedeerd zal kunnen bestaan op aarde, hoe Gods waarheid haar waardigheid kan behouden, hoe Christus' rijk ongeschonden onder ons kan blijven. Een zaak waardig Uw oren, waardig Uw kennisneming, waardig Uw rechterstoel. Want deze gedachte maakt de ware Koning, wanneer hij erkent, dat hij in het bewind zijns rijks Gods dienaar is. En hij, die niet regeert om Gods eer te dienen, voert geen bewind meer, maar pleegt roverij. Verder vergist hij zich, die een langdurige voorspoed verwacht van een koninkrijk, dat niet door Gods scepter, dat is door zijn heilig Woord, geregeerd wordt: immers de hemelse uitspraak kan niet verloren gaan, waarin gezegd is, dat het volk verstrooid zal worden, als de profetie ontbreken zal (Spr. 29:18) En Gij moogt ook van de ijver hiertoe U niet laten afbrengen door minachting voor onze geringheid. Welk een armzalige en verdachte mensjes wij zijn, zijn wij ons zeer wel bewust, namelijk voor God ellendige zondaars, en voor de ogen der mensen de allerverachtste; in dien men wil, uitwerpselen en wegwerpselen der wereld, of zo men nog iets verachtelijkers kan noemen; zodat er niets over blijft, waarop wij bij God mogen roemen, dan alleen zijn barmhartigheid, door welke wij zonder enige verdienste onzerzijds tot de hoop op de eeuwige gelukzaligheid zijn aangenomen; bij de mensen echter niet zoveel, behalve onze zwakheid, welke ook maar in 't minst te belijden bij hen de hoogste schande is. Maar onze leer moet hoogverheven staan boven alle roem der wereld en onoverwonnen boven alle macht; want ze is niet van ons, maar van de levende God en van zijn Gezalfde, die de Vader tot een Koning gesteld heeft, opdat Hij van zee tot zee zou heersen en van de rivieren tot aan de einden der aarde. En wel zo heersen, dat Hij de ganse aarde, met haar ijzeren en metalen kracht, met haar gouden en zilveren glans, wanneer Hij haar alleen met de roede zijns monds slaat, evenzo verbrijzelt als aarden vaten: gelijk de profeten van de heerlijkheid zijns Koninkrijks profeteren (Dan. 2:34; Jes.11:4; Ps.2:9) Hier tegen in roepen wel de tegenstanders, dat wij bedrieglijk Gods Woord voorwenden, waarvan wij, naar zij zeggen, de allersnoodste schenders zijn. Hoezeer dit echter niet alleen kwaadaardige laster, maar ook in 't oog vallende onbeschaamdheid is, zult Gij zelf, door onze belijdenis te lezen, naar Uw wijsheid kunnen beoordelen. Toch moet ik ook hier een en ander zeggen, dat bij U de ijver en de aandacht tot de lectuur moge opwekken, of althans de weg moge banen. Toen Paulus wilde, dat alle profetie gevormd zou zijn naar de overeenstemming des geloofs (Rom. 12:6) heeft hij daarmee een ontwijfelbaar richtsnoer gesteld, waarnaar de uitlegging der Schrift moet worden onderzocht. Indien dus onze leer naar deze regel des geloofs wordt afgemeten, hebben wij de overwinning in handen. Want wat komt beter en passender overeen met het geloof, dan te erkennen dat wij van alle deugd ontbloot zijn, opdat wij door God mogen bekleed worden? Dat wij ledig zijn van alle goed, opdat wij door Hem vervuld worden? Dat wij dienstknechten der zonde zijn opdat wij door Hem bevrijd worden? Dat wij blind zijn, opdat wij door Hem verlicht worden? Dat wij kreupel zijn, opdat wij door Hem geleid worden ? Dat wij zwak zijn, opdat we door Hem ondersteund worden? Dat wij aan onszelf alle stof tot roemen ontnemen, opdat Hij alleen roemrijk uitblinke en wij in Hem roemen? Wanneer deze en andere dergelijke dingen door ons gezegd worden, maken zij de tegenwerping en klagen dat op die manier omvergeworpen wordt, ik weet niet wat voor een blind natuurlijk licht, verzonnen voorbereidingen, vrije wil, werken, die de eeuwige zaligheid verdienen, met al hun overtolligheden; want zij kunnen niet verdragen, dat de lof en roem van alle goed, deugd, gerechtigheid en wijsheid geheel bij God berust. Maar wij lezen niet, dat zij bestraft zijn, die te veel uit de springader des levenden waters geput hebben; daarentegen worden zij ernstig berispt, die zichzelven bakken hebben uitgehouwen, gebroken bakken en die geen water houden (Jer. 2:13) Wederom, wat past er meer aan het geloof, dan dat men zich God voorstelt als een genadig Vader, wanneer men Christus erkent als Broeder en Verzoener? Dan dat men alle vreugde en voorspoed onbekommerd van Hem verwacht, wiens onuitsprekelijke liefde jegens ons zover gegaan is, dat Hij zijn eigen Zoon met gespaard heeft, maar Hem voor ons overgegeven heeft? Dan dat men in de vaste verwachting der zaligheid en des eeuwigen levens berust, wanneer men bedenkt, dat Christus door de Vader gegeven is, in wie zulke schatten verborgen zijn? Hier leggen zij de hand op ons en schreeuwen, dat die zekerheid van vertrouwen niet vrij is van aanmatiging en inbeelding. Maar zoals wij ons niets van onszelf moeten inbeelden, moeten wij ons alles voorstellen van God. En wij worden om geen andere reden beroofd van ijdele roem, dan opdat wij leren roemen in de Here. Wat zal ik nog verder zeggen? Doorloop, machtige Koning, alle delen onzer zaak en houd ons voor slechter dan welke soort van misdadigers Gij wilt, indien Gij niet duidelijk bevindt, dat wij hierom verdrukking en smaadheid lijden, omdat wij onze hoop stellen op de levende God (1 Tim. 4:10) omdat wij geloven, dat dit het eeuwige leven is, de enige waarachtige God te kennen en Jezus Christus, die Hij gezonden heeft (Joh. 17:3) Wegens deze hoop worden sommigen van ons met ketenen geboeid, sommigen met roeden gegeseld, sommigen ten spot rondgevoerd, sommigen verbannen, sommigen heftig gemarteld; sommigen ontkomen door de vlucht; allen worden wij door benardheid gedrukt door vreselijke vervloekingen vervloekt, door lasteringen verscheurd, op de onwaardigste wijzen behandeld. Let nu ook eens op onze tegenstanders (ik bedoel de stand der priesters, op wier wenken beschikking anderen ons hun vijandelijkheden bedrijven) en ga met mij even na door welk een hartstocht zij gedreven worden. Zij staan zich zelf en anderen gemakkelijk toe de ware godsdienst, die in de Schrift geleerd wordt en die onder allen voor vast behoorde gehouden te worden, niet te kennen, te veronachtzamen en te minachten; en zij menen dat het er weinig toe doet, wat een ieder denkt over God en Christus of niet denkt, mits hij maar met een omwonden geloof zoals zij het noemen, zijn verstand aan het oordeel der Kerk onderwerpt. En het maakt op hen geen grote indruk, wanneer het geschiedt, dat Gods eer door openlijke Godslastering bezoedeld wordt, mits maar niemand tegen het primaat van de apostolische stoel en het gezag der heilige moederkerk de vinger opheft. Waarom strijden ze dan met zulk een wreedheid en bitterheid voor de mis, het vagevuur, bedevaarten en dergelijke onbenulligheden, zodat ze zeggen, dat zonder een zeer onomwonden geloof, om het zo te noemen, in die dingen de godvruchtigheid niet staande kan blijven, hoewel ze toch niet kunnen bewijzen, dat een van die dingen uit Gods Woord is? Waarom anders dan omdat de buik hun God is, en de keuken hun godsdienst: en wanneer die weggenomen zouden zijn, geloven ze, dat ze niet alleen geen Christenen, maar zelfs geen mensen meer zouden zijn. Want ofschoon sommigen zich in overdaad te goed doen, anderen van schrale korstjes leven, zo leven ze toch allen uit dezelfde pot, die zonder die brandstoffen niet alleen koud zou worden, maar geheel en al zou bevriezen. Daarom wie van hen het meest bekommerd is voor zijn buik die wordt bevonden de krachtigste strijder voor zijn geloof te zijn. Kortom zij leggen zich allen zonder uitzondering hierop toe: of dat ze hun rijk in stand houden, of dat ze hun buik gevuld houden; niemand geeft ook maar het geringste blijk van oprechte ijver. Maar toch houden ze ook niet zo op onze leer aan te vallen en op alle mogelijke manieren te beschuldigen en te belasteren, om haar gehaat of verdacht te maken. Zij noemen haar een nieuwe en eerst kort geleden ontstane leer; zij honen haar als twijfelachtig en onzeker; zij vragen door welke wonderen ze bevestigd is, zij vragen of het recht is, dat zij zich handhaaft tegenover de eenparige mening van zoveel heilige vaderen en tegen de overoude gewoonte; zij dringen er op aan, dat wij erkennen dat zij scheurmakend is, daar zij tegen de kerk de strijd aanbindt; of dat de kerk vele eeuwen dood geweest is, in welke iets dergelijks niet gehoord is. Ten slotte zeggen zij, dat zij niet veel bewijzen nodig hebben, want dat men uit de vruchten kan oordelen, hoe ze is, daar ze een zo grote hoop van sekten, zoveel opstandige woelingen, zo grote ongebondenheid van boosheden heeft voortgebracht. Voorzeker, het valt hun zeer gemakkelijk bij de lichtgelovige en onkundige massa de zaak, die van hulp verlaten is, te honen.

Maar indien ook wij, op onze beurt, de gelegenheid kregen om te spreken, zou waarlijk die felheid wel bekoelen, waar mede zij zo met volle mond en even ongebreideld als ongestraft tegen ons schuimbekken. In de eerste plaats, dat ze het een nieuwe leer noemen, daarin zijn ze geweldig onrechtvaardig tegenover God, wiens Heilig Woord niet verdiende van nieuwheid beschuldigd te worden. Ik twijfel er allerminst aan, dat ze voor hen nieuw is, voor wie ook Christus nieuw is en het evangelie nieuw is; maar zij, die weten, dat de prediking van Paulus, dat Jezus Christus gestorven is om onze zonden en opgewekt om onze rechtvaardigmaking (Rom. 4:25) oud is, zullen bij ons niets nieuws aantreffen. Dat deze leer lange tijd onbekend en begraven geweest is, is de schuld der menselijke goddeloosheid; daar ze nu door Gods goedertierenheid ons weergegeven wordt, moest ze tenminste in eer hersteld worden en haar ouderdom terugkrijgen. Uit dezelfde bron der onwetendheid komt het voort, dat ze haar voor twijfelachtig en onzeker houden. Dit is het waarlijk, wat de Here door zijn. profeet klaagt (Jes. 1:3) dat een os zijn bezitter kent en een ezel de krib zijner heren; maar dat Hij niet gekend wordt door zijn volk. Maar hoezeer zij ook de spot drijven met haar onzekerheid: indien ze hun eigen leer met hun eigen bloed en verlies huns levens moesten bezegelen, dan zou men kunnen zien, hoe hoog die door hen geschat wordt. Met ons geloofs vertrouwen staat het geheel anders, dat niet huivert voor de verschrikkingen des doods, ja zelfs niet voor de rechterstoel Gods. Dat ze wondertekenen van ons eisen, daarin handelen ze slecht. Want wij smeden niet een of ander nieuw evangelie, maar wij behouden juist dat evangelie, tot het bevestigen van welks waarheid alle wondertekenen dienen, welke Christus en de apostelen ooit gedaan hebben. Maar, kan men zeggen, zij hebben dit bijzondere op ons voor, dat ze door tot op deze dag voortdurende wondertekenen hun geloof kunnen bevestigen. Ja veeleer beroepen zij zich op wonderen, die een overigens gerust gemoed aan het wankelen kunnen brengen, zo flauw en belachelijk, of ijdel en leugenachtig zijn ze. En toch, ook al waren die nog zo wonderbaarlijk, behoorden ze geen gewicht in de schaal te leggen tegen de waarheid Gods, daar de naam Gods overal en altijd geheiligd moet worden, hetzij door wonderen, hetzij door de natuurlijke orde der dingen. De schijn kon misschien schitterender zijn, indien de Schrift ons niet onderwees aangaande de bedoeling en het wettelijk gebruik der wondertekenen. Want Marcus (Marc. 16:20) leert, dat de tekenen, die volgden op de prediking der apostelen, gegeven zijn tot bevestiging daarvan. Zo verhaalt ook Lucas (Luc. Hand. 14:3) dat de Here getuigenis gaf aan het woord zijner genade, toen er tekenen en wonderen geschiedden door de handen der apostelen. En daarmee stemt geheel overeen het woord van de apostel (Heb. 2:4) dat de zaligheid, nadat het evangelie verkondigd was, bevestigd is, God mede getuigende door tekenen en wonderen en menigerlei krachten. Zullen wij dan de wondertekenen, waarvan we horen, dat ze bezegelingen des evangelies zijn, aanwenden om het geloof aan het evangelie neer te halen? En zullen wij ze, daar ze bestemd waren om slechts de waarheid te bezegelen, gebruiken om leugens te bevestigen? Daarom moet de leer, van welke de evangelist zegt, dat ze voorgaat, in de eerste plaats onderzocht en nagespeurd worden. En wanneer zij goed bevonden is, dan eerst mag ze terecht haar bevestiging ontlenen aan de wonderen. Van de ware leer nu is volgens getuigenis van Christus dit het kenmerk, dat ze zich richt niet op het zoeken van de eer der mensen, maar van Gods eer. (Joh. 7:18; 8:50) Daar Christus verzekert, dat dit de beproeving der leer is, worden verkeerdelijk voor wonderen gehouden, die op een ander doel betrokken worden dan tot verheerlijking van de naam des enigen Gods. En het past ons te bedenken, dat ook satan zijn wondertekenen heeft, die, ofschoon ze meer tovenarijen zijn dan ware krachten, toch van die aard zijn, dat ze onverstandigen en onkundigen bedriegen. Waarzeggers en tovenaars zijn altijd beroemd geweest door hun wonderen; de afgodendienst is door verbazingwekkende wonderen gevoed; maar toch bewijzen die voor ons niet de juistheid van de superstitie der waarzeggers en afgodendienaars. En met deze stormram beukten oudtijds de Donatisten de eenvoudigheid des volks, dat ze sterk waren in wondertekenen. Wij antwoorden dus nu onze tegenstanders hetzelfde, wat toen Augustinus¹ tot de Donatisten zeide, dat de Here tegen die wonderdoeners ons gewaarschuwd heeft, toen Hij voorzeide (Matt. 24:24) dat er valse profeten zouden komen, die met bedrieglijke tekenen en verschillende wonderdaden de uitverkorenen, als het mogelijk was, tot dwaling zouden verleiden. En Paulus heeft ons vermaand (2 The. 2:9) dat het rijk van de antichrist zou wezen in alle kracht, en tekenen en wonderdaden der leugen. Maar deze wonderen, zo zeggen ze, geschieden niet door afgoden, niet door kwaaddoeners, niet door valse profeten, maar door heiligen. Alsof wij niet wisten, dat dit de methode van satan is, zichzelf te veranderen in een engel des lichts (2 Cor. 11:14) De Egyptenaars hebben oudtijds Jeremia, die in hun land begraven was, met offers en andere goddelijke eerbewijzen geëerd², Misbruikten zij zo niet de heilige profeet Gods tot afgodendienst? En toch kwamen ze door zulk een verering van het graf tot de opvatting, dat de genezing van de beet van een slang het rechtmatige loon van die verering was. Wat zullen wij anders zeggen, dan dat dit de rechtvaardige straf Gods geweest is en altijd zijn zal, hun, die de liefde tot de waarheid niet hebben aangenomen, te zenden de krachtige werking van de dwaling, dat zij de leugen zouden geloven (2 The. 2:11) Wondertekenen ontbreken ons dus allerminst en dat wel gewisse en die aan geen spot onderhevig zijn. Maar de tekenen, waarop zij zich herroepen, zijn loutere begoochelingen van satan, daar zij het volk van de ware dienst zijns Gods wegvoeren tot ijdelheid. Bovendien stellen ze lasterlijk de vaderen tegenover ons (ik bedoel de oude schrijvers, die nog in een betere tijd leefden) alsof ze die hadden als begunstigers van hun Goddeloosheid. Indien de strijd beslecht moest worden door het gezag van die vaderen, dan zou het beste deel der overwinning (om zeer bescheiden te spreken) naar ons overhellen. Maar, dewijl door die vaderen veel voortreffelijke en wijze dingen geschreven zijn, in enkele zaken hun echter overkomen is, wat mensen pleegt te overkomen, aanbidden die zogenaamde vrome zonen, handig als ze zijn van verstand, oordeel en geest, alleen hun mishagen en dwalingen; wat goed gezegd is, merken ze niet op, of ze veinzen het niet op te merken, of ze verdraaien het: zodat men zou zeggen, dat hun grootste zorg geweest is in goud naar drek te zoeken. Dan gaan ze ons te lijf met groot geschreeuw, als waren we verachters en tegenstanders der vaderen. Maar het is er zover vandaan, dat wij hen verachten, dat als het paste in het kader van mijn opzet, ik zonder enige moeite het beste deel van wat tegenwoordig door ons gezegd wordt, met hun getuigenissen zou kunnen bewijzen. Maar wij houden ons met hun geschriften zo bezig, dat wij ons steeds herinneren, dat alles het onze is, om ons te dienen en niet om over ons te heersen, doch dat wij in Christus alleen zijn, aan wie men in alles, zonder uitzondering gehoorzamen moet (1 Cor. 3:21) Wie dit onderscheid niet vasthoudt, zal in de godsdienst geen vastheid hebben. Want veel is er, dat die heilige mannen niet geweten hebben; dikwijls zijn zij het onder elkander oneens, somtijds zijn zij ook met zichzelf in strijd. Niet zonder oorzaak, zeggen zij, worden wij door Salomo vermaand de oude palen, die onze vaderen gezet hebben, niet te overschrijden (Spr. 22:18) Maar de regel in de grenspalen der akkers en in de gehoorzaamheid des geloofs is niet dezelfde; want het geloof moet zo toegerust zijn, dat men zijn volk en zijns vaders huis vergeet (Ps. 45:11) Indien ze zo'n lust hebben in allegorisering, waarom leggen ze het dan niet zo uit, dat eerder dan anderen de apostelen de vaderen zijn, wier voorgeschreven grenspalen men niet mag wegnemen ? Want zo heeft Hieronymus het uitgelegd, wiens woorden zij in hun canones opgenomen hebben. En indien zij willen, dat de palen van hen, die zij bedoelen, blijven staan, waarom overschrijden zij ze dan zelf zo vrijelijk, zo dikwijls als het hun lust? Het was een der vaderen, die zeide³, dat onze God niet eet en drinkt en dus geen bekers en schotels nodig heeft; en een ander, die zeide⁴, dat de sacramenten niet vragen om goud, en dat met door het goud aangenaam is, wat niet met goud gekocht wordt. Ze overschrijden dus de grens, wanneer zij in hun ceremoniën zo groot behagen scheppen in goud, zilver, ivoor, marmer, gesteenten en zijden stoffen, en menen, dat God niet naar behoren gediend wordt, wanneer niet alles overvloeit van uitgelezen schittering of liever van dwaze weelde. Een vader was het, die zeide⁵, dat hij daarom vrij vlees at op de dag, waarop anderen zich daarvan onthielden, omdat hij een Christen was. Dus overtreden zij de grenzen wanneer ze een ziel in de ban doen, die in de veertigdaagse vasten vlees gegeten heeft. Het waren vaderen, van wie de een zeide⁶, dat een monnik, die met zijn handen niet werkt, gelijk geacht moet worden aan een geweldpleger, of indien ge wilt een struik rover, de ander⁷, dat het de monniken niet geoorloofd is van het goed van een ander te leven, ook al bevinden ze zich voortdurend in overdenkingen, gebeden en studiën. Ook deze grens hebben zij overschreden, toen ze de luie en omvangrijke buiken der monniken in bordelen en hoerenhuizen geplaatst hebben (namelijk in hun kloosters) om zich met de goederen van een ander vet te mesten. Een vader was het, die zeide⁸, dat het een verschrikkelijke gruwel is in de kerken der Christenen een geschilderde afbeelding te zien van Christus of van een of andere heilige. En dit is niet door de stem van één man uitgesproken, maar ook door een kerkelijk concilie besloten⁹, dat wat vereerd wordt niet aan de wanden mag worden geschilderd. Het is er zeer ver vandaan, dat ze zich binnen deze grenzen houden, daar ze geen hoek vrij laten van afbeeldingen. Een andere vader¹⁰ ried aan, dat wanneer we door de begrafenis de laatste eer aan de doden hebben bewezen, we hen verder zullen laten rusten. Deze grenzen verbreken zij, wanneer zij een voortdurende bezorgdheid voor de doden inboezemen. Het was een der vaderen, die betuigt¹¹, dat de substantie van het brood en de wijn in het Avondmaal bij de voortduur zo blijft, gelijk in de Here Christus blijft de substantie en de natuur des mensen, verbonden met de Goddelijke natuur. Dus gaan zij de grens te buiten, de voorgeven, dat wanneer de woorden des Heren uitgesproken zijn, de substantie van brood en wijn ophoudt, om over te gaan in het lichaam en bloed van Christus. Het waren vaderen¹², die gelijk ze aan de ganse kerk slechts één Avondmaal bedienden en gelijk ze de misdadigen en bozen daarvan afhielden, zo ook zeer ernstig veroordeelden allen die, hoewel aanwezig, aan het Avondmaal geen deel namen. Hoe ver hebben zij deze grenzen verlegd, daar ze niet slechts de kerken, maar ook de particuliere huizen met hun missen vervullen, een ieder toelaten om die bij te wonen en een ieder des te liever naarmate hij kwistiger geld telt, ook al is hij onrein en misdadig; tot het geloof in Christus en de gelovige gemeenschap der sacramenten nodigen zij niemand, maar veeleer verkopen zij hun eigen werk voor de genade en de verdienste van Christus. Het waren vaderen¹³, van wie de een verordende, dat men van het heilige Avondmaal van Christus geheel zou weren degenen, die met deelname aan het ene deel tevreden, zich van het andere onthielden; en de ander er krachtig voor strijdt, dat men aan het Christenvolk niet het bloed van zijn Heer mag onthouden, voor wiens belijdenis het 't bevel krijgt zijn eigen bloed te vergieten. Ook deze grenzen hebben ze weggenomen, toen ze door een onschendbare wet juist dat hebben bevolen, wat de eerstgenoemde vader met de ban strafte, en de laatstgenoemde met krachtige redenen afkeurde. Het was een vader¹⁴, die verzekerde, dat het roekeloosheid was, omtrent een duistere zaak een beslissing te nemen naar een van beide zijden, zonder heldere en duidelijke getuigenissen der Schrift. Deze grens hebben zij vergeten, toen ze zoveel besluiten, zoveel regelen, zoveel meester-bepalingen zonder enig woord Gods hebben vastgesteld. Het was een vader¹⁵, die aan Montanus onder andere ketterijen verweten heeft, dat hij het eerst de wetten van het vasten had opgelegd. Ook deze grens zijn zij ver te buiten gegaan, daar zij het vasten met zeer strenge wetten hebben geregeld. Het was een vader¹⁶, die zeide, dat de dienaren der kerk het huwelijk niet verboden moest worden; de gemeenschap met zijn eigen vrouw noemde hij kuisheid. En het waren vaderen, die ingestemd hebben met zijn uitspraak. Deze grenzen zijn zij te buiten gegaan, door dat ze hun priesters gestrengelijk de ongehuwde staat hebben bevolen. Het was een vader¹⁷, die oordeelde, dat men alleen Christus moet horen, van wie gezegd is: Hoort Hem, en dat men niet moet letten op wat anderen voor ons gezegd of gedaan hebben, maar wat Christus bevolen heeft, die de eerste van allen is. Deze grens stellen zij zichzelven niet en staan niet toe, dat anderen die zichzelven stellen, wanneer ze liever en over zichzelve en over anderen alle mogelijke andere meesters plaatsen dan Christus. Het was een vader¹⁸, die beweerde, dat de kerk zich niet boven Christus moet stellen, omdat Hij altijd waarachtig oordeelt, maar de kerkelijke rechters, daar ze mensen zijn, zich zeer vaak vergissen. Ook deze grens hebben ze doorbroken en ze aarzelen niet te verzekeren, dat het ganse gezag der Schrift afhangt van het oordeel der kerk. Alle vaderen hebben het eenparig verfoeid en eenstemmig vervloekt, dat Gods heilig Woord door de spitsvondig heden der drogredenaars werd verontreinigd en in de twisten der twistredenaars betrokken werd. Houden zij zich binnen die grenzen, terwijl ze in hun leven niets anders bewerkstelligen dan de eenvoudigheid der Schrift te verduisteren en te verwarren door hun eindeloze twisten en meer dan spitsvondige woordgevechten? Zodat, wanneer de vaderen nu opstonden en die soort van strijdkunst hoorden, welke zij bespiegelende Godgeleerdheid noemen, ze niets minder zouden geloven, dan dat er geredeneerd werd over God. Maar mijn woorden zouden zich verder dan behoorlijk is uitstrekken, als ik wilde nagaan, hoe brutaal zij het juk der vaderen, wier gehoorzame zonen zij willen schijnen, van zich werpen. Waarlijk de maanden en de jaren zouden me ontbreken. En zij zijn zo hopeloos en jammerlijk onbeschaamd, dat ze ons durven verwijten, dat we niet aarzelen de oude grenzen te overschrijden. Verder, dat ze ons roepen tot wat gewoonte was, daarmee bereiken zij niets. Want het zou ons zeer kwalijk gaan, wanneer we moesten wijken voor de gewoonte.Voorzeker, indien de oordelen der mensen juist waren, zou men de gewoonte bij de goeden moeten zoeken. Maar meermalen gebeurt het, dat het geheel anders gaat. Want wat men door velen ziet doen, krijgt weldra een recht van gewoonte. En toch ternauwernood is het met de menselijke zaken zo goed gegaan, dat het betere aan de meerderheid behaagde. Zo is dan uit de persoonlijke fouten van velen zeer dikwijls een openbare dwaling ontstaan, of liever een gemeenschappelijk instemmen met die fouten: en die willen die brave mensen nu als een wet beschouwen. Zij, die ogen hebben, zien, dat meer dan één zee van boosheden de aarde overstroomd heeft, dat vele dodelijke pestilentiën haar hebben aangetast, dat alles tot de ondergang neigt: zodat men òf aan de redding der menselijke zaken geheel moet wanhopen, of aan de zo grote boosheden de hand geslagen moet worden of liever hun geweld moet worden aangedaan. En toch wordt het geneesmiddel afgewezen, om geen andere reden dan omdat we reeds zolang aan de boosheden gewoon zijn¹⁹ Mocht al in de samenleving der mensen een openbare dwaling haar plaats hebben: in het koninkrijk Gods echter moet alleen zijn eeuwige waarheid gehoord en opgemerkt worden, aan welke door geen enkele reeks van jaren, geen enkele gewoonte, geen enkele samenspanning iets kan worden voorgeschreven. Zo leerde eens Jesaja (Jes. 8:12) de uitverkorenen Gods, Dat zij niet moesten zeggen: een verbintenis, van alles, waar het volk van zeide: het is een verbintenis; dat wil zeggen, dat ze zich niet zouden aansluiten bij de goddeloze eenstemmigheid des volks, en niet zouden vrezen en angstig zijn voor zijn vrees, maar veeleer de Here der heirscharen zouden heiligen en dat Hij hun vrees en angst zijn. Laat hen dus, ons zoveel voorbeelden als zij willen uit vroegere en tegenwoordige tijden voor de voeten werpen: wanneer wij de Here der heirscharen heiligen, zullen wij niet zeer verschrikt worden. Want indien ook al vele eeuwen saamgestemd hebben tot een gelijke goddeloosheid, Hij is krachtig, om wraak te doen tot in het derde en vierde geslacht; of ook al de gehele wereld tegelijkertijd saamspant tot dezelfde boosheid: Hij heeft ons door ervaring geleerd, wat de afloop is van hen, die met menigte zondigen, toen Hij het ganse menselijk geslacht vernietigd heeft, waarbij Noach met zijn klein gezin behouden is, om door het geloof van hem alleen de gehele wereld te veroordelen (Heb. 11:7) Kortom de slechte gewoonte is niet anders dan een algemene pestilentie, in welke niet minder omkomen zij, die onder de grote menigte vallen. Hierbij behoorde men te overwegen, wat Cyprianus ergens zegt²⁰, dat degenen, die in onwetendheid zondigen, ofschoon ze zich niet aan alle schuld kunnen onttrekken, toch in zeker opzicht verontschuldigbaar kunnen schijnen; dat echter zij, die hardnekkig de hun door Gods weldaad aangeboden waarheid versmaden, niets hebben, dat ze als voorwendsel zouden kunnen gebruiken. Zij brengen ons met hun andere bewijsgrond niet zo in het nauw, dat zij ons er toe brengen te erkennen, òf dat de kerk enige tijd lang dood geweest is, òf dat wij nu tegen de kerk strijden. Voorwaar, de kerk van Christus heeft geleefd en zij zal leven, zolang Christus zal heersen aan de rechterhand des Vaders door wiens hand zij geschraagd wordt, door wiens steun zij verdedigd wordt, door wiens kracht zij ongedeerd onderhouden wordt. Want Hij zal ongetwijfeld volbrengen, wat Hij eenmaal op zich genomen heeft, namelijk, dat Hij bij de zijnen zal zijn tot aan de voleinding der wereld (Matt. 28:20) Tegen haar gaat nu onze strijd niet, dewijl wij immers de ene God en Christus de Here in eenstemmigheid, met het ganse volk der gelovigen, eren en aanbidden, zoals Hij altijd door alle vromen aangebeden is. Maar zijzelf dwalen niet weinig van de waarheid af, wanneer ze geen andere kerk erkennen, dan die zij met hun eigen ogen thans aanschouwen, en haar binnen die grenzen pogen te sluiten, binnen welke ze geenszins ingesloten is. Dit zijn de hoofdpunten, waarover ons geschil loopt: ten eerste, dat zij beweren, dat de gestalte der kerk altijd zich vertoont en zichtbaar is, en ten tweede, dat zij deze gestalte stellen in de stoel der Roomse kerk en in de orde van haar prelaten. Wij daarentegen beweren, dat de kerk ook zonder dat haar gestalte zich vertoont, kan bestaan en dat haar gestalte niet door die uiterlijke glans, die zij zo dwaas bewonderen, maar door iets geheel anders gekenmerkt wordt namelijk door de zuivere prediking van Gods Woord en de wettelijke bediening der sacramenten. Zij morren, wanneer de kerk niet altijd met de vinger wordt aangewezen. Maar hoe dikwijls is het gebeurd, dat ze onder het Joodse volk zo misvormd werd, dat geen gedaante overbleef? Welke gestalte denken we, dat nog geschitterd heeft, toen Elia klaagde, dat hij alleen over was (1 Kon. 19:11) Hoe lang is ze na de komst van Christus zonder gestalte verborgen geweest? Hoe dikwijls Is zo sinds die tijd door oorlogen, oproeren en ketterijen zo onderdrukt geweest, dat zij nergens zichtbaar was? Indien zij in die tijd geleefd hadden, zouden zij dan wel geloofd hebben, dat er een kerk was? Maar Elia heeft gehoord, dat zevenduizend mannen over waren, die de knie voor Baäl niet gebogen hadden. En het behoeft voor ons niet twijfelachtig te zijn, dat Christus altijd op aarde geregeerd heeft, sinds Hij ten hemel gevaren is. Maar indien de vromen toen met hun ogen een waarneembare gestalte gezocht hadden, zouden ze dan niet terstond de moed hebben laten zinken? En voorzeker, Hilarius hield dit reeds in zijn tijd voor een zeer grote fout, dat ze, vervuld van een dwaze bewondering voor de bisschoppelijke waardigheid, de dodelijke adder niet merkten, die achter dat masker school. Want hij spreekt aldus²¹ : "Eén ding vermaan ik u, hoedt u voor de antichrist; want ten onrechte heeft u de liefde tot de muren bevangen; ten onrechte verbindt gij het woord vrede aan hen: is het twijfelachtig, dat de antichrist in hen zal zetelen? De bergen, de bossen, de wateren, de kerkers en de holen beschouw ik als veiliger, want daarin verbleven de profeten of waren ze verzonken, toen ze profeteerden". Wat echter vereert de wereld tegenwoordig in haar gehoornde bisschoppen dan dat ze hen voor heilige leiders van de godsdienst houdt, die ze in vermaarde steden ziet zetelen ? Weg dan met zulk een dwaze achting. Laten wij dit liever aan de Here overlaten, dat Hij, daar Hij zelf alleen weet, wie de zijnen zijn (2 Tim. 2:19) somtijds ook aan zijn kerk de uiterlijke bekendheid van voor de ogen der mensen wegneemt. Dit is erken het, een verschrikkelijke straf Gods over de aarde, maar wanneer de goddeloosheid der mensen, die verdient, waarom doen wij dan ons best om ons tegen die wraak Gods te verzetten? Zo heeft de Here in de voorgaande eeuwen de ondankbaarheid der mensen gestraft. Want omdat zij zijn waarheid niet wilden gehoorzamen, en zijn licht uit doofden, heeft Hij toegelaten, dat zij, verblind van verstand door ongerijmde leugens misleid en in diepe duisternis gedompeld werden, zodat geen gestalte der ware kerk bleef bestaan. Intussen echter heeft Hij de zijnen, die verstrooid waren en temidden der dwalingen schuil gingen, van het verderf behouden. En dat is geen wonder: want Hij heeft geleerd hen te behouden ook in de verwarring zelfs van Babylon en in de vlam van de brandende oven. Dat zij echter willen, dat de gedaante der kerk beoordeeld wordt naar ik weet niet welke ijdele praal: hoe gevaarlijk dat is, zal ik meer aanwijzen dan uiteenzetten, om mijn woorden niet tot in het oneindige te rekken. De priester, zeggen ze, die op de apostolische stoel zetelt, en de bisschoppen, die door hem gezalfd en gewijd zijn, indien ze maar met mijter en staf getekend zijn, stellen de kerk voor ogen en mochten voor de kerk gehouden worden: en daarom kunnen ze ook niet dwalen. Hoe dat? Omdat ze herders der kerk zijn en aan de Here geheiligd. En waren Aäron en de overige ambtsdragers van Israël geen herders? Maar Aäron en zijn zonen hebben toch ook, nadat ze reeds tot priesters aangewezen waren, gedwaald, toen ze het kalf maakten. Waarom zouden volgens deze redenering de vierhonderd profeten, die Achab bedrogen, de kerk niet voor ogen gesteld hebben? Maar de kerk stond aan de zijde van Micha, die wel alleen was en verachtelijk, maar uit wiens mond de waarheid voortkwam (1 Kon. 22:8 e.v.). Droegen ook niet de profeten de naam der kerk en vertoonden zij niet haar gedaante, toen ze als één man tegen Jeremia op stonden, en dreigend verkondigden, dat het onmogelijk was, dat de wet zou vergaan van de priester, de raad van de wijze, het woord van de profeet (Jer. 18:18) Tegen het ganse geslacht der profeten wordt alleen Jeremia gezonden, om van 's Heren wege te verkondigen, dat de wet zou vergaan van de priester, de raad van de wijze, het woord van de profeet (Jer. 4:9) Schitterde er ook niet zulk een glans in dat concilie, hetwelk de overpriesters, schriftgeleerden en Farizeën bijeenbrachten, toen zij wilden beraadslagen over het doden van Christus (Joh. 12:10) Laat hen nu gaan en blijven vasthouden aan het uiterlijke masker, om Christus en alle profeten Gods te maken tot scheurmakers en daarentegen satans dienaren tot werk tuigen van de Heilige Geest! Indien zij naar hun beste weten spreken, laat hen dan mij te goeder trouw antwoorden, waar ter wereld, naar hun mening, de kerk haar zetel heeft, sinds volgens het besluit van het concilie te Bazel Eugenius afgezet en van de pauselijke waardigheid vervallen verklaard is, en in zijn plaats Amedaeus gekozen is? Ze kunnen, ook al zouden ze barsten van spijt, niet ontkennen, dat het concilie, voorzover de uiterlijke plechtigheden aangaat, wettig geweest is en niet slechts door één paus, maar door twee uitgeschreven is. Eugenius is daar veroordeeld wegens scheurmakerij, rebellie en hardnekkigheid met de ganse bende van kardinalen en bisschoppen, die met hem de ontbinding van het concilie poogden te bewerken. Later echter is hij door de gunst van vorsten ondersteund en heeft de pauselijke waardigheid weer geheel teruggekregen. Die verkiezing van Amedaeus, die op gezag van de algemene en heilige synode volgens de gebruikelijke ceremoniën had plaats gehad, is in rook vervlogen; behalve dat hij, evenals een blaffende hond met een stuk brood, dat men hem in de bek werpt met een kardinaalshoed gepaaid is. Uit de schoot van die ketters, rebellen en hardnekkigen zijn voortgekomen alle pausen, kardinaals, bisschoppen, abten en priesters, die er geweest zijn. Hier moeten zij zich wel gevangen geven. Want aan welk van beide delen zullen zij de naam van kerk toekennen? Zullen zij loochenen, dat het een algemeen concilie geweest is, waaraan, wat de uiterlijke majesteit betreft, niets ontbrak? Immers het is door twee bullen plechtig uitgeschreven, onder voorzitter schap van de legaat van de Roomse stoel gewijd, in alle op zichten naar de orde goed ingericht, en heeft altijd, tot het einde toe, in dezelfde waardigheid volhard. Zullen zij erkennen dat Eugenius met zijn ganse schare een ketter was, door wie ze allen gewijd zijn ? Dus, of ze moeten de gestalte der kerk anders omschrijven, of ze zullen allen zonder uitzondering door ons voor ketters gehouden worden, die willens en wetens door ketters geordend zijn. En indien nooit te voren ervaren was dat de kerk niet gebonden is aan uiterlijke praal, kunnen zij ons tot een voldoende bewijs zijn, die onder de schone naam van kerk zich zo lange tijd hoogmoedig bij de wereld hebben aangeprezen, hoewel ze toch verderfelijke pestilentiën der kerk waren. Ik spreek niet over hun zeden en die verschrikkelijke misdaden, waarvan hun ganse leven vol is: daar ze zeggen, dat ze Farizeën zijn, naar wie men wel moet horen, maar die men niet moet navolgen. Maar indien Gij aan het lezen van onze werken een weinig van Uw vrije tijd wijdt, zult Gij duidelijk leren inzien, dat juist die leer zelf, aan welke zij zeggen, dat het te danken is, dat zij de kerk zijn, een verderfelijke zielenmoorderij is, een brandfakkel, een ondergang en verderving der kerk. En eindelijk, zij handelen gans niet zuiver, wanneer ze hatelijk vermelden, hoe grote beroerten, opschuddingen en twisten de prediking van onze leer met zich gebracht heeft en welke vruchten zij nu in velen draagt. Want de schuld van deze rampen wordt ten onrechte op haar geschoven, terwijl ze aan de boosaardigheid van satan behoorde te worden toegeschreven. Dit is als het ware onafgebroken verbonden aan het Woord Gods, dat nooit, wanneer het te voorschijn komt, satan rustig blijft en slaapt. Dit is een zeer vast en bovenal vertrouwenswaard merkteken, waardoor het zich onderscheidt van valse leringen, die zich gemakkelijk kenbaar maken, doordat ze door allen met welwillende oren worden aangenomen en onder toejuiching van de wereld worden aangehoord. Zo waren enige eeuwen geleden, gedurende welke alles in diepe duisternis gedompeld was, bijna alle mensen deze heer der wereld tot spel en spot en evenals een Sardanapalus lag hij in diepe vrede terneer en vermaakte hij zich. Want wat zou hij anders hebben moeten doen dan lachen en zich vermoeien, daar het bezit van zijn rijk rustig en ongestoord was? Evenwel, toen het licht, van boven schijnende, zijn duisternis een weinig verdreef, en toen die Sterke zijn rijk in beroering bracht en verstoorde, toen begon hij zijn gewone traagheid af te schudden en naar de wapenen te grijpen. En eerst riep hij de krijgsbenden der mensen op, om daardoor de aanlichtende waarheid gewelddadig te onder drukken. En toen hij daardoor niets bereikte, wendde hij zich tot hinderlagen en wekte door zijn wederdopers en ander dergelijk boos gespuis onenigheden en twisten over de leerstellingen op, om haar daardoor te verduisteren en eindelijk ook uit te blussen. En nu gaat hij nog steeds door haar door die beide middelen aan te tasten. Immers hij tracht door het geweld en de macht der mensen dat ware zaad uit te rukken en door zijn onkruid, voor zoveel hij kan, te verstikken, opdat het niet groeie en vrucht drage. Maar dat al tevergeefs, wanneer wij luisteren naar de vermaning des Heren, die lang te voren ons zijn kunstgrepen geopenbaard heeft, opdat hij ons niet onverhoeds zou vangen en die ons tegen al zijn listen met genoegzaam krachtige hulp gewapend heeft. Overigens, van welk een kwaadaardigheid getuigt het, juist op Gods Woord de blaam te werpen van de beroerten, die de goddelozen en de oproerigen, of van de sekten, die de bedriegers daartegen verwekken? Toch is dat niet zonder vroeger voorbeeld. Men vroeg Elia, of hij het niet was, die Israël beroerde. Christus werd door de Joden als een oproermaker beschouwd. De apostelen werden beschuldigd van volksopruiing. Wat doen zij anders, die tegenwoordig alle beroeringen, opschuddingen en twisten, die tegen ons opborrelen, ons toerekenen? Wat echter dezulken geantwoord moet worden, heeft ons Elia geleerd, namelijk, dat wij het niet zijn, die dwalingen uitstrooien of opschuddingen ver wekken, maar zij zelf, die strijdt n tegen Gods kracht. Maar ge lijk dat ene voldoende is om hun vermetelheid te knotten, zo moet men aan de andere zijde de zwakheid van anderen tegemoet komen, die zoals niet zelden gebeurt, door dergelijke bezwaren ontroerd en onthutst, aan het wankelen geraken. Zij echter moeten, opdat ze door die ontsteltenis niet bezwijken en van hun stuk gebracht worden, weten, dat de apostelen in hun tijd hetzelfde ervaren hebben, wat ons nu overkomt.

Het waren ongeleerde en onvaste mensen, die tot hun eigen verderf ver draaiden, wat door Paulus van Godswege geschreven was, zoals Petrus zegt (2 Petr. 3:16) Het waren verachters van God, die, toen ze hoorden, dat de zonde overvloedig was geworden, opdat de genade te meerder zou worden, terstond daartegen in brachten: wij zullen blijven in de zonde, opdat de genade te meerder worde; toen zij hoorden, dat de gelovigen niet onder de wet zijn, zeiden ze terstond daartegen in: wij zullen zondigen, omdat wij niet zijn onder de wet, maar onder de genade (Rom. 6:1,15) Er waren mensen, die hem ervan beschuldigden, dat hij aanspoorde tot het doen van kwaad. Er drongen veel valse apostelen binnen om de kerken te vernielen, die hij zelf gesticht had. Sommigen predikten het evangelie door nijd en twist en niet zuiver, in hun boosaardigheid beogende aan zijn banden verdrukking toe te brengen (Filip. 1:15) In sommige plaatsen had het evangelie niet veel voortgang. Allen zochten het hunne en niet wat van Jezus Christus was. Anderen keer den terug, als honden tot hun uitbraaksel en varkens tot de wenteling in het slijk. Zeer velen misbruikten de vrijheid des geestes tot ongebondenheid des vleses. Velen drongen binnen als broeders, van wie later de vromen gevaren dreigden. Onder de broederen zelf rezen verschillende twistingen op. Wat moesten de apostelen thans doen? Moest soms een tijdlang verborgen of liever geheel opgegeven en verlaten worden dat evangelie, waarvan ze zagen, dat het een kweekplaats van zoveel twisten was en dat het stof bood tot zoveel gevaren en gelegenheid tot zoveel ergernissen? Maar in dergelijke benauwd heden kwam hun te binnen, dat Christus was een steen des aanstoots en een rots der ergernis, gezet tot een val en op standing van velen, en tot een teken, dat wedersproken zou worden (Luc. 2:34) En met dit vertrouwen gewapend gingen zij onverschrokken voort door alle gevaren van beroerten en ergernissen. Door dezelfde overweging moeten ook wij ons laten steunen, daar Paulus getuigt, dat het evangelie onafgebroken hierdoor vergezeld wordt, dat het een reuk des doods is ten dode degenen, die verloren gaan (2 Cor. 2:16) ofschoon het voor ons veeleer hiertoe bestemd was, dat het zou zijn een reuk des levens ten leven en een kracht Gods ter zaligheid van hen, die geloven. En dit zouden ook wij zeker ondervinden, indien wij niet door onze ondankbaarheid deze zo bijzondere weldaad Gods bedierven en tot onze ondergang keerden, terwijl ze ons enig redmiddel tot zaligheid had behoren te zijn. Maar ik wend mij wederom tot U, Sire. Laat U niet bewegen door die ijdele aanklachten, waardoor onze tegenstanders U schrik pogen aan te jagen: namelijk, dat door dit nieuwe evangelie (want zo noemen zij het) niets anders nagejaagd en ge zocht wordt dan een gelegenheid tot beroerten en een straffeloze vrijheid tot alle mogelijke misslagen. Want onze God is niet een verwekker van verdeeldheid, maar van vrede; en Gods Zoon is niet een dienaar der zonde, wijl Hij gekomen is om de werken des duivels te verstrooien. En wij worden ten onrechte van der gelijke begeerten beschuldigd, waarvan we nooit de allerminste verdenking gegeven hebben. Zouden wij de omverwerping van koninkrijken beramen, wij, van wie nooit enig oproerig woord gehoord is en wier leven steeds bekend is geweest als rustig en eenvoudig, toen wij onder U leefden, en die ook nu nog, hoewel wij van huis verdreven zijn, toch niet ophouden voor U en Uw rijk om alle voorspoed te bidden! Zouden wij jagen naar straffeloze ongebondenheid in misslagen, in wier zeden, ofschoon er veel lakenswaard in is, toch niets is, dat zulk een aantijging verdient! En wij hebben in het evangelie, Gode zij dank, niet zulke slechte vorderingen gemaakt, of ons leven kan voor die lasteraars een voorbeeld zijn van kuisheid, welwillendheid, barmhartigheid, matigheid, lijdzaamheid, ingetogenheid en alle mogelijke andere deugden. Dat wij voorwaar God oprecht vrezen en dienen is metterdaad duidelijk, daar wij zowel door ons leven als door onze dood zijn naam zoeken te heiligen, en de nijd zelve is gedwongen geweest aan sommigen van ons het getuigenis te geven van onschuld en burgerlijke rechtschapenheid, in wie alleen met de dood gestraft werd datgene, wat als een bijzondere lof gerekend had moeten worden. Indien sommigen onder de dekmantel van het evangelie oproer stichten (hoedanigen tot nu toe in Uw rijk niet gevonden zijn), indien er zijn, die de ongebondenheid hunner misslagen trachten te dekken door de vrijheid der genade Gods (zoals ik er velen ken) : er zijn wetten en wettelijke straffen, waardoor ze naar verdiensten ernstig kunnen beteugeld worden, mits maar niet intussen het evangelie Gods vanwege de slechtheid van misdadige mensen in een slechte naam komt. Gij hebt, Sire, thans een genoegzaam uitvoerige uiteenzetting vernomen van de giftige boosheid der lasteraars, opdat Gij niet met een al te lichtgelovig oor U zoudt neigen tot hun aanklachten. Ik vrees zelfs, dat ik al te uitvoerig geweest ben, daar deze voorrede bijna de maat bereikt van een volkomen verdedigingsgeschrift, hoe wel mijn bedoeling niet was door deze voorrede een verdediging op te zetten, maar alleen tot het horen van onze rechtszaak Uw gemoed zacht te stemmen, dat nu van ons is afgewend en ver vreemd, ja zelfs tegen ons ontstoken is in toorn, maar welks gunst wij vertrouwen te kunnen herwinnen, wanneer Gij deze onze belijdenis, die wij willen, dat bij Uwe Majesteit als verdediging zal dienen, eenmaal kalm en rustig gelezen zult heb ben. Maar indien de inblazingen der kwaadwilligen Uw oren zo in beslag nemen, dat er voor de beschuldigden geen plaats zal zijn om voor zich te spreken, maar daarentegen die onbeschaamde geesten der razernij, onder Uw oogluikende toelating, altijd door woeden met ketenen, gesels, pijnbanken, vuur en zwaard, dan zullen wij, als schapen, die bestemd zijn voor de slacht bank, tot het uiterste gedreven worden; maar toch zo, dat wij onze zielen in lijdzaamheid bezitten en de krachtige hand des Heren verwachten, die ongetwijfeld te zijner tijd zal komen en gewapend zal verschijnen, zowel om de armen te verlossen uit de verdrukking, als ook om de verachters, die in zo grote onbekommerdheid nu opspringen, te straffen. De Here, de Koning der koningen, bevestige Uw troon door rechtvaardigheid en Uw zetel door billijkheid, zeer doorluchtige Koning.

Bazel, de 1e Augustus 1536.

89 Aanvanklik toe ek my hand op hierdie werk gelê het, o roemryke Koning, het ek niks minder in gedagte gehad as om iets te skrywe om aan u Majesteit voor te lê nie. My bedoeling was slegs om enkele grondbeginsels oor te lewer, sodat mense wat deur ’n mate van belangstelling in die godsdiens geraak word, daardeur tot die waaragtige geloof opgelei kon word. En ek het hierdie taak in besonder vir ons Franse landgenote verrig, want ek het besef dat daar uiters baie van huile was wat na Christus gehonger en gedors het. Ek het egter bemerk dat daar van huile is wat maar net effens na behore in die kennis aangaande Hom opgelei is.

Die boek self spreek daarvan dat dit my vooropgestelde doelstelling was, omdat dit trouens in ’n eenvoudige en ongeleerde trant opgestel is. Ek het egter bemerk dat die waansin van sommige bose mense in u koninkryk dermate aan krag gewen het dat daarin geen plek meer vir die gesonde leer is nie.³ Daarom het die indruk by my ontstaan dat dit die moeite sou loon as ek in dieselfde werk enersyds aan dié mense onderrig sou gee wie se opleiding ek op my geneem het, en andersyds as ek daarmee voor u ’n belydenis sou lewer. Dit het ek gedoen sodat u daaruit die aard van die leer sou kon leer ken waarteen die waansinniges (wat vandag u ryk met swaard en vuur versteur) nou met groot woede brand.

Want ek sal nie vrees om te erken dat ek hier juis die som van die leer saamgevat het waarvan huile skreeu dat dit met gevangenis, met verbanning, met voëlvryverklaring en met verbranding gestraf en op land en see uitgewis moet word nie.

Ek is weliswaar daarvan bewus dat huile u ore en verstand met verskriklike aanklagte gevul het om ons saak voor u so gehaat moontlik te maak. Maar volgens u lankmoedigheid moet u daaraan oorweging skenk dat daar nòg in woorde nòg in dade enige onskuld sal wees as dit genoegsaam sou wees om bloot net ’n klag in te dien. 90

As iemand inderdaad met die oog daarop om haat daarteen te verwek sou voorgee dat hierdie leer waarvan ek nou poog om aan u rekenskap te gee, volgens die stemme van al die ordes verdoem is en lankal deur baie oordele van die regbank afgekeur is, dan sou hy daarmee niks anders te kenne gee nie as net dat dit gedeeltelik deur die partydigheid en mag van die teenstanders daarvan met geweld neergewerp en gedeeltelik deur leuentaal, deur listige streke en valse beskuldigings verraderlik en bedrieglik onderdruk is. Dit is loutere geweld dat bloedige vonnisse sonder verhoor daarteen gevel word, en loutere bedrog dat dit sonder verdienste van sedisie en misdaad aangekla word.

Met die oog daarop dat niemand mag reken dat ons ten onregte oor hierdie dinge kla nie, kan u self, o edele Koning, vir ons daarvan getuie wees hoe dit elke dag met leuenagtige beskuldigings voor u misbruik word. Net asof dit op niks anders gerig is nie as om konings se septers van huile weg te ruk, al ons regbanke en howe tot ’n val te bring, al die state en regerings te vernietig, die vrede en rus van die volk te versteur, alle wette af te skaf, al ons eiendom en besittings te verwoes - kortom: om alles heeltemal om te keer.

En tog hoor u net ’n klein deeltjie daarvan, want verskriklike stories word onder die massas versprei. As dit waar was, sou die hele wêreld met reg van oordeel wees dat ons leer tesame met die leraars daarvan duisend vure en kruise verdien. Wie sou daaroor verbaas gestaan het dat die openbare haat daarteen aangeblaas is wanneer aan daardie uiters onbillike beskuldigings waarde geheg word? Dit is waarom al die state eendragtig saamspan om ons en ons leer te verdoem.

Deur hierdie gesindheid beetgepak vaardig die mense wat in oordeel daaroor sit, die vooroordele wat huile van huile huise af met huile saambring, as vonnisse daaroor uit. Huile is van mening dat huile huile taak behoorlik volvoer het as huile beveel dat niemand ter dood veroordeel moet word tensy hy òf op sy eie erkentenis òf op onomstootlike getuienis skuldig bevind is nie.

Maar aan watter misdaad?

Aan ’n verdoemde leer, verklaar huile.

Maar volgens watter reg is dit verdoem? Hierin was trouens die krag van ons verdediging geleë, naamlik om die leer self nie te verloën nie maar dit as die waaragtige leer te verdedig. Maar om selfs hieroor te fluister is verbode.

En daarom, onoorwinlike Koning, is my versoek aan u nie onbillik dat u ’n nuwe ondersoek na die aangeleentheid moet onderneem nie - ’n aangeleentheid wat tot dusver verward en sonder enige regsorde eerder met onbeteuelde hartstog as met regmatige erns behandel en selfs ook ondersoek is. En moenie dink dat ek hier aan my persoonlike verdediging oorweging skenk om sodoende my veilige terugkeer na my 91 vaderland te bewerkstellig nie. Hoewel ek dit ook met gepaste deernis bejeën, ontbeer ek dit nie soos sake nou staan nie. Maar inderdaad omhels ek die gemeenskaplike saak van al die gelowiges en daarom juis die saak van Christus, wat vandag op elke moontlike wyse in u ryk verskeur word en verslete is asof dit veragtelik en sonder aansien is - en dit weliswaar eerder deur die tirannie van sekere Fariseërs as met u medewete.

Maar dit is nie van belang om hier te verhaal hoe dit verloop nie. Dit is gewis platgeslaan en sonder aansien. Want die goddeloses het dit bereik dat die waarheid van Christus, as dit dan nie verdryf en verstrooid ten gronde sou gaan nie, begrawe en gesmaad verborge sou bly; en dat die arme kerk inderdaad ôf deur wrede moorde vernietig ôf deur ballingskap verdrywe ôf deur dreigemente en verskrikkinge verpletter sou word, sodat dit nie eens sou waag om die mond te open nie. En selfs nou nog vervolg huile dit met die waansin en felheid waaraan huile gewoond is, en moedig storm huile af op ’n muur wat alreeds intuimel, en op ’n ruine wat huile self tot stand gebring het. Intussen tree niemand na vore om dit teen sulke waansinnighede te beskerm nie. Maar as sommige mense nog die begeerte koester om die indruk te wek dat huile die waarheid grootliks gunstig gesind is, dan huldig huile die opvatting dat die dwaling en onverstandigheid van leke huile vergewe moet word. Want só praat hierdie beskeie mense: die waarheid van God waarvan huile weet dat dit onwrikbaar is, noem huile dwaling en onverstandigheid. Huile noem die mense leke wie se verstand nie vir Christus so veragtelik was dat Hy huile nie die geheimenisse van die hemelse wysheid waardig geag het nie. So skaam huile huile almal vir die evangelie.

U taak sal dit dus wees, vriendelike Koning, om nòg u ore nòg u gemoed op so ’n gegronde verdediging te keer, in besonder wanneer dit oor so ’n belangrike aangeleentheid gaan, naamlik oor hoe die roem van God ongeskonde op die aarde kan bly, hoe die waarheid van God sy waardigheid kan behou en hoe die ryk van Christus vol en gekoester onder ons kan bly. Dit is ’n aangeleentheid wat u ore waardig is, wat u kennisname verdien en u regbank pas.

En tóg bring hierdie gedagte die ware koning na vore, naamlik om te erken dat hy self in die regering van sy ryk ’n dienaar van God is. ’n Koning wat in sy ryk nie so regeer dat hy die heerlikheid van God dien nie, beoefen nie regering nie maar pleeg roof. Voorts bedrieg ’n koning homself wanneer hy langdurige voorspoed vir ’n ryk verwag wat nie deur die septer van God, dit is deur sy heilige Woord, geregeer word nie.⁴ Hierdie hemelse uitspraak waarin aangekondig is dat die volk onder wie die 92 profesie ontbreek, verstrooi sal word, mag ons nie ontgaan nie.⁵ En minagting vir ons nederigheid behoort u nie van u ywer hiervoor weg te hou nie. Inderdaad is ons welbewus van watter arme verwerplike mensies ons is. Voor God is ons arme sondaars en in die oë van ons medemens uiters veragtelik - uitvaagsels en verwerpsels van die wêreld, as u wil, of as iets nog vuiler as dit genoem kan word - sodat daar niks is waarop ons voor God kan roem nie, behalwe op sy genade alleen, waardeur ons sonder enige verdienste van ons kant in die verwagting op ons ewige saligheid opgeneem is. Onder ons medemens roem ons ook met die uitsondering van ons swakheid nie op baie nie, en om selfs die geringste belydenis daarvan te doen beteken onder huile die grootste skande.

Maar ons leer moet bo alle wêreldse roem verhewe wees, bo alle mag onoorwonne bly. Dit is nie ons leer nie maar die leer van die lewende God en van Christus. Die Vader het Hom as Koning ingestel om van see tot see te heers en van die riviere tot by die eindes van die aarde. En dat Hy weliswaar so daaroor moet heers dat Hy die hele aarde met sy ysere en bronse krag, met sy goue en silwere glans, alleen deur die roede van sy mond getref, soos pottebakkerswerk kan verpletter - soos die profete oor die heerlikheid van sy ryk profeteer.⁶

Ons teenstanders skreeu weliswaar dat ons die Woord van God valslik as voorwendsel gebruik en dat ons daarvan die allerskandelikste skenders is. Deur self ons belydenis te lees sal u in ooreenstemming met u insig kan oordeel, nie alleen hoe ’n kwaadwillige valse klag dit is nie maar ook hoe ’n opsigtelike skaamteloosheid dit is.

Tog moet hier enkele opmerkings gemaak word om vir u die weg te berei om ons belydenis te lees of om u tot ywer en opmerksaamheid daarvoor op te wek. Toe Paulus die begeerte gehad het dat die hele profesie na die voorbeeld van die geloof geskoei moes wees,⁷ het hy ’n baie besliste rigsnoer neergelê waaraan die interpretasie van die Skrif gemeet moet word. As ons leer dus aan die hand van hierdie maatstaf van die geloof gemeet word, is die oorwinning klaar in ons hande. Want wat pas beter en wat is vir die geloof betaamliker as om te bely dat ons van elke deug ontbloot is om deur God geklee te word; dat ons van alle goed ontneem is sodat ons deur Hom gevul kan word; dat ons slawe van die sonde is sodat ons deur Hom vrygemaak kan word; dat ons blind is sodat ons deur Hom verlig kan word; dat ons kreupel is sodat ons deur Hom opgehef kan word; dat ons swak is sodat ons deur Hom staande gehou kan word; dat ons ons alle stof tot roem ontneem sodat Hy alleen geroem 93 kan word en ons in Hom kan roem? (1 Kor. 1:31).

Wanneer hierdie en soortgelyke bewerings deur ons gemaak word, val huile ons in die rede en huile kla dat die een of ander blinde lig van die natuur⁸ hiervolgens omvergewerp word, asook versonne voorbereidings,⁹ vrye oordeel¹⁰ en werke wat tesame met huile bykomstige verdienste,¹¹ die ewige saligheid verdien.

En dit omdat huile nie kan verdra dat die lof en roem van alle goed, deug, geregtigheid en wysheid by God alleen moet berus nie. Maar ons lees nie van mense wat bestraf is omdat huile te diep uit die bron van die lewende water geput het nie. Daarteenoor word die mense wat vir hulleself putte - bodemlose putte wat nie water kan hou nie¹² - uitgegrawe het, ernstig tereggewys.

Wat pas die geloof aan die ander kant meer as om te erken dat God belowe dat Hy vir ons ’n genadige Vader en Christus ons Broeder en Middelaar sal wees? Wat pas die geloof meer as om alle blydskap en voorspoed onbesorg van Hom te verwag wie se onuitspreeklike liefde jeens ons so ver gegaan het dat Hy sy eie Seun nie gespaar het nie maar Hom vir ons oorgelewer het?¹³ Wat pas die geloof verder meer as om in die gewisse verwagting op ons saligheid en die ewige lewe berusting te vind wanneer ons daaraan dink dat Christus deur die Vader gegee is in wie sulke skatte verborge is?

Hier slaan huile huile hande op ons, en huile skreeu dat ons geloofsekerheid nie sonder aanmatiging en verwaandheid is nie. Maar soos ons van onsself niks kan verwag nie, so moet ons alles van God verwag. Ons word op geen ander wyse van ons ydele roem ontneem as om te leer om in die Here te roem nie.

Wat nog verder? Moedige Koning, gaan al die dele van ons saak deur en ag ons maar slegter as enige soort misdadiger as u nie duidelik bevind dat ons in nood verkeer en gesmaad word omdat ons ons hoop op die lewende God stel nie.¹⁴ Ons glo verder dat dit die ewige lewe is, om die ewige waaragtige God te ken en Jesus Christus, wat Hy gestuur het.¹⁵ As gevolg van hierdie hoop word sommige van ons met kettings geboei, ander met stokke geslaan, nog ander in bespotting rondgeneem, sommiges voëlvry verklaar en ander op die allerwreedste wyse gemartel. Sommiges ontvlug, maar ons word almal deur die benardheid van ons 94 omstandighede onderdruk. Ons word met gruwelike verwensings vervloek, met lastertaal verskeur en op die alleronwaardigste wyse behandel.

Aanskou dan nou ons teenstanders (ek praat van die priesterorde op wie se wenk en wil ook ander teen ons vyandig is) en oorweeg vir ’n oomblik saam met my deur watter hartstog huile meegesleur word. Hulle laat hulleself en andere gemaklik toe om die ware godsdiens wat in die Skrifte oorgelewer is en onder ons almal vas behoort te staan, nie te ken nie, te verwaarloos en te verag. En hulle reken dat dit van weinig belang is wat elkeen van God en Christus dink of nie dink nie, solank hy maar sy verstand met ’n ‘implisiete geloof’¹⁶ (soos hulle sê) aan die oordeel van die kerk onderwerp. Ook maak dit op hulle nie ’n besondere indruk as dit sou gebeur dat die eer van God met openlike godslastering besoedel word nie, solank iemand maar net nie ’n vinger lig teen die primaat van die apostoliese setel en die gesag van die heilige moeder, die kerk, nie.¹⁷ Waarom stry hulle dan met soveel wreedheid en bitterheid vir die Mis, die vagevuur, pelgrimstogte en dergelike onbenullighede?¹⁸ Natuurlik sodat hulle kan beweer dat godsvrug nie staande kan bly sonder die mees ‘implisiete geloof’ nie, om dit nou maar so te stel, hoewel hulle tog nie bewys kan lewer daarvan dat iets hiervan uit die Woord van God is nie. Waarom dan so - behalwe as die maag hulle god en die kombuis hulle godsdiens is?¹⁹ As dit weggeneem word, glo hulle dat hulle nie alleen nie Christene nie, maar ook nie eers mense sal wees nie. Want hoewel sommige hulleself oordadig verswelg en ander eenvoudige krummeltjies eet, lewe hulle almal tog uit dieselfde pot wat sonder daardie vuurmaakhout nie alleen koud sou word nie maar ook geheel en al sou verys. Wie van hulle daarom die meeste bekommerd is oor sy maag, is die bitterste stryder vir sy geloof. Hulle strewe kortom almal die laaste een daarna òf om hulle ryk veilig òf hulle mae gevul te hou. Nie een van hulle gee die geringste aanduiding van opregte ywer nie. So sien hulle tog nie daarvan af om ons leer aan te val en met elke moontlike naam te beswadder en te verguis om dit gehaat en verdag te maak nie.

Hulle noem dit ‘nuut’ en van ‘onlangse geboorte’.²⁰ Hulle bespot dit as ’n twyfelagtige en onsekere leer; hulle vra deur watter wonderwerke dit 95 bevestig is; huile vra of dit billik is dat dit strydig met die eenstemmigheid van soveel heilige vaders en die alleroudste gebruik gehandhaaf kan word; huile dring daarop aan dat ons moet erken dat dit skeurend is, aangesien dit stryd teen die kerk teweegbring of dat die kerk baie eeue lank halfdood was, aangesien niks soortgelyks in al die eeue gehoor is nie.²¹

Ten slotte verklaar huile dat huile nie baie bewyse nodig het nie, want uit die vrugte daarvan kan geoordeel word wat die aard daarvan is, aangesien dit so ’n groot massa sektes, soveel opstandige oproer en so ’n groot bandeloosheid van misdade teweeggebring het.

Natuurlik is dit vir huile baie maklik om ’n verlore saak voor ’n liggelowige en onkundige massa te beledig. Maar as ons ook op ons beurt sou moes praat, sou hierdie bitterheid wat hulle uit vol kieste vrymoedig en ongestraf so teen ons uitskuim, inderdaad afkoel.

In die eerste plek, wat die feit betref dat huile dit ‘nuut’ noem, doen huile God ’n verskriklike onreg aan, aangesien sy Heilige Woord nie verdien om van nuwigheid beskuldig te word nie. Weliswaar het ek hoegenaamd geen twyfel daaroor dat dit vir huile nuut is nie aangesien sowel Christus as sy evangelie vir huile nuut is. Die mense wat egter weet dat die prediking van Paulus oud is, naamlik dat Jesus Christus vir ons sondes gesterf het en dat Hy tot ons regverdigmaking opgestaan het, sal by ons niks nuuts aantref nie.²² Die feit dat dit lank onbekend en in verborgenheid begrawe was, is aan die mens se goddeloosheid te wyte. Wanneer dit nou uit die goedheid van God aan ons terugbesorg word, moes dit ten minste volgens die reg van herstel sy oudheid terugontvang het.²³

Na aanleiding van dieselfde bron van onkunde beskou huile dit as ’n twyfelagtige en onsekere leer. Dit is inderdaad waaroor die Here deur sy profeet kla: dat ’n os sy besitter ken en ’n esel die krip van sy eienaar maar dat Hy self nie deur sy volk geken word nie.²⁴ Maar hoe huile ook al die onsekerheid daarvan tot ’n bespotting maak: as huile huile leer met huile eie bloed en met die verlies van huile lewe moes verseël, sou ’n mens kon bemerk van hoeveel waarde dit deur huile geskat word. Met ons eie geloof is dit heel anders gesteld: dit vrees nòg die verskrikkinge van die dood nôg die regbank van God.

Wat die feit betref dat huile van ons wonderwerke vereis, handel huile oneerlik. Ons smee immers nie die een of ander nuwe evangelie nie, maar ons hou juis aan die evangelie vas vir die bevestiging van die 96 waarheid waarvan alle ander wondertekens dien wat Christus sowel as sy apostels ooit verrig het. Maar bo ons het huile die buitengewone mag dat huile in staat is om tot hede vandag toe nog huile geloof met voortdurende wonderwerke te versterk.²⁵ Daarenteen beroep huile hulle juis eerder op wonderwerke wat ’n andersins goed geordende gemoed aan die wankel kan bring - so ligsinnig en belaglik of ydel en bedrieglik is dit. En tog, al sou dit nog baie wonderbaarlik wees, behoort dit teen die waarheid van God geen waarde te hê nie, aangesien dit gepas is dat die Naam van God oral en altyd geheilig moet word, of dit nou ook al met wondertekens of met die natuurlike orde van dinge is.

Hulle bedrog sou miskien indrukwekkender gewees het as dit nie was dat die Skrif ons oor die doel en regmatige gebruik van wondertekens vermaan het nie. Want Markus leer ons dat die tekens wat op die prediking van die apostels gevolg het, ter bekragtiging van die prediking verrig is.²⁶ So vertel Lukas ook dat die Here aan die Woord van sy genade die getuienis gegee het toe tekens en wonders deur die hande van die apostels verrig is.²⁷ Hiermee stem die apostel op ’n haar na ooreen wanneer hy sê dat ons saligheid na die verkondiging van die evangelie bevestig is toe die Here deur tekens, wonders en ’n verskeidenheid kragte medegetuienis daarvan gelewer het.²⁸ Sal ons dan die wondertekens waarvan ons verneem dat dit wondertekens van die evangelie is, omkeer om ons geloof in die evangelie te vernietig? Sal ons die wondertekens wat alleen maar bestem was om die waarheid te beseël, aanwend om leuens te bekragtig? Daarom is dit gepas dat die leer waarvan die evangelie sê dat dit aan wonderwerke voorafgaan, in die eerste plek ondersoek en beproef word. As die bevinding gunstig is, dan eers behoort dit tereg bekragtiging uit wonderwerke te put.

Dit is egter op gesag van Christus ’n eienskap van ’n beproefde leer dat dit nie daarna neig om die heerlikheid van die mens nie maar van God te soek.²⁹ Aangesien Christus self hierdie bewys vir die leer aanvoer, moet ons die wonderwerke wat op ’n ander wyse geïnterpreteer word as om die Naam van die enige God te verheerlik, as verkeerd beskou. En dit betaam ons om daaraan gedagtig te wees dat die Satan sy eie wonderwerke het, en hoewel dit eerder goëlery as waaragtige krag is, is hulle tóg van so ’n aard dat dit onwyses en onkundiges kan mislei. Towenaars en besweerders was nog altyd bekend vir hulle wonders; verbasende wonders was die voedsel van afgodediens. Nogtans vergoelik dit nie vir ons die bygeloof in towenaars of afgodediens nie. 97

Met hierdie stormram (dat hulle in wonderwerke magtig was) het die Donatiste³⁰ eenmaal eenvoudige mense geskok. Ons gee dus nou aan ons teenstanders dieselfde antwoord as wat Augustinus destyds aan die Donatiste gegee het, naamlik dat die Here ons teen die bewerkers van wonders behoedsaam gemaak het toe Hy voorspel het dat daar valse profete sal kom om met bedrieglike wonders en ’n verskeidenheid voortekens die uitverkorenes op ’n dwaalweg te lei, as dit moontlik sou wees.³¹ Ook Paulus het ons vermaan dat die ryk van die Antichris met alle mag en tekens en leuenagtige wonders tot stand sal kom.³²

Maar, sê hulle, hierdie wondertekens geskied nie deur die toedoen van afgodedienaars nie, nie deur kwaaddoeners en valse profete nie, maar deur die toedoen van heiliges - net asof ons nie weet dat dit die lis van Satan is om homself in ’n engel van die lig te verander nie.³³ Die Egiptenare het Jeremia, wat onder hulle begrawe is, eens met offerandes en ander goddelike eerbewyse geëer.³⁴ Het hulle dan nie die heilige profeet van God vir hulle afgodediens misbruik nie? Tog het hulle gedink dat hulle genees sal word as ’n slang hulle pik en dat hulle hierdie genesing as beloning vir die verering van sy graf sal ontvang. Wat sal ons dan hiervan sê, behalwe net dat dit die regverdigste bestraffing van God was, en ook altyd sal wees, om aan diegene wat die liefde vir die waarheid nie aanvaar het nie, die werking van begogeling te stuur, sodat hulle in die leuen kan glo?

Dit ontbreek ons dus glad nie aan wonders nie - en dit is gewis nie wonders wat aan drogredes blootgestel is nie. Die wonders wat hulle voorhou, is loutere begogelinge van die Satan, aangesien hulle ons volk van die waaragtige aanbidding van God na ydelheid probeer wegneem. Daarbenewens werp hulle ons listig die Vaders teë (ek bedoel die ou skrywers van ’n beter era), net asof hulle in die kerkvaders aanhangers van hulle eie ongeloof het. As die stryd op hulle gesag besleg sou moes word, sou ons, om dit nou maar baie beskeie uit te druk, alreeds die grootste deel van die oorwinning oor hulle behaal het. 98

Hoewel die vaders baie voortreflike en wyse geskrifte geskryf het, het ook met huile in sekere opsigte gebeur wat gewoonlik met mense gebeur. Met skerpsinnigheid van verstand, oordeel en gees aanbid hierdie vroom kinders slegs huile dwaling en foute, en die goeie wat huile gesê het, sien huile nie raak nie of huile veins dit weg of huile verdraai dit, sodat ’n mens sou kon sê dat huile enigste bekommernis was om in goud na drek te soek. Dan oorstelp huile ons nog met onbeskaamde krete net asof ons veragters en teenstanders van die vaders is.³⁵ Maar in so ’n mate verag ons huile inderdaad nie; inteendeel, as dit vir my huidige onderwysing van belang sou wees, sou ek sonder enige moeite die beste deel van wat vandag deur ons gesê word met huile eie instemming kon bewys.

Tog hou ons ons in huile geskrifte op so ’n wyse besig dat ons gedurig daaraan gedagtig is dat alles ons eiendom is³⁶ om ons te dien en nie om oor ons baas te speel nie,³⁷ dat ons die eiendom van Christus alleen is aan wie ons in alles sonder uitsondering gehoorsaam moet wees.³⁸

Hy wat aan hierdie onderskeid nie hou nie, sal geen bestendigheid in sy godsdiens hê nie, aangesien hierdie heilige manne oor baie dinge onkundig was en dikwels met mekaar in konflik en selfs by tye met hulleself in stryd was. Nie sonder rede nie, sê huile, word ons deur Salomo vermaan om nie die perke van van ouds wat ons vadere gestel het, te oorskry nie.³⁹ Maar die maatstaf vir die grense van ons landerye is nie dieselfde as geloofsgehoorsaamheid nie wat so toegerus behoort te wees dat dit sy volk en die huis van sy vader vergeet.⁴⁰ As huile dan so daarna hunker om te allegoriseer, waarom lê huile dan nie eerder die apostels uit as enigeen van die Vaders nie? Die mens mag huile voorgeskrewe perke immers nie wegneem nie. So het Hieronymus dit geïnterpreteer en huile het sy woorde in huile kanons opgeneem.4⁴¹

Maar as huile die begeerte koester dat die perke van die Vaders wat huile stel, vas moet staan, waarom oorskry huile dit dan so dikwels as wat huile wil? Een van die Vaders het gesê dat ons God nie eet of drink nie en dat Hy daarom nie bekers en borde nodig het nie.⁴² ’n Ander een het gesê dat heilige plegtighede nie goud soek nie en dat die dinge wat nie met goud 99

gekoop kan word nie, ook nie in goud behae het nie.⁴³ Hulle oorskry dus die perk wanneer hulle in hulle eredienste so deur goud, silwer, ivoor, marmer, edelgesteentes en systowwe behaag word; en hulle reken dat God nie reg gedien word as alles nie in voortreflike glans of eerder in dwase oormaat verswelg nie.

Daar was ’n kerkvader wat gesê het dat hy vrymoedig vleis eet op dié dag waarop andere hulle daarvan weerhou het, omdat hy ’n Christen is.⁴⁴ Gevolglik oorskry hulle die grense wanneer hulle ’n siel tot die verderf vervloek wat tydens vastyd vleis geëet het.

Dit was een van die Vaders wat gesê het dat ’n monnik wat nie met sy hande werk nie, as die gelyke van ’n geweldenaar of, as u dit verkies, ’n rower beskou moet word.⁴⁵ ’n Ander een het gesê dat dit monnike nie geoorloof is om van andere se middele te lewe nie, selfs al sou hulle voortdurend met oordenking, gebed en studie besig wees.⁴⁶ Ook hierdie perk het hulle oorskry toe hulle die lui boepensmae Van monnike in bordele en hoerhuise geplaas het om met die middele van ander volgestop te word.

Dit was ook ’n Vader wat gesê het dat dit ’n verskriklike gruwel is om ’n beeld van Christus of ’n ander heilige in die kerke van Christene te sien.⁴⁷ Dit is nie die uitspraak van ’n mens nie maar die dekreet van ’n kerklike vergadering dat niks wat vereer word, op mure geskilder mag word nie.⁴⁸ Verre sy dit daarvandaan dat hulle hulle binne hierdie perke hou wanneer hulle geen hoek sonder beelde laat nie.

’n Ander Vader se raad was dat ons, wanneer ons ons menslike plig teenoor die afgestorwenes met die begrafnis vervul het, hulle met rus moet laat.⁴⁹ Hierdie perk verbreek hulle wanneer hulle voortdurende onrus vir die gestorwenes verôorsaak.

Daar was een van die kerkvaders wat getuig het dat die substansie van brood en wyn in die nagmaal aanwesig bly en nie ophou bestaan nie, net soos die substansie en natuur van die mens in Christus, die Here, in verbinding met sy goddelike natuur bly.⁵⁰ Hulle gaan die perk dus te buite wanneer hulle hulle verbeel dat die substansie van brood en wyn 100 tot ’n einde kom sodra die woorde van die Here voorgedra word, met die gevolg dat dit in sy liggaam en sy bloed verander.⁵¹

Daar was Vaders wat net soos huile aan die hele gemeente slegs een nagmaal bedien het en soos huile ook al die slegte misdadigers daarvan weerhou het, so ook al die mense wat nie daaraan deelgeneem het nie, hoewel huile daarby teenwoordig was, baie swaar verdoem het.⁵²

Hoe ver het huile die perke nie verskuif toe huile nié alleen huile kerkgebou nie, maar selfs privaat wonings met huile Mis gevul het? Huile laat enigiemand toe om dit te aanskou, en huile laat elkeen met groter gewilligheid toe namate hy meer daarvoor betaal, al sou huile ook hoe onrein en goddeloos wees; maar huile nooi niemand uit tot die geloof in Christus en tot die gelowige deelname aan die sakramente nie-, veeleer verkwansel huile huile werke as genade en verdienste van Christus.

Een van die Vaders het bepaal dat mense wat met deelname in een gedaante daarvan tevrede was maar huile van ’n tweede vorm daarvan weerhou het, geheel en al van die gebruik van die heilige nagmaal afgehou moes word.⁵³ ’n Ander weer stry moedig daarvoor dat die bloed van die Here nie die volk van Christus geweier moet word nie; hierdie volk, wat deur Hom te bely, beveel word om huile eie bloed te vergiet.⁵⁴ Die perke het huile opgehef toe huile met ’n onskendbare wet beveel het juis wat die een met uitbanning gestraf en die ander met gegronde rede afgekeur het.⁵⁵

Daar was ’n Vader wat verklaar het dat dit onbesonne is om oor ’n vae 101

aangeleentheid na die een of ander kant tot ’n beslissing te geraak sonder helder en duidelike getuienis van die Skrif daaroor.⁵⁶ Die perk het hulle vergeet toe hulle soveel besluite, soveel reëls, soveel amptelike beslissings sonder die Woord van God gevel het.

Dit was ’n Vader wat Montanus⁵⁷ onder sy ander kettery daarvoor verkwalik het dat hy die eerste was wat wette van vasdae ingestel het.⁵⁸ Ook hierdie perk het hulle ver te buite gegaan toe hulle vasdae volgens die strengste wette verorden het.⁵⁹

Daar was ’n Vader wat gesê het dat die huwelik nie vir dienaars van die kerk verbied moes word nie en dit ook as kuisheid verklaar het as iemand met sy eie vrou gemeenskap het.⁶⁰ Daar was ook Vaders wat met sy opvatting ingestem het.⁶¹ Hulle het die grense oortree toe hulle hulle priesters streng selibaat opgelê het.⁶²

Daar was ’n Vader wat van oordeel was dat ons na Christus alleen moet luister. Oor Hom is gesê: "Luister na Hom!" En verder dat ons nie ag moet slaan op wat andere tevore gesê of gedoen het nie, maar slegs op dit wat Christus, wat die Eerste van almal is, gebied het.⁶³ Hierdie perk stel hulle nie vir hulleself nie en hulle laat ook andere nie toe om dit as perk te beskou nie, terwyl hulle ander meesters as Christus oor hulleself en ander aanstel.

’n Vader het verklaar dat die kerk hom nie bo Christus behoort te verhef 102 nie,⁶⁴ omdat Hy altyd in waaragtigheid oordeel maar regters van die kerk hulle dikwels vergis, omdat hulle blote mense is. Aangesien hulle ook hierdie perk afgebreek het, aarsel hulle nie om daarop aanspraak te maak dat die voile gesag van die Skrif van die oordeel van die kerk afhanklik is nie.⁶⁵

Al die Vaders het dit eens van harte vervloek en eenstemmig verfoei dat die Heilige Woord van God deur die drogredenasies van sofiste verontreinig en in die rusies van dialektici betrek word.⁶⁶ Maar hou hulle hulle aan die grense wanneer hulle in hulle hele lewe niks anders doen nie as om met eindelose twis en met skeldwoorde, meer as dié van die sofiste, die eenvoud van die Skrif in duisternis te hul en te verwar? As die Vaders nou opgewek sou word en die soort uitskellery sou aanhoor, wat hulle spekulatiewe teologie noem sou hulle nie kan glo dat die gesprek oor God handel nie!

Maar my betoog sou ver oor sy wettige perke gevloei het as ek die dinge sou opsom waarin hulle moedswillig die juk van die Vaders - en hulle wil die indruk skep dat hulle hulle gehoorsame kinders is - van hulle afwerp. Inderdaad sou maande en jare my daarvoor te kort skiet. Hulle is mense met so ’n verdorwe en jammerlike skaamteloosheid dat hulle waag om ons te bestraf omdat ons dan nie sou aarsel om die perk van van ouds te oorskry nie.

Maar hulle bèreik inderdaad niks daarmee dat hulle ons oor die gewoonte⁶⁷ tot verantwoording roep nie. Want ons sou met die grootste onreg behandel word as ons verplig sou word om voor die gewoonte te swig. As die oordele van die mens wel reg was, dan sou ons die gewoonte by goeie mense moes soek. Baie dikwels gebeur dit dat dit heel anders verloop. Want wanneer mense opmerk dat iets deur baie mense gedoen word, verkry dit weldra die prerogatief van gewoonte. En tog het dit beswaarlik ooit met die mensdom so goed gegaan dat die beter gebruike die meerderheid behaag het. Gevolglik het daar meestal uit die persoonlike gebreke van baie mense openbare dwaling ontstaan of eerder algemene instemming met hulle gebreke wat dié goeie mense nou as ’n wet wil laat geld.⁶⁸ Die wat oë het, kan sien dat dit nie alleen ’n see van euwels oor die wêreld laat vloei het nie maar dat baie gevaarlike 103 peste die wêreld beetgepak het en dat alles in die verderf ingestort het sodat ons die mensdom as geheel moet bejammer of die hand aan sulke euwels moet slaan of, eerder, dit geweld moet aandoen. Die geneesmiddel daarvoor word verwerp net omdat ons al lank reeds aan die euwels gewoond geraak het.

Gestel nou dat openbare dwaling wel ’n plek in die gemeenskap van die mensdom sou hê, dan moet in die ryk van God slegs na sy ewige waarheid geluister en dit alleen geag word waaraan deur geen verloop van jare, deur geen gewoonte en deur geen sameswering voorgeskryf kan word nie. So het Jesaja eenmaal die uitverkorenes van God geleer dat huile nie alles wat die volk ’n sameswering genoem het, ’n sameswering moet noem nie.⁶⁹ Dit beteken dat huile nie in die oortreding van die volk in eensgesindheid daarmee moes saamsweer nie en dat huile nie die vrese van die volk moes vrees of daarvoor moes bewe nie maar dat huile eerder die Here van die leërskare moes heilig en dat Hy self huile vrese en huile bewing moes wees.

Laat huile dus maar net soveel eeue uit die verlede en voorbeelde uit die hede teen ons werp as wat huile wil. As ons die Here van die leërskare heilig, sal ons nie baie bevrees word nie, want al sou baie eeue tot ’n soortgelyke ongeloof ingestem het, dan is Hy nog magtig om wraak te neem tot in die derde en vierde geslag. En al sou die hele wêreld terselfdertyd in dieselfde boosheid saamspan, het Hy ons deur beproewing geleer wat die einde is van dié wat met die menigte saam sondig, toe Hy die hele mensdom deur die sondvloed verdelg het maar Noag en sy klein gesin bewaar is, sodat Hy as gevolg van die geloof van een enkele mens die hele wêreld verdoem het.⁷⁰

Kortom: ’n verwronge gewoonte is niks anders as ’n openbare pes waarin dié wat onder die menigte verval, nie minder na die verderf gaan nie. Dit pas ons dat ons hierby aanhaal uit wat Cyprianus elders skryf. Hy verklaar naamlik dat mense wat uit onkunde sondig, hoewel huile hulleself nie van alle skuld kan vrywaar nie, tog skynbaar op die een of ander wyse daarvoor verskoon kan word, maar dat mense wat hardnekkig die waarheid, wat deur die weldaad van God huile aangebied word, weier, geen verskoning het om voor te hou nie.⁷¹ Huile probleem is nie vir ons so ’n ernstige verknorsing dat dit ons sou dwing om te erken dat die kerk al ’n tyd lank halfdood is of dat ons nou ’n geskil met die kerk het nie. Die kerk van Christus het sekerlik gelewe, en dit sal lewe solank Christus aan die regterhand van die Vader regeer. Deur sy hand word die 104 kerk onderskraag; met sy bystand word dit verdedig en met sy krag bly die kerk veilig. Want Hy sal ongetwyfeld daaraan voorsien wat Hy ook eenmaal ontvang het, naamlik dat hy die wat aan Hom behoort, tot die voleinding van die tyd sal bystaan.⁷²

Met die kerk het ons dus nou geen stryd nie. Ons aanbid en vereer God alleen en Christus, ons Here, eenstemmig tesame met die hele volk van gelowiges, soos wat Hy altyd deur al die godvresende mense aanbid is. Maar juis hulle dwaal ver van die waarheid af weg wanneer hulle geen ander kerk erken as net dié een wat hulle met hulle eie oë aanskou nie. Hulle poog om dit binne grense in te sluit, waarbinne dit glad nie ingesluit kan word nie. Ons stryd wentel om die volgende punte: In die eerste plek daaroor dat hulle volhou dat die gestalte van die kerk altyd duidelik sigbaar is.⁷³ En in die tweede plek dat hulle bepaal dat hierdie gestalte van die kerk net in die setel van die Roomse Kerk en in die orde van sy priesters gevestig is.⁷⁴ Daarteenoor verklaar ons dat die kerk sonder ’n sigbare gestalte kán bestaan en dat nié die gestalte met uitwendige glans, wat hulle in hulle dwaasheid bewonder nie, maar heeltemal ander kenmerke dit saamvat: Dit is naamlik die suiwere verkondiging van die Woord van God en die behoorlike bediening van die sakramente.⁷⁵ Hulle kreun as die kerk nie altyd met die vinger aangewys kan word nie. Maar hoe dikwels het dit nie onder die Jode voorgekom dat die kerk so misvorm is dat geen gestalte daarvan te voorskyn gekom het nie? Hoe dink ons dan het die gestalte daarvan geskitter toe Elia geweeklaag het daaroor dat hy alleen oorgebly het?⁷⁶ Hoe lank was dit sedert die koms van Christus misvorm en verborge? Hoe dikwels is dit sedert daardie tyd deur oorloë, oproer en ketters so onderdruk dat dit geen glans kon versprei nie? As hulle dan in daardie tyd gelewe het, sou hulle dan nog geglo het dat daar ’n kerk is? Maar Elia het gehoor dat 7000 man wat hulle knie nie voor Baâl gebuig het nie, gered is.⁷⁷ Daar behoort geen twyfel daaroor by ons te bestaan dat Christus, sedert dié tyd dat Hy na die hemel opgevaar het, nog altyd op die aarde geheers het nie. As godvresende mense tôé met hulle oë na ’n sigbare vorm vir die kerk gesoek het, sou hulle sekerlik heeltemal moedverlore gewees het. 105

En Hilarius⁷⁸ het dit waarlik in sy eeu as die toppunt van hulle gebrek beskou dat hulle deur ’n dwase bewondering vir die biskop se aansien beetgepak is maar die verderflike pes wat onder die masker verskuil is, nie raaksien nie. Hy praat immers soos volg daaroor: "Teen een ding waarsku ek julle: waak teen die Antichris. ’n Goddelose liefde vir julle mure het julle beetgepak. Julle het ’n verkeerde verering vir die kerk van God in die skoonheid van die dakke en geboue daarvan en julle handel verkeerd om die naam van vrede daaraan te heg. Bestaan daar dan nog enige twyfel daaroor dat die Antichris daar sy setel sal hê? Berge, bosse, mere, tronke en afgronde is vir my veiliger. Want toe die profete hier gebly het of daarin gewerp is, het hulle geprofeteer. Maar wat anders vereer die wêreld vandag in hulle gehoringde biskoppe as net dat hulle mense wat hulle in beroemde stede sien sit, as die owerstes van hulle godsdiens beskou. Weg dus met so ’n dwase agting!"

Aangesien Hy alleen dié ken wat syne is, laat ons dit eerder aan die Here oorlaat om ook by tye die uitwendige kennis van die kerk van die mens se aanskoue weg te neem.⁷⁹

Die strafgerig van God oor die aarde, erken ek, is verskriklik, maar as die goddeloosheid van die mensdom dit dan so verdien, waarom span ons ons dan in om ons teen die gegronde wraak van God te verset? So het die Here Hom in vervloë eeue op die ondankbaarheid van die mensdom gewreek, want omdat hulle sy waarheid nie wou gehoorsaam nie en sy lig uitgedoof het, het Hy hulle sinne verblind en toegelaat dat hulle deur dwase leuentaal bespot en in diep duisternis gedompel word, sodat daar geen gestalte van die ware kerk sou bly bestaan nie. Intussen het Hy egter sy geliefdes van die verderf gered, hoewel hulle verstrooi en midde-in die dwaling en diepe duisternis skuil gehou het - ook nie verbasend nie, want Hy het geweet hoe om hulle te bewaar selfs in die verwoesting van Babilon en in die vlamme van ’n brandende oond.⁸⁰ Maar om my betoog nie tot in die oneindige uit te rek nie, sal ek met enkele woorde aandui hoe gevaarlik dit is dat hulle die gestalte van die kerk na aanleiding van die een of ander ydele pronkerigheid wil laat beoordeel eerder as om daarvan ’n uiteensetting te gee.

Die Roomse pous, sê hulle, wat die apostoliese setel beklee en die owerstes wat deur hom gesalf en gewy is, verteenwoordig die kerk mits hulle deur myters⁸¹ en stawwe onderskei is, en moet as die kerk beskou word; daarom kan hulle nie dwaal nie. Waarom dan so? Omdat hulle dan herders van die kerk is en aan die Here gewy is. Maar was Aäron en die 106 ander owerstes van Israel dan nie ook herders nie? Hoewel Aäron en sy seuns as priesters aangewys is, het hulle tog gedwaal toe hulle die kalf gemaak het.⁸² Waarom sou daardie 400 profete wat Agab bedrieg het, nie volgens hierdie redenasie die kerk verteenwoordig het nie?⁸³ Maar die kerk het gestaan aan die kant van Miga, weliswaar alleen en verag, maar uit sy mond het die waarheid gekom. Het die profete dan die naam en gestalte van die kerk gedra toe hulle soos een man teen Jeremia opgestaan het en dreigend verkondig het dat dit onmoontlik was dat die wet van die priester of insig van die wyse of die woord van die profeet sou vergaan?⁸⁴ Jeremia word alleen teen die hele volk van profete gestuur om in opdrag van die Here te verkondig dat die wet van die priester, raad van die wyse en die woord van die profeet sou vergaan.⁸⁵ Het daar nie ook so ’n glans geskitter op daardie vergadering wat die priesters, skrifgeleerdes en Fariseërs byeengebring het met die oog daarop om oor die dood van Christus te beraadslaag nie?⁸⁶ Laat hulle begaan wees oor en verknog wees aan die uiterlike masker om van Christus en al die profete van God verskeurders te maak en laat hulle van die dienaars van Satan werktuie van die Heilige Gees maak!

Maar as hulle uit hulle hart praat, laat hulle my dan te goede trou antwoord: waar op die wêreld en in watter streke hulle van mening is dat die kerk gesetel is sedert Eugenius volgens dekreet van die Konsilie van Basel van die priesterskap afgesit en weggewys is en Amadeus in sy plek verkies is.⁸⁷ Selfs al sou hulle bars, kan hulle nie ontken dat die vergadering insoverre dit uiterlike reëlings aangaan, wettig was nie, aangesien dit nie slegs deur een pous nie, maar deur twee belê is.⁸⁸ Daar is Eugenius skuldig bevind aan skeuring, rebellie, hardvogtigheid, saam met ’n hele groep kardinale en biskoppe wat hulle saam met hom vir die vernietiging van die vergadering beywer het. Later is hy egter deur die 107 guns van die vorste onderskraag en het hy die pontifikaat sonder letsel terugontvang. Die verkiesing van Amadeus, plegtig volgens die gesag van die algemene en heilige sinode afgehandel, het in rook verdwyn, behalwe dat hy soos ’n blaffende hond wanneer ’n brokkie na hom gegooi word, met die mus van ’n kardinaal gepaai is.⁸⁹ Uit die skoot van ketters, rebelle en klipkoppe het later al die pouse, kardinale, biskoppe, abte en priesters voortgekom.

Hier moet huile vasgevang word en bly staan. Want aan watter een van die twee dele sal huile die naam kerk toeken? Sal huile verklaar dat dit nie ’n algemene vergadering was nie, aangesien aan die uiterlike majesteit daarvan niks ontbreek het nie? Dit is immers plegtig volgens twee oorkondes belê,⁹⁰ onder voorsitterskap van ’n gesant van die Roomse setel geheilig, en in die loop van al die sake daarvan goed georden, het dit altyd tot aan die einde daarvan in dieselfde waardigheid volhard. Sal huile dan erken dat Eugenius met sy hele leërskare op die vergadering waar almal geheilig is, ’n skeurder was?

Laat huile dus die gestalte van die kerk op ’n ander wyse omskrywe of huile sal, hoeveel daar ook al van huile is, deur ons as verskeurders beskou word, aangesien huile willens en wetens deur ketters georden is. Maar as die bevinding nog nooit tevore gemaak is dat die kerk nie deur uitwendige praal gebind word nie, dan kan dié mense ons tot oorvloedige bewys dien wat huile onder die indrukwekkende titel van ‘kerk’ so lank hooghartig aan die wêreld verkwansel het, ten spyte daarvan dat huile verderflike peste van die kerk was.

Ek praat nie van huile sedes en huile verskriklike misdrywe, waarvan huile hele lewe wemel nie, want huile sê dat huile self Fariseërs is omdat na huile geluister moet word maar dat huile nie nageboots moet word nie.⁹¹

As u ’n wyle van u vrye tyd daaraan bestee om ons geskrifte te lees, sal u duidelik agterkom dat juis die leer, ja, dat die leer waaraan dit volgens huile te danke is dat huile die kerk is, ’n verderflike folteraar van ons siele, ’n vuurfakkel, die verderf en ondergang van ons kerk is.

Ten slotte handel huile nie eerlik genoeg wanneer huile vol ergernis melding maak van watter groot oproer, opstande en struweling die prediking van ons leer meegebring het en watter vrugte dit nou onder baie mense dra nie. Want die skuld vir die rampe van vandag, wat op die boosheid van Satan gewerp moes word, word onverdiend op hierdie leer afgeskuiwe. Die Satan is as’t ware ’n soort beskermer van die Woord van 108

God, sodat dit nooit te voorskyn kan kom as hy rus en slaap nie.

Dit is ’n baie sekere en veral ’n betroubare kenmerk waardeur dit van bedrieglike leringe onderskei word wat hulleself gemaklik op die voorgrond skuiwe solank dit met die welwillende ore van almal aangeneem en onder toejuiging van die wêreld aangehoor word. So was feitlik alle mense verskeie eeue lank, waarin alles in ’n bodemlose duisternis gedompel was, die spel en bespotting van hierdie heerser van die wêreld, en net soos ’n Sardanapalus⁹² het hy in diepe vrede neergesink en homself vermaak. Want wat moes hy anders doen as om te lag en grappe te maak, aangesien hy in rustige en vreedsame besit van sy ryk was? Maar toe die lig wat uit die hoogte neerstraal, sy duisternis ietwat verdrywe het, toe Een magtiger as hy sy ryk versteur en geskok het,⁹³ toe het hy inderdaad sy gebruiklike lomerigheid van hom begin afskud en sy wapens gegryp. En eerste het hy die magte van die mensdom aangehits om deur hulle die waarheid wat sy lig laat begin skyn het, met geweld te onderdruk. Toe hy daarin geen vordering gemaak het nie, het hy hom tot hinderlae gewend, en deur sy wederdopers⁹⁴ en ander wondertekens van deugniete het hy tweespalt en konflik oor die dogma aangeblaas met die oog daarop om die waarheid te verduister en dit uiteindelik uit te doof. En ook nou volhard hy daarin om dit met albei hierdie werktuie aan te val. Hy poog immers om met mensegeweld en mag die ware saad uit te ruk, en sover dit binne sy vermoë is, span hy hom in om dit met sy onkruid te verstik, sodat dit nie kan groei en vrugte dra nie. Tog is dit ook tevergeefs, indien ons ons Raadsman, die Here, gehoorsaam, wat ook sy lis lank tevore aan ons geopenbaar het om te verhoed dat hy ons onverhoeds betrap, en ons met genoegsame bestendige hulpmiddele teen al sy werktuie bewapen het.

Verder, hoe groot is hulle boosheid om juis die blaam op die Woord van God te werp vir opstande wat goddelose rebelle aanhits, of van sektes wat swendelaars daarteen opwek! ’n Nuwe metode is dit egter nie. Elia is gevra of dit hy was wat Israel in beroering gebring het.⁹⁵ Christus was vir die Jode ’n oproermaker.⁹⁶ ’n Klag van oproer onder die volk is teen die apostels ingebring.⁹⁷ Wat anders beoog dié mense wat vandag alle oproerighede, opstande en konflikte wat teen ons uitborrel, aan ons toeskrywe? Maar Elia het ons geleer watter antwoord ons aan sulke 109 mense moet verstrek: dat dit nie ons is wat dwalinge versprei of opstande teweegbring nie, maar dat dit huile is wat teen die krag van God strewe.⁹⁸

Maar soos die een enkele antwoord genoeg is om huile roekeloosheid in bedwang te hou, net so moet aan die ander kant die swakheid van ander tegemoet gekom word. Soos dikwels gebeur, word huile deur sulke besware beïnvloed en versteur, en dan begin huile wankel. Om nie voor hierdie steurnis te swig en van huile posisie verdryf te word nie moet huile weet dat die apostels in huile tyd dieselfde ervaring gehad het as wat ons nou te beurt val. Daar was toe ongeletterde en onsekere mense wat tot huile eie ondergang die dinge verdraai het wat onder Goddellike inspirasie deur Paulus geskrywe is, soos Petrus ook sê.⁹⁹ Daar was veragters van God wat, toe huile gehoor het dat die sonde oorvloedig was sodat die genade daaroor kon stroom, dadelik die afleiding gemaak het: "Ons sal in die sonde bly, sodat die genade vir ons oorvloedig kan wees."¹⁰⁰ En toe huile gehoor het dat die gelowiges nie onder die wet was nie, het huile dadelik geskreeu: "Ons sal sondig, omdat ons nie onder die wet is nie maar onder die genade."¹⁰¹

Daar was mense wat Paulus daarvan beskuldig het dat hy ’n aanraaier tot die kwaad was. Baie valse profete het heimlik ingedring om die kerke wat Paulus self gestig het, te verwoes. Sommiges het die evangelie uit afguns en stryd onopreg verkondig en selfs arglistig gedink dat huile druk op die bande van die kerk kan uitoefen.¹⁰² Elders het die evangelie nie veel vordering gemaak nie. Almal het huile eie belang gesoek en nie die belang van Jesus Christus nie. Ander het soos honde terug gegaan na huile braaksel en soos varke na huile rolplek in die modder.¹⁰³ Die meeste het die vryheid van die gees tot ’n ongebondenheid van die vlees aangegryp.¹⁰⁴ Baie het as broeders binnegedring en deur huile het gevare later die gelowiges bedreig.¹⁰⁵ Onder broeders self is verskeie twiste aangehits.¹⁰⁶

Wat moes die apostels onder hierdie omstandighede doen? Moes huile die evangelie ’n tyd lank verberg of eerder weglaat en agterweë laat omdat huile kon sien dat dit die kweekplek van soveel geskille, die stof vir soveel gevare en die geleentheid vir soveel struikelblokke is? Maar in problème van hierdie aard is huile daardeur onderskraag dat ook 110

Christus ’n steen van aanstoot en ’n rots van struikeling was, gestel tot die val en die opstanding van baie en tot ’n teken wat weerspreek sou word.¹⁰⁷ En met hierdie vertroue bewapen, het hulle moedig deur al die gevare van opstande en ergernisse heengeskry.

Ook ons behoort deur dieselfde oorweging onderskraag te word aangesien Paulus getuig dat dit ’n ewige eienskap van die evangelie is dat dit ’n reuk van die dood tot die dood is vir die wat ten gronde gaan, hoewel dit vir ons eerder bestem was om ’n reuk van die lewe tot die lewe en ’n krag van God tot saligheid van die gelowiges te wees.¹⁰⁸ En dit sou ons self sekerlik ook ervaar het as ons hierdie so uitsonderlike weldaad van God nie deur ons ondankbaarheid bederwe en dit wat die enigste hulp vir ons saligheid was, in ons verderf omgekeer het nie.

Maar ek keer terug tot u, o Koning. Laat daardie ongegronde klagtes u nie beïnvloed waardeur ons teenstanders hulle inspan om u te verskrik nie, naamlik dat deur hierdie nuwe evangelie¹⁰⁹ (want so noem hulle dit) niks anders nagejaag en gesoek word as ’n geleentheid tot opstande en straffelose vryheid vir alle oortredinge nie. Want ons God is nie ’n Skepper van verdeeldheid nie maar van vrede, en die Seun van God is nie dienaar van die sonde nie, aangesien Hy gekom het om die werke van die duiwel te verwoes.

Sonder verdienste word ook ons van dergelike begeertes beskuldig waaroor ons nooit selfs eens die geringste rede tot verdenking gegee het nie. Verbeel u dat ons die omverwerping van koninkryke bedink, ons van wie nog nooit ’n opstandige woord gehoor is nie en van wie se lewe, toe ons onder u gelewe het, dit bekend was dat dit altyd rustig en eenvoudig was. Selfs nou dat ons van ons tuistes af wegvlug, hou ons nie op om vir die heil van u koninkryk en vir u te bid nie.

Verbeel u dat ons straffelose moedswillige oortredinge najaag - hoewel daar in ons sedes baie dinge af te keur is, is daar tog niks wat so ’n aantyging verdien nie. Deur die genade van God het ons in die evangelie nie so ’n onvrugbare vordering gemaak dat ons lewe nie vir ons veragters ’n voorbeeld van kuisheid, welwillendheid, van barmhartigheid en selfbeheersing, van lydsaamheid en ingetoënheid en elke moontlike deug kan wees nie.

Die werklikheid getuig daarvan dat ons God inderdaad opreg vrees en eer, aangesien ons sowel in lewe as in sterwe daarna strewe om sy Naam heilig te maak. Juis hulle nyd teen ons is daarop ingestel om aan sommige van ons getuienis van ons onskuld en burgerlike regskapenheid te lewer. Dit is mense wie se een enkele optrede, wat tot 111 buitengewone lof gereken moet word, met die dood gestraf is.

Maar as sekere mense onder die dekmantel van die evangelie oproer stook (en tot dusver is sulke mense nog nie in u ryk gevind nie), as sommiges vryheid vir ongebonde oortredinge onder die genade van God verberg - en van diesulkes ken ek baie - is daar wette en wetlike strawwe waarmee hulle volgens verdienste streng in toom gehou kan word. My begeerte is dat die evangelie van God intussen net nie as gevolg van die boosheid van misdadigers ’n slegte naam verkry nie.

O Koning, my uiteensetting van die venynige onbillikheid van ons valse aanklaers is breedvoerig genoeg. Gevolglik hoef u nie u ore uitermate liggelowig tot hulle aanklagte te neig nie. Ek vrees dat dit vir baie mense selfs té uitvoerig was, aangesien hierdie voorwoord alreeds bykans die perk van ’n egte verdediging bereik het. Dit was nie my bedoeling om hieronder ’n verdediging te verskuil nie, maar slegs om u gemoed vooraf te versag om ons saak aan te hoor, aangesien u nou weliswaar van ons afgewend en vervreemd is, en, voeg ek by, selfs ontstoke is. Ons vertrou egter dat ons u guns weer kan herwin, as u eenmaal hierdie belydenis van ons, wat ons as ’n verdediging voor u majesteit wil laat dien, kalm en bedaard sal deurlees. Maar as die fluisteringe van kwaadwilliges u ore dermate in beslag neem dat daar geen geleentheid vir beskuldigdes bestaan om hulle eie verdediging waar te neem nie, maar daardie kwelgeeste onder u oogluikende toelating altyd met kettings, gésels, pynbanke, verminkings en verbrandings teen ons uitwoed, dan sal ons soos skape wat vir slagting bestem is, tot die uiterste toe gedryf word. Tog sal ons dit op so ’n wyse doen dat ons in ons lydsaamheid in voile besit van ons siele sal wees en die kragtige hand van die Here sal afwag, wat ongetwyfeld op sy tyd sal kom en gewapend sal verskyn sowel om die armes uit hulle verdrukking te bevry as om u veragters wat nou met soveel sorgeloosheid jubel, te straf.

Mag U, o Here, Koning van die konings, u troon op geregtigheid bevestig, en mag u, o uitmuntende Koning, u setel op billikheid vestig.

Te Basel op die Iste Augustus in die jaar 1536.¹¹⁰

INSTITUSIE VAN DIE CHRISTELIKE  GODSDIENS¹

Вначале, когда я только приступил к написанию этой книги, у меня и в мыслях не было, Сир, предлагать написанное мною вниманию Вашего Величества. Моё намерение состояло лишь в том, чтобы изложить некоторые основные истины, благодаря чему возлюбившие Бога получат наставление в подлинном благочестии. И прежде всего я хотел своим трудом послужить нашим соотечественникам, многие из которых, как я вижу, алчут и жаждут Иисуса Христа, но лишь очень немногие получили о Нём истинное знание. Эту мою заботу легко заметить в самой книге, ибо я старался учить в ней настолько просто, насколько это было возможно.

Но ввиду того, что неистовство некоторых нечестивцев в Вашем королевстве достигло такой степени, что вовсе не оставляет места никакому здравому учению, мне показалось важным воспользоваться этой книгой не только для наставления тех, кого я изначально хотел научить с её помощью, но и представить её Вам как исповедание веры. Вы могли бы сами судить об учении, против которого с такой яростью ополчились нечестивцы, огнём и мечом сеющие ныне смуту в Вашем королевстве. Я нисколько не стыжусь признаться, что изложил здесь почти полностью то самое учение, за которое, с их точки зрения, следует карать тюрьмой, ссылкой, изгнанием и костром и которому, как они провозглашают, нет места ни на земле, ни на море.

Мне хорошо известно, какими чудовищными вещами они наполняют Ваш слух и Ваше сердце, чтобы наше дело стало для Вас ненавистным. Но Вы рассмотрите его сами, с присущими Вам кротостью и милосердием. Ведь если бы было достаточно одного лишь обвинения, то не осталось бы невиновности ни в словах, ни в делах. Если кто-нибудь возгорится желанием вызвать ненависть к тому учению, которое я представляю на Ваш суд, и скажет, что оно уже осуждено по взаимному согласию всех государств и что против него уже вынесен судебный приговор, то по существу это означает лишь одно: отчасти оно было подавлено силой и заговором могущественных врагов, отчасти же злонамеренно искажено ложью, обманом, клеветой и предательством с их стороны. Произволом и насилием является вынесение сурового приговора нашему учению прежде, чем оно получило возможность защищаться. Обманом и предательством - безосновательное именование его бунтом и преступлением. Чтобы никто не счёл наши жалобы несправедливыми, Вы сами, Сир, можете засвидетельствовать ту ложь и клевету, которой ежедневно чернят наше учение перед Вами, будто бы его единственная цель в том, чтобы все королевства и государства были разрушены, мир поколеблен, законы отменены, поместья и владения разорены, короче, чтобы всё смешалось во всеобщем хаосе.

При всём том Вы слышите только малую часть! Ибо среди простого народа кое-кто распространяет против нашего учения столь чудовищные слухи, что, если бы они были правдой, все справедливо сочли бы его само и всех его создателей достойными тысячи костров и тысячи виселиц. Если люди верят подобной клевете, то неудивительно, что наше учение вызывает всеобщую ненависть. Вот почему все государства по общему согласию замышляют осудить и нас, и наше учение. Те, кто решил нас судить, сгорают от нетерпения сделать это и выносят приговор на основе ими же придуманных представлений. Они считают, что очень хорошо выполняют свои обязанности, когда осуждают на смерть тех, кто изобличён только собственным признанием или чьим-то свидетельством. Но в чём их преступление? В следовании этому проклятому учению, говорят они. Но почему они называют его проклятым? Защита исходила бы не из недоверия к нему, но из признания его истинным. Здесь же не дозволяют даже рта раскрыть. Поэтому я не без основания прошу Вас, Сир, соблаговолить разобраться в этом деле, которое до сих пор велось без всякого толка и порядка и, скорее, с нетерпением, чем с подобающей правосудию сдержанностью и степенностью.

И не подумайте, будто в данном случае я забочусь о себе, о снискании позволения вернуться в страну, где я родился. Конечно, я истытываю к ней ту человеческую привязанность, какую надлежит испытывать к родине. Тем не менее нынешнее положение дел таково, что я не чувствую глубокой скорби, что лишён её. Я пекусь об общем деле всех верующих, о деле Христовом, которое сегодня так оскорбляется и попирается в Вашем королевстве, что положение его кажется отчаянным. Виной тому - тирания некоторых фарисеев, а совсем не Ваша воля. Но здесь не место разбираться в причинах происходящего. Каковы бы они ни были, наше дело находится в опасности. Могущество врагов Божьих дошло до того, что истина Христова хотя и не погибла окончательно, тем не менее вынуждена скрываться и хорониться, как нечто постыдное. Что же касается бедной Церкви, она или обескровлена жестокими убийствами, или истощена изгнаниями, или так запугана угрозами и террором, что не отваживается молвить слова. К тому же враги с присущим им неистовством настойчиво стремятся разрушить уже расшатанную ими стену и довершить начатый разгром.

И при всём том никто не встаёт на защиту от этой злобной ярости. А если и находятся такие, кто хотел бы послужить истине, то враги Божьи заявляют, что никоим образом нельзя прощать неразумия и невежества простолюдинов. Так они говорят, называя неразумием и невежеством достовернейшую божественную истину, а глупцами тех, кого почтил наш Господь, сообщив им тайны своей небесной Премудрости. Так, все теперь стыдятся Евангелия. Ваш долг, Сир, не отвращать ни Вашего слуха, ни Вашего мужества от защиты столь справедливого дела, особенно когда речь идёт о великой задаче - познать, каким образом слава Божья укрепится на земле и божественная истина вновь обретёт честь и достоинство, и Царство Христово сохранится в своей целостности. Дело, достойное Вашего слуха, Вашего правосудия, Вашего королевского трона!

Ибо короля делает истинным королём признание того, что он правит своей страной как наместник Бога. И наоборот, кто пользуется королевской властью не ради служения славе Божьей, тот не король, а разбойник. Можно ли ждать процветания в королевстве, где не правит скипетр Божий, то есть его святое слово? Ибо небесный эдикт не может лгать; им же утверждается, что без откровения свыше народ будет рассеян (Прит 29:18). И пусть не отвращает Вас презрение к нашему ничтожеству. Мы и сами признаём, что ничтожны и презираемы. Перед Богом мы жалкие грешники, людьми хулимы и гонимы и даже готовы называться, если Вам угодно, грязью и нечистотами мира или чем-нибудь ещё более презренным. Так что нам нечем хвалиться перед Богом, кроме одной лишь его милости, по которой Он даровал нам незаслуженное спасение. И нечем хвастаться перед людьми, кроме нашей немощи, то есть того, что всеми почитается за великое бесчестье.

И тем не менее нашему учению суждено возвыситься надо всей славой и могуществом мира. Ибо оно принадлежит не нам, но Живому Богу и Христу, которого Отец поставил Царём - править от моря и до моря, до пределов земли. Причём так править, что от жезла уст его сотрясается вся земля и сокрушается силой и славой, как сосуд горшечника. И совершается по слову пророков, предсказавших, что Он сокрушит царства, прочные, как железо и глина, и блистательные, как золото и серебро (Ис 11:4; Пс 2:9; Дан 2:32).

Правда, наши противники возражают нам, говоря, что мы ложно претендуем на истолкование слова Божьего и нечестиво искажаем его. Вы сами, читая наше исповедание, сможете с присущим Вам благоразумием увидеть, что это обвинение - не просто злостная клевета, но вопиющее бесстыдство. Однако не лишним будет уже сейчас сделать некоторые замечания, чтобы облегчить Вам предстоящее чтение. Когда св. Павел потребовал, чтобы всякое пророчество было сообразно вере (Рим 12:6), он установил тем самым вернейшее мерило для испытания всякого истолкования Писания. Но если испытать наше учение этим мерилом веры, то победа окажется за нами. Ибо что более сообразно вере, чем признание самих себя нагими перед Богом, дабы от Него получить облачение всякой добродетелью? Признание лишёнными всех благ, чтобы обрести полноту благ от Него? Рабами греха, чтобы от Него получить свободу? Слепыми, чтобы от Него прозреть? Хромыми, чтобы от Него исцелиться? Лишёнными всякой славы, чтобы Он один был прославлен, и мы в Нём? [1 Кор 1:31; 2 Кор 10:17].

Когда мы произносим эти и подобные слова, наши противники кричат, что таким образом извращается какой-то там природный свет; опровергается всё то, что они придумали как приуготовление к нашему обращению к Богу, а также ставятся под сомнение свободная воля и доставляющие вечное спасение дела вкупе с их молитвами. И всё это потому, что для них невыносимо признать одного лишь Бога местопребыванием всякой славы и хвалы, и всякого блага, и всякой добродетели, праведности и мудрости. Но мы не обращаем внимания на их обвинения, ибо в изобилии черпали из источника воды живой. Пророк же, напротив, сурово порицает обратившихся к сухим водоёмам, которые не могут держать воды (Иер 2:13). Кроме того, что может более соответствовать вере, чем признание Бога добрым и милостивым Отцом, если Христа мы признаём Братом и Благодетелем? Чем ожидание всякого блага и процветания от Бога, из любви к нам не пощадившего даже Сына своего, но принесшего Его в жертву за нас (Рим 8:32)? Может ли быть более непоколебимая уверенность в спасении и жизни вечной, нежели та, что проистекает из мысли о том, что Отец дал нам Христа, в котором сокрыты эти сокровища? Они же всё это отвергают и говорят, что такая уверенность - признак тщеславия и самомнения. Но насколько непозволительно высоко мнить о себе, настолько же обязательно мнить самое высокое о Боге. От всякого тщеславия мы отрекаемся именно потому, что желаем прославления в Боге.

Что я могу ещё сказать? Рассмотрите наше дело со всех сторон, Сир, и сочтите нас нечестивейшими из нечестивых, если Вы не обнаружите со всей очевидностью, что мы подвергаемся гонениям, оскорблениям и злословию, в то время как все упования возлагаем на Бога Живого (1 Тим 4:10) и верим, что жизнь вечная состоит в том, чтобы мы познали единственного истинного Бога и посланного Им Иисуса Христа (Ин 17:3). По причине этого упования одни из нас брошены в тюрьмы, другие подвергнуты бичеванию, приговорены к публичному покаянию, отправлены в изгнание, жестоко сокрушены или вынуждены искать спасения в бегстве. Все мы терпим горькие мучения, всех нас считают проклятыми и ненавистными, осыпают нас бранью и обращаются с нами бесчеловечно.

С другой стороны, посмотрите на наших противников (я говорю о тех, кто имеет звание священника и по чьему наущению и подстрекательству против нас выступают все остальные). Вглядитесь хоть на миг вместе со мной в то чувство, которое ими движет. Они с лёгкостью позволяют и себе и другим оставлять в неведении, небрежении и презрении истинную веру, преподанную нам в Евангелии, которая должна неизменно приниматься и почитаться всеми людьми. Они думают, будто не так уж важно, какой веры в Бога и Христа придерживается или не придерживается каждый отдельный человек. Важно то, чтобы он, будучи проникнут (как они говорят) верой, предоставлял судить о своих чувствах Церкви. Не слишком заботит их и то, что слава Божья очерняется открытым богохульством, - лишь бы никто не поднимал голоса против матери нашей, святой Церкви, то есть, по их разумению, против римского престола.

Почему же столь яростно и непримиримо сражаются они за мессу, чистилище, паломничества и прочий хлам? Почему отрицают, что подлинная набожность может существовать помимо безоговорочной веры во все эти вещи, хотя для них не находится никакого подтверждения в слове Божьем? Не потому ли, говорю я, что их брюхо заменяет им Бога, а кухня - веру? Без них они не мыслят себя не только христианами, но и людьми. И хотя одни из них купаются в достатке, а другие прозябают и глодают кости, все они кормятся из одного горшка, который без этого подогрева не только остыл бы, но прямо-таки замёрз. Поэтому тот из них, кто более всего заботится о своём желудке, оказывается и наилучшим ревнителем их веры. Короче, все они стремятся к одному: сохранить либо свою власть, либо набитое брюхо. И нет среди них никого, кто хотя бы в малейшей степени выказывал истинную ревность о вере.

И тем не менее они не устают клеветать на наше учение, хулить и чернить его всеми доступными им средствами, чтобы сделать его либо ненавистным, либо подозрительным. Они называют его «новым» и недавно изобретённым. Они упрекают его в сомнительности и недостоверности. Они спрашивают, правильно ли то, что оно противостоит согласному убеждению стольких древних отцов и столь давнему обычаю. Они настаивают на том, чтобы мы признали его еретическим, ибо оно восстаёт против Церкви, или вынуждают нас сказать в ответ, что Церковь в течение долгих лет была мертва, пока не заявило о себе наше учение. Наконец, они говорят, что незачем приводить много доводов, поскольку о нашем учении можно судить по его плодам: оно, дескать, порождает великое множество сект, массу смут и соблазнов и дозволяет без каких-либо ограничений совершать злодеяния. Конечно, им чрезвычайно легко одержать верх над гонимыми и ослабленными, тем более, когда речь идёт о том, чтобы убедить невежественную и доверчивую чернь. Но если бы нам тоже дозволено было говорить, - тогда, я думаю, их ярость, столь бурно изрыгаемая против нас, несколько поостыла.

Во-первых, называя наше учение новым, они наносят глубокое оскорбление Богу, чьему святому Слову отнюдь не приличествует такое определение. Но я, конечно, не сомневаюсь, что для них оно ново: ведь и сам Христос и его Евангелие для них - новость. Но тот, кому ведома древность проповеди св. Павла о том, что Иисус Христос умер за грехи наши и воскрес для оправдания нашего - (Рим 4:25), - тот не найдёт у нас ничего нового. Если это учение долгое время было скрыто и неизвестно, то винить в этом следует людское нечестие. Теперь же, когда оно вручено нам милостью Божьей, его по меньшей мере надлежит принять как подтверждённое авторитетом древности.

Тем же невежеством объясняется и то, что они считают наше учение сомнительным и недостоверным. Воистину оправдывается жалоба Господа нашего, произнесённая устами его пророка: вол знает владетеля своего, и осёл господина своего; а народ Его не знает Бога своего (Ис 1:3). Наши противники пренебрегают нашим учением, называя его недостоверным. Но если бы они оказались перед необходимостью запечатлеть их собственное учение своею кровью и жизнью, - тогда мы увидели бы, высоко ли они его ценят! Наша вера другая: она не боится ни смерти, ни Божьего суда.

В том, что они требуют от нас чудес, отражается их неразумие. Ибо мы не сочиняем никакого нового Евангелия, но придерживаемся того, истинность которого подтверждают все сотворённые Иисусом Христом и апостолами чудеса. Возможно, наши противники возразят, что, в отличие от нас, могут подтвердить своё учение непрерывно, вплоть до сегодняшнего дня совершаемыми чудесами. Но чудеса, на которые ссылаются эти люди, скорее способны поколебать и повергнуть в сомнение душу, которая без них пребывала бы в покое, - настолько они легковесны и лживы. Но даже если бы они были так дивны, как только возможно помыслить, - они и тогда никоим образом не могут свидетельствовать против Божьей истины. Ибо имени Божьему подобает святиться всегда и во всём, будь то в чудесах или в естественном порядке вещей.

Требование наших противников могло бы показаться справедливым, если бы Св. Писание не научило нас об истинном назначении чудес. Так, св. Марк говорит, что чудеса, совершаемые апостолами, служили подкреплением их проповеди (Мк 16:20). И св. Лука говорит, что наш Господь желал свидетельствовать чудесами о Слове благодати (Деян 14:3). С этим перекликается сказанное апостолом: спасение, возвещённое Евангелием, тем подтверждается, что Бог засвидетельствовал его знамениями и чудесами (Евр 2:3-4). Когда мы слышим, что чудеса должны быть печатью, удостоверяющей Евангелие, разве обратим мы их на разрушение его авторитета? Когда мы слышим, что они предназначены утвердить истину, разве воспользуемся мы ими для утверждения лжи? Поэтому в первую очередь надлежит рассматривать учение, ибо оно, по слову евангелиста, предшествует чудесам. Если учение признано правильным, оно может быть подтверждено чудесами. По слову Христа, верный признак правильного учения в том, что оно ищет славы не людям, а Богу (Ин 7:18; 8:50). Коль скоро Христос утверждает, что главный признак должен быть именно таковым, то обращаться к чудесам с иной целью, нежели прославление имени Божьего, означает неправедно пользоваться ими. Кроме того, мы должны помнить, что и Сатана совершает чудеса; и хотя эти чудеса являются скорее обманом, чем подлинными чудесами, тем не менее они могут ввести в соблазн простых людей и невежд. Маги и чародеи всегда славились чудесами. Идолопоклонство язычников также питали удивительные чудеса. Однако этих чудес недостаточно для того, чтобы убедить нас в истинности суеверий магов и идолопоклонников.

В древности донатисты поражали невежественную чернь именно тем, что творили множество чудес. Поэтому сегодня мы ответим нашим противникам так же, как св. Августин ответил донатистам: Господь достаточно предостерёг нас против чудотворцев, когда сказал, что восстанут лжепророки и великими знамениями и чудесами прельстят, если возможно, и избранных (Мф 24:24). И св. Павел предупреждал, что царство Антихриста будет со всякою силою и знамениями и чудесами ложными (2 Фес 2:9). Но ведь наши чудеса, возразят нам, совершаются не идолами, не чародеями и лжепророками, а святыми. Как будто мы не понимаем, что уловка Сатаны - принять вид Ангела света (2 Кор 11:14)! Египтяне некогда сделали богом Иеремию, погребённого в их стране. Они приносили ему жертвы и оказывали все прочие почести, которые обыкновенно оказывали своим богам. Разве они не злоупотребляли пророком Божьим, используя его для идолопоклонства? И дошли до того, что, когда им доводилось исцелиться от укуса змеи, они верили, что это награда за почитание гробницы Иеремии. Что мы на это скажем? Не то ли, что такова всегда была и будет кара справедливейшего Бога - посылать действие заблуждения тем, кто не принял любви к истине, чтобы заставить их верить лжи (2 Фес 2:10-11)? Мы не испытываем недостатка в чудесах. Они у нас есть, и вернейшие, а вовсе не предмет насмешки. Что же касается тех чудес, какими хвалятся наши противники, то они суть обольщения Сатаны, ибо отвлекают народ от почитания Бога и обращают его к суете.

Далее, наши противники неправомерно противопоставляют нам древних отцов, то есть писателей ранней Церкви, как будто те одобряют их нечестие. Но если бы между нами разгорелся спор о том, на чьей стороне авторитет св. отцов, то победа в большинстве случаев осталась бы за нами.

Древние отцы о многом писали мудро и превосходно. Но, с другой стороны, у них, как у всех людей, случались порой ошибки и заблуждения. Наши противники, эти как бы смиренные и благочестивые дети, почитают со всей присущей им прямолинейностью духа, ума и воли именно ошибки и заблуждения св. отцов. Что же касается тех вещей, о которых отцы высказывались правильно, то они либо не замечают их, либо скрывают, либо извращают, так что кажется, будто нет у них иной заботы, кроме как выискивать отбросы среди золота. А после этого они преследуют нас своими воплями как врагов св. отцов, будто бы презирающих написанное ими.

Насколько мы их презираем, видно из того, что мне не составило бы труда подтвердить свидетельствами отцов Церкви большую часть всего, что я говорю сегодня, если бы сейчас в том состояло моё намерение. Но в суждениях о сочинениях св. отцов мы всегда памятуем слова св. Павла: всё существующее - наше и предназначено для служения нам, а не для господства над нами; мы же - Христовы, и одному Христу должны повиноваться во всём без исключения (1 Кор 3:21-23). Кто не соблюдает этот порядок, тот ни в чём не может быть уверен в делах веры. Св. отцы многого не знали и часто расходились между собою во мнениях, а порой даже противоречили самим себе. Наши противники говорят, что Соломон не напрасно заповедал нам не передвигать межи, проведённой нашими отцами (Прит 22:28). Но это вовсе не значит, что нужно соблюдать одно и то же правило и в проведении межи на поле, и в вере. Вера должна быть такой, чтобы заставлять нас забыть и народ наш, и дом отца нашего (Пс 44/45:11). Кроме того, раз они так любят аллегории, почему бы им не обратиться прежде отцов к апостолам и не согласиться, что именно в отношении апостолов непозволительно передвигать межевые столбы? Ведь именно так полагал св. Иероним, слова которого для них почти каноничны.

И ещё. Если они хотят, чтобы никто не преступал границ учения св. отцов, как они их понимают, то почему они сами, когда это им угодно, преступают их заветы с такой дерзостью? Это относится ко многим святым отцам. Один из них сказал: что Бог не пьёт и не ест, и поэтому не нужно Ему ни блюд, ни чаш (Акакий, епископ Амиды (Византия) (Historia tripartita, XI, 16; MPL, LXIX, 1198)). Другой утверждал, что для христианских таинств не надобно ни золота, ни серебра и что отнюдь не золотом радуют Бога (Ambrosius. De officiis clericorum, II, 28 (MPL, XVI, 140)). Следовательно, наши противники преступают границы, когда при совершении богослужения наслаждаются золотом, серебром, мрамором, слоновой костью, шелками и драгоценными камнями, полагая, будто Бога можно должным образом почтить лишь при изобилии и преизбытке всех этих вещей. Один из святых отцов говорил также, что легко осмеливался есть в Великий пост мясо, когда другие от него воздерживались, именно потому, что он христианин (Спиридон, епископ Тримифа на Кипре (Cassiodorus. Historia tripartita, I, 10; MPL, LXIX, 895)). Следовательно, наши противники выходят за пределы дозволенного им, когда подвергают отлучению того, кто в Великий пост пробовал мясо.

Был также отец, сказавший, что монах, не работающий своими руками, должен считаться грабителем (Серапион, игумен монастыря близ Арсиноя в Египте (Cassiodorus. Op. cit., VIII, 1; MPL, LXIX, 1103)). Другой отец сказал, что монахам не дозволено жить за чужой счёт даже тогда, когда они предаются созерцанию, молитве или учёным занятиям (Augustinus. De opere monachorum, XIV-XVII (MPL, XL, 560-564)). Они преступили и эту межу, когда собрали бездельников-монахов в борделях, именуемых монастырями, чтобы те могли до отвала набивать брюхо за чужой счет.

Был также святой отец, утверждавший, что видеть в христианских храмах образы Христа или святых - гнусная мерзость (Епифаний, епископ Саламиды на Кипре, рассказывает в письме Иоанну Иерусалимскому (переведённом на латинский св. Иеронимом), как в церкви в Анавлафе он сорвал занавес с изображением и заменил его простым занавесом (394 г.)). Более того, таково было мнение не отдельного человека, а решение одного из древних Соборов, что живописное изображение или скульптура не может быть предметом поклонения (Эльвирский собор в Испании (ок. 305 г.) постановил (определение XXXVI): "В церквах не должно быть изображений, ибо Тот, кому мы поклоняемся, не может быть изображён на стенах"). Наши противники не соблюдают и этого ограничения, ибо не оставляют в своих храмах ни единого уголка, свободного от изображений.

Другой отец советовал по совершении отпевания и погребения умерших оставлять их в покое (Ambrosius. De Abraham, I, IX, 80 (MPL, XIV, 472)). Наши противники преступают и это, когда требуют вечного поминовения усопших.

Был также отец, который говорил, что субстанция и природа хлеба и вина сохраняются в таинстве причащения подобно тому, как человеческая природа сохраняется в Господе нашем Иисусе Христе, пребывая в соединении с его божественной сущностью (Gelasius. De duabus naturis in Christo, adversus Eutychem et Nestorium. Tract. III, 14). Они же совершенно выходят за пределы дозволенного, когда заставляют верить, будто после произнесения сакраментальных слов субстанция хлеба и вина уничтожается. Иные отцы, учившие, что есть только одна Евхаристия для всей Церкви, но последовательно отлучавшие от участия в ней грешников и преступников, суровее всего осуждали тех, кто, присутствуя на ней, не принимает причастия (Иоанн Златоуст. Беседа на послание к эфесянам, гл. I; гомилия III, 4, 5 (MPG, LXII, 28-30)). Среди отцов был и такой, кто отрицал реальное присутствие тела Христова в хлебе, но полагал, что в нём присутствует лишь таинство тела: именно так, слово в слово, он и говорит. Следовательно, они превышают всякую меру, говоря, что тело Христово содержится в хлебе и заставляя поклоняться хлебу плотским образом, словно тело Христово пространственно заключено в нём. Один из отцов велел вовсе не допускать к причастию тех, кто, принимая один его вид, воздерживался от другого; а другой отец утверждал, что не следует отказывать христианскому народу в крови Господней, ибо Он сказал, что его крови должно пролиться (Cyprianus. Epist. LVII, 2 (CSEL, v. III, II, 651 p.)). Они же преступают границы, когда строго-настрого требуют именно того, что один из отцов покарал бы отлучением, а другой с полным основанием осудил бы.

К числу святых отцов относится и тот, кто считал безрассудством в отношении непонятных вещей совершать выбор в пользу той или иной точки зрения, если на то не имеется ясных и очевидных свидетельств Св. Писания (Августин (MPL, XLIV, 186)). Но эти люди забыли об этом ограничении, когда принимали множество конституций, канонов и всяческих постановлений вне связи со Словом Божьим. Один из отцов упрекал Монтана, помимо прочих ересей, в том, что он первым ввёл правило поста (Аполлоний, цитируемый Евсевием (Церковная история, V, 18; MPG, I, 472)). Они пересекли и эту черту, когда установили жёсткие правила соблюдения постов.

Был отец, полагавший, что брак не должен быть запрещён служителям Церкви и что сожительство с законной супругой целомудренно (Пафнутий Исповедник). И те, кто согласился с его авторитетным мнением, тоже были святыми отцами. Наши противники и здесь преступают границы, когда требуют от своих священников безбрачия.

И тот, кто написал, что должно слушать одного Христа, ибо о Нём сказал Отец Небесный: «Его слушайте», - и что не следует принимать во внимание слова и дела других, но лишь заповеданное Христом как первым из всех, - этот человек относился к числу отцов Церкви, причём самых ранних (Cyprianus. Epist. LXIII, 14 (CSEL, III, II, 712)). Они же отнюдь не придерживаются этого и не позволяют придерживаться другим, когда признают и новых учителей, помимо Христа.

Был отец, говоривший, что Церкви не должно отдавать предпочтение перед Христом, ибо Он всегда судит праведно, а церковные судьи, будучи людьми, способны ошибаться (Августин (MPL, XLIII, 482)). Но они преступают эти пределы, претендуя на то, что авторитет Писания зависит от мнения Церкви. Все отцы в один голос осуждают и клеймят попытки запятнать священное Слово Божье софистическими ухищрениями и использовать его в философских перебранках. Следуют ли они отцам, если всю жизнь делают только одно - замутняют и губят простоту Писания бесконечными спорами и вопросами хуже софистических? Если бы отцы могли восстать из гроба и услышать, с каким искусством эти люди ведут сражение на поле, именуемом спекулятивной теологией, то решили бы, что предметом споров и сомнений является не более и не менее как сам Бог.

Однако слишком далеко увело бы меня дальнейшее перечисление примеров того, с какой готовностью отбрасывают они наставления отцов Церкви, желая выглядеть при этом их послушными детьми. Для осуществления такого намерения потребовались бы месяцы и годы. И при всём этом у них хватает бесстыдства упрекать нас в нарушении древних установлений!

Что касается ссылок на обычай и традицию, то они безосновательны. Уступать традиции по принуждению - нечестиво. Конечно, если взгляды предков верны, традицию следует принять. Но очень часто дело обстоит иначе. Действительно, то, что делают многие, получает статус традиции. Но человеческая жизнь никогда не была устроена так хорошо, чтобы самые лучшие вещи нравились большинству. Поэтому пороки отдельных людей, повторяясь множество раз, привели к общему заблуждению или, вернее, к общему попустительству пороку, который теперь подобные благочестивые мудрецы хотят утвердить в качестве закона. Кто не слеп, тот видит, что землю затопили потоки зла и что весь мир заражён смертельной чумой. Короче, всё рушится, так что нужно либо окончательно отчаяться во всём человеческом, либо установить порядок, способный избавить нас от этих зол, в том числе насильственными средствами. Тем не менее они отвергают целебное средство на том простом основании, что мы давно привыкли к болезни. Но, хотя в людских установлениях царит всеобщее заблуждение, в отношении Царства Божьего должно внимать и следовать вечной божественной истине, против которой не устоит ни старое предписание, ни древний обычай, ни заговор. Так, Исайя некогда наставлял избранников Божьих не называть заговором всё то, что называет таковым народ, и не разделять его страхов, но свято чтить Господа воинств, чтобы Он один был их страхом и трепетом (Ис 8:12-13). Так что пусть теперь наши противники приводят сколько угодно примеров из прошлого и из настоящего с целью опровергнуть наши доводы. Если мы будем чтить Господа сил, они не испугают нас. Ведь даже если люди целые века живут в согласии с одним и тем же нечестием, Господь силён, чтобы обрушить своё мщение вплоть до третьего и четвёртого поколений. И даже если весь мир объединится в злоумышлении, Бог на опыте научил нас, какой конец ждёт согрешающих вместе со всеми остальными: Он погубил людей потопом, но сохранил Ноя с малым семейством, осудившего своею верой весь мир (Быт 7:1; Евр 11:7). Короче, дурной обычай - это не что иное, как общественная зараза, от которой одинаково гибнут как в толпе, так и в одиночестве. Кроме того, надлежит помнить слова св. Киприана: гибнущие по невежеству, хотя и виновны, всё же имеют некоторое оправдание, но не имеют оправдания те, кто упорно отвергает истину, открытую им милостью Божьей (CSEL, III, II, 715; 787).

Не слишком силён и следующий их довод. Они вынуждают нас признать либо то, что Церковь уже долгие годы мертва, либо то, что мы ныне ведём борьбу против Церкви. Разумеется, Церковь Христова жила и будет жить, пока будет царствовать Христос, сидя одесную Отца, ибо его рука хранит её, его забота вооружает, его сила укрепляет. Христос несомненно исполнит обещанное: Он будет с верными Ему до скончания века (Мф 28:20). Против этой Церкви мы не ведём никакой войны, ибо в согласии со всем народом верных поклоняемся единому Богу и единому Господу Иисусу Христу, как всегда поклонялись его служители. Наши противники очень далеки от истины, когда не желают признавать Церкви, если она не находится вполне зримо у них перед глазами, и хотят заключить её в определённые рамки, в которые она не вмещается. Именно здесь коренится наше разногласие.

Во-первых, они требуют, чтобы у Церкви была видимая форма. Во-вторых, они видят эту форму в Римской церкви и её иерархии. Мы же, напротив, утверждаем, что Церковь может существовать, не имея видимой формы, и что тем более нельзя считать её видимой формой ту внешнюю роскошь, которой они столь неразумно восхищаются. Церковь отличает совсем другой признак: чистая проповедь слова Божьего и правильное совершение таинств. Они недовольны, если на Церковь нельзя указать пальцем. Но сколько раз она подвергалась такому же искажению в иудейском народе, так что от неё не оставалось никакого следа? Какой видимой формой должна была, по их мнению, блистать Церковь, когда Илия жаловался, что он остался один (3 Цар 19:10)? Сколько раз уже после пришествия Христа Церковь оказывалась сокрытой, не имела внешней формы? Как часто подвергалась она такому жестокому угнетению от войн, соблазнов и ересей, что её вовсе не было видно? Значит, если бы эти люди жили в те времена, они бы вообще не поверили, что существует какая-то Церковь. Но ведь Илии было сказано, что Господь оставил ещё семь тысяч мужей, не преклонявших колен перед Ваалом. И для нас не должно быть никакого сомнения в том, что Иисус Христос, вознесшись на небо, неизменно царствовал на земле. Но если бы посреди стольких бедствий верующие пожелали иметь тому явные, видимые знаки, то не утратили бы они мужества? Уже св. Иларий считал великим пороком своего времени то, что люди, ослеплённые неразумным почитанием достоинства епископов, не задумывались, какая нечисть скрывалась порой под епископской личиной. Вот как он об этом говорит: «Предупреждаю вас: остерегайтесь Антихриста. Вы слишком цепляетесь за стены, ищете Церковь Божью в красоте зданий, полагая, что в них заключено единство верующих. Но усомнимся ли, что именно в них должен иметь свой престол Антихрист? Гора, леса, озёра, тюрьмы, пустыни, пещеры кажутся мне более надёжными и заслуживающими доверия, ибо пророки, скрываясь в таких местах, пророчествовали» (Иларий Пиктавийский. Против ариан, а также против Авксентия Медиоланского, с. 12 (MPL, X, 616)). Но что же сегодня почитают люди в рогатых епископах? Не считают ли они более совершенными тех из них, кто стоит во главе крупных городов? Отбросим же столь нелепое мнение и примем за истину, что Господь, который один знает своих (2 Тим 2:19), может порой лишать людей внешнего, зрительного восприятия Церкви. Я согласен, что это жестокая Божья кара. Но если люди заслужили её своим нечестием, к чему противоречить Божьему суду? Таким способом несколько веков назад Господь уже покарал людей за неблагодарность. Они не пожелали подчиниться его истине и дали угаснуть её свету, и тогда Он попустил, что в ослеплении чувств они приняли за правду грубую ложь и погрузились в глубокий мрак, так что истинной Церкви вовсе не было видно. И тем не менее Господь сохранил верных Ему среди этого мрака и заблуждений, хотя они и были рассеяны и сокрыты. Это неудивительно: ведь Он сумел сохранить верных Ему людей и в Вавилонском плену, и в огненной печи.

Что же касается почитания нашими противниками всяческой пышности во внешней форме Церкви, то я без долгих рассуждений выскажу лишь несколько замечаний об опасности этого. Они говорят: папа римский, наместник апостольского престола, и прочие епископы представляют Церковь и должны считаться Церковью; следовательно, они не могут ошибаться. Но почему же? Потому, отвечают нам, что они суть пастыри Церкви и посвящены Богу. Но ведь Аарон и другие предводители израильского народа тоже были пастырями. Аарон и его сыновья тоже были избраны священниками Божьими. И тем не менее они ошиблись, когда сделали литого тельца (Исх 32:4). А разве четыре сотни пророков, ложно вещавших Ахаву, не представляли Церковь (3 Цар 22:12)? Церковь была на стороне Михея - одинокого и гонимого, но единственного, чьи уста возвестили правду. А пророки, поднявшиеся против Иеремии и похвалявшиеся тем, что не может закон исчезнуть у священника, и совет у мудрого, и слово у пророка, - они разве не назывались Церковью (Иер 18:18)? И вот навстречу этой толпе был послан Иеремия, чтобы возвестить от Бога, что Закон погибнет среди священников, и совет будет отнят у мудрых, и слово учения у пророков (Иер 4:9). И разве не являли видимость Церкви первосвященники, книжники и фарисеи, положившие в совете убить Иисуса Христа (Ин 12:10)? Пусть теперь наши противники кичатся своими личинами, изображая Христа и пророков живого Бога еретиками, а посланцев Сатаны - орудиями Святого Духа!

Далее, если они говорят от чистого сердца, то пусть скажут, в какой стране и в каком народе пребывает, по их мнению, Церковь после того, как решением Базельского собора папа римский Евгений был низложен, а на его место избран Амедей, герцог Савойский? Как бы они ни пыжились, им придётся признать, что собор с точки зрения торжественного внешнего устроения был правильным и законным и освящён даже не одним, а двумя папами. Евгений был осуждён как мятежный еретик вместе с целым сонмом кардиналов и епископов, замышлявших, как и он, распустить собор. Однако он получил благосклонность и поддержку князей и остался на папском престоле. А что касается избрания Амедея, совершившегося властью священного вселенского собора, оно обратилось в дым и вышеназванного Амедея пришлось умиротворить кардинальской шапкой, как лающего пса - куском хлеба. От таких вот непокорных и мятежных еретиков пошли все последующие папы, кардиналы, епископы, аббаты и священники, которых мы упоминаем лишь вскользь.

Так какую же из сторон наши противники готовы признать Церковью? Могут ли они отрицать вселенский характер собора, если он не имел изъянов с точки зрения внешнего великолепия? Собор был торжественно созван двойной буллой, освящён легатами святого апостольского престола, соответствовал процедурным правилам и сохранил свой изначальный статус до его окончания. Тогда признают ли еретиками Евгения и всю его компанию те, кто был посвящён ими в сан? Итак, либо они должны дать другое определение форме Церкви, либо в согласии с их собственным учением придётся считать их еретиками, ибо они сознательно и добровольно приняли рукоположение от еретиков. И если бы мы до сих пор не знали, что Церковь не связана с внешним блеском, они достаточно убедительно показали бы нам это на живом примере, когда от имени и под видимостью Церкви наполняются гордыней и заставляют всех бояться себя, хотя на самом деле такие люди - смертельная чума для Церкви. Я не говорю уже об их нравах и отвратительных поступках, которыми полна вся их жизнь; эти нравы и поступки свидетельствуют о наших противниках как о фарисеях, которых надо слушать, но которым не надо подражать [Мф 23:3]. Но если Вы, Сир, соблаговолите уделить немного Вашего досуга ознакомлению с нашим учением, Вы сами увидите, что сама их доктрина, опираясь на которую они претендуют на звание Церкви, означает жестокую погибель и геенну для души, а для Церкви - огонь, разрушение и рассеяние.

Наконец, наши противники обвиняют нас в бунте, смущениях и соблазне, которые якобы влечёт за собой проповедь нашего учения, и в дурных плодах, которые оно приносит. Причиной этих зол следует считать не наше учение, а злобный умысел Сатаны. Почти всегда, когда проповедуется слово Божье, он пробуждается и начинает строить свои козни. И это вернейший признак, отличающий слово Божье от лжеучений. Последние обнаруживают себя в том, что с охотой принимаются всеми и всем приходятся по вкусу. Так что в течение многих предшествующих лет, когда всё было погружено во мрак, князь мира сего пользовался людьми по своей прихоти и, подобно Сарданапалу, беспечно отдыхал и наслаждался досугом. Да и что ещё мог он делать, как не развлекаться и наслаждаться, мирно и безмятежно владея своим царством? Но когда ослепительный свет свыше немного разогнал тьму, когда Сильный обрушился на сатанинское царство и произвёл в нём смятение, тогда он начал пробуждаться от своей праздности и, разъярившись, схватился за оружие. Прежде всего он принялся распалять грубую человеческую силу, чтобы с ее помощью жестоко подавить едва проснувшуюся истину. Когда же силой Сатана ничего не добился, он перешёл к тайным козням. Через катабаптистов и прочих людей этого сорта он подстроил появление множества сект и возбудил разноголосицу мнений, чтобы затемнить истину и в конце концов погасить её. Вот и сегодня Сатана настойчиво пытается поколебать её, используя оба средства, стараясь руками и силой людей искоренить семя истины или по мере возможности заглушить его, чтобы оно не проросло и не принесло плода. Но все эти усилия напрасны, если мы прислушаемся к предостережениям Господа, давным-давно раскрывшего перед нами все ухищрения Сатаны, чтобы они не застали нас врасплох, и достаточно хорошо вооружившего нас против дьявольских козней.

К тому же разве это не извращение - заявлять, что слово Божье сеет ненависть и соблазн, которые против него же обращают безумцев и глупцов, или обвинять его в появлении сект, насаждаемых теми, кто злоупотребляет истинным учением? Однако и это не ново. Илию допрашивали, не он ли смущает Израиль. Иудеи считали Христа соблазнителем народа. Апостолов обвиняли в подстрекательстве черни к мятежу. И те, кто сегодня обвиняет нас в смуте, бунтах и разжигании ссор, поступают так же. Но Илия научил нас, как нужно им отвечать: не мы сеем заблуждение и смуту, но они сами в своём стремлении противостоять Божьей истине (3 Цар 18:18). Одного этого довода достаточно, чтобы умерить их дерзость. В то же время необходимо помочь некоторым людям, которые по своей слабости теряются во всех этих вводящих в заблуждение спорах и, смутившись, начинают колебаться. Чтобы не сбиться с толку и не потерять присутствия духа, они должны постоянно помнить, что то же самое, что мы наблюдаем сегодня, случалось в своё время с апостолами. Тогда тоже были невежды и нетвёрдые в вере, извращавшие к собственной своей погибели божественные писания св. Павла, как рассказывает об этом св. Пётр (2 Пет 3:16). Были богохульники, которые, услышав, что грех умножился, чтобы преизобиловала благодать Бога, нагло заявляли: так будем жить во грехе, чтобы увеличилась благодать! Когда же они слышали, что верные Богу вообще не находятся под Законом, то говорили: будем грешить, потому что мы не под Законом, а под милостью (Рим 6:15)! Были и такие, кто называл апостола подстрекателем; были лжепророки, стремившиеся разрушить воздвигнутые им церкви; были люди, проповедовавшие Евангелие не искренне, а из зависти, по любопрению и злоумышлению, стремившиеся сделать заточение апостола ещё более тягостным (Флп 1:15). Нигде не было пользы для Евангелия; каждый искал свою выгоду, а не служил Иисусу Христу; иные же восставали против Него, подобно псам, возвращающимся к своей блевотине, и свиньям, возвращающимся к своей луже. Многие обещали свободу духа и плотскую вседозволенность. Ложные братья примкнули к верным, из чего для верных произошли потом большие опасности; и даже среди истинных братьев часто разгорались споры. Что должны были делать среди всего этого апостолы? Следовало ли им на время затаиться или же вовсе отречься от Евангелия, которое, как они видели, было семенем стольких раздоров, причиной стольких опасностей, поводом для стольких соблазнов? Но посреди этих зол они помнили о том, что Христос есть камень преткновения, положенный на падение и восстание многих и в предмет пререканий (Лк 2:34). Вооружённые этой верой, апостолы отважно двинулись в путь и прошли через все опасности, не поддавшись смутам и соблазнам. Мысль об этом должна служить нам постоянным утешением, ибо и св. Павел свидетельствует, что с Евангелием так было всегда: для погибающих оно есть запах смертоносный на смерть (2 Кор 2:16), а для спасённых предназначено быть запахом живительным на жизнь и силою Божьей во спасение всех верующих. Мы бы тоже испытали это, если бы не противились и по своей неблагодарности не отворачивались от столь великого благодеяния Бога, обращая себе на погибель то, что должно быть первейшим средством нашего спасения.

Я снова обращаюсь к Вам, Сир. Вас не должны беспокоить ложные доносы, которыми наши противники пытаются Вас испугать: дескать, это новое Евангелие (как они называют наше учение) только дает поводы для соблазна и ищет безнаказанности для злодеяний. Бог отнюдь не Бог разделения, но мира; и Сын Божий не служитель греха - Он пришёл, чтобы разбить и разрушить дела Сатаны. Нас же несправедливо обвиняют в таких делах, в которых мы никогда не давали ни малейшего повода нас подозревать. Неужели похоже на правду, что мы замышляем перевернуть государства?! Ведь мы живём под Вашей властью, Сир, и никто никогда не слыхал от нас ни единого соблазнительного слова, и жизнь наша проста и тиха, как это известно всем. Более того, будучи в настоящее время изгнаны из наших домов, мы не устаём молить Бога о Вашем благополучии и о процветании Вашего королевства. Можно ли верить, что мы заинтересованы в попустительстве злодеяниям и безнаказанности, если нравы наши ясно видны из множества вещей и в них нет ничего, что заслужило бы столь тяжкое обвинение? Милостью Божьей мы не так уж мало пользы извлекли из Евангелия, чтобы наша жизнь не могла быть для этих хулителей примером целомудрия, щедрости, милосердия, умеренности, терпения, скромности и прочих добродетелей. Несомненно, истина со всей очевидностью свидетельствует в нашу пользу. Пребывая в чистоте, мы боимся и почитаем Бога, желаем, чтобы Имя его святилось и нашей жизнью, и нашей смертью. Даже уста завистников вынуждены были засвидетельствовать невиновность и гражданскую правоту некоторых из нас - тех, кого заставили умирать за наше единственное стремление, достойное особой хвалы. Да, есть такие, кто, прикрываясь Евангелием, поднимает мятежи (чего до сих пор не случалось в Вашем королевстве) или желает прикрыть плотскую распущенность именем свободы, дарованной нам Божьей милостью. Мне известны такие люди. Существуют законы и предусмотренные законом наказания, чтобы карать таких людей соответственно их преступлениям. Но пусть из-за злодеяний нечестивцев не подвергается хуле Божье Евангелие.

Ядовитая ложь наших клеветников достаточно красноречива, чтобы Вы, Сир, не слишком склоняли к ним свой слух и не принимали на веру их доносы. Я опасаюсь даже, не был ли я чересчур многословен, написав предисловие, почти равное по длине оправдательной речи. Между тем я вовсе не намеревался писать оправдательную речь, а лишь хотел привлечь Ваше внимание к нашему делу и смягчить Ваше сердце. Ибо, хотя сейчас оно отвращено и удалено от нас и даже пылает гневом, я всё же надеюсь, что мы сумеем вернуть его благосклонность, если Вы соблаговолите прочитать наше исповедание без возмущения и гнева. Мы хотели бы, что оно стало нашим оправданием перед Вашим Величеством. Но если, напротив, клевета злоумышленников настолько заполнила Ваш слух, что обвиняемым не оставлено права на защиту, и если эти фурии, не встречая противодействия с Вашей стороны, будут творить жестокости, используя тюрьмы, костёр, пытки, железо и огонь, тогда мы, подобно овцам, обречённым на нож мясника, окажемся беззащитны перед любой крайностью. Однако в терпении мы сохраним присутствие духа и будем ожидать помощи сильной руки Господней: Он же несомненно в надлежащее время явит её - и не безоружной, - чтобы освободить бедных от их тягот и покарать хулителей, которые в этот час дерзко предаются веселью.
Да утвердит Господь, Царь Царей, Трон Ваш в праведности и Престол Ваш в справедливости.

Базель, первый день августа, год тысяча пятьсот тридцать пятый.